SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN

L1
Hanifi AHN*
zet
lhanl Devleti, Cengiz Hann Torunu Hlg Han tarafnda randa kurulmu bir Mool
Devletidir. Bu devlette Gzn Hna kadar dinlerin yerine Mool geleneklerinin etkisi daha
fazladr. Tekderle balayan slamlama sreci lhanl toplumunda gerekli karl bulmamtr. Bunun nedenleri arasnda dnemin artlar ve Ahmet Tekderin zayf kiilii vardr.
Gzn Hnla birlikte lhanl hayatnda slamn etkisi sz konusudur. Gznn toplumu
oluturan tm unsurlarla yakn iliki ierisinde olmas, Islam mezhepleri arasnda atmalarn kmasn engellemitir. Yedi yana kadar Budist olarak yaayan Olcaytu, vaftiz edilerek
Hristiyan olmutur. Olcaytu son olarak slam tercih etmitir. Olcaytu, slam mezhepleri
arasndaki tartmalardan sonra ilii mezhep olarak semitir. Olcaytunun ilii mezhep
olarak semesi, hutbelerin ve ezann yapsnda iliin ngrd deiikliklerin yaplmasna
neden olmutur. Bu durum, tarihte ilk defa, ilii devletin remi mezhebi haline getirmitir.
Olcaytunun ilii mezhep olarak tercih etmesinde birden ok unsurun etkili olduu grlmektedir. Bu nedenle onun mezhep deiiklii sadece dini gerekelerle izah edilmemelidir.
Aksine, siyasetin de iinde olduu, dier baka gerekeleri de dikkate almak gerekmektedir.
Bu makale, Olcayutunun ilie gei gerekelerini ve sonularn incelemeyi amalamaktadr.
Anahtar Kelimeler: ilik, Olcaytu, lhanllar, Allame Hilli, Ehl-i Beyt, Seyyid

SHIISM OF OLCAYTU THE SULTAN IN TERMS OF ITS REASONS

AND RESULTS
Abstract
Ilkhanids is a state of the Mongol that was established by Hulagu Khan, the grandson of
Genghis Khan, in Iran. Until the reign of Ghazan Khan, the Mongol traditions were
influential rather than religions. The process of Islamization that began with AhmadTekudar, did not find enough reaction for the Ilkhanid society. The conditions of the reign and
Tekudars weak personality had been effective in this situation. The influence of Islam began
in the reign of Ghazan. His close relationship with all the elements that make up society, prevented the conflict between Islamic sects. ljeitu lived as a Buddhist until the age of seven.
After that He was baptised. Later he converted to Islam. After the discussions between the
* Yrd. Do. Dr., Karadeniz Teknik niversitesi, lahiyat Fakltesi, slam Mezhepleri Tarihi Ana Bilim Dal,
Trabzon/Trkiye, hanifisahin25@hotmail.com.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

115

Hanifi AHN

Islamic sects, he chose Shiism as a sect. Oljeitus sect situation had led to changes provided
by Shiism in the structure of khutba (sermon) and azan. This had resulted in Shiisms being
as the official sect of the state for the first time. There exist multiple elements about ljaits
Shism. So, the ljaits Shism should not be explained only by religious reasons. This article aims to review reasons and results of ljaits transition to Shiism.
Keywords: Shiisim, ljait, Ilkhanids, Allama al-Hill, Ahl al-Bayt, Sayyid

Giri
lhanl Devleti veya ran Moollar, Cengiz Hann torunu Hlg tarafndan imparatorluk merkezine gre batda kurulmu bir Mool Devletidir (Czcn
1964: II: 181-182; Redddn, 1943: II, 684; Hamdullah Mstevf, 1910: 584). Bu
devletin temel hedefleri arasnda, Ceyhundan Msra kadar olan btn topraklarn
kontroln salamak, fitne unsuru olan Btnileri/smailileri/Alamutu yok etmek
ve Abbasi hilafetini ortadan kaldrmak bulunmaktadr. Bu hedefler 1253 Mool kurultaynda karara balanmtr (Redddn, 1943: II, 685). Yaklak bir asr kadar
tarih sahnesinde grlen bu devlet, siyas, toplumsal, din ve kltrel alar bata
olmak zere, birok deiimin ba aktr olmutur. Siyas alanda Abbas devletine
son vermi, tekilatlanmas ve kurumlar asndan sonraki Trk devletlerini etkilemitir. Din adan ise iktidarda bulunan Hann dini tutumuna gre, dinler arasnda
mcadeleler yaanmtr. Gzn Hnn iktidaryla birlikte devletin resmi dini slam
olmutur. Bu dnemden balayp Olcaytu Sultan dneminde hzlanan bir ivmeyle,
din kaygl mcadeleler, slam mezhepleri arasnda grlmeye balanmtr.
lhanllar dneminde dikkatleri eken bir ayrnt sz konusudur: ilik2 ran
topraklarnda ilk defa devletin resmi mezhebi olmutur. Olcaytu Sultan (.1316)n
ynetimi dnemine rastlayan bu sre, zelde ilik, genelde slam mezhepleri tarihi iin nemli sonular dourmutur. Bu nedenle Olcaytu Sultann ilie gei
gerekeleri ve bu durumun slam toplumlarna getirmi olduu sonular incelenmelidir. nk randa iliin tarihine ynelik almalarda genellikle bu dnem
dikkate alnmamaktadr. Hatta sonraki dnemlerde, lhanllarn kurmu olduu zemini kullanarak ran topraklarnda ilii devletin resm mezhebi haline getirmeye
alan Serbedrler (1337-1386) ve Muzaffarler (1318-1393) dnemleri de arzu
edilen oranda dikkate alnmamtr. ran tarihinde iliin yaylmas, resmi mezhep
haline gelmesi, Anadoluya etkisi gibi balklar, iki buuk asr sonra tarih sahnesinde
grlen Safevler (1501-1736) dnemiyle temellendirilmeye allmaktadr. Oysa
lhanllar dneminden balamak zere, ran topraklarnda aamal olarak ilie geiler yaanmaya balanmtr (Potter, 1992: 84). Balangta Snn iken giderek
ileen tarikatlarn varl sz konusudur. Necmeddin Kbra (618/1222)ya nispet
edilen Kbrevyye ile Safiyyddn el-Erdebilye nispet edilen Safeviyye tarikatlar, l-

116

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L

hanl dneminin en etkili tarikatlardr. Bu tarikatlardaki dnm; Nurbahiyye, Zehebiyye ve Nimetullhiyye (Uyar, Kasm 2000-2001: 85-98) gibi Kbrevlikin kollarndaki deiim bilinmeden iliin randa resmi mezhep hline gelmesi ve oradan
Anadoluya yansmalarn temellendirmelerin eksik kalaca aktr.
Olcaytu Sultan (Muhammed Hudbende) Kimdir?
Tam ad Olcaytu b. Argun b. Hlg b. Cengiz Handr. 680/1281de domu, 716/1316da vefat etmitir. Doumunun baz manevi iaretler ierdii ifade
edilen Olcaytunun din hayat olduka hareketli gemitir (Kan, 1992: 60). O,
yedi yana kadar Budist olarak yaamtr. Daha sonra Hristiyan olan annesi tarafndan Nikolay ad verilerek vaftiz edilmitir (Howorth, 1927: III, 557; Arnold, 1970:
265; Browne, 1960: 50). Annesinin vefatna kadar Hristiyan olarak kalan Olcaytu,
Mslman einin teviki ile Horasanda Trkler arasnda yaygn olan Hanef mezhebini benimseyerek 694/1295te Mslman olmutur (Redddn, 2000: 416;
Kan, 1992: 131). On iki yl Hanef mezhebinde kaldktan sonra 709/ 1309da i
mezhebine gemi, son yedi yln bu mezhepte geirerek vefat etmitir. bn Kesr ve
Suyt, Olcaytunun i olarak ldnde ittifak ederlerken, bn Battta onun tekrar
Snnlie getii kanaatindedir (bn Kesir, 1981: XIV, 56; Suyt, 1989: 538; bn
Battta, 1984: I, 226).
Olcaytu Sultan, lhanl Devleti yneticileri ierisinde ismi zerinden ideolojik tartmalarn yapld tek isimdir (Benket, 1348: 472-473). Knye gre Olcaytu Buka ve Matmodar adlar olan Olcaytuya son olarak Hrbende (eeki, katrc)
ismi verilmitir (Kan, 1992: 61). Baz kaynaklar bu ismin verilme gerekesi olarak Mool geleneklerini gstermektedir. Gelenee gre nem atfedilen ocuklarn
uzun mrl olmalar ve nazardan korunmalar iin bebeklere doumlarnda verilen
isimlerin, olumsuz anlamlar artran yeni isimlerle deitirilmesi gerekmektedir (Benket, 1348: 473; Hafz Ebr, 1937: 7). Ancak dier baz kaynaklara gre
ise Hrbende ismi, Olcaytu Sultana tahta oturmasndan sonra verilen Hdbende
(Allahn kulu) ismi zerinde tahrifat sonucu oluturulmu bir isimdir. sim zerindeki bu deiiklikle Olcaytu Sultan, Snnler tarafndan cezalandrlmtr. nk o
ilii mezhep olarak benimsemi ve onu devletin resmi mezhebi haline getirmitir
(Howorth, 1927: III, 535; Atiyn, ts.: 308; Fehmi, 1981:215; Mansur, ts.: 476).
Rivyetlerden anlaldna gre Olcaytuya, Hdbende ismi, tm mezheplerin onay ile verilmitir. Ama o, ilii mezhep olarak benimseyince onun bu
davran, lhanl hnedn ierisinde Ahmet Tekdarla balayan ve Gzn Hnla
kurumsallaan Snn slam izgisinden sapma olarak deerlendirilmitir. Snnler,
yeni lakabn toplumdaki tasavvurunu kaldrmak ve Olcaytuyu cezalandrmak iin
Hdbende ismini Hrbende ekline dntrmlerdir.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

117

Hanifi AHN

Mezhep Deiiklii in Gereke Olarak Sunulan Rivyetler

Olcaytunun mezhep deiiklii konusunda birden ok neden ileri srlmektedir. En eski olanndan balayarak rivyetler incelenecektir.
lk rivyet, lhanl tarihisi Abdullah b. Ali el-Kn (.VIII/XIV. Yzyln ilk
yars)ye aittir. Ona gre Mool emirlerinden Saduddin vec, bir grup i limle
birlikte, kul olma erefini kazanmak zere Olcaytuya snmtr. Bunlar hep birlikte
Olcaytuya ilii telkin etmeye balamlar, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini anlatarak
Olcaytunun kalbine onlarn sevgisini ilemilerdir. Bu i kuatmasna, sadece afi
lim Kadl-Kudt Nizamddn Abdlmelik el-Mer kar durmutur. Nizamddn
Abdlmelik 709/1309da vakf ilerini yrtmek iin Azerbaycana gittiinde iler
Olcaytuya, Hz. Alinin mehedini ziyaret etmesini tavsiye etmilerdir. O da bu tavsiye gerei Necefe gidip Hz. Alinin kabrini ziyaret etmitir. Bu ziyaret esnasnda
mjdeleyici, kurtulua ve felha erdirici bir rya grmtr. Sabah olunca emirlerine, nedimlerine ve yaknlarna bu ryay anlatm, ia mezhebini semi, sonra
yle bir konuma yapmtr: Ey arkadalarm ve adamlarm! Kim bu yeni mezhep
tercihimde bana muvafakat ederse ne gzel. Kim de muhalefet ederse ona bir itirazm yoktur. Fakat zerindeki mansb brakr, eker gider. (Kn, 1992: 135).
Olcaytunun ilie gemesi konusunda ikinci rivyet dnemin seyyh bn
Battta (. 770/1368-69)ya aittir. Ona gre Olcaytu, Allme Hill (.726/1325)
ile daha Mslman olmadan nce tanmtr. Mslman olunca Allme Hill ona
ilii telkin etmi, iliin, dier mezheplerden stn olduunu anlatmtr. Hilfet
konusunda, dier halifelerin Hz. Peygambere vezaret ettiini, ama Hz. Alinin Hz.
Peygamberin damad ve vrisi olduu iin, Moollarda olduu gibi, mlkn verset
yoluyla ona intikal etmesi gerektiini ifde etmitir. Yeni Mslman olan Olcaytu,
din meselelere tam vakf olmad iin Allme Hillnin szlerine kanarak, halkn
zorla iletirilmesini, hutbelerin yapsnn deitirilmesi iin fermanlar kartmtr. Ancak Badat, rz, sfahn gibi, ounluu Hanbellerin oluturduu baz
Snn blgelerde, buna kar klm, hutbenin deitirilmesi halinde hatiplerin
ldrlmesi kararlatrlmtr. Bu durum Olcaytuya anlatldnda o, bu ehrin
kdlarnn saraya arlmalarn, geldiklerinde de kpeklere atlmalarn emretmitir. lhanl sarayna ilk olarak iraz kads Mecdddin getirilmitir. Kpekler Kd
Mecdddine saldrmak zere salndnda, onun yanna gelip alalmaya balamlardr. Sultan bunu duyunca sarayndan yaln ayak kp, Kd Mecdddinin ayaklarna kapanmtr. Olcaytu, Rfz mezhebinden dnp halkn Ehl-i Snnet velCemaat mezhebinde kalmasna dair lkesinin her tarafna emirler gndermitir (bn
Battta, 1984: I, 223-226).

118

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L

nc rivyet ise son dnem i limlerinden Hnsr (. 1313/1895)ye

aittir. Onun rivyeti, Olcaytunun ilie gemesine gereke olarak sunulan rivyetler
arasnda en yaygn olandr. Bu rivyete gre Olcaytu, sinirlenip karsn talakla
boar. Sonra piman olur ve limleri toplayarak Her konuda farkl fetvlarnz var,
bu konuda fetvnz nedir? diye sorar. Mecliste bulunan limler, bu evliliin bittiini; ancak hlle yoluyla dnebileceini ittifakla ifde ederler. Bu esnada vezirlerinden
birisi Olcaytuya, Hillede bulunan bir i limin (Allme Hill), bu boama eklini
batl saydn syler. Oradaki Snn limler Allme Hill ve taraftarlarnn batl fikirlere sahip olduklarn, dolaysyla onun fetvsna itibar edilmemesi gerektiini ifade
ederler. Ancak Olcaytu, Snn limleri susturur, bahsi geen i limin huzura davet edilmesini emreder. Zaten gelenek hlini alm olan ilm toplant meclisi bu kez
Olcaytunun hanmyla yaad durumu tartmak zere toplanr. Allme Hill huzura girince ayakkablarn eline alr, selam vererek gidip Olcaytunun yanna oturur.
Snn limler, Allme Hillnin bu davrann onun aklszlna ve grgszlne
hamlederek Olcaytuya hitben: Efendim, biz size bunlarn aklsz insanlar olduu
sylememi miydik? derler. Olcaytu ise, Sorun bakalm niye byle davrand? der.
Bunun zerine Allme Hill ile Snn limler arasnda u tartma geer:
Snn limler: Neden lhana rk eklinde eilip saygda bulunmadn?
derler. Allme Hill: Hz. Peygamber, hi kimsenin huzurunda eilmemi, sadece
selam vermitir. Zaten Allah da Evlere girdiinizde Allah tarafndan mbarek ve
pek gzel bir yaama dilei olarak birbirinize selam verin (Nr, 24/61) demektedir.
Allahtan bakasna rk ve secde yaplamaz der. Snn limler: Neden Padiahn
yanna oturdun? diye sorarlar. Allme Hill: Baka bo yer yoktu der. Snn
limler: Neden ayakkablarn eline alp ieri girdin? ki bu edebe aykr bir davrantr diye sorarlar. Allme Hill: Baz mezhep mensuplarnn, tpk Hz. Peygamberin
ayakkablarn aldklar gibi, benim de ayakkablarm almalarndan korktum der.
Snn ulem: Nasl olur? Hz. Peygamber dneminde mezhepler yoktu ki! Mezhepler, onun veftndan yz veya daha sonraki senelerde ortaya kt der. Allme Hill
Olcaytuya dnerek: Snn limlerin itiraflarn duydunuz. Mezhep imamlarnn
Hz. Peygamber zamannda olmadn ifade ettiler. O halde imamlarn itihatlarnn
kayna nedir? diye sorar. Bunun zerine Olcaytu orada bulunan limlere: Peygamber ve sahabe dneminde mezheplerden hibiri yok muydu? diye sorar. Snnler:
Hayr, yoktu. derler. Allme Hill: Biz mezhebimizi Aliden, Peygamberin can,
kardei, amcaolu ve vsisinden; ondan sonra da evldndan alyoruz der. Daha
sonra Olcaytu, Allme Hillden kendi durumuyla ilgili fetv ister. Allme Hill, boama eyleminin iki dil hidin huzurunda olmas gerektiini ileri srerek geersiz

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

119

Hanifi AHN

olduuna hkmeder. Bundan sonra Olcaytu, ilie geer. Btn hutbelerde On ki

mamn isimlerinin zikredilmesini, paralarn zerine ve mescit duvarlarna yazlmasn emreder (Hnsr, 1972: II, 279-286).
Sonu
Olcaytunun mezhep deiiklii konusunda farkl gerekelerin ileri srlmesi, meselenin tahlil ve tenkit szgecinden geirildikten sonra bir kanaat oluturulmas gerektiini ortaya koymaktadr.
Knye bakldnda Olcaytunun kolay saylabilecek bir ekilde ilie
getii ifde edilebilir. Olcaytu, grd bir rya sayesinde ilii mezhep olarak
semitir. Mezhep seimi konusunda ynetici kadroyu serbest brakmtr. Ancak
ilie gemeyenlerin, idar grevlerini brakmalarn istemitir. Olcaytuyla ayn
mezhepte olmann maddi beklentisi ierisinde olanlar, ilie geerken bu tr beklentileri olmayanlar, o zamana kadarki mezheb konumlarn korumulardr. Moollarn nemli komutanlarndan olan Emir oban (. 728/1327) ile sen Kutlug,
(.717-8/1318) mezheplerini deitirmeleri konusunda eitli basklara maruz kalsalar da Snn Hanef mezheb konumlarn korumulardr. Hfz Ebr, ilerin her
zaman bu iki komutandan ekindiklerini ve onlarn i olmas iin altklarn ancak baarl olamadklarn ifde etmektedir (Hafz Ebr, 1937: 51).
Olcaytunun ilie geii kolay olmu mudur? Bu durumu anlamak iin
Olcaytunun ynetimi ele almasndan ilii benimsedii tarihe kadarki dneme, yani 703 ile 709 yllar arasndaki olaylara bakmak gerekmektedir. Knnin
rivyeti esas alnacak olursa bu srete, Olcaytuyu ilie yaklatran din, siyas bir
zeminin olduu grlmektedir. Bunlarn banda Hanef-afi mezhepleri arasndaki atmalar dikkatleri ekmektedir. Olcaytu ynetimi ele aldnda Hanef limler
onu kuatma altna almaya almlardr. Bu durum, slam dininin amel mezhepleri
arasnda atmay krklemitir. Dnemin anlayna uygun olarak mezhepler, padiahlarn gzne girebilmek adna, teki kabul ettikleri mezheplerin kusurlarn
ortaya karmaktan ekinmemilerdir. Bu nedenle, Haneflerle filer arasnda atmalar kmtr (Kn, 1992:131-132).
Hanef limler, mezhep srtmesinin kapsamnda, daha nceleri uygulamada olmayan bir durum ihdas etmiler, minberlerden Yahudilere lanet etmeye balamlardr. Bununla ulalmak istenen hedef, aslen Yahudi olan afi vezir
Redddne lanet etmektir. Hanefler karsnda sktn hisseden Redddn,
dnemin nemli afi limi Nizamddn Abdlmelik el-Mer ile kendi damad
Nasruddn Tsnin olu Hoca Asiluddni lhanl sarayna yerletirmitir. Bu sayede Haneflere kar verilen mcadelede filerin elini kuvvetlendirmitir (Kn,
1992: 132).

120

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L

Olcaytu, Snn ameli mezheplerin birbirleriyle atmasnda tercihini,

afilikten yana kullanmtr. Bu durum Haneflerde rahatszla neden olmutur.
Hanefler bu rahatszlklarn 709/1309da Olcaytunun yanna gelen dnemin etkili Hanef limi bn Sadr Cihana aktarmlardr. Bu problemi zeceini belirten
bn Sadr Cihan, cuma namazndan sonra, Olcaytu ve dier lhanl yneticilerinin de
bulunduu ilm bir mecliste, slam limlerinin kolayca bildii fakat ilk bakta yanl
anlalmalara msait bir konuyu gndeme getirmitir.3 bn Sadr Cihann temel hedefi, afilerin siyaset kurumu zerindeki etkisini krmak, Olcaytu Sultan, nceden
olduu gibi tekrar Hanef mezhebi mensuplarnn etkisi altna almaktr. Her iki taraf,
Olcaytunun gznde dierinin itibarn ykmak iin, birlerinin aklarn ortaya koymaya balarlar. Hanef ve afilerin hakarete varan tartmalarna tank olan Olcaytu,
emirler, vezirler ve orada bulunan cemaat, aknlk iinde birbirlerine bakarlar. Bu
duruma sinirlenen Olcaytu meclisi terk eder. Bu esnada Kutlu ah Noyan, orada
bulunanlara hitben: Nedir bizim u yaptmz? Cengiz Hann Yasa ve Yeysnn
brakp Arabn khne dinne girdik. Birinde kz ile nikhlanmak dierinde anas ve
bacs ile zina etmek caiz olan bu iki irkin ve rezil mezhepten deil birini, ikisini
de semekten Tanrya snrz. Biz Cengiz Han Yasasna geri dnelim (Kn,
1992:133; Hafz Ebr, 1937: 50; ter,1945: II,357-358) der. Olcaytu, yaanan
bu duruma ok zlmtr. Knye gre Olcaytu, slam kabul ile inkr arasnda
tereddtler yaam olsa da slamdan ayrlp bir baka dine girmeyi uygun grmemitir (Kn, 1992:134).
Kn meseleyi siyaset dzleminde ele alm, Hanef-afi atmasnn
Olcaytuyu ilie yaklatrdn; lhanl ileri gelenlerinin basks, i limlerin telkinleri ve grd bir rya sonucu ilii tercih ettiini ifade etmektedir. Ayrca
Kn, Haneflerle filer arasnda tartmalara neden olan fkh tartmalarn kastl olarak ileri srldnn fakndadr. Bunu u ifadesinden karmak mmkndr.
Mezhep mensuplarnn deti ve gelenei, baka inanlar ve mezhepleri knayp
eletirmektir (Kn, 1992:131). Fakat her iki mezhep mensuplar da karlat
sorularn ne anlama geldiini bilmektedirler. Burada iktidara yn verme mcadelesinden galip gelmek iin her iki mezhep de tartlan ve ilk bakta anlalmayan
konular ileri srmlerdir.
bn Battta, Olcaytunun iliini dorudan Allme Hilliye balamaktadr. Kn, Olcaytunun Snn Hanef olarak Mslman olduunu ifade ederken
(Kn, 1992:131), bn Battuta Olcaytunun Allme Hill ile Mslman olmadan
nce tantn, onun etkisiyle daha bandan itibaren ilik formatnda Mslman olduunu; ancak veftna yakn Rafzlikten dndn ifade etmektedir (bn
Battta, 1405: I, 226).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

121

Hanifi AHN

Hansr ise Olcaytunun ilie geiini talakn kullanlmas durumunda

ortaya kan fkh problemin sonuca balamaktadr. Oysa ilgili rivyet, Olcaytuyla
ada olan kaynaklarda yer almamaktadr. i lim Hnsr, bu konuda kaynak da
belirtmemektedir. Ancak dier baz i kaynaklar, talak rivyetine kaynak olarak
Hfz Ebr (. 833/ 1430) yu gstermektedirler (Amil, 2006:184). Ancak Hfz
Ebr, Timurlular (1370-1507) dnemi tarihisidir. Bu eserde Olcaytunun hanmn boamasyla ilgili bir durum yer almamaktadr. Ayrca Hafz Ebrnun lhanl
tarihi konusundaki en nemli kayna, lhanl dnemi tarihisi Kndir. Knde
Olcaytunun ilie geii talakn kullanlmasna deil, bir ryaya balanmtr.
Hansrnin sunumuna bakldnda Olcaytu, zm bekleyen bir msteft
(fetva isteyen) konumundadr. Dolaysyla Olcaytu, bu skntda nn aan
fetvya ve fetv sahibine itibar etmitir. Ancak burada Olcaytunun neden Hanbel
mezhebini semedii sorusu akla gelmektedir. nk bu dnemde Allme Hill
(. 716/1316)nin ada olan ve lhanl saraynca bilinen bn Teymiyye (.
728/1328)nin Olcaytunun skntsn zecek ok daha pratik ve bir fetvs vardr.
bn Teymiyye, bir anda/tek celsede verilen talak/boama ilemini, tek talak/boama saymtr (bn Teymiyye,1998, XXXIII: 13). Bu fetvya gre nikh akdinde
taraflar bir birine balayan manev badan sadece birisi dmtr. Evlilik ilikisi, geride kalan iki bala devam eder. O halde diyebiliriz ki, Olcaytunun ilie
gemesini srf einden ayrlmamak iin mezhepler arasndaki ihtilaflardan kendisini
kurtaracak fetvaya- ki burada zellikle ia mezhebi iaret edilmektedir- balamak
ikna edici grnmemektedir.
bn Battta ile Hansrnin rivayetlerinde, i dncesine varolusal lekte katk salayan imam, vas gibi kavramlara atflar sz konusudur. Her iki rivyetin
ortak noktalar unlardr: Hz. Ali dndaki halfelerin, haklar olmad halde grev
alm olmalar, onlar gerek anlamda halfe yapmamtr. Onlar Hz. Peygamberin
sadece veziridirler. Gerek otoriteye sahip deildirler. Hz. Peygamberin otoritesine
sahibi olmak iin, Mool iktidar algsnda olduu gibi, kan ba olmas gerekir. Bu da
yalnzca Hz. Ali de vardr. O halde Hz. Ali, dier halifelerden farkl olarak hem ontolojik hem de teolojik zemine sahiptir. Ayrca Hansr, ilerin ve Snnlerin bilgi
kaynaklarn da sorgulamaktadr. Snnlerin bilgi kaynaklar itihada; ilerin bilgi
kayna ise rivayet zincirine dayaldr. Snni bilgi kayna her an hata ile kar karya iken, i bilgi kayna Hz. Ali ve onun ocuklar vastasyla masum imamlar tarafndan dorudan Hz. Peygamberden alnmaktadr. Bylece ia dncesinde bilgi,
kutsala referansla temellendirilmektedir.

122

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L

Olcaytunun Mezhep Deiikliinin Sonular

Olcaytunun ilii mezhep olarak semesi, birok adan deiiklie neden
olmutur. ncelikle ilik tarihte ilk defa resm mezhep hviyeti kazanmtr. Bu ayrnt nemlidir; nk ilik, lhanllarn hkim olduu bu topraklarda daha nce
Bveyhlerle birlikte en etkili dnemlerinden birini yaam olmasna ramen, eitli
nedenlerle resmi mezhep olamamt (Nedenler iin bk, Gner, 1999: 26-44; Bozku, 2003: 107-117).
Olcaytunun ilii siyas alanda bata afi vezir Redddnin olmak zere, Snnlerin siyasetteki arln azaltm, Snn yneticilerin sorgulanamaz yetki
alanlarn daraltmtr.
Din alanda bata camilerde olmak zere, topluma ve kurumlara yansyan
baz deiiklikler olmutur. Buna gre 709/1310da hutbelerden Hz. Ali dndaki
halfelerin isimleri kaldrlmtr. Yerine Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve on iki imamn
isimleri okunmaya balanm, bu isimler paralarn stne kaznmtr. Btn randa
ve ilerin hkim olduu ehirlerde ezana Hayye al Hayril-Amel ibaresi eklenmitir (Kn, 1992:135-36).
Ali evld (Alevler)4 asndan Olcaytunun mezhep deiiklii, beraberinde
deiimi getirmitir. nk Olcaytunun i olmasnda katks olan Seyyid Tacddin vec, lhanl ynetimi altndaki btn topraklarda yaayan Seyyidlerin nakbi
olarak tayin edilmitir (Kn, 1992:166; ahin, 2009: 96-98 ).
Mezhep deiiklii, Olcaytu dneminde i deerlerinin toplumda rahatlkla
dolap kabul grmesini salamtr. ilerin siyasetteki rollerinin artmas, ounluu
tekil eden ve iktidar tecrbesinin ellerinden kayp ilere getiine tanklk eden
Snnlerde rahatszlklara neden olmutur. Snnler, hutbelerde Hz. Eb Bekir, Hz.
mer ve Hz. Osmann isimlerinin kaldrlmasna zlmlerdir (bn Kesr, 1981:
XIV, 77; Suyt, 1989: 538). Nitekim hutbelerdeki yeni emri uygulamak zorunda
olan Bblezec blgesi htibi, hutbeyi okuduu esnada drt halfenin isimlerine
geldiinde, hem kendisi hem de cemaat hkrarak alamlardr (bn Kesr, 1981:
XIV, 56).
Olcaytu dnemi Snnleri, siyasette ve dier alanlarda ilerin, kendilerine
egemen olmalarn hazmedememilerdir. Tepki amacyla Olcaytunun iliini
resmen aklad sene (709/1309) hacca gitmemilerdir (bn Kesr, 1981: XIV,
56). Snnlerin Olcaytuya tepkili olmalarnn dier bir nedeni de, onun ilie
gemesinden sonra, Hz. Eb Bekir ve Hz. merin kabirlerini ykmak iin bin

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

123

Hanifi AHN

askerni Medineye gnderme kararnn duyulmasdr (Eflk,1986:II,264). bn

Tariberdye gre bu amacndan dolay Allah Olcaytuyu helk etmitir (bn
Tariberd, ts.: IX, 239).
Anadoluda Olcaytunun mezhep deiiklii sonras izledii politikalarn
yansmalar farkl olmutur. Bu dnemde uygulanan politikalar sonucu, halk camilere gitmemi; imamlar ve din adamlarna deer verilmez olmutur (Turan,
1988: 59). Hatta Mevlnnn olu ve nc Mevlev postniini Sultan Veled
(712/1312)e Olcaytuyu ilerin kandrd, onun Rfiz olduu, sahabeye
svd, Hz. Peygamberin kabrinin yannda Ebu Bekir ve merin kabirlerini
skmek iin adam gnderdii, hutbenin yapsnda deiiklikler yaparak halifelerin
isimlerini kaldrd anlatlnca o, heyecana gelmi, can sklm, orada bulunanlar
alam ve halk feryat etmitir. Kendisinden sonraki postniini olan Ulu Arif elebi
(.719/1319)yi Olcaytuya nasihat etmesi, onu ilerin ve Rfzlerin mezhebinden men etmesi iin Sultaniyeye gnderme karar almtr. Veft ederken de: Arif,
Hrbende Han ihml etme! diyerek, veft etse bile bu grevi yapmasn istemitir.
Arif elebi de 715te yola km, ancak yolda iken Olcaytunun vefat haberi kendisine ulamtr (Eflk,1986:II, 265).
Olcaytunun ilii benimsemesi, Mool eyaleti konumunda olan Anadoluda,
Snn olmayan kyl ve gebeler arasnda sevinle karlanmtr. iliin bir
sonucu olarak Anadoluda Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Hz. Osmann adlarnn
anlmas yasaklanmtr. Anadolu Trklerinin Olcaytunun, Hrbende ismi de dhil
olmak zere, Moollara mahsus isimleri kullandklar gibi, Trkmenler ve Moollar
arasnda bir kaynamann balamasna da vesile olmutur (Smer,1999: 9-10).
Olcaytunun mezhep deiiklii sonras lkede uyulmasn istedii yeni uygulamalar, toplumun her kesiminde ayn kabul grmemitir. Kaynaklarn bir ksm
bu emirlerin, Kazvnin dnda btn randa uygulandn (Hafz Ebr, 1937:
52), bir ksm da her yerde uygulanmadn ifde etmektedir (bn Battta, 1405:
I, 223-226). Bu nedenle iler, lhanl ynetimine yeni uygulamalarn toplumda
yerleebilmesi iin Snnlere bask yaplmasn teklif etmilerdir. iliin tm lkede yaylmas iin fermanlar yaynlanm, insanlar ilii kabul etmeleri konusunda
eitli basklara maruz kalmlardr. Bu basklar, lkede toplumsal kargaaya neden
olmu, Snnler ynetime kstrlmtr. Olcaytu dneminde Snn halk, lhanl
yneticileri ile stnl ele geiren iler arasnda skp kalmtr (Caferiyan,
1420: 481-482).
Sonu
lhanllar dneminde siyaset-din ilikilerinde, birok dini ve mezhebi grup,
iktidara yn verme gayreti iinde olmutur. Gruplarn verdii mcadele beraberinde toplum katmanlarnn birbirlerini sulayan, tekiletiren bir eilimi ve siyaset

124

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L

dilini getirmitir. Gzn Hnn Islamiyeti resm din olarak ilanndan sonra slam
mezhepleri arasnda siyaset kurumunu ynlendirmek iin mcadeleler yaanmtr.
Mezhep atmalar, ilerin takyyeyi brakp aktif siyasete girmelerini salamtr.
Olcaytunun ilii tercih gerekesi olarak birden ok rivyetin olmas, bu konunun objektif llerle ve bir btnlk ierisinde deerlendirilmesini gerektirmektedir. Bu nedenle Snn-amel mezhepler arasndaki tartmalardan hareketle bir
hkmdarn mezhep deiikliini temellendirmek, parac bir yaklam olacaktr.
Bunun yerine konjonktre bal faktrlerin, slam toplumunun ve dnemdeki tarikatlarn geirmi olduu deiimleri de dikkate almak daha isabetli grnmektedir.
lhanllarn yklmasndan sonra blgede olaan siyas durum, bu blgede i
kkenli baz tasavvuf hareketlerin yaygn hale gelmesine neden olmutur. VII/XIII.
yzyldan IX/XV. yzyla kadar randa Safevlerin yan sra, tasavvufla iliin i ie
girdii dier baz hareketler de iliin ran topraklarnda tutunmasna katk salamtr. Maraler, Serbedrler, Muaaiyye hareketi ile Hurflik hareketi, lhanl
sonras ran topraklarnda iliin tutunmasnda ok nemli unsurlardr. Bu nedenle
her bir ayrntnn incelenmesi ve bunlarn Anadoluya yansmalarnn tespit edilmesi
gerekir.
lhanllarn ilii benimsemeleri, Memlklere kar alternatif bir slam ynetim biimi oluturma abas gibi siyasal bir probleme iaret etmektedir. ilik, Mool ailesinin ynetimlerindeki ontolojik problemi amaya ynelik yardmc bir unsur olarak grev yapmtr. Yaanlan siyas ve toplumsal sreler, lhanllar ilikten
yana tavr almaya sevk etmitir. lhanllarn ilii kabul etmesi, Memlklerin slam
dnyasnda tek Mslman otorite olduu iddiasn ortadan kaldrmtr. ileen lhanllar, dier Snn ynetimlerin savunduu tm projelerin meriyetini ve Snn
hilfet izgisini sorgulayabilecek konuma ulamtr. lhanllar Ehl-i Beytin haklarn,
velyet ve dier geleneksel i sylemlerini rahatlkla savunabilir bir din, mezheb
zemine kavumulardr.
Sonnotlar
1

Bu makale, lhanllar Dneminde ilik, (stanbul: tken Yaynlar, 2010) adl doktora tezimin bir
blmnn geniletilmi halidir.

Terim olarak ilik; Hz. Peygamberin vefatndan sonra Hz. Ali ve Ehl-i Beytini halifelik iin en layk
kii olarak gren ve onu meru halife kabul eden; ondan sonraki halifelerin de onun soyundan
gelmesi gerektiine inanan topluluklarn mterek addr. Bu dnceleri savunanlar kaynaklarda
ia, mmiyye, Caferiyye, On ki mam ilii (sn Aeriyye) gibi isimlerle yer almaktadr (Flal,
16-19). Biz bu makalede ilk isimlendirme olduu iin ve siyasi yn daha ok n plana kt iin
ia kavramn tercih ettik.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

125

Hanifi AHN

Tartmaya konu olan soru udur: Hanef limi bn Sadr Cihan afi limi Nizamddne, afi
mezhebine gre kii, kendi kzyla evlenebilir mi diye sorar? Nizamddn cevap olarak, afi
mezhebindeki bu durumun, Hanef mezhebindeki anne ve kzn ayn nikhta toplanmas
konusuna benzediini syler. Tartma konusu olan durumun zeti udur: afi mezhebine gre,
evlilik kurumunun beraberinde getirdii taraflarn dier akrabalarla evlenme yasann oluabilmesi
iin kar-koca arasnda sahih nikhla birliktelik arttr. Nikhsz ilikiyle musharat kurulamaz (erReml, 1984: VI, 177). Dolaysyla, bir erkein, nikh olmadan ilikiye girdii kadnn hem anasyla
hem de ondan olan kendi kzyla evlenmesinde bir saknca yoktur (e-irbn, 1998: III, 232); nk
evliliin yasaklanabilmesi iin gerekli din sre ki sahih nikh arttr- gereklememitir. artlarna
uygun olmadan yaplan birlemelerden doan kz ocuu, kiinin kendi kz olsa da, yabanc kabul
edilmitir. (irbn, 1998: III, 232). Ancak burada ifade edilmelidir ki, bu yaklamn fkhta bir
dayana olsa da pratikte uyguland bilinmemektedir. Zaten afi fakihlerinden bu konuda farkl
dnenler de vardr. Yani bu mesele, afi fkhnda ittifak edilmi bir durum deildir. Haneflerin
bu meseleyi gndeme getirmeleri, tamamen siyasidir.

afilerin Hanefleri sulad mesele de ilk bakta yanl anlalmaya msait bir konudur. Hanef
mezhebine gre bir erkek, bilerek, iki kz kardei veya anne ile kzn, daha kapsaml bir ifadeyle
biri erkek dieri kadn olarak dnldnde, birbirleriyle evlenmeleri mmkn olmayan iki
akrabann ayn erkein nikhnda toplanmas caiz deildir. (Ksn, 1997: II, 414). Bir erkein
nikhnda olan iki kadnn akrabalk bann bilinmesi halinde, nikh derhal fasit olur (Ksn, 1997:
II, 415)

lhanl dnemi kaynaklarnda, Hz. Peygamberin ailesini tanmlamak zere kullanlan baz kavramlar
vardr. Bunlar: Alevi, Talibi, Seyyid, Ehl-i Beyt ve ia terimleridir. Bunlar ierisinde sadece ilik
kavramnda mezhep temsili vardr. Dierlerinde nesep dzlemi sz konusudur (bkz. Reiduddin
1943: 948-949; Kn, 1992: 126).

Kaynaka
AML, A. Kevrn. (2006). Keyfe Redde-iatu Gazvel-Moul, Kum.
Arnold Thomas W. (1970). ed-Dave ilel-slam Bahs f Trhi Neril-Akidetil-slam,
Arapaya ev. H. brahim Hasan, Kahire.
ATYAN, Abbas kbal. ( ts). Trih-i Mufassal-i rn: ez Sadr slam t nkiraz- Kariyye,
Tehran: Ktbhne-i Hayym.
BENKET, Ebu Sleyman Fahruddn Dvud. (1348/1930). Ravzat lil- Elbb fi
Marifetit- Tevrih vel- Ensb, nr, Cafer iar, Tahran.
BOZKU, Metin (2003). Bveyhler ve ilik, Sivas.
BROWNE, E. Granwille (1960). Ez Sadi ta Cmi: Tarih-i Edebi ranAsr- stila-y Mool ve
Tatar, ev. Ali Asgar Hikmet, Tahran: aphane-i Dnigh.
CAFERYAN, Resl. (1420). e-a f ran: Dirsatun Trihiyye Minel-Bidye HattelKarnit-Tsiel-Hicr, Arapaya ev. Ali Haim el-Esedi, Mehed.
CZCN, Eb Amr Minhceddin Osman b. Sirceddin Muhammed. (1964). Tabkat-
Nsr, nr. Abdulhay Habibi, Kabil.

126

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L

EFLAK, emseddin Ahmed .(1986). Ariflerin Menkbeleri, ev. Tahsin Yazc, Ankara.
EMN, Muhsin. (1983). Ayn-a, nr. Hasan el-Emin, Beyrut: Drt-Taaruf.
GNER, Ahmet. (1999). Bveyhlerin i-Snn Siyaseti, zmir.
FILALI, Ethem Rhi. (2008).mmiyye as, , Aa Yaynlar, stanbul.
HAFIZ EBR. (1937). Zbdett-Tevrh (Zeyl- Cmiit-Tevrih-i Reid), nr. Hanbb
Beyn, Tahran: irketi Tezmn-i lm.
HAMDULLAH MSTEVF, Eb Bekir b. Ahmed b. Nsr (1910), Trih-i Gzde, nr. Edward Brown, London.
HNSR, Muhammed Bakr b. Zeynelabidin b. Cafer el-Musev (1972). Ravztl- Cennt
f Ahvlil- Ulem ves- Sdt, Tahran.
HOWORTH, Henry (1927). History of the Mongols: from the 9th to the 19th Century, London.
BN BATTTA, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Levt.
(1405/1984), Tuhfetn-Nuzzr f Garbil-Emsr ve-Acibil- Esfr.: MessesetrRisle, Beyrut.
BN KESR, Ebl-Fid madddin smail b. mer. ( 1981), el-Bidye ven-Nihye, Beyrut.
BN RD, Ebul-Veld Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtb. ( 2004).
Bidyetl-Mctehid ve Nihyetl-Mktesid,: Drul Ktbil-lmiyye, Beyrut.
BN TARBERD, Cemluddin Ebil Hasan Yusuf el-Atbegi (ts). en-Nucmz- Zhire f
Mlki Msr vel-Khire, Msr.
BN TEYMYYE, Ebl-Abbas Takyyddin Ahmed b. Abdlhali. (1998). Mecmul-Fetv,
Drul-Vef. Riyad.
BRAHM Fuad (1998). el-Fakih ved-Devle: Tadavvurul-Fikhis-Siysiyyi e-iyyi, Beyrut:
Drl Kenzl-Edebiyye.
KN, Abdullah b. Ali b. Muhammed. (1992). Tarih-i Olcaytu, ev. Derya rs, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi A Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
KSN, Alddin Eb Bekr b. Mesud b. Ahmed.(1997) Bedius-San f Tertbi-eri,
Beyrut: Drul-Ktbil- lmiye.
MANSUR, Muhammed Alauddin. (ts) Trih-u ran badel-slam min Bidyetid-DevletitThiriyye Hatta Nihayetid-Devletil-Kaariyye, Kahire.
POTTER, Lawrence Goddar., (1992). The Kart Dynasty of Herat: Religion and Politics in
Medieval Iran, Yaymlanmam Doktora Tezi,: Columbia niversitesi, USA.
REML, emseddin Muhammed b. Ahmed b. Hamza el-Ensr.(1984), Nihyetl-Muhtc
il erhil-Minhc,Drl-Fikr, Beyrut.
REDDDN, (2000). Tarih-i Gzn Hn, Arapaya ev. Fuat Abdulmti es-Sayyd, Kahire.
REDDDN, Fazl b. Ebil-Hayr Fazlullah-i Hemedn.(1943). Cmit-Tevrh, nr.
Behmen Kerm, Tahran.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

127

Hanifi AHN

SPULER, Bertold, (1987). ran Moollar: Siyaset dare ve Kltr lhanllar Devri 1220-1350,
ev. Cemal Kprl, TTK, Ankara.
SUYUT, Ebl-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Eb Bekr (1989). Trihl-Hulef, Beyrut.
SMER, Faruk (1999). Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol,
TTK, Ankara.
AHN, Hanifi. (2009). Ehl-i Beyt Siyaset likisi (lhanllar Dnemi), Ekev Akademi Dergisi, 13 (41): 91-103
RBN, emseddin el-Hatb Muhammed b. Ahmed el-Khir (1998), Mnil-Muhtc il
Marifet-i Menil-Elfzil-Minhc, Beyrut: Drul-Marife.
TER, Kad Nurullah (1945). Meclisl-Mminn, Kitbfuru-i slamiyye, Tahran.
TURAN, Osman (1988). Trkiye Seluklular Hakknda Resm Veskalar, , TTK, Ankara.
TNKABN, M. Muhammed. (1396). Ksasl-Ulem, Tahran.
UYAR, Mazlum. (2000-2001), Safevler ncesi randa Tasavvuf ve Safev Devletinin Ortaya k, Akademik Aratrmalar Dergisi, 2 (7-8): 85-98.

128

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64