Professional Documents
Culture Documents
I HC THI NGUYN
TRNG I HC NNG LM
PGS. TS. NGUYN QUANG TUYN - ThS. TRN VN THNG
GIO TRNH
SINH L BNH TH Y
(Gio trnh dng cho h i hc)
NH XUT BN NNG NGHIP
H Ni - 2007
2
LI NI U
Gio trnh Sinh l bnh th y c bin son p ng vi nhu cu cp thit v
ti liu hc tp ca sinh vin ngnh Th y trong cc trng i hc thuc khi Nng
nghip, cng nh nng cao cht lng ging dy v hc tp khi p dng phng
php ging dy mi.
Sinh l bnh hc l mn hc nghin cu v nhng thay i chc nng ca c
quan, m v t bo khi c thm bnh, ng thi l mn hc tin tm sng ca ngnh
Th y v cu ni gia cc mn hc c s nh sinh l hc, sinh ha hc, vi sinh vt hc
v cc mn hc lm sng nh bnh ni khoa, bnh k sinh trng, bnh truyn nhim,
bnh sn khoa...
Cng vi mn Gii phu bnh hc, mn Sinh l bnh hc h thng hoa kin thc
cho cc sinh vin ngnh Th y v cn b nghin cu th y v cc quy lut chung ca
qu trnh sinh bnh ng vt, cc bin i bnh l ca qu trnh sinh bnh trong c
th, s thay i ca cc m bo, t bo, c quan, h thng do ri lon chc nng...
ng dng trong cng tc chn on, phng chng bnh cho vt nui, gp phn nng
cao hiu qu chn nui v thc y ngnh chn nui pht trin.
Bin son gio trnh ny, chng ti c gng th hin tnh c bn, tnh khoa hc,
tnh hin i v tnh h thng ca chng trnh mn hc, ng thi c lin h thc tin
nhng do trnh v kh nng c hn nn kh trnh khi nhng thiu st. Chng ti
rt mong nhn c nhng ng gp kin ca ng nghip v bn c trong qu
trnh s dng ti liu ny.
Xin chn thnh cm n!
Tp th tc gi
3
Bi m u
NI DUNG V PHNG PHP NGHIN CU MN SINH L BNH TH Y
1. NH NGHA MN HC
Sinh l bnh (PHthophysiology) theo ngha tng qut nht l mn hc v nhng
thay i chc nng ca c th, c quan, m v t bo khi chng b bnh. Sinh l bnh
hc l mt mn khoa hc nghin cu nhng hot ng ca s sng trong c th bnh,
c th l nghin cu nhng bin i bnh l v c nng cc c quan, h thng v m
bo, ng thi nghin cu nhng nguyn nhn, iu kin gy bnh v tm ra quy lut
chung ca s pht sinh, pht trin v kt thc ca qu trnh bnh l.
Mn sinh l gia sc nghin cu tt c c nng, h thng trong c th gia sc (ng
vt) bnh thng v tm ra c quy lut nht nh, cng nh vy trn c th bnh
chng ta cng nghin cu tun t v so snh li vi quy lut bnh thng thy c
nhng thay i nh th no v t rt ra kt lun vi tng trng hp. Chnh v vy
ngi ta thy mi mt bnh c mt quy lut ring v n cng c nhng biu hin bnh
l chung.
V d: Trong tt c cc loi nhim khun chng ta u thy cc qu trnh bnh l
nh vim, st, khi kim tra mu thy bch cu tng v l nhng quy lut chung.
Trong khi bnh dch t ln chng ta thy c th ln st, vim nhng bch cu h;
bnh lao phi chng ta li thy c th vt bnh st lin min, thng hay st vo
bui chiu, ra mi hi nhiu v l nhng quy lut ring.
Nhng quy lut ring to nn nhng bin i trn c quan, t chc gi l qu trnh
bnh l in hnh v cc qu trnh ny to nn bnh tch in hnh.
T nhng quy lut khi qut li v nu ln quy lut hot ng ca tng bnh,
to c s l lun cho cc mn hc lm sng tm bin php khng ch.
2. NI DUNG MN HC
Ni dung ca mn sinh l bnh hc c chia lm ba chng:
Chng 1 : Cc khi nim v quy lut chung v bnh
Bao gm: khi nim v bnh, nguyn nhn gy bnh, sinh bnh hc, c tnh ca
c th i vi s pht bnh (bnh l ca qu trnh min ch).
Chng 2: Sinh l bnh cc qu trnh bnh l chung
Bao gm: ri lon tun hon cc b, ri lon chuyn ha cc cht, vim, ri lon
iu ho thn nhit, qu trnh bnh l ca s pht trin m bo.
Chng 3: Sinh l bnh cc c quan, h thng
Nghin cu ri lon chc nng ca cc c quan, h thng: h thng mu v c
4
quan to mu, h tun hon, h h hp, h tiu ha, h tit niu v h thng thn kinh.
Vi nhng ni dung trn mn sinh l bnh hc l mn hc c s ca ngnh th y,
c lin quan cht ch vi nhiu mn hc khc nh: sinh l gia sc, sinh ha hc, dc
l hc, vi sinh vt hc v cc mn lm sng th y nh: bnh ni khoa, chn on bnh,
bnh k sinh trng, bnh truyn nhim, bnh sn khoa...
c bit sinh l bnh v gii phu bnh l hai cu thnh ca mn Bnh l hc, l
hai mn hc c cng chung mt i tng nghin cu nhng sinh l bnh ch yu
nghin cu nhng bin i v c nng, cn gii phu bnh th nghin cu nhng bin
i v hnh thi trn c th bnh.
3. PHNG PHP NGHIN CU MN SINH L BNH TH Y
Phng php nghin cu ca mn sinh l bnh hc l phng php thc nghim,
mt phng php rt khch quan v khoa hc. Phng php ny tin hnh gy bnh
nhn to trn c th ng vt, sau quan st ton b qu trnh din bin ca bnh,
cui cng phn tch v rt ra quy lut chung ca qu trnh bnh l. Trong phng php
thc nghim, thng s dng hai phng php l phng php thc nghim cp tnh
hay cn gi l cp din v phng php thc nghim mn tnh hay cn gi l trng
din.
3.1. Phng php thc nghim cp tnh (cp din)
Phng php ny thng phn tch cc chc nng ca cc c quan ring bit, c
khi c lp ra khi c th nghin cu, tc l lm nhanh c kt qu ngay c th
nm c cc quy lut Ngi ta thng s dng phng php ny trong mt s trng
hp chn on nhanh v dng ging dy cho sinh vin.
V d: Ngi ta thng c lp tim ch hoc c lp mt on rut nghin cu.
nhn gy ra bnh (tr li cu hi "bnh l g" cng ging cu hi "bnh do u"). Khng
th i hi mt quan nim tch cc hn khi trnh con ngi cn qu thp km, vi th
gii quan coi bt c vt g v hin tng no cng c cc lc lng siu linh can thip
vo. ng ch l quan nim ny bc sang th k 21 vn cn tn ti nhng b tc lc
hu hoc mt s b phn dn c trong cc x hi vn minh. Vi quan nim nh vy th
ngi xa cha bnh ch yu bng dng l vt cu xin, c th cu xin trc tip, hoc
thng qua nhng ngi lm ngh m tn d oan. Bao gi cng vy, gi tr ca vt l lun
lun nh hn gi tr ca iu cu xin. Tuy nhin, trn thc t ngi nguyn thu bt
u bit dng thuc, khng phi ch ph mc s phn cho thn linh.
1.1.2. Thi cc nn vn minh c i
Trc cng nguyn nhiu ngn nm, mt s vng trn th gii t trnh vn
minh rt cao so vi mt bng chung. V d: Trung Quc, Hy Lp, La M, Ai Cp hay
n . Trong x hi hi xut hin tn gio, tn ngng, vn hc ngh thut,
khoa hc (gm c y hc v trit hc). Nn y hc lc mt s ni t c
nhng thnh tu ln v y l cng nh v phng php cha bnh v a nhng
quan nim v bnh ca mnh.
7
1.1.2.1. Trung Quc c i
Khong hai hay ba ngn nm trc cng nguyn, y hc chnh thng Trung Quc
chu nh hng ln ca trit hc ng thi cho rng vn vt c cu to t nm
nguyn t (Ng hnh: Kali, Mc, Thu, Ho, Th) tn ti di hai mt i lp (m v
dng) trong quan h h tr hoc t ch ln nhau (tng sinh hoc tng khc).
Cc nh y hc c i Trung Quc cho rng bnh l s mt cn bng m dng v
s ri lon quan h tng sinh tng khc ca Ng hnh trong c th. T nguyn
tc cha bnh l iu chnh li, kch thch mt yu (b), ch t mt mnh (t).
Trong thi k ny quan nim v bnh y l duy vt, cc th lc siu linh bt
u b loi tr khi vai tr gy bnh. C nhin, y mi ch l trnh duy vt ht sc
th s (cho rng vt cht ch gm nm nguyn t) v trong nhiu ngn nm, quan nim
ny t ra bt bin, khng h vn dng c cc thnh tu v i ca cc ngnh khoa
hc t nhin khc vo y hc.
Y l Trung Quc c i kh phong ph v cht ch, thc s c vai tr hng dn
cho thc hnh, ng thi c th t ho v tnh bin chng su sc. Tuy nhin, trnh
bin chng y ch l rt chung chung, tru tng. Do vy, y l ch dng li mc
l thuyt (do quan st v suy lun m c) cha th gi l t mc l lun (dng
thc nghim kim tra v chng minh m c).
Y hc v y l Trung Quc c i c nhng ng gp rt ln cho chn on v
cha bnh. nh hng ca n lan c sang phng Ty, xm nhp c vo y l ca mt
nn y hc c chu u. Ngi ta cho rng chnh l thuyt v "bn nguyn t" ca
Pythagore v "bn cht dch" ca Hippocrat cng chu nh hng r rt ca y l Trung
Quc c i.
Tri qua hng ngn nm tn ti v pht trin, nn y hc ny c nhng ng gp
ht sc to ln, vi v s bi thuc phong ph v cng hiu. Tuy nhin, cho n khi ch
ngha t bn chu u bnh trng sang phng ng tm thuc a ng thi mang
theo y hc hin i sang chu - n ch vn dng mc y hc c truyn m cha h
c yu t hin i no.
Nguyn nhn do ch phong kin Trung Quc tn ti qu lu, vi quan nim
"cht m khng ton vn c th" l iu ht sc au kh, nhc nh cho c ngi cht
rng cuc sng l mt vng lun hi (gm nhiu kip), mi kip tri qua bn giai
on: sinh, lo, bnh, t. Nh vy, bnh l iu khng th trnh khi. Tuy nhin, cc
nh y hc c i n vn sng to c rt nhiu phng thuc cng hiu cha
bnh. o Pht cn cho rng con ngi c linh hn vnh vin tn ti, nu n cn ng
tr trong th xc tn ti tm thi l sng, e do thot khi xc l bnh, thot hn khi
th xc l cht.
1.1.3. Thi k Trung c
Chu u thi k Trung c (th k 4-12) c coi l "m di" v din ra sut 8
th k di s thng tr tn bo v h khc ca nh th, tn gio v ch phong kin.
Nguyn nhn do s cung tn vo nhng l thuyt mang tnh tn gio khin cc gio s
da vo cng quyn sn sng n p khc lit cc kin i lp. Tuy nhin, nguyn
nhn su xa hn l tng lp gio s v phong kin mun bo v lu i c quyn
thng tr ca h.
- Cc quan nim tin b b n p nu tri vi nhng tn iu trong kinh thnh,
khoa hc lm vo tnh trng tr tr v tht li. Cc nh khoa hc tin b b khng b.
- Quan nim chnh thng v bnh t ra rt m mui, khng coi trng cha bng
thuc, thay bng cu xin, y l phi tun theo cc gio l ca nh th, mi v thnh trn
gi mt b phn trong c th, mt s gio s cm c sch thuc... Nhng nh y hc
c quan im tin b b ngc i.
Tuy vy, cui thi Trung c vn lc c c vi quan nim duy vt nhng rt s
si, PHracelsus (1493-1541) cho rng lu hunh c vai tr biu hin sc mnh ca
linh hn, tr tu, cn thu ngn v mui c vai tr trong duy tr sc mnh th cht. Tuy
vy, cc quan im ny khng c coi l chnh thng nn t nh hng trong gii y
hc.
1.1.4. Thi k Phc hng
Th k 16-17, x hi thot khi thn quyn, vn hc ngh thut v khoa hc phc
hng li n r vi nhiu tn tui nh Newton, Descarte, Toricelli, Vesali, Harvey...
Gii phu hc (Vesali, 1414-1564) v Sinh l hc (Harvey, 1578-1657) ra i t nn
mng vng chc y hc t c truyn tin vo thi k hin i. Nhiu thuyt tin b
v y hc lin tip xut hin. Tnh duy vt tuy cn th s, tnh bin chng vn cn my
mc nhng so vi thi k y hc c truyn th c nhng bc tin nhy vt v cht.
thi k ny c c im l:
- Mi thuyt u c th hn trc, gim mc tru tng, khin c th dng
thc nghim kim tra d dng tha nhn hoc bc b; ng thi c tc dng gim
bt tnh ngh thut tng thm tnh khoa hc v tnh chnh xc trong hnh ngh ca
ngi thy thuc.
10
- Cc thuyt u c vn dng cc thnh tu mi nht ca cc khoa hc khc nh
co hc, l hc, ha hc, sinh hc, sinh l, gii phu. V d:
+ Thuyt c hc (Descarte): Coi c th nh mt c my, v tim nh ci my bm,
mch mu l cc ng dn; cc xng nh nhng n by v h c nh cc lc. Bnh
c v nh trc trc ca my mc...
+ Thuyt ha hc (Sylvius, 1614-1672): coi bnh tt l do s thay i t l cc
ha cht trong c th, hoc s ri lon ca cc phn ng ha hc.
+ Thuyt lc sng (Stalil, 1660-1734): Cc nh sinh hc hi cho rng cc sinh
vt c nhng hot ng sng v khng b thi ra l nh trong chng c ci gi l lc
sng. Lc sng cng chi phi sc kho v bnh tt ca c th bng lng v cht ca
n.
1.1.5. Thi k th k 18 -19
y l thi k pht trin ca y hc hin i vi s vng mnh ca hai mn Gii
phu hc v Sinh l hc. Nhiu mn y hc v sinh hc ra i. cc nc phng
Ty, y hc c truyn hon ton tin sang thi y hc hin i. Phng php thc
nghim t vt l hc c ng dng mt cch ph bin v c h thng vo y hc
mang li rt nhiu thnh tu. Rt nhiu quan im v bnh ra i, vi c im ni bt
da trn nhng kt qu c thc nghim kim tra v khng nh.
Mt s quan nim ch yu v bnh trong thi k ny l:
- Thuyt bnh l t bo: Wirchow l ngi sng lp mn Gii phu bnh cho rng
bnh l do cc t bo b tn thng, hoc cc t bo tuy lnh mnh nhng thay i v
s lng, v tr v thi im xut hin.
- Thuyt ri lon hng nh ni mi: Claud Benard - nh Sinh l hc thin ti,
ngi sng lp mn y hc thc nghim, tin thn ca mn Sinh l bnh - a thc
nghim vo y hc mt cch h thng v sng to, ra khi nim "hng nh ni
mi" cho rng bnh xut hin khi c ri lon cn bng ny trong c th.
- Mun hn, sang th k 19-20, Frend (1856-1939) v mn cho rng bnh l do
ri lon v mt cn bng gia thc, tim thc, bn nng. Mn Pp-lp lm
dng qu mc cc cng trnh ca ng th cho rng bnh l kt qu ca s ri lon hot
ng phn x ca thn kinh cao cp. Cc khi nim ny c ng gp nht nh
trong mt phm vi no , ng thi cng biu hin nhng thin lch hiu bit v
bnh.
1.1.6. Thi k hin i (Th k 20)
Th k ny l thi k ca in t, ca cc cht cao phn t v cng l thi k ca
sinh hc. Mt s ngnh sinh hc pht trin mnh nh: di truyn hc, min dch hc,
sinh hc phn t... c nh hng ln ti y hc, do cng c nhiu khi nim khc
nhau v bnh.
11
Ring Nga, tip thu cc cng trnh ca cc nh khoa hc nh Sechenov, Botkin,
Pp-lp ra hc thuyt thn kinh ca bnh. Theo thuyt ny ni mi v ngoi
cnh l mt khi thng nht, trong hot ng ca thn kinh cao cp ng vai tr
quyt nh i vi kh nng thch ng ca c th (tc ni mi) vi nhng thay i bn
ngoi. S kt hp cht ch gia v no v nhng on di ca h thn kinh, gia h
thng tn hiu th nht v th hai ca ngi, gia thn kinh v ni tit c tc ng
iu ho chnh xc v kp thi mi hot ng ca c th, m bo mi tng quan
chnh xc gia ni mi v ngoi cnh. Bnh tt l do ri lon hot ng phn x ca h
thn kinh, ri lon tng quan gia cc khu vc khc nhau ca h thn kinh. Pp-lp
ch r: "trong ngi bnh c hai qu trnh tn ti song song: qu trnh bo v sinh l
v qu trnh hu hoi bnh l".
Qua cc l lun trn cc nh khoa hc Nga nhn nhn vn bnh tt mt cch
ton din hn. Tuy nhin vn cha gii thch mt cch hon ho khi nim v bnh.
Trong thi k ny, ngnh ha cht, nht l sinh ha pht trin mnh m, ngi ta
nhn thy tnh cht tng i n nh ca cc thnh phn ha hc trong c th. Da
vo Hens Selye a ra kin "Bnh l s ri lon cc kh nng thch nghi". Nghin
cu cc tc ng mnh ca ngoi cnh (stress) th Selye cho rng bao gi c th cng
p li bng nhng thay i ca hot ng ni tit v thn kinh. Theo Selye s mt cn
bng v hip ng gia h no v thng thn th sinh ra bnh gi l bnh thch nghi.
14
khun lao th khng c bnh lao. Cc iu kin ch c tc dng to nn c s d dng
cho bnh pht sinh khi c nguyn nhn gy bnh tc ng.
Hc thuyt ny mang tnh cht tiu cc: cng mt lc a ra nhiu iu kin i
hi phi tho mn th mi c th gii quyt c vn bnh tt. V vy n gy tr
ngi cho cng tc phng bnh v tr bnh. N khng phn bit nguyn nhn v iu
kin v cng khng ch r c vai tr ca mi yu t trong qu trnh gy bnh.
Thuyt "th tng" (Constitution) cho rng nguyn nhn gy bnh khng phi t
bn ngoi ti m chnh l do c im ca c th, do th tng ca con vt m ra. y
l quan nim ca thuyt di truyn my mc, n khng k n cc yu t ngoi cnh tc
ng n qu trnh pht trin v di truyn ca sinh vt. Nh vy n chng li vic v
sinh phng dch, bo v sc kho cho gia sc ngn nga bnh tt.
2.3. Quan nim khoa hc v bnh nguyn hc
Mt s quan nim ng n v bnh nguyn hc l phi da vo phng php duy vt
bin chng nu ln c mi quan h ng n gia nguyn nhn v iu kin gy bnh.
2.3.1. Mi quan h gia nguyn nhn v iu kin gy bnh
- Nguyn nhn c vai tr quyt nh v iu kin th pht huy vai tr tc dng ca
nguyn nhn. Nguyn nhn gy bnh l yu t c hi, khi tc ng ln c th s quyt
nh bnh pht sinh v cc c im ca bnh, v d: Bn bnh ca ln (l bnh
ph thng hn, t huyt trng, ng du, dch t) do bn nguyn nhn khc nhau gy
ra v pht sinh ra bnh c biu hin ring.
Nhng yu t gy bnh khi vo c th phi t cng nht nh (c lc,
liu lng cao...). c im ca bnh chnh l do nguyn nhn quyt nh v chnh
da vo nhng c im ca bnh m ta c th khm ph ra nguyn nhn t m
xc nh phng php cn thit iu tr.
Song nguyn nhn gy bnh ch c th pht huy tc dng trong nhng iu kin
c th nht nh, v d: Bnh t huyt trng g pht trin di tc dng ca vi khun
PHsteurella nhng phi c th yu, dinh dng km v c bit l khi thi tit thay
i t ngt. Ngc li, khi c y cc iu kin thun li nhng khng c nguyn
nhn th bnh khng th pht sinh v xy ra c, n ch pht sinh ra bnh khc nh
suy dinh dng, ci xng. Nguyn nhn v nhng iu kin nht nh gy nn mt
bnh c gi chng l nhng yu t bnh nguyn.
- Trong nhng iu kin nht nh, nguyn nhn c th tr thnh iu kin, ngha
l trong nhng hon cnh no , mt s yu t c th l nguyn nhn nhng trong
hon cnh khc n c th tr thnh iu kin. V d: nui dng km l nguyn nhn
ca suy dinh dng, thiu vitamin l nguyn nhn ca bnh thiu vitamin, song c th
li l iu kin cho cc bnh nhim khun pht trin. Hoc bnh ghp t huyt trngdch
t ln, dch t-t huyt trng ln.
15
V d: Khi khu phn n thiu protein s gy nn ph do protein trong huyt thanh
gim m p lc keo da vo nng protein huyt thanh. Nu protein huyt thanh
gim lm cho p lc keo trong mu gim t lm cho nc b y t ng mch ra
ngoi gian bo gy ra hin tng ph (bnh thn), hoc khi thiu vitamin B1 th cng
gy ra ph.
2.3.2. Quy lut nhn qu trong bnh nguyn hc
- Mi bnh (tc l hu qu) u c nguyn nhn nht nh gy ra v nguyn nhn
bao gi cng c trc hu qu. Nguyn nhn gy bnh d t ngoi vo hay t trong ra
nhim sc th. V d trn ln mang bnh c k hiu l x+, en khng bnh k hiu l x,
con ci c k. hiu l Xx+, con c khng c bnh c k hiu l XY. Ta c s sau:
18
Nh vy 1/2 s con c (x+Y) sinh ra mc bnh
1/2 s con ci (x+X) sinh ra mang gen bnh
Nu c con c v ci mang n bnh th khi chng giao phi ta c s sau:
Nh vy ta thy: 1/2 s con c sinh ra mc bnh (x+Y)
112 s con ci sinh ra mc bnh (x+x+)
1/2 s con ci sinh ra mang n bnh (x+X)
Tm li ch c 1/4 s con sinh ra l kho mnh v 3/4 s con khc l mc bnh
hoc mang n bnh.
Lu : C mt s trng hp trc khng b bnh nhng do b t bin trn sau
khi b cht phng x hoc b nhim c ha hc tr thnh ngi mang n bnh v
di truyn c.
2.4.2.2. Yu t th tng
Th tng c th nh ngha nh l tng hp cc c im chc nng v hnh thi
ca c th. Nhng c im ny kh bn vng, c hnh thnh trn c s tnh di
truyn v quyt nh nhng.phn ng ca c th i vi tc nhn bn ngoi trong qu
trnh sng. Nh vy th tng c tnh cht rt phc tp trong yu t di truyn ng
vai tr ch cht, quyt nh. Trc mt yu t gy bnh, nhng c th c th tng khc
nhau s c p ng khc nhau hay ni cch khc th tng l c s vt cht ca tnh
phn ng v chu nh hng ca mt s yu t nht nh nh chng loi, gii tnh,
tui tc, hot ng ca h thn kinh, ni tit v mi trng m trong con vt sinh
sng. Cho nn thay i mi trng sng c th lm thay i phn ng tnh ca c th
v do lm thay i phn no th tng.
V d: Bnh chm th tng ging nh bnh Eczema do c th thch hp vi mt
loi nm no , cho nn khng th cha c nhng khng ly lan sang ngi khc,
m n c di truyn t th h ny qua th h khc.
3. I CNG V BNH SINH HC
3.1. nh ngha
19
Bnh sinh hc hay sinh bnh hc (Pathogenesis) l mn khoa hc nghin cu
nhng quy lut c bn ca s pht sinh, pht trin, din bin v kt thc ca mt qu
trnh bnh l hay c ch sinh bnh.
i vi mi mt bnh nh ta bit u c mt nguyn nhn nht nh tc ng
v sau l s pht sinh din bin ca bnh. V vy nm c c ch sinh bnh l yu
cu c bn trong cng tc phng tr bnh, trn c s c th ngn chn sm c
nhng din bin xu ca bnh, hn ch c tc hi, ng thi xc nh nhng bin
php tch cc bo v n vt nui.
3.2. nh hng ca bnh nguyn ti qu trnh bnh sinh
Cng mt yu t bnh nguyn nhng bnh sinh c th thay i tu theo cng ,
liu lng, thi gian tc dng v v tr tc dng ca bnh nguyn.
3.2.1. nh hng ca cng v u lng bnh nguyn
C rt nhiu bng chng v v d trong thc tin ni ln hai yu t ny ca bnh
nguyn nh hng ln ti qu trnh bnh sinh.
Cng tc ng vo mt v tr trn c th nhng cng dng in hoc cc tc
nhn vt l khc nh nhit , tia x, nh sng, lc c hc... mnh hay yu s lm
2-3 thng
2-3 ngy
2-3 ngy
1 -2 ngy
13-14 ngy
15-45 ngy
ngha: Nm c thi k nung bnh, chng ta c bin php phng bnh bng
cch l cch ly cc gia sc cha bit c l lch ca n v nui cch ly trong khong
thi gian mt thng theo di tnh hnh bnh.
3.6.2. Thi k tin pht (thi k tin chng)
Thi k ny bt u t khi c th c nhng phn ng u tin n khi bt u xut
hin nhng triu chng ch yu. giai on ny, nguyn nhn bnh tc ng mnh
lm cho c th thay i ton b cc phn ng, kh nng thch nghi ca con vt gim
st, con vt c mt s biu hin du hiu ca bnh gi l tin chng.
V d: Trng thi con vt thay i r, b n, hay nm, thm ch nm khng yn,
nu o nhp tim c th nhanh, h hp tng, thn nhit cao, sung huyt nim mc...
ngha: Cn c vo triu chng ny ta c bin php h l tt hn, chm sc tt
hn v bc u chn on thm d, da vo dch t hc (ma v, vng, la tui...)
bt u s chn sau ta iu tr thm d. Giai on ny v cng quan trng nn ta
cn ch .
3.6.3. Thi k ton pht
25
Bt u t khi c th c nhng triu chng r rt, triu chng in hnh cho tng
bnh cho n khi c th c nhng chuyn bin nht nh. thi k ny nguyn nhn
bnh pht trin cc , sc khng ca con vt gim, c th c nhng c nng ri
lon nghim trng.
ngha: Da vo cc bnh bit c bin php i ph vi tng bnh mt
theo truyn nhim hc x l, nu vi s lng ln phi bo ngay cho c quan chc
nng cp trn c bin php phng nga.
3.6.4. Thi k kt thc
Thi k ny di hay ngn ch yu ph thuc vo tng loi bnh v c bit l c
s can thip ca Bc s Th y. C th bnh dn dn thuyn gim, cng cc triu
chng gim dn ri mt ht hoc n c th tip tc theo vng bnh l v con vt c th
cht khi b nng hn. Thi k kt thc ca bnh tuy phc tp nhng thng din bin
di ba hnh thc khc nhau:
3.6.4.1. Khi hon ton
Cc nguyn nhn gy bnh b tiu dit hon ton, cc triu chng bnh bin mt,
ri lon v c nng, tn thng v hnh thi t bo, m v cc c quan c phc hi,
c th tr li trng thi bnh thng, kh nng lao ng v nng sut c phc hi
hon ton. Ring i vi mt s bnh truyn nhim th kh nng phn ng ca c th
thay i, pht sinh trng thi min dch i vi bnh va mc (bnh u, bnh t th).
3.6.4.2. Khi khng hon ton
Bnh khng ht hn, cc nguyn nhn bnh b tiu dit nhng khng hon ton,
n c th c tr trong cc t bo, c bit l trong cc t bo thc bo hoc mt khu
vc no m khng pht huy tc dng.
Ngoi ra, khi khng hon ton cn gm:
- li d chng: bnh ht nhng hu qu v gii phu v chc nng th vn
tim v h hp, tng hot ng ca cc c quan to mu, hoc khi hm lng oxy trong
mu gim, gy ri lon trao i cht dn ti s ng cc sn phm trao i trung
27
gian, cc sn phm ny c toan tnh nn lm gim lng kim d tr trong c th, dn
ti hin tng nhim axit, gy ri lon hot ng ca h thng thn kinh trung ng,
ri lon chc nng ca cc c quan khc nh tng h hp nhanh chng o thi axit
hi, tng gi mui kim ti thn iu ho axit - baz.
C ch bo v ca c th khi b nhim khun l tng hot ng ca h thng li
ni mc, tng cng vic to ra khng th, tng hin tng thc bo ca cc bch cu.
Qua cc giai on ca bnh, cng phn ng bo v c th c th khc nhau, c khi
mc cao, khng ng b c hi cho c th nh hin tng st l phn ng bo v
ca c th, n lm tng sinh khng th, tng kh nng thc bo ca bch cu nhng
nu st qu cao c th gy nguy hi n chc nng ca h thn kinh v h tun hon.
H thng thn kinh trung ng c ngha rt ln trong vic bo v c th v trong
qu trnh khi phc sc kho. iu c chng minh trong cc th nghim l khi
gy m c ch v no, cc qu trnh tng sinh v ti sinh u gim, huyt p khi phc
chm sau khi mt mu, gim phn ng min dch...
4. TNH PHN NG CA C TH V BNH L CA QU TRNH MIN
DCH
4.1. Tnh phn ng ca c th
4.1.1. Khi nim v tnh phn ng ca c th
Trc tc ng ca mt kch thch no (gy bnh, hoc khng gy bnh), c
th ng vt p ng li bng mt hay nhiu phn ng. Trc mt kch thch nht
nh, c loi phn ng l chung cho nhiu loi, v d: ng t co nh li khi nh sng
cng chiu vo vng mc; tng glucoza huyt khi au n... C loi phn ng
ch l chung cho cc c th trong mt loi; v c loi phn ng ca c th (khng hon
ton ging nhau gia cc c th ca mt loi). V d, phn ng chung ca mi ngi l
tng nhp tim khi b stress nhng c ngi tng qu nhiu (qu hi hp, lo lng),
ngc li, c ngi li tng rt t. Nu nhiu c th c chung mt phn ng trc mt
kch thch, ngi ta xp h thnh nhm v thnh kiu phn ng.
a s cc phn ng in m du vt di truyn mang tnh bm sinh nhng cng c
nhiu phn ng hnh thnh trong qu trnh sng, chu nh hng ca tui, gii tnh,
trng thi thn kinh-ni tit, mi trng, thi tit,...
Vy tnh phn ng l tp hp cc c im phn ng ca c th trc cc kch
thch ni chung v trc bnh nguyn ni ring. Tnh phn ng khc nhau c th lm
qu trnh bnh sinh mi c th v mi nhm khng ging nhau, a li cc kt qu
khc nhau (tt, xu, nng, nh).
4.1.2. Nhng yu t nh hng n tnh phn ng
4.1.2.1. Thn kinh
- Trng thi v no: Nu v no trng thi hng phn, thng to ra nhng phn
28
ng mnh v nu c ch th ngc li. Con vt b gy m p ng km vi cc kch
thch (tim adrenalin, mt mu,...) so vi khi n cn tnh.
Loi hnh thn kinh: loi hnh thn kinh mnh cn bng th tnh phn ng mnh,
nhanh chng; loi hnh thn kinh mnh khng cn bng th tnh phn ng mnh nhng
ko di; loi hnh thn kinh yu th tnh phn ng yu.
- Vai tr thn kinh thc vt: nu kch thch thn kinh giao cm thy tng qu trnh
Trong thc nghim cng nh trong lm sng, trng thi qu mn thng thng
qua cc giai on:
- Giai on mn cm: tc l lc c th nhn liu mn cm cho n lc c th nhn
41
liu pht hin; thng t ngy th by tr i sau khi nhn liu mn cm.
- Giai on qu mn: Sau khi nhn liu pht hin c th xy ra ngay gi l qu
mn nhanh khi l khng th dch th, c th xy ra chm sau 2-3 ngy gi l qu mn
chm khi l khng th c nh.
- Giai on 3 : gi l giai on gii mn cm, l lc khng nguyn mt tc dng
gy ri lon.
a) Qu mn tc khc
Tu theo loi khng th dch th m c th c nhng hin tng qu mn khc
nhau i t phn ng cc b n nhng biu hin ton thn. Cc tn thng t chc
cng c nhiu kiu khc nhau tu thuc vo bn cht l hc ca khng th v vo ni
xy ra phn ng. Kt hp khng nguyn-khng th dch th to nn phn ng qu mn
nhanh u c mt s nhng c im chung sau y:
Phn ng xy ra nhanh sau khi tim liu khng nguyn pht hin (thi gian c th
tnh bng giy hay pht).
- Kt hp khng nguyn-khng th phng thch ra cc ha cht trung gian c hot
tnh sinh hc nh histamin, serotonin, SRS-A...
- Phn ng qu mn nhanh thng xy ra nhng b phn c nhiu c trn nh
ph qun, thnh mch, thnh rut...
C th c nhng hin tng qu mn nhanh nh sau:
* Hin tng Arthus (sc phn v cc b)
l phn v nhanh ti ch do Arthus tm ra (1905), biu hin vim cc tiu ng
mch (vasculitis), trong phn ng ny khng th lu ng ch yu l IgE v IgM v n
cng c s tham gia ca b th.
Trong thc nghim: nu em tim huyt thanh nga cho th di da nhiu ln,
cch nhau 5-6 ngy th t mi tim th bn, ch sau 15 pht n vi gi l bt u c
phn ng ti ch tim nh vim , ph n, nhiu khi c km theo xut huyt v hoi
t. V mt gii phu bnh th c vim huyt qun, thm nhim bch cu a nhn trung
tnh. C ch sinh bnh ca hin tng ny l do khng nguyn c trng lng phn t
ln cha khuch tn vo trong lng mch kp gp khng th ngay trong gian bo;
phc hp khng nguyn-khng th ny hot ha yu t C3 ca b th lm cho h
thng ng mu v h thng khn hot ng to nn mt vim. Bch cu a nhn do
vim s phng thch ra cc men gy nn tn thng huyt qun.
* Sc phn v, bnh huyt thanh v cc trng thi qu mn khc
Sc phn v c th to thnh trong thc nghim khi ngi ta tim tnh mch cho
ng vt mt loi protein l (lng trng trng, huyt thanh khc loi) gy cho con vt
cht. Sc phn v c nh khoa hc Portier v Richet m t nm 1902 khi tim tinh
42
cht ca mt con hn bin cho ch ln hai, sau ln tim th nht khong 14-15 ngy
th gy cht ch khng bo v c.
Biu hin ca sc phn v l c s khc nhau nhiu loi ng vt, m phn ng
c bn ca sc l s co tht c trn cc b phn ni tng.
V d: chut lang th thy con vt kh th, xanh tm, giy gia ri cht, khi m
thy nhu m phi khng xp do ph __________qun b co tht. ch co tht c trn tnh mch
c bit l tnh mch gan, cho nn ch au, t mu gan, gim huyt p cc c quan
khc dn ti cht. Cn nga, mo, chut nht biu hin ging chut lang. chut
cng tng tnh thm thnh mch dn ti xut huyt, th t mu ng mch phi
gin tm tht phi.
Khi quan st trn knh hin vi cc phc hp khng nguyn - khng th lng ng
trn mao mch phi, ko theo s t tp cc bch cu, cc tiu cu lm tng huyt p
phi hnh thnh cc huyt khi lm cho mu khng lu thng c v li dn ti lp
qun v cht.
ngi c mt trng thi bnh l tng t gi l bnh huyt thanh, gp khi tim
huyt thanh iu tr d loi (huyt thanh nga chng un vn, chng bch hu...). Tt
nhin bnh huyt thanh in hnh xy ra nhng ngi dng huyt thanh iu tr d
loi mt ln trc ri, trong c th sn c khng th chng li. Triu chng xy ra
mnh, rt cp tnh v bnh nhn c th cht do sc. Nhng c loi bnh huyt thanh
xy ra ngay khi tim huyt thanh iu tr ln u tin, triu chng thng xut hin
vo ngy th 6 sau khi tim vi ni mn, pht ban, au khp, i ra albumin.
D ng nhanh l hin tng qu mn tc khc, thng ch xy ra trn ngi mt
cch bt thng. Khng nguyn l loi yu v xm nhp theo ng t nhin (h hp,
tiu ha...) v t t. Biu hin bnh l thng co tht c trn v hi chng vim.
V lm sng, d ng nhanh bao gm rt nhiu bnh cc c quan khc nhau. C
th k mt s trng hp sau:
+ mt: ph mi mt d ng, ph vng mc, vim gic mc d ng.
+ mi: vim mi d ng c ph nim mc tit dch cha nhiu bch cu a axit,
nim mc qu sn, sn si, nu c nhim khun ph th s chy m.
+ tai: vim tai, vim tin nh d ng.
+ phi: hen ph qun (co tht ph qun, ph v tit dch lm hp thm lng ph
qun gy ting rn, kh th, xanh tm, thng xy ra sm trc 20 tui).
+ da: vim da d ng, ni m ay, l sn.
+ ng tiu ha: vim mm, vim d dy, rut, nn theo chu k.
+ khp: vim ph khp, cc th thoi ha khp.
+ thn kinh: nhc u kiu bn thin u thng, co git th ng kinh, st ma
43
(st theo ma v c l khng nguyn l phn hoa, ph nim mc mt, mi, thm nhim
bch cu a axit, tng tit dch).
+ mu: ban xut huyt, gim tiu cu, bch cu.
- V c ch ca sc phn v cng nh bnh huyt thnh hay cc trng thi d ng
nhanh l do kt hp khng nguyn-khng th (IgG, IgM v IgE). Tu theo loi khng
th no ' ch yu m ta c th c bnh cnh lm sng khc nhau. IgE c i tnh mnh
vi t bo nn thng bm vo cc t bo chung quanh cc c trn cho nn nu khng
th ny chim a v tri th cc phn ng xy ra mt t bo v cc biu hin c tnh
cht phn v r rt (co tht c trn, tng tit dch...). Nu l cc khng th IgG, IgM th
ch yu hnh thnh nhng phc hp min dch tun hon trong mu ri lng ng
mt t chc, c quan no to nn mt trng thi bnh l m hin ny cc tc gi gi
l "bnh cc phc hp min dch". Cc phc hp ny lng ng u s ko cc t
bo lymph n v tit ra lymphkin, phc hp cn hot ha C3 ca b th theo
con ng tt, t c th gy tan t bo, ko cc bch cu a nhn trung tnh tit cc
men tiu m, hot ha h thng ng mu, gy ng fibrin ti ch v phng thch cc
khn huyt tng. Tt c nhng thay i ny s gy vim ti ch.
bit n c ngha ln trong vic thnh lp tun hon nhnh bn, do c th cung cp
lng mu cho c quan b,bnh.
- Hu qu xu: Nu sung huyt lu gy hin tng xut huyt, m c bit nu
xut huyt no d gy hin tng t vong. Sung huyt chn p c nng ca cc c
quan khc. Sung huyt lan rng th gy bn huyt mt s c quan khc. Nu sung
huyt ng mch ko di gy sung huyt tnh mch.
1.1.2. Sung huyt tnh mch (Venous Hyperemia hay Congestion)
Hin tng sung huyt tnh mch c th xy ra bt c b phn no trong c th,
c th biu hin cp tnh hay mn tnh.
1.1.2.1. Khi nim
Sung huyt tnh mch l hin tng xy ra khi cc dng mu chy v tim b tr
ngi nhng lng mu ng mch ti vn khng thay i.
Khi sung huyt tnh mch biu hin gin mch qun n cc v hay ph do
mu dn tnh mch nhiu, do p lc thu tnh c xu th tc ng vo thnh mch
qun, oxy n nui dng tnh mch km dn ti t bo b tn thng lm cho t chc
lin kt, t bo gin ra lm thot nc ra ngoi.
1.1.2.2. Nguyn nhn gy sung huyt tnh mch
- Cn tr dng mu v tim do huyt khi trong lng tnh mch hoc tc mch do
lp qun;
- Tnh mch b chn p do u so, do thai nghn, do tri buc...;
- Do tng tnh thm thnh mch, nc trong lng mch qun ra ngoi nhiu (trong
vim, trong ng c);
- Bnh tim trong trng hp tn thng tm tht phi dng mu chy v tim
chm, mu trong cc tnh mch chi phn thp ca c th;
- Ri lon chc nng ca phi kt hp vi s thay i p sut trong cn tr mu v
tnh mch ch gy sung huyt tnh mch cc phn thp ca c th.
1.1.2.3. Biu hin bn ngoi ca sung huyt tnh mch
- Ni sung huyt tnh mch c mu xanh tm (cyanosis) do mu ng thiu oxy,
cacbonhemoglobin tng cao trong mu.
- Nhit ni sung huyt h do chuyn ha km dn n to nhit km, mch
51
qun gin lm tng thi nhit, ri lon trao i cht, gim to nhit.
Th tch c quan b sung huyt tng ln, mch qun gin ht mc li cha y.
mu, trong t chc dch thm xut v cc thnh phn ca mu thm ra gy ph n,
mt tnh n hi nn n tay vo li vt lm.
1.1.2.4. Hu qu
- T sung huyt tnh mch c th dn ti mu tnh mch (venous stasis) t
dn ti ri lon dinh dng t chc, ri lon cc qu trnh oxy ha, tr cc sn phm
c gy nhim c v dn ti qu trnh hoi t t chc, cc t bo nhu m b chn p
gy ri lon dinh dng dn ti teo (atrophy), pht trin t chc x lm cho c quan
dy ln v cng (nh gan, phi thn).
- c bit ri lon hot ng ca h thng tim mch dn ti tc cc tnh mch ln,
huyt khi tnh mch ca, tnh mch ca c th gin khi lng mu ln dn vo xut
hin sung huyt tnh mch xoang bng, lm gim huyt p ng mch gy ri lon
hot ng ca tim phi v cc c quan khc do thiu mu. c bit thiu mu v no
c th dn ti gy lit h hp gy t vong.
Tuy nhin trong mt trng mc no sung huyt tnh mch cng c nhng nh
hng tt, v d: Lm chm qu trnh nhim khun bng cch to nn mt sung huyt
tnh mch mt b phn no gy bt li cho s pht trin ca vi sinh vt.
1.2. huyt (Stasis)
1.2.1. Khi nim
huyt l dng mu ngng chy li trong cc mao qun, tiu ng mch v
tnh mch nh cng vi hin tng gin mch qu mc, cha y cc t bo mu c
bit l cc hng cu kt dnh li vi nhau thnh tng chui.
1.2.2. C ch
Khi mu cc t chc ni mu ri lon trao i cht nghim trng, cc sn
phm chuyn ha trung gian tch t (axit hu c, cc cht c hot tnh sinh l:
histamin). Mt mt lm gim trng lc mch qun gy gin mch, mt khc lm tn
thng thnh mch, nc thot ra ngoi lm mu c c v mt na cc cht mang
tnh cht toan tnh tc ng lm cho t bo ni mc huyt qun trng to, nc ra
ngoi lm mch qun xp dn ti mu.
1.2.3. Hu qu
- Nu mu trong thi gian ngn, thnh mch v cc thnh phn ca mu chn
bin i nghim trng, tun hon c th hi phc li c th dn dn cc dch thm
xut ra ngoi c hp thu, mu li c lu thng.
- Cn nu nh ri lon trm trng v dinh dng v nghim trng v chc nng
th dn n xut hin hoi t t chc. Nu mu cc c quan quan trng nh no,
52
lim th d t vong.
1 3. Thiu mu cc b (Ischemia)
1.3.1. Khi nim
L hin tng gim hay hon ton nh ch lng mu ng mch ti mt c quan
hay mt b phn no trong c th. Cng c trng hp l thiu mu ton thn th
hin cc b.
1.3.2. Nguyn nhn
N c th xut hin do cc ng mch b chn p hoc b tc do huyt khi, lp
qun, o co tht ng mch, hoc do x cng ng mch hoc l kch thch thn kinh
co mch pht sinh mt co tht trong lng mch qun hp mu t dn vo hoc do tng
kch t nh vasopressin hay cn gi l ADH (antidiuretic hormon) v adrenalin cng
gy co mch dn n thiu mu...
1.3.3. Biu hin ca thiu mu cc b
- Thng cc c quan, t chc thiu mu b nht nht do cc mch qun v cc
mao mch nh co li. Gia sc biu hin r nht l mt, mi, mm, nim mc.
- Nhit h do trao i cht gim.
- Gim th tch ca cc c quan v thiu lng mu v lng lympho.
Cm gic au t, cc u mt thn kinh b kch thch, do ri lon dinh dng tch
t sn phm trao i trung gian.
- Gim hot ng ca c quan do thiu mu, thiu dinh dng dn n ri lon
dinh dng t bo v c th dn ti lit, c bit c tim v cc c quan xoang bng.
Trng hp thiu mu v no dn ti lit h hp v nu thiu mu nhiu dn n t
vong.
1.3.4. Hu qu ca thiu mu cc b
Ph thuc vo cc yu t sau:
- Tc gy thiu mu hoc thi gian gy thiu mu cng nhanh th hu qu cng
chng s ng mu. Ngi ta thy lp fibrin ny tng ln trong lng mch qun c
tnh cht chng ng mu nhng ng thi tng t thnh mch, kt qu l tng p
lc b mt keo gia cc t bo ni mc vi cc thnh phn ca mu.
- Thay i huyt ng hc v tnh cht dng chy: Thay i tc dng mu nh
khi mch qun b chn p lm cho mu li, tc chy chm li hoc lm mt s
chy m m. Chy cun lm cho cc bch cu, tiu cu b cun li di vo thnh
mch c th gy tn thng thnh mch v ph v bch cu, tiu cu, hoc ng
knh lng mch thay i, hng mu chy thay i u l nhng yu t nh hng n
s thay i huyt ng hc v cc tnh cht chy ca dng mu, to iu kin cho
huyt khi hnh thnh.
- Thay i tnh cht ca mu c th l nhn t ban u hay l nhn t dn dt n
huyt khi: men trong mu tng ln, trong thc nghim tim e, men pepsin, pepton,
gelatin th s hnh thnh huyt khi rt nhanh.
V d: nga gp bnh thrombosis Colic do k sinh trng di hnh gy tn thng
ng mch trc mng treo (Strongylus vulgaris) gy bnh au bng dn n cht,
hoc l qu chn do huyt khi ng mch chi trc.
1.6.3. Hu qu ca huyt khi
- Gy tr ngi tun hon t nh hng ti dinh dng ca t chc, v vy
nhng huyt khi nhng huyt qun cng ln th hu qu cng nghim trng.
Huyt khi tnh mch hay gy mu, ph v c th gy co mch phn x.
- Nu nh huyt khi xy ra ' cc huyt qun cung cp mu cho cc c quan
quan trng nh no th d dn n t vong.
Huyt khi hnh thnh nhanh, tun hon nhnh bn cha kp thnh lp th s gy
56
ri lon tun hon cc b.
- Huyt khi c th ri thnh mch di chuyn i ni khc v gy hin tng lp
qun.
- Nu nh phn huyt khi b nhim trng s lm cho c th b nhim trng v c
th nhim trng ton thn.
* Tuy nhin hu qu ca huyt khi cn ph thuc vo cc yu t sau:
- Huyt qun hnh thnh nn huyt khi: nu huyt qun hnh thnh nn huyt
khi nhng ni quan trng (tim, no) th hu qu rt xu d gy t vong.
- Tc hnh thnh huyt khi: nu tc ny cng nhanh th hu qu cng xu
bi v tun hon nhnh bn cha kp thnh lp.
Huyt khi ny c tr thnh vt lp (lp qun) hay khng.
1.7. Lp qun (Embolism)
1.7.1. Khi nim
Khi huyt qun hoc lm ba qun b bt li bi mt vt m bnh thng khng c
th ngi ta gi l lp qun.
1.7.2. Nguyn nhn gy lp qun
1.7.2.1. Nguyn nhn bn trong
Lp qun do huyt khi: Dng lp qun ny thng do huyt khi c hnh
thnh cc van tim v nht l van hai l.
- Lp qun do t bo m: Trng hp ny xy ra thng do b gy xng ng
hoc t chc m b tn thng cc t bo m di chuyn trong mu v gy lp qun.
- Lp qun do t bo thng l t bo nhng ni b tn thng i vo ng
mch, c mu a i n cc mao qun v gy lp qun.
58
bo, m v c quan ca c th. Gluxit cng l ngun nng lng d tr quan trng
nht s dng ngay ca c th di dng glycogen.
ngi v ng vt cao cp, gluxit tn ti di ba dng ch yu:
- Dng d tr: glycogen tp trung nhiu gan v c
- Dng vn chuyn: glucoza trong mu v cc dch gian bo
- Dng tham gia cu to t bo v cc cht khc: Pentoza trong thnh phn axit
nucleic (ADN, ARN), gluxit phc tp tham gia cu to mng t bo, mng cc bo
quan (glucoprotein, glycolipit). Axit hyaluronic l mt disaccarit c trong dch thu
tinh th ca mt, trong cung rau, c tc dng ngn chn s xm nhp ca cc cht c
hi. HepHrin l mt mucopolysaccarit c tc dng chng ng mu. Condroitin l mt
mucopolysaccarit axit c nhiu trong sn, cc m lin kt ca da, gn, van tim, thnh
ng mch...
Chuyn ha gluxit cung cp nhiu sn phm trung gian quan trng, lin quan cht
ch vi chuyn ha cc cht khc, l ngun to lipit v mt s axit quan ca c th.
2.1.1.2. ng i ca glulxit trong c th
Tt c cc loi gluxit u c chuyn ha thnh ng n trong ng tiu ha v
c hp thu vo mu vi nhng tc khc nhau (theo th t galactoza, glucoza,
fructoza, pentoza). Ring ng vt n c c bit l loi nhai li i b phn ng
c hp thu dng axit bo bay hi. Cc ng n (monosaccarit) c hp th
ngay on u ca rut non theo hai c ch: (1) Khuch tn th ng: Do s chnh
lch nng ca cc monosaccarit c trong lng rut so vi trong t bo ca mng
rut. (2) Vn chuyn tch cc: rut non, glucoza, galactoza c hp thu rt nhanh
qua mng ca t bo thnh rut. Tc hp thu ph thuc vo s c mt ca con natri.
Nng lng cung cp cho s vn chuyn tch cc ny, chnh l nng lng vn chuyn
ton natri qua mng y t bo nng nhi trong t bo lun lun thp.
Sau khi hp thu, cc ng n theo h thng tnh mch ca n gan v phn ln
c gi li y chuyn thnh dng cao phn t: glycogen d tr. Gan l c quan
d tr gluxit quan trng nht ca c th duy tr cn bng ng huyt.
Glucoza mu khuch tn t do qua thnh mch vo gian bo. Mt s t bo nh
hng cu, t bo gan, t bo no, glucoza thm vo mt cch d dng, khng cn s c
mt ca insulin. Hu ht cc t bo khc, mun thu nhn c glucoza i hi phi c
insulin. Trong t bo, glucoza c chuyn ngay thnh glucoza-6-phosphat nh men
hexokinaza v sau bin thnh nng lng (ATP) s dng cho hot ng ca t
bo. T glucoza i vo chu trnh chuyn ha cc cht. Cc ng n khc
fructoza, galactoza cng u phi chuyn ha thnh glucoza-6-phosphat (G-6-P) nh
men hexokinaza.
Tu theo nhu cu, tu loi t bo m glocoza-6-phosphat c th i theo cc con
59
ng khc nhau:
- Tng hp thnh glycogen d tr: ch yu gan v c.
- Kh phosphat cung cp li glucoza cho mu: xy ra gan.
- Thoi bin thnh axit pyruvic ri axetyl CoA i vo chu trnh Krebs cho nng
lng, CO2 v H2O: Xy ra ty lp th ca mi t bo.
- Tham gia chu trnh pentoza to ra axit bo: xy ra gan v m m vi s h tr
ca insulin.
2.1.1.3. iu ho cn bng glucoza my
glucoza t thot.
+ Tyroxin: tng hp thu ng rut, tng phn hu glycogen.
+ Growth hormon (GH): tng thoi ha glycogen bng cch c ch men
hexokinaza.
GH cn hot ha insulinaza.
+ Insulinaza v khng th chng insulin: trc tip phn hu insulin.
* S iu ha ca thn kinh:
- Th nghim c in ca Claude Bemard: ng chm vo no thiu bn gy
tng ng huyt. Beykov gy c tng ng huyt thng phn x c iu kin.
- ng huyt tng trong mt s trng hp mang phn v no v h giao cm
(hi hp, xc ng, stress).
- Vai tr ca vng di i: n nay ngi ta d pht hin c hai trung tm (A
v B) vng di i tham gia iu ho ng huyt thng qua ni tit.
Trung tm A: gm.nhng t bo thn kinh, khng c mt insulin vn thu nhn
c glucoza t mu. Trung. tm ny i din cho cc t bo khng cn insuhn vn
thu nhn c glucoza nh: t bo no, gan, hng cu. Khi glucoza mu gim xung
th trung tm A b kch thch. lm tng tit glucagon, adrenalin, ACTH
(Adenocorticotropic hormon), LMH (Lipid mobilising hormon) tng to glucoza.
Trung tm B: i din cho tt c cc t bo ( cn li ca c th phi c insulin mi
thu nhn c glucoza. Cc t bo ny s dng i xc th xe ton nh l mt ngun b
sung quan trng. Khi thiu. insulin, trung tm B s huy ng mi c ch ni tit lm
glucoza mu tng cao, thm vo t bo nh s chnh lch ln v nng glucoza
trong v ngoi t bo.
2.1.2. Ri lon cn ha gluxit
2.1.2.1. Ri lon glucoza mu
a) Gim glucoza mu
Tu theo tng ti gia sc (mc glucoza mu tng loi khc nhau) lng glucoza
mu phi gim di mc bnh thng tc l di mc 100-160 m v b ci phi
di mc 40-60 mg% th c biu hin ca gim glucoza mu.
Nguyn nhn:
- Gim ngun b sung t rut do thc n a vo l loi thc n km phm cht,
khu phn khng m bo lng gluxlt (i n), do cc bnh ng tiu ha m
62
thc n khng hp thu qua nim mc rut.
- Do ri lon d tr gan nh hng ti ngun b sung trc tip glycogen do cc
bnh gn nh x gan, vim gan, teo gan. thoi ha nhu m gan. Do ng glycogen
ti gan v thc n thiu men phosphorylaza lm ch glycogen khng chuyn ha ra
khi gan c. Do thiu men amylo 1-6- glucosidaza gy ng glycngen gan lm
cho gan b suy, gan to.
- Do tng mc tiu th: sau mt qu trnh tiu th glucoza huyt: co c mnh,
rung c st cao dai dng, bnh c tnh nh ung th do ri lon qu trnh phosphoryl
ha ng thn lm cho thn khng ti hp thu c ng.
- Do ri lon iu ho thn kinh v ni tit: c ch ph giao cm gim tit
glucagon, adrenalin, tng tit insulin.
Hu qu:
- Kch thch gy cm gic i do thiu glucoza-6-phosphat trong t bo.
- Kch thch giao cm gy tim p nhanh, run ry chn tay, v m hi.
- Rut tng co bp, d dy tng tit dch, mt hoa, r ri chn tay, c th b xu.
- Khi glucoza mu gim nng, cc t bo thiu nng lng, cc chc phn b ri
lon, nht l t bo no, tim... con vt c th b hn m. Trng hp gim glucoza mu
nng v t ngt, c th b co git, hn m, cht.
b) Tng glucoza mu
Do glucoza tng qu mc bnh thng.
Nguyn nhn: thng ngc vi tnh trng gim glucoza mu trn.
- Xy ra trong v sau ba n nht l khi n nhiu disaccarit v monosaccarit.
- Gim tiu th: trng hp thiu oxy (ngt, gy m). Thiu vitamin Bl: Bl l
coenzym ca nhiu enzym kh cacboxyl oxy ha axit pyruvic v axit alpha
cetoglutaric. Thiu B1 gy tr axit pyruvic.
- Hng phn thn kinh nht l h giao cm (tc gin, hi hp)
- U no, trung tm B km nhy cm vi insulin.
- Bnh ni tit: gim tit insulin, tng tit cc hormon i lp, tng hot tnh
insulinaza, c khng th chng insulin.
Hu qu: Tng glucoza mu ni chung khng c g c cho t bo nhng n lm
tng p lc thm thu gy i nhiu, mt Na v K v c bit khi lng glucoza qu
cao vt qu ngng hp thu ca thn s gy ra glucoza niu. Tng glucoza mu do
ri lon ni tit, nht l ri lon bi tit insulin ca t bo be ta o tu th ri lon
chuyn ha gluxit rt trm trng, thng gp trong bnh tiu ng.
63
2.2. Ri lon chuyn ha lipit
2.2.1. i cng
2.2.1.1. Vai tr ca lipit trong c th
- Lipit l ngun nng lng trc tip cng nh ngun nng lng d tr ln nht
ca c __________th. Tu theo loi ng vt m lng lipit d tr trong c th n khc nhau. V
d: ln lng lipit d tr rt nhiu so vi loi nhai li.
- Lipit tham gia vo cu trc t bo, tham gia vo qu trnh sinh l trong c th,
ho tan mt s vitamin (A, D, E, K).
- M cn tham gia gi nhit, nht l lp m di da.
- M cn cung cp nc cho c th. V d: khi chuyn ha 100 gam m cho ta
107 gam nc.
2.2.1.2. Qu trnh chuyn ha bnh thng ca lipit
Lipit trong c th gm c ba nhm chnh: Triglyxerit, Phospholipit v Cholesterol.
a) Hp th lipit
Lipit do thc n cung cp s c hp thu ti rut v hp thu ch yu l phn trn
ca rut non. Lipit thc n c tiu ha ngay t t trng: lipHza ca tu v rut lm
t ton b hay mt phn s dy ni este (tch axit bo thnh dng t do) hp thu
vo c th theo tnh mch ca (qua gan). Tuy nhin, phn quan trng nht lipit c
hp thu nh mui mt: c tc dng bin lipit thnh dng nh tng vi ng knh ht
0,4 micron (gi l chylomicron) c th hp thu theo ng mch bch huyt rut vo
tun hon chung (khng qua gan).
b)T chc m
Cc t bo m tp hp li thnh t chc m nm ri rc ti nhiu ch trong c th
tu theo tng loi ng vt: ln m nm di da, trong xoang bng; gia cm m
nm ch yu trong xoang bng. M ca mi loi ng vt c mt c im ring,
thnh phn ca n khc nhau, nng chy ca n cng khc nhau.
- Chc nng cu trc: Protit l cht to nn nhn, nguyn sinh cht v mng t
bo, xy dng cc m, cc c quan, gip c th vn ng v chng c hc. Co c
c thc hin bi s chuyn ng ca hai si thot: actm v miosm. Da, c, xng,
gn, dy chng c cu to bi nhiu loi thot si nh: collagen, eslatin, keratin
gip c th chng cc tc nhn c hc.
- Chc nng iu ho, cn bng ni mi: tt c cc phn ng ha hc cng nh
cc qu trnh sinh hc: ng mu, chy mu, hot ng ca h thng b th, h thng
khn...xy ra trong c th u c hot ha v iu ho bi cc thot c bit gi l
enzym. Cc hormon tham gia vo tnh phn ng ca c th, iu chnh chc nng ca
nhiu c quan cng l thot. Protit tham gia kim sot thng tin di truyn, gip cho cc
t bo trng thnh v bit ha.
- Chc nng vn chuyn cc cht: Hemoglobin vn chuyn O2, CO2; lipo-protein
vn chuyn lipit; albumin vn chuyn bilirubin, axit bo; transferin vn chuyn st;
68
seruloplasmin vn chuyn Cu...
- Chc nng bo v: khng th cng l protein chng cc khng nguyn gy bnh.
- Protit cng c vai tr l ngun nng lng cho c th khi khng lipit v
gluxit.
Tt c cc loi thot u c to nn do s kt hp khc nhau ca 22 axit qun
c bn. c im ca thot mang tnh cht c trng ca tng loi, tng ging, thm
ch tng loi c th m biu hin r trong phn ng min dch.
2.3.1.2. ng i ca thot trong c th
Protit trong ng tiu ha c cc men phn gii thnh cc axit qun t c
hp thu vo mu. Trong c th phn ln axit quan c s dng ti gan v tu
xng, ngoi ra thot ca bn thn cng t phn hu i cho ra cc axit quan s
dng.
Trao i thot c biu hin bng cn bng nh, khi lng thot n vo c th
bng lng thot m c th thi ra ngoi gi l cn bng u v thot. Nu lng thot
ly vo t thc n nhiu hn lng thot thi ra ngoi gi l cn bng dng v nh (
gia sc non, hoc con vt ang c cha, ng vt sau mt qu trnh m khi ang phc
hi sc kho). Cn bng m th hin khi lng thot thi ra ngoi nhiu hn lng
thot n vo c th ( ngi m khng n c, bnh ng rut).
Vy mun duy tr cn bng no cn c mt mc thot ti thiu nht nh, mc
thot ti thiu ny khc nhau tu loi gia sc: cu, ln l 1 gam; nga 0,7 - 0,8 gam;
b 0,6 thot trn mt kilogam th trng trong mt ngy m.
2.3.1.3. S iu ho ca thn kinh v ni tit
Tc dng iu ho chuyn ha thot lin quan cht ch vi chuyn ha gluxit v
lipit.
- Insulin c tc dng c ch hnh thnh gluxit t thot nn hormon ny c tc dng
gim phn hu thot.
- Hormon tuyn gip gy tng chuyn ha t chc ngoi vi, tng nhu cu v nng
lng, cho nn nu tng gluxit trong thc n th gim phn hu thot, nu nh trong
khu phn thc n thiu gluxit th s phn hu thot c tng cng.
Hormon thng thn tng phn hy thot v to glycogen ti gan v tt nhin
ACTH c tc dng tng t.
- STH tng tng hp thot, gim axit quan v m trong mu, gim thi nh lm
cho cn bng cht ny dng tnh. Do c th tch lu nhiu thot m pht trin nhanh
chng.
- Androgen tng tng hp thot nht l c (do gim thi creatinin).
69
2.3.2. Ri lon chuyn ha thot
Cc sn phm chuyn ha ca thot thng c vo mu, cho nn thot huyt
tng phn nh kh trung thc thot ca ton c th. Ri lon chuyn ha thot bao
gm ri lon tng hp s lng, cc thnh phn thot v ri lon tng hp v cht.
2.3.2.1. Ri lon tng hp s lng thot
a) Tng tng hp chung
Biu hin tng s ng ha axit qun mnh hn qu trnh d ha, cn bng nh
dng tnh, c th pht trin. Gp trong thi k trng thnh, ang tp luyn, thi k
bnh phc bnh. Trong qu trnh bnh l: gp khi cng tuyn yn.
b) Tng tng hp ti ch
Gp trong ph i c quan, trong sinh l gp ngi tp th hnh, tp t; trong
bnh l: ung th, ph i tim do suy tim. Ph i tim c hai loi:
- Ph i tim sinh l: tim pht trin cn i vi pht trin c th.
- Ph i tim bnh l: do thiu oxy mt cn i.
V vy ph i c quan trong cc b cng c th cn bng ng trong c th m
tnh.
70
c) Gim tng hp chung
Gp khi c th b i lu ngy, suy dinh dng, hoc gp trong cc bnh ng
tiu ha mn tnh hoc bnh tiu ng, trng hp bng, l d c m. Trong sinh l:
tui gi cn bng nh m tnh.
d) Gim tng hp cc b
C quan khng pht trin: teo c, suy tu, tc mch, hoi t c quan...
2.3.2.2. Ri lon thot huyt tng
Protit huyt tng c ngun gc ch yu t gan (95% albumin, 85% globulin), sau
l h ni mc vng m ngoi gan (globulin) v t mt s t chc khc (men,
hormon, kch t...). Cho nn thnh phn thot huyt tng rt phc tp (khong 30
thnh phn khc nhau).
a) Vai tr ca thot huyt tng:
- Cung cp axit quan cho c th: thot huyt tng cng b ging ha trong ng
tiu ha, cc axit quan tr v mu c th ti s dng. V vy, lng thot huyt
tng biu th cho lng thot ton c th.
- To p lc keo, c tc dng gi nc, do tham gia vo chuyn ha nc v
in giai.
- Tham gia vn chuyn cc ni tit t, sn phm v nguyn liu chuyn ha, mt
s yu t vi lng nh Fe, Cu...
- Bo v c th chng nhim khun, nhim c.
Huyt tng cn cha mt s thot c vai tr c bit: l mt s men tham gia
chuyn ha cc cht, cc yu t ng mu, cc b th...
b) Gim lng thot huyt tng
Gim lng thot huyt tng phn nh tnh trng gim thot chung ca c th.
- Nguyn nhn:
+ Do cung cp thc n khng , b i lu ngy
+ Do gim tng hp chung trong cc bnh nh x gan, suy gan.
c) Ri lon kh cacboxyl
Cc axit quan trong c th sinh vt c kh cacboxyl cho cc quan tng ng.
V d:
Cc quan rt c, bnh thng di nh hng ca men aminooxydaza c gii
c gan, rut v cc t chc khc hoc kt hp vi thot ca t chc chuyn
thnh trng thi khng hot ng, khi ri lon qu trnh trn thng gy nhim c
quan (khi tng cng kh cacboxyl).
Cc t chc da, c, phi thiu mu, hoc b tn thng sn sinh rt nhiu
histamin, x thn thi k cui c th b nhim c tyramin.
d) Ri lon chuyn ha NH3
Bnh thng NH3 c thi qua ng nc tiu v phn ln c gan chuyn
ha thnh m, nu gan b bnh th amoniac tng ln trong mu gy hin tng nhim
c, c bit l nhim c thn kinh.
2.3.2.4. S thay i ca m phi thot
gia sc hm lng m phi thot khng cao lm, trung bnh vo khong 10-60
m trong bao gm m, axit c v m cn.
m phi thot tng ln trong mt s trng thi khc nhau nh teo gan, st, nn
nng, a chy nng, bng nng. c bit cc bnh thn nh vim trn, qu trnh siu
lc ca thn gim nn m phi thot tng trong mu. Bnh thng ch chim khong
20- 60% nhng cng c th tng ln ti 100-600% gy hin tng ng c.
2.3.2.5. Ri lon trao i thot nhn
Protit nhn l hp cht cc axit nucleic vi thot. Khi phn hu th thot c qu
trnh chuyn ha nh trn. Cn axit nucleic th to thnh phn v pirimidin v cui
cng to thnh cc axit c theo nc tiu thi ra ngoi.
73
Ri lon thi axit c gp trong bnh Gt (Gom), thng gp hin tng lng
ng cc tinh th, mui mt nam cc t chc sn, bao khp, gn ch, g. Khi c s
lng ng cc mui ca axit trc gy hin tng vim cp tnh lm bin dng khp,
kch thch au lm ri lon chc nng ca khp. Cng c khi gp axit c lng ng
trn tng mc cc c quan ni tng hnh thnh mt lp ct trng trn mng tng
mc. Hin tng tng axit c trong mu ch gp khi n qu nhiu axit nhn hoc kh
nng bi tit ca thn km, cng c trng hp lng ng axit c khi nng ca n
bnh thng.
Ngoi ra ngi ta cho rng cc t chc sn, bao khp c tnh cht l ha hc c
bit, dch t chc vn chuyn trong cc t chc ny rt chm nn axit c d lng
ng.
2.4. Ri lon chuyn ha nc v in gii
2.4.1. i cng
2.4.1.1. Vai tr ca nc v in gii
Nc v cc cht in gii l thnh phn khng th thiu c mi t bo, sinh
vt. Trong c th, mi phn ng sinh ha, mi hot ng din ra u khng th thiu
nc v mui. Chuyn ha ca chng, nc v cc cht in gii lin quan cht ch
vi nhau. Khi ri lon chuyn ha nc th chuyn ha mui cng ri lon v ngc
li.
Nc: chim t 60-80% trng lng c th v l dung mi cho tt c cc cht.
Khng c phn ng sinh ha hc no xy ra trong c th m khng c nc. Vai
tr ca nc l:
PO4
---
SO4
--
147 mEq
4531 09 mEq
28 21140 mEq
3.8 45114 mEq
29 2-
110 mEq
1.50 228 15 mEq
10 140 10 Axit hu c 3 mEq 3,2 mEq 40 mEq
Protien 16 mEq 10 mEq 65 mEq
Ghi ch: mEp : milli equivalent (Mui ng lng) l mt n v dng o nng cc
cht in gii. N ch ra hot ng ha hc hoc kh nng kt hp ca 1 nguyn t ha hc c
lin quan n hot ng ca 1 m Hydro. V vy, 1 mEq tng ng vi 1 mg Hydro (1 mole)
hoc 23 mg Na+, 39 mg K+.
S khc bit gia ba khu vc l do mt s yu t quyt nh sau:
- Do p lc keo (protein trong lng mch cao hn ngoi gian bo) v p lc
thm thu (nng Na+ trong t bo thp hn ngoi t bo, cn ton K+ trong t bo
cao hn ngoi t bo; Cl-, HCO3
- nm ngoi t bo cao hn; PO4
--, trong t bo cao
hn ngoi t bo). Ngoi ra cn ph thuc vo:
- Cu trc mng t bo: hot ng ca mng duy tr s chnh lch gia cc chun
Na+ v K+ v anion Cl-, PO4
---, ngi ta cho rng con Na+ c tc dng nh mt ci bm
"bm Na" v xu hng ca n l y ton Na+ ra ngoi t bo, ko ton K+ vo trong t
bo. Nng lng cn thit cho hot ng l ATP cung cp. Cc con ny c tc dng
75
vn chuyn c nc qua mng t bo do s chnh lch ca p sut thm thu: bn
no c p lc thm thu cao nc v bn . V d: khi n nhiu mui, p lc thm
thu bn ngoi tng, nc bn trong t bo b rt ra lm t bo mt nc, sinh ra kht.
Hot ng ca mng t bo nh mt mng khng thm, khi mng b ng c hoc
l t bo b tn thng th s chnh lch trn gim hoc mt i gy tnh trng bnh l.
- Thnh mch: l mng ngn cch cho php mi phn t nh i qua tr phn t
ln nh protein, v vy cc cht in gii khng chnh lch nhau nhiu. S vn chuyn
nc gia trong v ngoi lng mch l do s cn bng gia lc thu tnh (c xu hng
y nc ra ngoi) v lc keo (do albumin m nhim, ht nc ngoi vo). Ngoi
ra nc cn theo ng mch bch huyt vo tnh mch ch. Vai tr ca thnh
mch c coi nh mng bn thm, khi tng tnh thm th cn bng trn b ph v (gp
trong vim).
- Da v nim mc: l mng ngn cch gia ngoi mi v c th. S trao i
nc v cc cht in gii di hnh thc n ung vo v bi tit ra ngoi. Nhu cu
nc tu theo loi ng vt, la tui v iu kin ngoi cnh tc ng.
2.4.1.3. S iu ho chuyn ha nc v in gii
Nc v cc cht in gii duy tr s hng nh ni mi theo hai mt: th tch dch
th v ng trng (do tng lng in gii quyt nh).
Theo c ch ca thn kinh v ni tit.
a) iu ho ca thn kinh
- Cm gic kht: Thn kinh c tc dng iu ho thng qua cm gic kht nhp
nc vo c th. Cm gic kht xut hin khi: mt mu, ra mi hi, khi n qu mn, a
chy, dn n lm tng p lc thm thu ngoi gian bo. Nc t trong t bo rt ra
ngoi, kch thch vo c quan cm th ti t bo v truyn xung ng ln kch thch
vo trung khu kht nhn bng gia nm vng di i, buc con vt phi tm nc
ung. Nc ung vo s lm cho p lc thm thu tr v ng trng, con vt s mt
cm gic kht
Ngi ta lm th nghim: kch thch vo trung khu n ung ca con vt th lm con
vt ung nc mi cho ti khi ng c v nc, ngc li ngi ta ct b trung khu
ny i khi tim cho con vt mt lng mui cao th con vt vn khng ung nc.
Thn kinh cn c c quan cm th:
+ i vi p lc thm thu xoang ng mch cnh v nhn trn th, trong
trng hp ny lng nc i vo t gy tng tit ADH l hormon chng li niu tng
hp thu nc.
+ i vi khi lng nc cc tnh mch ln, vch nh phi v thn c t bo
cn cu thn. Khi huyt p h t bo cn cu thn tit ra mt cht re nin vo mu kch
76
thch h thng: angiotensin 1 lm tng tit aldosteron v angiotensin 2 dn n tng
huyt p do c ch vic thi nc ra ngoi v co mch.
b) iu ho ca ni tit
Rt nhiu ni tit t tham gia vo qu trnh chuyn ha nc v cc cht in gii
nh hormon sinh dc ci (gi nc), hom lon tuyn gip khi thiu nng th gi nc.
Nhng tc dng mnh m nht l hormon aldosteron ca tuyn thng thn v hormon
ADH ca thu sau tuyn yn.
- ADH c tit ra t thu sau tuyn yn gy ti hp thu nc ng thn xa v
ng gp (hom lon chng li niu). ADH c vai tr rt ln iu tit lng nc trong
c th khi tha cng nh khi thiu. Tc nhn kch thch tit ADH l tnh trng tng p
lc thm thu ca mu v gian bo vi b phn cm th ri rc nhiu ni trong c th:
vng di i, gan, phi, xoang ng mch cnh, vch ng mch ch, vch tm nh
phi... chng rt nhy, c th cm th c s tng gim 1% p lc thm thu, bo
v tuyn yn tit ra hay ngng tit ADH.
- Aldosteron l hormon c tc dng iu ho bi tit Na+ mnh nht ca v thng
thn. C tc dng gim tit Na+ nc bt, m hi v ch yu ng thn xa, ng
thi phn no lm tng tit K+. Aldosteron c vai tr quyt nh trong iu ho lng
nghi v khu trong c th thng qua iu ho p lc thm thu. Aldosteron c th do
cc yu t sau y kch thch:
+ Gim khi lng nc ngoi t bo
+ Gim natri khu vc ngoi bo, kch thch tuyn tng sn xut hormon tc
dng ln v thng thn.
+ Tng tit h re nin - angiotensin
Ngoi ra aldosteron cn c vai tr trong s duy tr khi lng nc v huyt p.
2.4.2. Ri lon chuyn ha nc v in gii
2.4.2.1. Ri lon cn bng nc
a) Mt nc trong c th
77
Mt nc xy ra khi mt cn bng gia lng nc nhp v xut hoc do cung
duy tr pH ca huyt tng lun lun bng 7,4 th trong h thng m mui kim
phi nhiu hn axit. Do , huyt tng, h m H2CO3/NaHCO3 Phi c t s 1/20;
cn h m phosphat NaH2PO4/Na2HPO4 phi c t s 1/4. Nh vy cc h thng m
ni chung c hiu sut khng ln.
- Lng tuyt i ca axit v mui kim trong h thng m ni ln dung lng
m ca h thng .
- D tr kim ca mu l tng s mui kim ca cc h thng m trong mu, ni
ln kh nng (dung lng) trung ho axit ca chng.
- H bicacbonat H2CO3/ NaHCO3 c hiu sut thp nhng b li n c dung lng
ln nht trong huyt tng (v HCO3- huyt tng ti 28 mEq, ch thua Cl- = 109
mEq). u im c bit ca h ny l axit H2CO3 c th phn ly to ra CO2, o
thi phi. Nh vy, sau mi phn ng m, n nhanh chng lp li c t l 1/20
va b ph v. Dung lng ln nn mu s NaHCO3 ca n trn thc t c xem nh
d tr kim ca mu.
- H phosphat NaH2PO4/Na2HPO4 c hiu sut kh hn nhng dung lng
huyt tng khng cao (2 mEq) nn t quan trng. Trong t bo th n l mt h m
chnh v dung lng ln (140 mEq), nht l t bo ng thn.
H proteinat: mi trng axit, protein th hin tnh kim v ngc li. V vy
chng c vai tr m nhng yu, b li chng c s lng kh trong huyt tng
(16mEp) v nht l trong t bo (65 mEq), nn n cng c vai tr m ng k.
- H H-Hb/K-Hb v H-HbO2/K-HbO2 ca hng cu c dung lng rt ln nn c
vai tr quan trng nht trong o thi axit cacbonic.
2.5.2.2. iu ho ca h hp
Cc axit yu (H2CO3) do qu trnh m hnh thnh, cng nh kh CO2 do qu trnh
chuyn ha to ra c thi qua ng h hp nh hot ng ca h thng m H
trong hng cu phi hp vi natri hydrocacbonat.
Ti phi: pH cc m c xu hng h thp v cc sn phm o thi t t bo. S
c mt ca hng cu to ra s kim ha rt mnh: KHbO2 (kim mnh) s phn ly (do
pH thp) to ra KHb v O2 (vo t bo). Cng lc CO2 ca huyt tng (do t bo
thi ra hoc to ra t phn ng m) s vo hng cu to ra H2CO3, kt hp vi KHb
to HHb (axit yu) v KHCO3, KHCO3 Phn ly cho HCO3
- ra dch k m (v huyt
tng) kt hp vi Na+ to thnh mui kim NaHCO3, ng thi n nhn Cl- vo
hng cu (to ra KCl). Nh mt Cl- v to thm NaHCO3 nn lm tng pH dch k
m.
Ti phi: S o thi mnh m CO2 lm pH y c xu hng tng ln nhng
82
c iu chnh bng cc phn ng ngc li:
- Oxy t huyt tng vo hng cu, to ra axit mnh HHbO2, cht ny y H2CO3
ra khi mui ca n (KHCO3) v phn ly thnh CO2 thi ra phi.
- Cl ra khi hng cu lm toan ha huyt tng.
Trung tm h hp rt nhy cm vi CO2:
Khi c th tch nhiu CO2 s lm pH gim, ch cn pH gim ti 7,33 l trung tm
h hp b kch thch mnh, tng thng kh, nh vy CO2 c o thi cho ti khi t l
H2CO3/ NaHCO3 tr v tr gi 1/20. Ngc li, khi H2CO3 gim hoc NaHCO3 tng,
pH s c xu hng tng (kim ho) th trung tm h hp b c ch, th chm. CO2 tch
li cho n khi t s nng ln n 1/20. iu ng lu , m bo o thi CO2 tt
th hot ng ca trung tm h hp, chc nng h tun hon, h hp, s lng v cht
lng Hb cng phi tt.
2.5.2.3. iu ho ca thn
iu ho h hp ch o thi c kh CO2, song c th vn mt gc kim natri
ca bicacbonat nu khng c hot ng ca thn nhm gi li mui ny khi cn thit.
83
y natri c thay bng H+, K+ hay NH4
+ nh hot ng ca t bo ng thn.
- i Na2HPO4 thnh NaH2PO4 nh vy gi c mt ion Na+
- Sn xut ra ion mun (NH4
+) thay vo mt gc natri.
2.5.3. Ri lon cn bng ax-baz
Khi c ri lon cn bng gia hai qu trnh axit ha v kim ha c th s b
nhim c axit hoc nhim c kim.
2.5.3.1. Nhim c axit
Nhim axit l tnh trng cc axit thm nhp vo huyt tng hoc tnh trng huyt
tng b mt cc mui kim lm cho pH c xu hng gim xung.
Xy ra khi qu trnh axit ha mnh hn qu trnh kim ha. Khi pH cha gim
(7,4) song lng kim d tr gim i gi l nhim axit cn b, cn nhim axit khi
84
pH gim di 7,4 v lng kim d tr gim khng cn trung ho gi l nhim axit
mt b.
Nguyn nhn:
- C th sn xut ra nhiu axit c nh do tng cng hot ng, cc qu trnh
chuyn ha mnh hn kh nng m ca phi v thn.
- Do n ung nhiu cht axit.
- tr axit c nh do ri lon c ch iu ho.
- tr CO2 lm tng axit cacbonic trong mu.
- Mt qu trnh kim.
Biu hin: thng kh tng tng thi kh CO2 ra, cn thn tng cng gi
bicacbonat bng tng thi ton H+, cho nn nc tiu axit do c nhiu phosphat axit v
NH3.
a) Nhim c axit hi
L do tr kh CO2 trong c th lm thay i t s H2CO3/NaHCO3 v pha t s.
Nhim axit hi sinh l nh: trong gic ng, trung tm h hp km nhy cm vi
CO2 khin cht ny tch li v hi tng trong mu; hoc trong lao ng nng CO2 to
ra vt qu kh nng o thi. Ni chung s tch ng cha n mc gim pH.
Nhim axit hi bnh l, gp trong khi dng cc loi thuc c ch h hp (thuc
ng, morphin) m c ch ging nh khi ng v nht l trong cc bnh cn tr thng
kh nh x phi, tc ph qun, lit c h hp, suy tim...
Nu nhim axit hi ko di dn ti lng Na+ huyt do gi nhiu natri thn.
b) Nhim c axit c nh
Do tng lng axit c nh trong mu, m nguyn nhn ch yu l:
- Nhim axit chuyn ha nh trong bnh i tho ng, ri lon chuyn ha, sn
xut ra nhiu sn phm axit nh th x ton, khi st nhim khun.
Nhim axit do mt kim m in hnh l do ri lon tiu ha, nht l a chy, nn,
tc rut.
- Nhim axit do suy thn khng gi c cn bng con H+, cc sn phm axit tch
li trong c th.
2.5.3.2. Nhim c kim
a) Nhim c kim hi
Khi tng thng kh qu nhiu lm cho c th thi qu nhiu CO2 nn t s
H2CO3/NaHCO3 nghing v mu s. Thng do trung tm h hp b kch thch gp
trong st, bnh vim no, u no, ng c.
85
b) Nhim c kim c nh
Xy ra khi mt ton H+ c th gp do:
- Sau khi n c th tit nhiu HClI m cha kp ti hp thu.
- Sau khi ung nhiu thuc chng axit.
- Dng nhiu thuc li niu chng Clo trong teo thn mn tnh.
3. SINH L BNH QU TRNH VIM
3.1. Khi nim v vim
Vim l nhng phn ng vn mch v t bo ca t chc sng i vi kch thch
c hi. Vim l mt phn ng ti ch ca mch mu, ca t chc lin kt, ca h thn
kinh i vi nhn t gy bnh v mi lin h ca n i vi tnh phn ng. Vim gm
ba hin tng ng thi tn ti v lin quan cht ch vi nhau: ri lon tun hon; ri
lon chuyn ha v tn thng t chc; t bo tng sinh.
Chc nng ca phn ng vim:
- Pha long cc cht kch thch gy vim (bng hin tng sung huyt v dch r vim);
- Khoanh vng cc cht kch thch gy vim;
- Ph hu cc cht kch thch gy vim;
- Loi b cc cht kch thch gy vim;
Hi phc v thay th cc t bo t chc b tn thng.
3.2. Nguyn nhn gy vim
Nguyn nhn gy vim thng rt phc tp v i khi cng kh pht hin. Ngi
ta thng phn ra thnh hai loi nguyn nhn bn trong v nguyn nhn bn ngoi.
3.2.1. Nguyn nhn bn ngoi
- Do cc loi vi sinh vt: vi khun, vi rt, k sinh trng, amp, cn trng... u c
th gy vim cho c th gia sc do c lc cng nh do s tc ng c gii ca chng.
Vi khun gy vim thng c ba loi:
+ Loi vi khun ha m: loi ny thng gy vim ha m i vi t bo t chc
c th gia sc, thng thy nht l Staphylococcus, Streptococcus, E. con.
+ Loi vi khun gy thi ra: thng chng gy qu trnh thi ra i vi t bo
t chc v gy nhim trng ton thn nh cc loi trc khun gy hoi th sinh hi.
+ Loi vi khun gy nhim trng c bit: ch yu l nhng loi vi khun gy
hin tng truyn nhim vt thng nh vi khun un vn (Clostridium tetani), vi
khun nhit thn (Bacillus anthracis), vi khun t th (Malleomyces mali).
- Do c gii: do nhng chn thng v c gii nh gia sc b nh p, trt ng,
86
gia sc hc, cn x ln nhau gy nn nhng tn thng bn ngoi c th dn n vim.
- Do vt l: gia sc b cc nhn t vt l nh nhit , in, cc loi tia phng x
(tia t ngoi, tia hng ngoi, tia ton) tc ng gy vim. Vi nhit cao gy bng v
nhit thp b pht cc.
Do ha hc: cc cht axit, kim mnh, mui ca kali loi nng.
- Bch cu vn ng ti vim.
C ch gii thch hin tng ny n nay cha r rng, song Cohnheim
quan st thy hin tng trn mng rut ch. Khi tc ng vo vim th dng mu
chy chm, thnh mch mu gin, ngi ta thy rng bch cu bm st thnh mch th
chn gi lch qua cc khe h ri xuyn qua lp bao x ca thnh mch lt vo vim.
Hin tng bch cu b thu ht, vn ng ti vim gi l ha ng ng
(chemotaxis). Metnhicp ng dng hin tng ny gii thch hin tng bch
cu xuyn mch. Bn cht ca hin tng ha ng ng n nay cn cha r nhng
Metnhicp cho rng l s hng phn ca cc nguyn sinh cht t bo bi cc cht
ha ng ng, hng phn lan rng ra khp t bo gy nn phn ng vn ng v
hng t bo tin ti cht . Cc cht c tc dng ht bch cu c gi l ha ng
ng dng i vi bch cu nh: polysaccarit ca phn ln cc vi khun, cc sn
phm phn gii ti vim nh leucotaxin, polypeptit, pepton. Cn cc cht c tc
dng y ngc bch cu ra khi i tng gi l ha ng ng m nh: clorofoc,
benzin, lizin.
Trc kia ngi ta a ra cc thuyt sau gii thch hin tng bch cu xuyn
mch:
- Do sc cng b mt: t bo trong vim cha ton H+ mi trng toan tnh v ni
no thnh mch gn vim sc cng b mt gim, nguyn sinh cht t bo thnh mch
lch v pha vim thu ht bch cu vo vim.
- Do in tch: ti vim bch cu tham gia vo phn ng thc bo, khi tham gia
ri n c th tr v mu hoc tng sinh ti ch hoc n b tiu dit. Khi bch cu cht
bn thn n cng gii phng ra nhiu men hydrolaza. Cc men ny c tc dng dit vi
khun, n kch thch lm tng tnh thm thnh mch, tn thng cc t chc, ri lon
dng mu, ri lon b th, hot ha khn ca huyt tng lm tng tnh thm thnh
mch ln.
3.4.1.4. Hin tng thc bo
l hin tng bch cu thit v tiu ha cc sinh vt, cc t bo hay cc cht
khc khi xm nhp vo c th. C ba thnh phn tham gia vo hin tng thc bo: t
bo thc bo, i tng thc bo v mi trng thc bo.
- T bo thc bo: Thc bo l hin tng c bn ca s tiu ha sinh vt n
bo. Khi sinh vt tin ha th c s bit ha nn ng vt ch c mt s t bo c
chc nng thc bo l:
+ Tiu thc bo (bch cu a nhn trung tnh v mt s t ca bch cu i toan) c
kh nng tiu c vt nh nh vi khun, cc mnh ca t bo.
+ i thc bo (cc t bo n nhn ln - Monocyte) lu ng trong mu v
nhng t bo ca h vng mc ni m (t bo vch phi, t bo Kuppfer).
91
Ti vim bch cu c hot ha, khi c hot ha kh nng thc bo ca
chng tng ln r rt, v hnh thi cc bch cu ny ln hn cc bch cu bnh thng,
cha nhiu cc ty lp th (Mitochodria), ngoi ra cn cha nhiu lyzosom, li golgi,
riboxom. V hnh thi hc m ni cc t bo bch cu ny tng ln c v protein, ATP,
cc men tiu ha v k c glycogen cng tng.
Qu trnh thc bo din ra nh sau: mi u t bo thc bo tip cn i tng
thc bo, sau bao vy ri na cc i tng thc bo.
- i tng thc bo bao gm tt c cc vi khun, cc mnh t bo b hu hoi
vim v cc cht l nh mnh cacbon, bi than, cht mu.... Khi t bo thc bo cc
mch, bch cu xuyn mch, thc bo v qu trnh hi phc t chc. Nhng cht l:
- Leucotaxin: c tc dng tng tnh thm thnh mch, ko bch cu xuyn mch.
- Pyrexin c tc dng gy st.
- Necrosin c tc dng hu thot, gy tn thng ni m v gy huyt khi.
- Mt s tc gi nh __________Spector, Miles, Witheim cho thy protein huyt tng di tc
dng ca trypsin hay mt s men dung gii protein khc c th phng thch nhng cht
polypeptit gm t 8 n 14 axit quan, c tc dng gy gin mch, gy au v ngi ta
gi chung l khn huyt tng. Tc dng ca khn ging nh tc dng ca histamin.
Chng lm co c trn ph tng nhng lm gin c trn thnh mch v do lm tng
tnh thm thnh mch. Chng gy au v ko bch cu ti ch t chc tn thng.
94
c) Tng cc men phn hu
Do hu hoi t chc v dung gii bch cu m phng thch rt nhiu men trong
vim. ng ch nht l men hyaluronidaza c tc dng ph hu axit hyaluronic, mt
thnh phn quan trng ca cht c bn thnh mch. Theo mt s tc gi th vim
chuyn men ny t dng khng hot ng sang dng hot ng, s bin cht c bn t
th ng sang th lng, do tnh thm thnh mch s tng.
d) Tng axit nhn
Do hu hoi t bo nn lng axit nhn tng ln r rt trong vim. Axit nhn
nht l cc dn xut ca n (ADP, AMP) gy gin mch vi nng rt thp (1.1006),
tng bch cu xuyn mch v thu ht bch cu ti vim, kch thch to bch cu,
tng kh nng thc bo, tng sc khng ca c th chng vim, kch thch tng sinh
t bo, hn gn tn thng.
3.4.2.4. Hu qu ca ri lon chuyn ha v tn thng t chc
- Nhim axit: Ri lon chuyn ha gy tch li trong vim lng ln cc cht
nh axit lactic, th x ton lm tng nng ln H+, gy trng thi nhim axit. Mc
nhim axit ph thuc vo tnh cht ca qu trnh vim: vim m cp tnh c nhim axit
nhiu hn (pH gim ti 6,5-5,5) l vim mn tnh (pH 7,1-6,5).
Tng p lc thm thu v p lc keo ti vim: Do tng tnh thm thnh mch,
thot huyt tng thot vo trong vim, do tng phn hu t chc ti nn tp
trung nhiu sn phm chuyn ha d dang c phn t lng cn ln (polypeptit,
albumin..), cc con nh K+, Cl-, SO4-- tng. Tt c nhng yu t lm tng p lc
keo v p lc thm thu ti vim.
- Cm gic au do nhiu yu t gy nn: C quan cm th thn kinh b chn p do
sung huyt, huyt, ph n, cho nn khi tho m vim, cm gic au gim i r rt.
i khi vim ang khu tr m tr nn lan trn nh rut tha hoi t, cm gic au
gim i t ngt lm tin lng, chn on c th sai lch.
- Ph n: Ph n ti vim l do tng tnh thm thnh mch, tng huyt p do
sung huyt, tng p lc keo v p lc thm thu ti vim, tr tun hon mu cng
nh tun hon bch huyt. Phn ng vim cng mnh th ph n tng.
- Nhit tng: Nhit tng ti vim l do tng tun hon, tng chuyn ha to
nhiu nng lng, nht l giai on sung huyt ng mch (oxy c cung cp nhiu
nn cc qu trnh oxy ha tng).
Tm li tc nhn gy vim gy ra hng lot nhng bin i, m sm nht l ri
lon tun hon. Nhng bin i tc ng ln nhau hnh thnh nhng vng bnh l,
c th tm tt theo s sau:
95
- Vim dng lympho: xut hin khi thnh phn chnh ca dch r vim l
lymphocyte (t bo lympho).
98
- Vim d ng l mt phn ng ca c th i vi mt protein m n c mn
cm vi c th trc . N l mt loi phn ng c bit ca c th m dch r
vim c th l thanh dch, fibrin, m hoc hng cu.
3.6.4. Theo d tt hoc d chng ca vim
- Vim tng sn: l mt chng vim c c im l tng sn t bo qu mc. V
d: bnh vim rut ko di v nguy him.
- Vim ph i: l mt loi vim m kch thc ca nhng t bo tng ln trong
mt khu vc vim.
- Vim teo t: l chng vim m kch thc ca t chc v t bo b teo i mnh
m. V d: vim mi mn tnh ln.
- Vim tc nghn: xut hin khi cu trc no (tiu cu thn, mch mu v ph
qun) trong mt khu vc b ph hu bi vim.
- Vim dnh: l loi vim c s dnh ca mt t chc ny vi mt t chc khc
bng cc di ca t chc lin kt t huyt trng. Cc di c sinh ra khi dch r
vim c t chc ha.
3.6.5. Phn loi vim da trn c quan v t chc vim
Vim da, vim mng phi, vim phi, vim ngoi tm mc, vim thn, vim da,
vim tuyn v, vim khp, vim rut, vim gan, vim mng no, vim d dy...
3.7. ngha ca vim
Nhn chung vim l phn ng bo v c th v thc cht n lm tng tun hon ti
ch, tng chuyn ha to nhiu nng lng cho phn ng bo b c th (tng thc bo,
tng m bo, kch thch to thnh so). V nguyn tc ta tn trng phn ng vim
nhng nu vim nng v ko di gy nhiu nh hng xu, cc cht mi sinh ra trong
vim gy hi cho tnh mng con vt, ri lon chuyn ha lan rng, tn thng lan
rng dn n mt lc no cn phi ngn chn bng cch chng nguyn nhn gy
vim, ngn nga phn ng st, nht l cn st di, ct cn au, gii phng dch r
vim, chng xut tit dch r vim.
4. SINH L BNH IU HO THN NHIT - ST
4.1. i cng v cn bng thn nhit
ng vt ni chung, ngi ta chia lm hai loi:
- ng vt mu lnh gi l ng vt bin nhit, gm cc loi ng vt khng
xng sng v c xng sng cp thp: c, ch, loi b st. Thn nhit cc loi ng
vt ny hon ton ph thuc vo s thay i ca nhit mi trng bn ngoi, chng
khng c kh nng iu ho nhit.
- ng vt mu nng gi l ng vt ng nhit gm chim v loi c v. Thn
99
nhit ca cc ng vt ny tng i hng nh v c lp vi nhit ca mi trng
nhng n cn ph thuc vo loi, ging, c th ring bit (ng vt non thn nhit
thng cao hn) v thi gian trong mt ngy m (bui sng thn nhit thp hn bnh
thng v bui chiu thn nhit cao hn bnh thng). Thm ch nhit tng b
phn c th cng khng ging nhau. ng vt ng nhit c s hng nh tng i
l nh hai qu trnh iu ho nhit l qu trnh sn nhit v qu trnh thi nhit.
4.1.1. Qu trnh sn nhit (Qu trnh iu ho ha hc)
Qu trnh sn nhit l qu trnh iu ho ha hc do chuyn ha cc cht to nn.
Khi nhit mi trng gim th sn nhit tng, khi nhit mi trng tng th
sn nhit gim v nh c qu trnh iu ho sn nhit m mc chuyn ha ti t bo
v t chc c tin hnh ph hp vi nhu cu c th v nhit mi trng.
Cc cht oxy ha trong t bo s sinh ra nhit ln v n ph thuc vo thc n ca
tng loi gia sc. Bn cnh thc n, s co c tc l hot ng ca c th cng nh
hng ti nhit . Ngoi thc n v lao ng, s to nhit cn t nhiu chu nh
hng ca hormon: adrenalin, noradrenalin lm tng to nhit nhng ngn hn;
tyroxin cng lm tng sn nhit song ko di hn. Song song vi qu trnh sn nhit
th c qu trnh thi nhit ng thi xy ra.
4.1.2. Qu trnh thi nhit (Qu trnh iu ho vt l)
L qu trnh lm mt nhit ca c th ra mi trng bn ngoi, bao gm:
4.1.2.1. Truyn nhit
L s tip thu nhit ca c th bi cc vt c nhit thp hn khi tip xc vi
c th nh: khng kh, qun o, thc n...
4.1.2.2. Khuch tn nhit
Tc l kh nng to nhit ca c th con vt vo mi trng xung quanh, ph
thuc vo nhit ca mi trng. Ring hin tng truyn nhit v khuch tn nhit
chim khong 65% lng nhit thi ra ngoi, n ph thuc vo cu trc ca da, lng,
m ca c th.
4.1.2.3. Bc nhit
L hin tng mt nhit do bc hi nc qua da v nim mc ng h hp,
chim khong 30% lng nhit thi ra hng ngy. V d: 1g nc bc hi ly i 0,6
Kcal.
Ngoi ra, c th cn thi nhit qua phn v nc tiu, mt nhit hm nng thc
n v hi th, s mt nhit ny rt t khng ng k.
Tm li nhng hin tng thi nhit trn cn ph thuc vo cu trc ca da, t
chc di da ca cc loi ng vt khc nhau (v d: lp da dy lng, lp m di da
dy th s thi nhit qua s khuch tn v bc nhit qua da km), h thng mao qun
100
di da cng c tc dng iu ho nhit r rt, khi thn nhit tng cc mao qun gin
v khi nhit bn ngoi thp mao qun co li. Ngoi ra cn ph thuc vo mi
trng bn ngoi, ni m t, thong gi, m cao th s thi nhit bng truyn
nhit, khuch tn nhit cng mnh.
4.1.3. Trung tm iu ho nhit
Nm phn trc ca vng di i, gm hai phn:
- Phn ch huy to nhit: khi b kch thch lm tng chuyn ha v to nhit thng
qua h giao cm, tu thng thn v tuyn gip.
- Phn ch huy thi nhit: b kch thch th lm tng thi nhit thng qua h ph
giao cm, gin mch da v tit m hi; khi b tn thng gy tng thn nhit.
Nh vy trung tm iu ho nhit chi phi c hai qu trnh, da ng thi vo hai
ngun thng tin:
(1) Nhit mi trng tc ng ln b phn th cm da (v trong su) truyn
ln trung tm.
(2) Nhit dng mu qua trung tm
Trong qu trnh tin ha ca sinh vt v tin ha c th vai tr ca iu ha ha
hc gim dn v ngha ca iu ha vt l tng ln, ng vt cng cao cp, iu ha
vt l cng pht trin.
Bng 5. Tm tt nhng c ch lm tng gim sn nhit hoc tng gim thi nhit
Nhng c ch m lnh tng cng
Run ry
i
Tng hot ng
Tng tit TSH, noradrenalin, adrenalin
Tng sn nhit
Co mch di da
Nm co qup
Sn gai c
Gim sn nhit
Nhng c ch m nng tng cng
Gin mch di da
mi hi
Tng h hp
Tng thi nhit
Chn n
Th , bt ng
Gim tit TSH
Gim thi nhit
101
4.2. Ri lon thn nhit
Ri lon thn nhit l hu qu ca mt cn bng gia hai qu trnh sn nhit v
thi nhit, s mt cn bng ny gy nn hai trng thi khc nhau, gim thn nhit v
tng thn nhit.
4.2.1. Gim thn nhit (Hypothermia)
Gim thn nhit l tnh trng mt nhiu nhit ca c th gy ri lon cn bng gia
thi nhit v sn nhit lm cho thn nhit gim xung, t s sn nhit/thi nhit <1.
- Trong sinh l gp nhng ng vt ng ng.
- Gim thn nhit nhn to cha bnh: phu thut gan, bng nng: khi h nhit
bng cch gy m, c ch thn kinh trung ng v chm , ngm c th vo .
- Gim thn nhit bnh l thng do nhng nguyn nhn sau:
Nhng yu t bn ngoi: nhit mi trng bn ngoi qu thp, m cao, c
gi la, mt s cc ha dc tc ng hoc tn thng do phng x lm cho c th
mt nhit.
Nhng yu t bn trong: gp trong trng hp mt mu, ri lon chuyn ha
nghim trng lm gim qu trnh chuyn ha dn n nhit gim. Cc gia sc non
d nhim lnh hn gia sc ln. Ln b nhim lnh nhanh hn i gia sc, gia cm c
sc khng mnh vi nhim lnh. c bit ngng vn gi c thn nhit trong 3
gi khi nhit ngoi l - 900C n - 1 200C, g gi c 3 gi nhit -300C, cn
vt chu c -400C. Cc loi gia sc ln chu lnh km nht.
* Nhng ri lon ca c th khi b gim thn nhit
Khi b nhim lnh, phn ng ca c th qua ba thi k:
- Thi k u l thi k hng phn: C th vn ng tt c h thng thch ng
phng ng duy tr thn nhit, mch ngoi vi co li, lm gim thi nhit, tng tit
Adrenalin lm tng chuyn ha trong c th, tng ng huyt, rng mnh tng sn
nhit (tng vn ng run, run ry chn tay, lp cp rng, sn gai c). Ngoi ra ta thy
tng trng lc c, tun hon tng, h hp tng, kh nng hp thu oxy tng ph hp
vi yu cu tng chuyn ha v tng vn ng c.
Tt c nhng phn ng trn pht sinh theo c ch phn x, tng hot ng ca h
thn kinh giao cm v ca h ni tit nhng chu s iu khin ca trung tm iu ho
nhit, nu trung tm b c ch th cc phn ng ny khng xy ra.
- Thi k hai l thi k c ch. do tc ng lu ca lnh c th b mt nhit lin
tc, nhng phn ng trn b gim st, tim p chm, h hp chm, oxy gim dn n
chuyn ha d dang, thiu oxy chuyn ha ym kh lm tch t cc sn phm c gy
nhim c ton thn.
Thi k ba l thi k kit qu: thi k ny cc chc phn sinh l b suy sp hon
102
ton, con vt hn m, tim ch rung tm nh v tm tht, cht do lit h hp.
4.2.2. Tng thn nhit (Hyperthermia)
Thn nhit tng l tnh trng c th tch lu nhit, do hn ch qu trnh thi nhit
vo mi trng hoc do tng sn nhit cng c khi phi hp c hai.
Thn nhit tng ln qu mc bnh thng do mt s nguyn nhn sau:
- Tng sn nhit gp trong bnh chuyn ha c bn tng.
- Tng sn nhit trong qu trnh vim.
- Do gim thi nhit khi nhit mi trng qu cao, m cao, iu ho thng
kh km dn n c ch qu trnh bc nhit, truyn nhit, khuch tn nhit hay gp khi
chuyn ch gia sc trong nhng toa xe cht chi, thng kh km dn n cm nng.
Gp khi thi tit nng nng, nh sng mt tri chiu trc tip vo c th gy cm nng
(tng thn nhit v sung huyt no).
- Do tng sn nhit, gim thi nhit, y l mt trng thi c bit, hu qu ca ri
lon trung tm iu ho nhit v gi l hin tng st.
4.3. St (Fever hay pyrexia)
4.3.1. nh ngha
St l trng thi c th ch ng tng thn nhit do trung tm iu ho nhit b tc
ng bi cc nhn t gi l cht gy st, a n kt qu tng sn nhit kt hp vi
gim thi nhit.
St c th gp trong nhim khun, ung th, hu hoi m, hu hoi bch cu,... vi
tiu chun l tng sn nhit ng thi vi hn ch mt nhit.
4.3.2. Nguyn nhn gy st
4.3.2.1. St do nhim khun
Nhim khun l nguyn nhn ph bin nht, a s cc bnh nhim khun v vi rt
u st Nhng c mt s bnh nhim khun khng st nh ly amip, giang mai, thm
ch c khi thn nhit li gim nh trong bnh t ngi.
Trong trng hp nhim khun, st xut hin ch yu l do tc dng ca c t vi
khun, ngoi ra bn thn vi khun v cc sn phm hot ng sng ca chng cng
nh cc sn phm ca hu hoi t chc v t bo u c kh nng gy st.
V d: V cc vi khun c cht polysaccarit v lipopolysaccarit c tc dng gy
st rt mnh, cht pyrexin (ly t mi trng nui cy vi khun Salmonella abortus e
qui) em tim vo tnh mch th vi liu lng rt nh: 0,003 microgam cho 1 kg c
th c th gy st ko di hng gi.
4.3.2.2. St khng do nhim khun
103
- Protit l t ngoi a vo hoc ni sinh do phn hu thot ca c th to nn:
4.3.5. Cc kiu st
Khi st th cng v tnh cht ca cn st n ph thuc vo c im ca
loi, ging, tui v c th tng b phn.
4.3.5.1. Theo cng st
- St nh tng ln 10C
- St va tng ln 20C
- St nng tng ln 30C
- Nu st >30C l st rt nng.
4.3.5.2. Theo ng biu din nhit ,
- St lin tc: Trong cn st gia bui sng v bui chiu khng chnh lch
nhau qu lc
106
55- 60% l th dch (huyt tng), 40-45% l thnh phn hu hnh (bao gm hng cu,
bch cu tiu cu) Tu thuc vo cc loi gia sc v cc c th khc nhau m khi
lng mu cng nh thnh phn ca mu thay i cht t.
1.2.1.1. Khi lng mu tng (hypervolumer)
Khi lng mu c th tng ton b trong trng hp tip mu, hoc lao ng
nng mu t cc c quan d tr vo vng tun hon, trong trng hp ny c th
d iu chnh tr li bnh thng.
- Khi lng mu tng ch tng hng cu gp bnh tim, phi, ng vt vng
ni cao do c th thiu oxy kch thch cc c quan to mu tng sn xut hng cu a
vo vng tun hon. S lng hng cu c th tng gp hai ln bnh thng.
- Tng khi lng ca mu ch tng huyt tng, thng xy ra gia sc mc
bnh thn, thiu mu, mt mu, gy i lu... trong cc trng hp ny thnh phn hu
hnh trong mu rt t gi l chng mu long.
1.2.1.2. Khi lng mu gim
- Mu c th gim ton b trong trng hp mt mu: mt ton b c huyt tng
ln mu lm cho khi lng mu gim xung, khi c th c nhng phn ng bo v
c th:
109
+ Co mch ngoi vi lm thu hp vt rch, lm mu chy ra ngoi chm hn, ng
thi gi cho huyt p khng b h.
+ Ht nc gian bo vo lng mch gi huyt p khng tt v lm cho
tun hon c th lu thng c.
+ Tit ra cc men ng mu mc ch l bt cc mch qun v tc l hnh thnh
nn cc huyt khi (cc nt Hayem)
Ngoi ra ph hp c th gim hot ng gim tiu th oxy ti thiu.
Nu mt mt khi lng mu t th c th s dn dn khi phc li c, c bit
c quan to mu tu xng tng sinh ra hng cu b p. Nu mt mt khi
lng mu ln, nhanh th nhng phn ng trn khng th p ng kp gy tnh trng
sc o mt mu, ch yu l tru tim mch.
Gim khi lng mu ch yu do gim hng cu, v d: truyn mu khc nhm,
hoc hng cu b dung gii do k sinh trng, vi trng dn n thiu oxy, ch c phn
ng tng snh hng cu a vo vng tun hon.
Gim khi lng mu do gim huyt tng gp trong trng hp nh nn, ma,
bng nng, ra m hi, a chy nng t lm cho mu c c, tru tim mch, mt cc
cht in gii v n c th gy sc.
Gim khi lng mu trong vng tun hon do gin mch t ngt, v d: ng c
histamin, nm c, a sen, thu ngn. Khi b ng c ni b tc ng ng c gin
mch, cn ni khng b nhim c gy mt phn x co tht rt mnh lm cho nc
thot ra ngoi, c trng hp ph hu thnh mch rt nhanh.
1.2.2. Ri ton thnh phn hu hnh ca mu
1.2.2.1. Hng cu (Erythrocytes)
Hng cu c sn xut trong tu xng, khi trng thnh c a vo mu lu
thng trong h tun hon. Hng cu lm nhim v vn chuyn oxy v kh CO2 tham
gia vo qu trnh h hp. Hng cu sng trung bnh khong t 100 - 120 ngy k t
khi tu xng ra mu ngoi vi. Hng cu gi c tiu hu trong h vng mc ni
m ch yu lch, gan v tu xng.
S lng hng cu trong mu ngoi vi tng i hng nh, dao ng t 3,7 triu
n 4,2 triu, tu theo tng loi, ging v gii tnh ca gia sc. Nh vo s hng nh
ny m khi xt nghim mu ngi ta bit c hng cu tng ln hay gim i. Vic to
hng cu thn c hormon erythropoietin, khi tit ra n kch thch tu xng sn sinh
ra hng cu.
110
Bng 7. S lng hng cu mt s loi gia sc gia cm
(VT: triu/1ml mu)
Loi S lng hng cu Loi S lng hng cu
Nga
Tru
B
Cu
D
7-11
3,2 - 6,7
5-8
9-13
12-13
Ln
Ch
Mo
Th
G
5-8
5-8
6-9
5-7
2-5
1.2.2.2. Chng tng hng cu
L hin tng s lng hng cu tng ln trong mt n v khi lng mu.
C th do mt s yu t thng thng sau y:
- Do thiu oxy: khi thiu oxy tu xng b kch thch tng sinh hng cu. Gp
trong cc trng thi bnh l do cc bnh tim, phi, mch, trong trng hp b
ng c...
- Do thn kinh: thn kinh b kch thch cao vo cc vng, c bit l cc vng
no thn kinh trung ng
- Do kch thch ca hormon: hormon h no, hormon sinh dc, hon non do thn
tit ra (erythropoietin).
1.2.2.3. Thiu mu (Anemia)
Thiu mu l tnh trng mu b gim hoc s lng hng cu hoc hemoglobin
hoc gim c hai. l s mt cn bng gia hai qu trnh sinh sn v hu hoi hng
cu. C th qu trnh hu mnh hn qu trnh sinh, qu trnh hu tng, qu trnh sinh
gim hoc phi hp c hai.
a) Thiu mu do xut huyt
Khi xut huyt c th c cc phn x bo v nh co mch, tng nhp tim, tng co
bp tim, tng phn phi li mu, tng h hp, tng ht nc gian bo vo lng mch.
Nhng khi mt nhiu mu th c th khng th thch ng ni, lm vo tnh trng sc
va v nh).
+ Ngoi ra cn tng t bo n nhn: xut hin nhiu bnh nhim khun mn
tnh nh bnh lao, bnh t th, bnh sy thai truyn nhim v trong cc thi k lnh
bnh (l cc i thc bo dn dp).
+ Xut hin t chc bo (histiocyte): khi t chc lin vng kch thch.
- Gim bch cu: l hin tng s lng bch cu gim i trong mt n v khi
lng mu, tu tng loi ng vt.
+ Gim bch cu ton b: trong bnh dch t ln, trong trng hp ng c: asen,
benzen, sulfamid, hoc trong trng hp chiu tia phng x: tia rn ghen.
+ Gim bch cu trung tnh ch yu do c quan to mu b c ch.
115
+ Gim bch cu toan tnh thy cc giai on pht trin ton din ca bnh.
+ Gim lymphocyte do c quan min dch b c ch nh bnh AIDS ngi,
bnh Gumboro g, ngoi ra cn do cht phng x.
+ Gim bch cu n nhn do c th suy kit, suy dinh dng, gim sc khng
chung.
* Ri lon v cht lng bch cu ch yu biu hin bnh bch cu.
- Bnh Leuko.
c im: Bnh Leuko ging mt qu trnh u c tnh gm 3 c im chnh.
+ Hin tng qu sn: t chc bch cu tng sinh qu mc ln t cc t chc ln
cn, c ch cc hot ng chung.
+ Hin tng d sn (cc t bo khng bit ho): sinh ra cc bch cu c bit t
ging bch cu bnh thng, biu hin l thay i hnh thi ca nhn v nguyn sinh
cht, cho nn khng th xc nh c dng bch cu, v th ngi ta gi chung l
bch cu non leukoblast.
+ Hin tng lon sn tc l sn xut bch cu nhng ni bt thng (v d: u
bch huyt di da lymphodermic) hoc l nang kn lm ba c pht trin thnh c
quan to bch cu.
Kt qu ca ba c im trn l a vo dng mu ngoi vi rt nhiu bch cu non
cha hon chnh trong khi cc dng khc li b gim nh thiu mu gim tiu cu.
C nhiu loi bnh bch cu:
- Bch cu dng tu (Myeloleucose)
- Bch cu dng lympho (lympholeucose)
- Bch cu dng lin vng (Reticulose)
Nguyn nhn v c ch
Hin nay ngi ta cho n l bnh ung th da vo l thuyt ung th, bnh bch
cu c nhng yu t sau y:
(1) Tng sinh cc t chc to huyt to ra t bo mi km chu ng, khng hon
chnh v bit ha.
(2) Gia sc b bnh ri lon trao i cht nghim trng.
(3) Cc cht xut hin trong bnh bch cu c tnh cht cng ging cc cht trong
bnh ung th.
(4) Hu qu iu tr cng ging nh bnh ung th (cng phi dng cc ha cht c
ch s pht trin ca t bo, dng tia phng x chiu c ch s pht trin t bo th
cng thy c hiu qu).
116
Tm li: Bnh bch cu, cc loi bch cu khng in hnh, kh phn bit c
cc loi bch cu, kh nng thc bo v to khng th gim. Hin nay v nguyn nhn
gy bnh ngi ta cha tm c nguyn nhn g chung c nhng ring l tng bnh
th ngi ta thy (v d nh vi rt leuko). Mt s trng hp nu chiu tia phng x
lu hoc dng ha cht: methyl clokintrena, benzopinena s dng nhiu cng gy ung
th v bnh bch cu ( ngi Trong bnh bch cu thy ri lon chc nng v tnh
phn ng l r nht. Bch cu ch yu gi chc nng to khng th v thc bo do
khi gim bch cu xut hin cc hin tng vim, lot, hoi t t chc v nhim trng
mu. Ri lon qu trnh trao i cht do gim hot tnh ca cc men trong t bo. c
bit hng cu v tiu cu gim cho nn va gy thiu mu, va d xut huyt. Bch
cu c th thm ln vo cc c quan t chc, bin t chc thnh t chc ca bch
cu lm cho chc nng ca c quan gim sau mt.
1.2.2.5. Tiu cu (Platelet hay thrombocyte)
Tiu cu l thnh phn hu hnh nh nht ca mu c tn l Platelet hay
thrombocyte. Tiu cu c to ra trong nguyn sinh cht ca nhng t bo
Megakaryocyte ca tu xng v c a vo vng tun hon mu. Tiu cu tit ra
thrombokinaza c tc dng ng mu.
S lng tiu cu thay i c lin quan ti qu trnh bnh l ca cc c quan to
mu:
- S lng tiu cu gim.gp trong bnh thiu mu c tnh, bnh gim bch cu v
mt s bnh truyn nhim (thiu mu truyn nhim nga, bnh xut huyt im), gp
trong trng hp ng c benzen, bnh nhim x (chiu tia rn ghen, phng x nng)
Hu qu ca gim tiu cu l gim qu trnh ng mu (xut hin chy mu di da,
nim mc d dy, rut).
- S lng tiu cu tng gp khi mt nc, mu b c c, trong qu trnh hi phc
ca bnh truyn nhim, trong trng hp thiu mu dai dng th tiu cu tng, tng c
t bo m (megakaryocyte) ca tiu cu do tu xng tng sinh.
1.2.3. Ri lon qu trnh ng mu
1.2.3.1. Kh nng lm ng mu l c ch bo v sinh hc, bo v cho c th
khi b mt mu khi b cc yu tkllc nhau gy tn thng
Qu trnh ng mu gm ba giai on:
- Giai on mt: l s tng quan v ha sinh rt phc tp, to ra hot tnh ca
men thrombokinaza th thromboplastin v tiu cu kt hp vi s tc ng tng h
gia chng vi protein ca huyt tng.
- Giai on hai: thrombin c hot ha trong huyt tng t prothrombin, hot
ha prothrombin c s tham gia ca con Ca2+, men thrombokinaza hot ha v protein
ca huyt tng.
117
- Giai on ba: thrombin chuyn fibrinogen thnh fibrin c th ho tan, sau
fibrin c th ho tan di s tham gia ca con Ca2+ v yu t n nh fibrin (yu t
XIII) tr thnh dng si fibrin khng ho tan (ti mu si t huyt).
1.2.3.2. Qu trnh chng ng mu
Ngc li vi qu trnh ng mu l qu trnh chng ng mu, bao gm cc yu
t sau tham gia:
- HepHrin l cht chng ng mu c to ra gan, phi v trong cc t bo m
quanh cc huyt qun.
- Fibrinolysin (plasmin) lm tan fibrin.
- Hng lot cc cht thot ngn cn s to ra thrombin v thromboplastin, phn
bnh ca h tim mch hay do nhng nguyn nhn ngoi tim mch. y l trng hp
th ng, do c tim yu mm, gim trng lc c tim, sc co bp ca tim yu nn
mu li trong tim gy gin tim.
120
d) Tim ph i (thnh c tim to ln)
L tnh trng mi si c tim to ra (tng ng knh) khin vch qu tim dy ln,
tc l tng khi lng hn trc.
S gin tim sau mt thi gian di, nu tim tng cng gin rng v co bp mnh
th si c tim to ra dn n hin tng tim ph i. Cng c th do trng lc ca c
tim cng mnh th sc co bp cng kho v nh vy tim s ph i. Tim ph i sc co
bp ca tim tng, do tim ph i l c ch thch nghi quan trng ca tim trong iu
kin sinh l cng nh trong bnh l.
- Ph i sinh l: gp nhng c th vn ng nhiu nn t l trng lng ca tim
v trng lng c th khng thay i.
- Ph i bnh l: gp trong cc bnh tim mch (bnh v van tim, bnh huyt p
cao). c im ca ph i bnh l l trng lng ca c tim khng tng ng vi
trng lng ca c th. Cng c trng hp tim ph i ng tm, c tim tng cng
hot ng u; ph i khng ng tm do ph i mt phn ca tim v phn tng
cng hot ng.
Tim ph i l mt bin php thch nghi quan trng ca tim. Song tim ph i qu
mc s dn ti suy c tim.
2.2.1.2. Suy tim (Heart Failure)
L trng thi bnh l khi tim mt i mt phn hoc ton b kh nng co bp
y ra khi tim mt lng mu thch hp vi s i hi ca c th.
a) Nguyn nhn gy suy tim
- Do bnh h tim mch:
+ Do nhim c, nhim khun v cc c t tc ng ln tim gy ri lon chuyn
ha c tim, thm ch gy tn thng c tim dn dn dn ti suy tim.
+ Do cc loi bnh tim: suy tun hon mch vnh, bnh van tim, ri lon nhp
tim, cc bnh tim bm sinh, v.v. lm tr ngi n hot ng ca tim dn ti thiu oxy
cho ton b c th trong c c tim gy ri lon chuyn ha c tim dn ti suy
tim.
+ Cc bnh mch: huyt p cao cng gy tr ngi n c tim v tim phi co bp
mnh dn ti ph i v dn dn dn n suy tim.
- Nguyn nhn ngoi tim:
+ Nhim trng: gy tng chuyn ha, nhu cu oxy cao, bt tim tng hot ng c
th dn ti suy tim.
+ Nhng bnh phi: hen suyn, kh ph nang, x phi, vim phi mn,... lm
cn tr ti tun hon phi gy trng thi thiu oxy dn ti suy tim phi.
121
+ Thiu mu: khi thiu mu buc tim phi tng cng hot ng b p v nhu
cu oxy ca c th. S tng hot ng lin tc nh vy s dn n suy tim.
+ Nhng bnh v chuyn ha v dinh dng nh: u nng tuyn gip lm tng
chuyn ha c bn, tng nhu cu v oxy. Thiu vitamin B1 cng gy ri lon tng hp
axetyl-CoA dn ti ri lon to nng lng, nh hng ti s co c ca tim.
b) C ch ca suy tim
Cho ti nay gii thch mt cch tng tn v c ch suy tim th ngi ta cha
b) Bnh l ca huyt p
- Tng huyt p do nhiu qu trnh bnh l sau:
+ Gin tip kch thch cc trung tm vn mch (v d: khi ngt CO2 tng cng
kch thch, do nhim c ch, strychnin gy ri lon h thn kinh trung ng dn ti ri
lon cc vng phn x nh cung ng mch ch, xoang ng mch cnh).
+ Ri lon ni tit: u nng tuyn thng thn, tuyn gip (tng catecalamin,
aldosteron, ACTH, vasopressin, tng tyroxin).
+ Qu trnh bnh l thn nh vim thn cp tnh, vim thn mn tnh, do ni tit
+ Do leo cao hoc ht th khng kh thiu oxy c th pht sinh tru mch, gim
huyt p.
+ Do thay i t th nh nm lu, ng ln t ngt gy thiu mu no v mu
dn xung pha di c th theo trng lng m cc trung khu thch nghi khng kp
a mu ln no.
126
- Ngt
L trng thi bnh l m lm cho con vt mt tri gic bt thnh lnh trong mt thi
gian ngn, sau t hi phc li c. C ch ch yu ca n l t ngt thiu mu
no.
c im ca ngt l gim ton b chc nng ca ton b c th khng th p
ng vi cc kch thch bn ngoi, c vn nho. Trong mt vi pht nu mu no khng
hi phc, thiu mu ko di dn ti cht.
- X cng mch
Gim tnh n hi thnh mch do cc nguyn nhn sau:
+ Lng ng cholesterol trong thnh mch.
+ Do lng ng can xi.
+ Lng ng cht knh.
C ba nguyn nhn trn u xut pht t ri lon chuyn ha thnh mch lm thay
i tnh cht l ha. Ri lon chuyn ha thnh mch do nhim c t thc n a
vo, hoc k sinh trng di hnh, vim c bit tru b hay can xi ha thnh mch.
Hu qu:
- X cng mch d to thnh huyt khi.
- Hp lng mch qun cn tr lu thng mu d dn ti ph i tim.
- X cng mch lm tng huyt p.
3. SINH L BNH H HP
3.1. i cng
B my h hp l c quan ch yu ca c th lm nhim v trao i kh gia c
th v mi trng bn ngoi. Nh c s trao i m c th sng hp thu c oxy
v thi kh cacbonic ra bn ngoi.
Vai tr ca h hp v cng quan trng i vi c th sng, thng qua trao i kh
cn bng kim toan, iu ho thn nhit, nu h thng h hp ngng hot ng qu 5
pht l c th c th b hu dit. Trung tm h hp nm hnh no v cu no (bao
gm trung tm ht vo, trung tm th ra v trung tm iu chnh) c chc nng iu
ho h hp t ng, cn v no chi phi h hp gng sc. Trung tm ny rt nhy cm
i vi s thay i m CO2, O2, pH v c nhit ca mu qua no.
Ngoi trung tm ni trn, chc phn h hp cn chu s iu ho ca cc c quan
cm th ti xoang ng mch cnh, quai ng mch ch, ca cc dy cm th ngoi vi
ti da, ti c v nht l chu s iu ho ca v no.
H hp l qu trnh trao i kh ca sinh vt vi mi trng bn ngoi nhm cung
127
cp oxy cho c th v o thi kh cacbonic khi c th.
Qu trnh h hp gm bn giai on chnh:
- Giai on thng kh (hay cn gi l h hp ngoi): l giai on thc hin s trao
i kh gia ph nang vi ngoi mi, th hin bng hai ng tc lun phin ht vo v
th ra. Trong ng tc ht vo cc c h hp co li lm cho lng ngc gin n, nh vy
to ra p lc m trong ph nang (so vi p lc kh quyn) c tc dng a khng kh
cn nhng cht hydro sunfua, oxit cacbon, CN- tc dng trn men chuyn in t
134
nhng mi khc nhau.
3.3. Hu qu ca ri lon h hp
3.3.1. Thiu oxy
Ri lon h hp trong v ngoi u gy hu qu i oxy t chc. T chc thiu
oxy dn ti ri lon chuyn la, tch t cc sn phm c gy nhim c t bo. Cc
sn phm toan tnh kch thch pht trin tng sinh t chc x, lm x cng cc c
quan, t chc.
V d: Suy tim phi dn ti x gan: do suy tim lm mu ti gan dn ti thiu
oxy, dn n ri lon chuyn ha cc cht t tch t nhiu sn phm gy c, kch
thch pht trin nhiu t chc x lm cho b mt gan g gh (ch lm l do pht trin
t chc x cn ch li l cc nhu m gan).
3.3.2. Xanh tm
Xanh tm l trng thi bnh l xut hin khi no lng hemoglobin khng oxy ha
tng ti cc mao mch ca da v nim mc; biu hin bng mt mu xanh xm.
Bnh thmg mu ng mch c bo ho gn ht vi oxy, ch cn 5% l
khng. Bn tnh mch c nhiu hemoglobin khng bo ha oxy, n 30%. V nu coi
nh mao mch l gia th lng hemoglobin kh oxy ti y l s trung bnh ca hai
s trn:
Hb ng mch kh oxy + Hb tnh mch kh oxy = (5% + 30%)/2 = 17,5%.
Theo Lundsgaard th xanh tm s xut hin khi no lng hemoglobin kh oxy ti
mao mch ln ti 30-35%. Cho nn trong bt c trng hp no lm cho mu ng
mch khng bo ho oxy hay khng c oxy ha th lng hemoglobin khng oxy
ha ti mao mch tng gy nn hin tng xanh tm.
3.3.3. Ri lon nhp h hp
Nhp h hp l s ln th ra ht vo trong 1 pht.
Bng 9. Tn s h hp ca mt s loi gia sc
Loi Tn s h hp
(ln/pht) Loi Tn s h hp
(ln/pht)
Nga
B
Ln
D
Cu
Lc
Nai
8-16
10-30
20-30
10-18
10-20
5-12
8-16
Ngh
Ch
Mo
Th
G
B cu
Chut bch ln
30-40
10-30
10-25
10-25
22-25
50-70
100- 150
135
- Ri lon nhp h hp
+ Th su nhanh: ngha l tng c tn s h hp v bin , l nhng hot ng
b trong sinh l gp khi lao ng nng, vn ng c nhiu. Trong bnh l gp nh st
cao, trong cc hi chng au bng, thiu mu no kch thch au hoc do thnh phn
khng kh thiu CO2.
+ Th nng nhanh: ngha l tng tn s gim bin , thng gp mt s bnh
phi nh vim phi, ph phi, vim ph qun phi hoc au cc c quan bn cnh
hoc trong trng hp gim p lc m (bnh chng hi d c).
+ Th su n c (ht vo su v kh): gp trong cc trng hp vim cc ph
qun hoc trong sc d ng co tht ph qun, bnh vim ph vm hng, mt s bnh
nh nhit thn, dch t ln, bnh u (nht l u g), niucatxn g th mng gi, cc
bnh k sinh trng nh giun phi.
+ Th ra rt kh gp bnh kh ph khng kh ng trong phi, cc kh qun
nh b co tht hoc ri lon trung khu iu ho.
- Th chu k: ngha l tnh hng phn ca trung khu h hp gim qu thp vi
CO2 nn pht sinh ra mt hnh thc h hp c bit c chu k gi l h hp chu k.
+ Th kiu Chay-stc (Chayne-stoker): h hp ngng, CO2 tch t kch
thch trung tm h hp, h hp li bt u t t hot ng nhanh dn. Khi h hp hot
ng nhanh tng CO2 ra, lng CO2 trong mu gim li khng kch thch trung
tm h hp nn h hp li gim hot ng cho ti khi ngng hn. Sau mt thi gian
ngng hot ng h hp, CO2 li tch kch thch trung tm h hp, h hp li bt
u t t hot ng nhanh dn... C nh vy to thnh mt chu k.
+ Kiu th Bit: trung tm h hp gim cao hn kiu trn, tnh mn cm ca
trung tm h hp vi CO2 gim n cao cho nn thi gian ngng th ko di lu
tch lu lng CO2 kh nhiu mi c kh nng kch thch ni trung tm h hp lm
vic khi b my h hp hot ng nhanh tng CO2 ra. Khi CO2 gim hot ng
h hp li ngng v tip theo l giai on ngng di.
+ Th kiu Ktsmau (Kussmau): kiu th ny ch biu hin lc hp hi, th tng
136
nhp n c. Kiu th ny trung tm h hp hon ton b c ch khng mn cm vi
CO2. H hp ch hot ng c do hnh tu iu khin nn kiu th ny cn gi l
th ngp c, th n c.
3.4. Hot ng thch nghi ca c th khi thiu oxy
3.4.1. Thch nghi ca phi
cht kim hematin, cht ny c ch qu trnh chuyn ha oxy ca Hb, ng thi kch
thch vo thn kinh gy tng mn cm lm cc c rung, tng tit nc bt, lm
hng phn trung tm h hp gy hin tng kh th, c ch d c gy chng hi, gia
sc c th cht do lit h hp.
d) Ng c Nitrit
Tc l trong thc n cha nhiu nht: rau rm, rau mui ( ngi n rau mui
khng ng c ngay m xanh xao mt mu). Nitrit ng c ngm ngay vo mu kch
thch thn kinh trung ng v trung tm vn mch lm ri lon tun hon v thay i
hng phn ca n, kt hp vi hng cu to thnh Methemoglobin dn ti ri lon
chuyn ha h hp.
142
4.5.1.2. Ri lon hp thu d trc
D c hp thu nc, Ca+, Mg++, K+, Coban, cc axit bo bay hi, quan t do, axit
lactic, NH3, glucoza, CO2 s hp thu d trc c bit l d t ong v d l sch
(ngi ta thy d l sch hp thu 100 lt th dch/ngy, d trc hp thu 60-70%
dch th a vo.
- Tc dng ca hp th:
+ Lm gim p sut thm thu.
+ Lm cho thc n vn chuyn xung d dy c c hn, v hnh trung lm tng
nng axit ln.
+ Lm cho nhu ng ca d trc d dng.
- Qu trnh hp thu ph thuc vo hormon ni tit vo thn kinh vo khu phn
n. Nu tuyn thng thn tng tit th qu trnh hp thu tng, nu c kch thch au th
gim hp thu, nu khu phn n tng lng mui gim hp thu.
4.5.1.3. Ri lon chc nng vn ng
Ri lon chc nng vn ng c mt s trng hp sau:
- Sa gin d trc
- Gim trng lc
- Chng hi d c (TympHnia)
+ Chng hi cp tnh.
+ Chng hi mn tnh.
* Chng hi cp tnh:
- Nguyn nhn: ch yu do thc n ln men sinh hi nhanh v d c gin ra cp
tnh: n c h u, hoc dy lc, c non, c ti thc n cha nhiu cht c saponin,
cc loi men, mc, cc sn phm phn hu thi ra ca thc n v ng vt. T dn
ti rt d ln men v sinh hi. Mt khc b sau khi n lm vic qu nng v mt mi
hoc do k pht do lit d t ong, vim d t ong, vim phc mc, lit tc thc qun.
- C ch: bnh thng qu trnh ln men sinh hi thot ra ngoi d c theo cc qu
trnh sau:
+ cng vi c nhai li
+ Thm vo mu
+ Hi theo rut gi, sau i tin ra ngoi.
Nu c th tnh trng bnh l cc qu trnh trn b tr ngi kt hp vi thc n
ln men sinh hi nhanh lm cho d c cng cha y hi lm p sut cao, khi p sut
cao gy p lc chn p cc mch qun n nui c thnh d c dn ti ri lon tun
143
hon thnh d c gy tn thng v lit. Mt khc p sut ln trong d c lm bin
dng lng ngc c ch h hp, chn p ln tnh mch v ng mch cnh, kch thch
ln thn kinh trung ng.
- Biu hin: con vt bt an, nu chng hi nhanh v cp tnh biu hin cm gic
kh th h ming th li, nhn vo tch mch c thy c hin tng sung huyt tnh
mch cnh.
X l: Cho gia sc ung ru ti, dng rm tr st d c, cho gia sc ngi b kt
kch thch h hp. Nu bnh nng c th dng tro ca chc d v gii phng hi
ra t t
* Chng hi mn tnh:
T cp tnh thuyn chuyn gim dn tc ng lp i lp li tr thnh mn tnh ko
di hng thng dn ti con vt gy cm, suy dinh dng v c th dn n cht. N
cng c th chuyn thnh cp tnh pht trin mnh v con vt c th ngt do ngt th.
4.5.2. Ri lon tiu ha d dy (d mi kh)
D dy c nhim v nho trn thc n thc n ngm vo dch v do chnh bn
thn tit ra v tiu ha mt phn thc n.
4.5.2.1. Ri lon chc nng co bp
Thng biu hin tng hay gim v trng lc v nhu ng, ph thuc vo thc
n, do thn kinh, do axit trong dch v.
Tng co bp ch yu do thc n cha nhiu axit, c t hoc l mt cn bng thn
kinh thc vt, cng ph giao cm, c ch giao cm hoc tu sng b kch thch bi
histamin v chon, hoc do phn x tc h v kch thch co bp tng cng y thc n
xung.
- Gim co bp: do tc h v tr thc n lu, do thn kinh c ch thn kinh ph
giao cam.
Trong th nghim: ct dy thn kinh s 10 (m tu) d dy v rut bp xung do
mt trng lc.
Khi axit cao trong dch v khng gy c phn x m h v hoc do lot d
dy, t trng gy phn x chm m h v cho nn nhu ng gim.
4.5.2.2. Ri lon chc nng tit dch
Hot ng dch v ca d dy chia lm ba thi k:
- Thi k phn x thn kinh: khi gia sc nhn thy thc n, ngi thy thc n, thc
n ri vo xoang ming kch thch nim mc ming gy mt phn x lm cho d dy
tit dch v.
Thi k phn x ha hc - thn kinh: Khi thc n xung ti d dy, thc n trc
144
tip tc dng vo vng tuyn ca d dy, mt phn thc n ngm vo mu kch thch
thn kinh n ung gy tit dch v d dy.
- Thi k thn kinh ni tit: khi thc n xung ti nim mc rut, kch thch rut
tit dch trong c gastrin, m gastrin kch thch d dy tit HCl hot ha men
pepsin. Nu lng HCl ln cao tc dng ngc li c ch gastrin. Bn thn d dy khi
lng HCl tng cao n tit ra secretin c ch tit dch v, rut HCl kch thch rut tit
ra secretin v dch rut ni chung.
Khi ri lon th:
a) Tng tit dch v
Thng km theo tng lng HCl: gp trong trng hp vim cam, ung th, lot
d dy hoc kch thch t ni khc: vim rut, tc mt, tn thng ngoi da (eczema,
gh), thn kinh cng thng tng tit dch v.
Hu qu:
- Ri lon tiu ha m dn ti ri lon protein do m bc protein xung quanh.
- Mt cn bng h vi sinh vt (v mt ngoi tc dng tiu ha cn c tc dng st
trng).
- Ri lon hp thu mt s vitamin.
4.6.1.3. Ri lon tit dch tu
Dch tu gm ba loi men chnh: Tiu ha protein gm tripsinogen,
kaliotnpsinogen bin thot thnh polypeptit; cacboxylaza v aminopeptidaza bin
146
polypeptit thnh axit quan, nucleaza bin axit nucleic thnh nucleozit; tiu ha gluxit
l men amylaza; tiu ha lipit l men lipaza.
S tit dch ca tuyn tu c iu tit theo thn kinh v ni tit.
Nu kch thch thn kinh ni tng gim tit dch tu (thn kinh s 10, m tu), cc
kch t do t trng tit ra secretin. Gim tit dch tu dn ti gim tiu ha v suy dinh
dng.
4.6.2. Ri lon chc nng co bp ca rut
Co bp rut theo ba loi:
- Vn ng theo kiu chia t mt.
- Vn ng theo kiu nhu ng ln sng.
- Vn ng theo kiu con lc.
Ba cch vn ng ny lm xo trn thc n v tng thc n t trn xung. Thng
ri lon chc nng vn ng v ri lon chc nng tit dch gy nn:
4.6.2.1. Hi chng a chy
a chy l hin tng a nhanh. nhiu ln, trong phn c nhiu nc do rut tng
cng co bp v tit dch.
C ch:
- Do thc n khng tiu rut lm p lc thm thu tng cao hn trong mu v t
chc s ko nc vo trong lng rut hoc khi c vim rut ng c do thc n, dch
nhy ca rut vi nc c th tng gp 80 ln so vi bnh thng. Lng dch trong
rut tng ln s kch thch rut tng co bp sinh ra a chy.
- Do gim hp thu cng n a chy v lng nc do n ung a vo cng vi
dch tit ca rut trong mt ngy c th ln ti 10 lt (tru b c th hn). Phn ln
nc li hp thu ti rut do ch cn gim ti hp thu rut l lng nc trong lng
rut s tng hn bnh thng.
- Tng co bp rut th nim mc rut b kch thch s gy tng co bp lm cho cc
cht cha nhanh chng b y ra ngoi gy a chy.
Hu qu ca a chy:
- i vi a chy cp tnh: C th mt nc qua phn nhiu, nhanh ko theo mt
lng mui khong. Trc tin gy gim tun hon, gim huyt p c th dn n tru
tim mch do mu b mt nc c c. ng thi c th mt mui kim ca dch tu,
dch mt v rut dn ti nhim axit. T gim tun hon dn n ri lon chuyn ha
cc cht, t chc thiu oxy tng cng chuyn ha ym kh lm cho tnh trng nhim
axit tng ln gy nhim c thn kinh, gin mch, thc y thm qu trnh ri lon
huyt ng hc, hnh thnh vng xon bnh l ngy cng trm trng.
147
- i vi a chy mn tnh: khng gy tnh trng mt nc mt mui song ko di
ri lon hp thu, c th thiu thot, vitamin, mui can xi cui cng dn n suy dinh
chuyn ha m gan gim r rt, khng oxy ha, khng a ra khi gan lm cho gan
nhim m, mt khc kh nng a m ra khi gan gim dn ti thm nhim m gan).
151
- Lng m trong c th st nhanh do thiu cung cp v gim tng hp.
- Lng m lu hnh trong mu gim.
Cholesterol ton phn c th gim hoc khng gim nhng cholesterol este ha
gim r rt do gan thiu men este ha.
Trong trng hp tc mt th lng m cng nh cholesterol trong mu u tng.
C ch do nhng cht ny mt phn c o thi ra rut qua ng mt, nay b gi
li, mt khc do mui mt trong mu lm cho chng d tan trong mu hn. Nhng
c ch chnh tng cholesterol l do c ch qu trnh tng hp axit mt lm cho
cholesterol tha tng trong mu (bnh thng axit mt c tng hp t cholesterol
m ra; khi tc mt, chng b li v c ch phn hi qu trnh tng hp ).
- S hp thu cc vitamin tan trong m gim (vitamin A, D, E, K v gim hp thu
m rut, d tr vitamin trong gan gim nh gim caroten, vitamin Bi2 dn ti chm
ln hay thiu mu, gim vitamin K lm cho cu to prothrombin km sinh ra chy
mu.
5.3.1.3. Ri lon chuyn ha gluxit
Gan l ni tng hp v phn hu gluxit rt mnh nhm cung cp glucoza cho t
chc v gi mc glucoza huyt hng nh.
Glucoza tng hp ti gan t nhiu loi gluxit khc nhau nh galactoza (nh men
galactokinaza), fructoza (nh men fructokinaza) v glucoza hp thu t ng tiu ha
vo, t glycogen tch sn trong gan (nh men phosphataza), nhng sn phm ging
ha ca bn thn n (nh axit lactic, axit pyruvic) v t lipit. Khi gan b bnh thng
thy biu hin sau:
- Gim d tr glycogen gan khi d b h ng huyt.
- Kh nng chuyn cc loi galactoza, fructoza thnh glucoza gim.
Tng cc sn phm chuyn ha trung gian ca gluxit trong mu nh axit lactic,
axit pyruvic (v gan thiu nng nu khng s dng c vitamin B hnh thnh
Coenzym phospho ha a nhng sn phm trn vo vng Krebs).
5.3.1.4. Ri lon chuyn ha nc v mu khng
Bnh thng gan khng c chc nng trc tip trong chuyn ha nc v mui
khong nhng gan c tc dng gin tip n chuyn ha nc v mui khong thng
qua s thay i p lc keo, p lc thu tnh v phn hu hormon.
- Trong x gan tng p lc tnh mch ca (tng p lc thu tnh) cng c tc dng
y nc ra khi lng mch gy ph thng nng hn.
- Trong suy gan cc hormon (ADH) b tch li, gim hm lng nc tiu gi
nc gy ph, aldosteron (gi Na ti thn) v oestrogen (gi nc trong m bo) u
c tc dng gi nc mui gy ph. T dn ti hin tng bng nc, thiu niu,
152
tng cm gic kht, h huyt p...
5.3.2. Ri lon chc nng chng c ca gan
Chc nng chng c ca gan c thc hin bng nhng phn ng sinh ha, kt
hp. Gan c kh nng trung ho cc cht c ni ti cng nh ngoi lai nh n trung
ho v phn hu cc hormon (v cc tuyn ni tit tit ra hormon hng ngy gi cho
ni mi c mt lng tit t hng nh), cc c t ca vi khun, cc cht c t ng
tiu ha vo, cc cht c c sn sinh trong chuyn ha ca c th.
5.3.2.1. i vi cc hormon
- Khi x gan th gan mt kh nng trung ho hormon sinh dc Oestrogen. Kch
c t bnh thng cng phi phn hu nhng khng phn hu c, theo c ch phn
hi n kch thch vo c quan sinh dc khng tit ra kch t sinh dc dn ti mt kch
dc tnh lm teo tinh hon dn ti v sinh.
- Gi hormon ca v thng thn c tc dng gi ngi ng thi ko theo c
nc.
- Hormon chng li tiu ca tuyn yn (ADH) khng phn hu ti gan nn gi
nc v mui gy nn thiu niu.
5.3.2.2. i vi vi khun
- Gan b bnh kh nng thc bo ca t bo Kuppfer b mt. Th nghim tim mt
cht mu vo tnh mch dn ti gan, sau a mt lng vi khun vo th t bo
Kuppfer khng cn kh nng thc bo v cht mu c nh t bo Kuppfer (khi ct gan
v soi ln knh hin vi thy t bo Kuppfer cha y cht mu).
- Gan l ni xy ra cc phn ng sinh ha nn i vi vi khun mt kh nng to
ra khng th.
5.3.2.3. i vi cht c
Gim kh nng chuyn ha cc cht c thnh cht khng c hoc l cc cht
km c v d: ru, cn, bnh thng b oxy ha nhng gan b bnh khng oxy ha,
Fethidin bnh thng th phn hu nhng khi gan b bnh th khng c phn hu,
gim s kt hp nh vi bilirubin t do, amoniac, axit benzoic, cc sn phn c ca
vi khun ng rut...
5.3.3. Ri lon chc nng cu to mt v bi tit mt
5.3.3.1. Chuyn ha sc t mt
Sc t mt c to ra do s phn hu hemoglobin (hng cu v phng thch ra)
v mt phn do nhn porphyrin trc tip hnh thnh gi l bilirubin t do __________vo mu
theo huyt tng ti gan c kt hp vi axit uridin-diphospho-glucuronic nh men
glucuronyl-transferaza hnh thnh bilirubin kt hp v uridin-diphosphat-glucoza.
153
rut bilirubin kt hp c kh oxy thnh Urobilinogen v Stercobilinogen bi
vi khun ng rut, ch c 1/10 Urobilinogen li c ti hp thu ti rut vo mu ri
li tr v gan c gan gi li ti bi tit ra, l chu trnh gan mt ca sc t mt.
Urobilinogen v Stercobilinogen rut tip tc oxy ha thnh Urobilin v
Stercobilin ca phn.
5.3.3.2. Ri lon chuyn ha sc t mt
Biu hin r nht l vng da (hong n). Vng da l tnh trng bnh l xy ra khi
sc t mt trong mu cao hn bnh thng v ngm vo da v nim mc.
C ba loi vng da:
- Vng da do nguyn nhn trc gan (do hu huyt, tan mu v dung huyt):
Loi vng da ny do c th c hin tng tng cng dung huyt gii phng nhiu
hemoglobin lm cho bilirubin t do tng ln trong mu.
Nguyn nhn c th do nhim trng: lin cu trng gy dung huyt, cc bnh k
sinh trng ng mu, cc ha cht lm dung huyt (sulfamid, phenylhydrazin, truyn
mu khc loi).
c im ca loi vng da ny l bilirubin t do tng cao trong mu nhng v
khng tan trong nc nn khng o thi ra nc tiu. Do c nhiu bilirubin t do cho
nn gan lm vic ti a, tng sn xut bilirubin kt hp lm cho phn thm mu,
mch trung tm tiu thu, t chc x pht trin dn n hnh thnh bnh l gan ht
cau. C nh vy ko di gan s b thoi ha m, x ha, to rn v b sc.
Tng huyt p tnh mch ca: do huyt p tnh mch ton thn tng, do tc h
thng tnh mch ca, do x gan, do u chn p
Hu qu:
T chc x pht trin v gan thiu oxy v dinh dng
Tun hon ngoi gan pht trin
- Bng nc l kt qu ca phi hp nhiu ri lon:
+ Do tng p lc thu tnh ca h thng tnh mch ca
+ Do tng tnh thm thnh mch v tnh trng thiu oxy v nhim c mn tnh
+ Do gim p lc keo huyt tng
156
+ Do gan khng phn hu mt s hormon gi mui nh aldosteron v gi nc
nh ADH.
Bng nc trong x gan l bng nc nhiu nc, mu chanh v hi snh. Bng
nc c th gy chn p cc tng trong bng, nh hng n hot ng ca c honh
gy kh th. Nc bng l dch thm xut, rivalta m, m protein trong dch c
th ln ti 1000 mg/l.
5.3.4.3. Ri lon chc nng to mu
Bnh thng gan l ni tng hp thot cn thit cho vic to hng cu v thot
huyt tng.
- Gan l ni d tr st.
- Gan l ni cha vitamin B12.
- Gan l ni d tr vitamin K.
Khi b tn thng gan, vim gan, x gan dn ti ri lon chuyn ha nghim
trng. Gan l c quan chuyn ha cc cht. Khi ri lon, tng hp protein, Fe, Bi2, K...
u b gim. Ni chung cc nguyn liu m gan cung cp cho tu xng l khng c
dn ti hin tng thiu mu v km theo l xut huyt, biu hin vng da nht nht,
ngi gy, bng bng v khng c kh nng lao ng.
5.3.5. Thiu nng gan (suy gan)
L tnh trng bnh l trong gan khng lm trn nhng chc phn m bnh
thng n m nhim trong c th. Ngoi nhng ri lon chc phn ca bn thn gan,
nhng ri lon cn nh hng rt su sc n hot ng ca cc c quan chc nng
khc gy nn hnh nh bnh l chung ca suy gan, ngi th teo c, gy cm, da bt,
gim sc khng, nu suy gan cp d b t vong.
6. SINH L BNH CHC NNG THN
6.1. i cng v chc nng thn
Thn c chc nng o thi khi c th nhiu cht nng ca chng khi
tng ln trong huyt tng (chc nng ngoi tit), ng thi thn cn sn xut mt s
cht a vo mu (chc nng ni tit) duy tr s lng hng cu v huyt p.
Chc nng ni tit gm:
- Tit renin: c vai tr duy tr n nh huyt p
- Tit erythropoietin: c vai tr duy tr s lng hng cu
Thn thc hin chc nng trn l nh c im cu trc v sinh l ca n.
Chc nng ngoi tit thc hin bng:
- Lc cu thn, o thi khi huyt tng:
157
0,5-1
2-4
0,2-1
0,05-0,2
0,05-0,5
1,025-1,055
1,025-1,050
1,015-1,050
1,018-1,020
1,016-1,060
1,020-1,040
1,010-1,015
7,2-8,7
7,7-8,7
8,0-8,5
6,5- 7,8
5,0-7,0
5,0-7,0
8,0
Khi ri lon hot ng ca thn th khng nhng thnh phn, t trng v t l cc
cht trn thay i m cn xut hin nhng cht bt thng trong nc tiu:
- Protein niu: l do mng cu thn b tn thng lt qua protein c phn t
lng ln hoc do ng thn b tn thng khng ti hp thu c hoc c 2 trng
hp. Thng th Albumin qua c trc tin v trng lng phn t nh (69.00072.000) sau n globulin...
Hin tng ny ph thuc vo mc tn thng ca thn. Ngi ta c th nh
gi mc tn thng ca cu thn qua t s A/G. Khi t s A/G trong nc tiu cng
nh th bnh cng nng.
- Huyt niu: Nc tiu bnh thng hu nh khng c hng cu, khi xut hin
hng cu c th do hai nguyn nhn:
+ Do v mch mu ng tit niu thng thy nc tiu c mu ti
+ Do tn thng thnh mch cu thn nh vim, nhim c, d ng hng cu
lt ra c, thng rt t, kh thy, cn nu khi mch qun tn thng nng th mu
sc thay i r rt c khi mu en thm, nu...
- Tr nim: Tr niu l nhng khun ca ng thn do cc cht nh thot, lipit, t
bo long ra ng li vi nhau trong lng ng thn. Khi i theo nc tiu ra ngoi tng
on. Tu theo thnh phn ca tr niu c:
+ Tr t bo do kt t ca cc t bo hng cu, bch cu, lin bo ng thn, c th
c xc vi khun.
+ Tr khng t bo: Cu to do cc cht thot, lipit.
- ng niu: Do qu trnh ti hp thu ca thn hng ch yu l do ri lon
chuyn ha ng nh bnh cm ch, vim no tu, trng c CO2, Hg, As, clorofoc.
- Axit niu: Trong mu nng axit tng ln lm cho axit c tng ln.
6.4.1.2. Thay i v s lng nc tiu
166
C th l tng, gim hoc hon ton khng c:
- a niu: C th thi tit mt khi lng nc tiu ln hn bnh thng do tng
gim p lc keo tc gim thot mnh v do thiu mu biu hin da xanh, mi mt nht
nht.
6.5. Bin chng ca ri lon chc nng thn
Cc bnh ca thn u dn n suy thn hay cn gi l thiu nng thn:
- Suy thn: tc l hin tng thn khng cn kh nng lc v bi tit nc tiu.
+ Suy thn cp: xy ra nhanh kh hi phc m biu hin l v niu. Triu chng
ch yu ca v niu l huyt p cao, m huyt cao c th dn ti hn m v cht do
nhim c
+ Suy thn mn tnh: xy ra t t, bnh tin trin tng t, gim chc nng bi
tit, nhim c ngy cng tng, thng khng hi phc c.
Triu chng: thiu niu, nc tiu c thot, c hng cu, bch cu, tr niu, m
huyt, axit huyt tng, c ph thng, huyt p cao.
- Hn m: l giai on cui cng v nng n nht do qu trnh nhim c nng.
Cc cht c t ng rut vo nh indol, scatol, phenol, cc axit c nh: axit c,
axit xc, axit oxalic, cc gc sulfat khng c o thi gy nhim c chung cho c
th.
7. SINH L BNH TUYN NI TIT
7.1. i cng
H thng ni tit l mt h thng cc tuyn ni tit, tit ra cc cht c hot tnh
168
sinh l iu khin cc hot ng sng trong c th gi l hormon.
Hormon trc tip vo mu hoc gin tip qua lm ba vo mu. Tc dng ca
hormon gm nhiu mt bao gm:
(1) Tc ng vo qu trnh trao i cht.
(2) Tc ng vo qu trnh sinh trng, pht trin v qu trnh hnh thnh cc c
quan t chc bit ha trong c th v bin i v hnh thi.
(3) Tc ng vo ng lc khi ng: cc hormon gin mch, co mch, tim p
nhanh, h hp nhanh.
(4) iu khin cc chc nng ca ton b c th hoc chc nng ca cc c quan
trong c th.
ng vt cp thp hormon c tc dng iu ho hot ng v cc quyt nh i
vi s iu ho hot ng sinh l ca cc b phn trong c th.
ng vt bc cao: Cc hom lon tc ng cng vi h thn kinh iu ho ton
b hot ng ca c th l s iu ho ca thn kinh v th dch.
Tc dng ca ni tit ni chung thng qua h thn kinh thc vt v v no, cn v
no thng qua trung tm di v iu ho ni tit.
Tc dng ca hormon i vi cc m v c quan ph thuc vo bn cht ha hc
ca hormon v c tnh ca m. Do trng thi v chc nng ca cc c th khc nhau
th tc dng ca cng loi hormon cng c th khc nhau. Ni tit m ri lon c th
c nhng yu t bn ngoi v nhng yu t bn trong. V d: tuyn thng thn, tuyn
sinh dc b lao hay b tn thng (do b thng, do chn p) hoc b ng c, u c
tnh... dn n mt chc nng.
Hot ng ca ni tit cn nh hng bi phng thc chn nui v d: v ma h
cu th rng khng c b sung thc n th t l ng dc gim, ngc li b sung
thc n tt th t l ng dc cao.
Trong trng hp ring bit ni tit cng c nh hng n s di truyn v ging
v sn lng sn phm.
7.2. iu ho ni tit
m ca hormon trong ni mi tng i hng nh do s cn bng gia bi
tit hormon v phn hu hormon. m ca hormon quyt nh hot ng ca tuyn
ni tit, v d: kch dc t t tuyn yn vo mu s quyt nh hot ng ca tuyn
sinh dc. Mt khc trng thi l ha ca dch th ni mi cng tc ng ln tuyn ni
tit nh: glucoza huyt vi tuyn tu, can xi huyt i vi tuyn cn gip trng. Khi c
ri lon s lm mt s cn bng gia sinh v hu hormon sinh ra cc ri lon ni tit.
Ngoi ra thn kinh c nh hng trc tip ln ni tit: thn kinh s X ln tuyn
tu, thn kinh giao cm vi li thng thn, c bit l vng h khu no tc ng ln
169
vng thn kinh ca tuyn yn t tc ng ln thu trc v sau ca tuyn yn.
7.3. Ri lon cn bng ni tit
Ri lon chc nng ni tit biu hin di ba dng bnh l:
- u nng: lng hormon dng hot ng c nng vt gii hn nhu cu sinh
l Nhiu trng hp tng lng hormon trong mu rt thp m vn biu hin u nng,
do a s dng hot ng.
- Nhc nng (suy): gim hoc khng c hormon dng hot ng. Nhiu trng
hp nng hormon rt cao trong mu nhng vn biu hin lm sng bng cc triu
chng nhc nng, l do hormon tn ti dng kt hp (b bt hot).
- Ri lon chc nng: do sai st enzym tham gia sn xut hom lon. Chng hn,
trong hi chng sinh dc-thng thn bm sinh, do ri lon enzym nn c gim sn
xut cortisol nhng li tng sn xut androgen.
Hot tnh ca hormon trong mu c ngha ln ti c ch bnh sinh ca bnh ni
tit S thay i hot tnh ca hormon theo nhng con ng sau:
(1) Ri lon quan h gia hormon v thot ca huyt tng (corticosteron,
tyroxin, insulin) gn vi thot ton b hay tng phn lm gim hot tnh ca honon.
(2) Ri lon c ch hom lon trong cc m m ch yu trong gan (gan b x, gan b
vim).
(3) Trong c th to ra khng th l nhng thot, polypeptit lnh phong b hom
lon, v d: Bnh tiu ng do khng th phong b insulin hoc do men insulinaza ph
hu insulin.
(4) Ri lon s kt hp hormon vi cc c quan cm th trong t bo hoc cc tiu
phn cm th tng ng vi cc men. Tc l cc yu t lm bin i hot lc ca men,
v d: Oestrogen, tyroxin vi men glutamat-dehydro-genaza.
7.3.1. u nng tuyn ni tit
l nhng biu hin s hot ng tng cng ca tuyn ni tit.
7.3.1.1. Nguyn nhn
- Tuyn b ph i v nhu m, pht trin nhu m lm tng tit hormon.
- B kch thch t bn ngoi qu nhiu. V d: hi chng Cushing ngi, trong
v thng thn b ph i v tuyn yn tit qu nhiu ACTH hoc trong trng hp
iu tr tim mt liu cao ACTH.
Bnh Basedow do u nng tuyn gip do c th sn xut ra mt cht m cht ny
kch thch tuyn gip tng cng hot ng l cht LATS (Long acting thyroid
stimulation) cht ny do qu trnh mn cm sinh ra (trc y ngi ta cho rng bnh
Basedow l do tuyn yn tit ra TSH).
170
bnh Basedow, ngi ta cn thy vai tr ca thn kinh v bnh nhn thng l
nhng ngi hay lo lng, d xc cm. Trong thc nghim ngi ta thy kch thch vo
tuyn no thi gian lu th tuyn u nng.
7.3.1.2. Hu qu
- Bn thn tuyn khi u nng th ph i gy nn u bu do tng cng chuyn
ha ti ch. V d: Tuyn gip trng khi tim tt nh du bng phng x ng v vo
th cht ny nhanh chng tp trung vo tuyn gn vo hormon ri phng thch ra
ngoi. i vi c quan cm th: khi tng cc hormon lm tng hot ng ca cc c
quan cm th.
V d: Tng insulin dn n tng chuyn ha glucoza lm cho glucoza gim.
- i vi cc tuyn ni tit khc s c nh hng khi c lin quan, v d: trong
tuyn yn m u nng th n c ch kch dc t dn ti lm teo tuyn sinh dc.
Hi chng Cushing do u lnh ca v thng thn m v thng thn tng tit
cortisol lm c ch ACTH, do ACTH khng tc ng ln phn khc ca thng
thn dn ti teo mt bn kia.
7.3.1.3. u nng gi
L trng hp tuy c nhng triu chng lm sng u nng nhng khi o trong
mu th nng hon non vn bnh thng (khng cao, m c khi cn thp). C ch
a n cc triu chng lm sng u nng gi l:
- Do c quan cm th tng mn cm vi hormon v d: chuyn ha c bn tng
ln nhng khng c u nng tuyn gip gp trong bnh to cc b tng b phn (tc l
ch mt ch chn tay hay xng hm) c th do c quan nhn cm ca vng tng
nhy cm vi STH.
- Hormon khng b phn hu hoc gim tc phn hu li trong mu.
V d: Suy gan do khng phn hu c ADH, eostrogen cho nn gy ph,
nc, rng lng, da mn.
- Gim tng hp cht vn chuyn hormon, khin lng hon non dng t do
(dng hot ng) chim t l cao.
7.3.2. Thiu nng ni tit
7.3.2.1. Nguyn nhn
- Ri lon tun hon ti cc tuyn, tc mch, huyt khi lm cho mu khng cung
cp cho tuyn c.
- T chc tuyn b tn thng do chn thng, do vim nhim khun, nhim c,
nhim phng x.
Ri lon v dinh dng: nh thiu rt vng cao (ngi v gia sc) lm cho
171
tuyn gip trng thiu nng, suy dinh dng lm ri lon sinh dc.
- Ri lon chung gia cc tuyn c nh hng ln nhau.
V d: Tn thng tuyn yn do nh hng n tuyn gip, thng thn, tuyn
sinh dc.
Hoc do c th phn hi v d: iu tr bng cc hormon tng hp nh
hyrocactanxyt hoc cc loi steroit lm cho m ca n trong mu tng ln s c
ch tuyn yn tit ACrH dn ti gim hot ng ca v thng thn.
7.3.2.2. Hu qu
- Tuyn khng hot ng v b teo i, t chc x pht trin.
- C quan nhn cm s ri lon tng ng. V d: Gim tit kch dc t th tuyn
dinh dc thiu nng, cc b phn sinh dc km pht trin.
7.3.2.3. Thiu nng gi
Khi tuyn sn xut mt lng hormon khng gim, c khi cn tng nhng vn c
nhng du hiu lm sng ni ln thiu nng tuyn. C ch l:
- Tc hu hay bt hot hormon qu nhanh.
- C quan ch gim nhy cm vi hormon.
V d: T chc km nhy cm vi insulin gy bnh tiu ng (bnh tiu ng
25% l do t chc km nhy cm vi insulin).
- Nhu cu hormon tng cao nhng chc nng tuyn ch tng t...
172
TI LIU THAM KHO
1. V Triu An. 1978. i cng sinh l bnh hc. Nh xut bn Y hc, H Ni.
2. V Triu An, Jean Claude Homberg. 1998. Min dch hc. Nh xut bn Y
hc, H Ni.
3. Coles, Embert H. 1980. Vetennary Clinical PHthology, 3rd Edition. W.B.
Saunders CompHny, Philadelphia, USA.
4. Cotran, Ramzi S., Kumar Vi nay, Robbins Stanley L. 1994. Robbins Pathologic
Basis of Disease, 5th Edition. W.B. Saunders CompHny, Philadelphia, USA.
5. V Cng Ho, Vi Hu Trc, Nguyn Vn Phi, Nguyn Vng, Trnh Vn
Quang, L nh Ho v Phan ng. 1986. Bi ging gii phu bnh. Nh xut bn Y
hc, H Ni.
6. Hunh Vn Khng. 1993. Bnh ngoi Khoa gia sc. Nh xut bn nng
nghip, H ni.
7. Nguyn Ngc Lanh, Vn nh Hoa, Phan Th Thu Anh v Trn Th Chnh.
2002. Sinh l bnh hc. Nh xut bn Y hc, H Ni.
8. Cao Xun Ngc. 1997. Gii phu bnh i cng th y. Nh xut bn Nng
nghip, H Ni.
9. Nguyn Vnh Phc. 1978. Gio trnh bnh truyn nhim gia sc. Nh xut
bn Nng nghip, H Ni.
10. Smith, H. A., Jones, T. C., and Hm, R. D. 1972. Veterinary PHthology, 4th
Edition. Leo & Febiger, Philadelphia, USA.
11.Nguyn Nh Thanh. 1996. Min dch hc. Nh xut bn Nng nghip, H Ni.
12. Thom son, R. G. 1984. General Veterinary PHthology, 2nd Edition. W.B.
Saunders CompHny, Philadelphia, USA.
13. Nguyn Xun Tnh, Tit Hng Ngn, Nguyn B Mi v L Mng Loan.
1996. Sinh l gia sc. Nh xut bn Nng nghip, H Ni.
14. Tizard, lan R. 1977. An Introduction to Veterinary Immunology. W. B.
Saunders CompHny, Philadelphia, USA.
15. T Th Vnh. 1991. Gio trnh sinh l bnh th y. Xng in Trng i hc
Nng nghip I, H Ni.
16. William W. Carlton and M. Donald McGavin. 1995. Special Veterinary
PHthology, 2nd Edition. Mosby-year Book, lc., USA.
173
MC LC
LI NI U................................................................................................................2
Bi m u: NI DUNG V PHNG PHP NGHIN CU MN SINH L
BNH TH Y ................................................................................................................3
1. nh ngha mn hc..............................................................................................3
2. Ni dung mc hc...................................................................................................3
3. Phng php nghin cu mn sinh l bnh th y ..............................................4
3.1. Phng php thc nghim cp tnh (cp din) ....................................................4
3.2. Phng php thc nghim mn tnh (trng din)..............................................4
Chng 1: CC KHI NIM V QUY LUT CHUNG V BNH......................6
1. Khi nim v bnh .................................................................................................6
1.1. Mt s khi nim trong lch s ............................................................................6
1.2. Quan nim v bnh hin nay..............................................................................11
2. i cng v bnh nguyn hc ...........................................................................12
2.1. nh ngha..........................................................................................................12
2.2. Mt s quan nim sai lm v bnh nguyn hc .................................................13
2.3. Quan nim khoa hc v bnh nguyn hc .........................................................14
2.4. Phn loi cc yu t bnh nguyn......................................................................16
3. i sng v bnh sinh hc.................................................................................18
3.1. nh ngha..........................................................................................................18
3.2. nh hng ca bnh nguyn ti qu trnh bnh sinh ........................................19
3.3. Quan h gia cc b v ton thn trong qu trnh bnh sinh.............................20
3.4. Vng bnh l ......................................................................................................21
3.5. Cc hin tng bnh l ......................................................................................22
3.6. Cc giai on pht trin ca bnh ......................................................................23
3.7. C ch phc hi sc kho ..................................................................................26
4. Tnh phn ng ca c th v bnh l ca qu trnh min dch.......................27
4.1. Tnh phn ng ca c th...................................................................................27
4.2. Bnh l ca qu trnh min dch ........................................................................30
Chng 2: SINH L BNH CC QU TRNH BNH L CHUNG ..................48
1. Ri lon tun hon cc b......................................................................................48
1.1. Sung huyt cc b (local Hypercmia)................................................................48
1.2. huyt (Stasis)..................................................................................................51
1 3. Thiu mu cc b (Ischemia).............................................................................52
1.4. Nhi huyt (Infarction) ......................................................................................53
1.5. Xut huyt (Hemorrhage) ..................................................................................53
1.6. Huyt khi (Thrombosis) ...................................................................................55
1.7. Lp qun (Embolism).........................................................................................56
2. Ri lon chuyn ha cc cht..............................................................................57
2.1. Ri lon chuyn ha gluxit ................................................................................57
2.2. Ri lon chuyn ha lipit ...................................................................................63
2.3. Ri lon chuyn ha thot..................................................................................67
2.4. Ri lon chuyn ha nc v in gii..............................................................73
2.5. Ri lon cn bng axit- baz..............................................................................79
3. Sinh l bnh qu trnh vim................................................................................85
3.1. Khi nim v vim.............................................................................................85
174
3.2. Nguyn nhn gy vim.......................................................................................85
3.3. Biu hin ca vim.............................................................................................86
3.4. Nhng bin i ch yu trong vim................................................................87
3.5. Quan h gia phn ng vim v c th..............................................................96
3.6. Phn loi vim....................................................................................................97