Kvlcmlnn Allah Peygamber Kitap ve Toplumun Ortaya k

Hikmet Kvlcmlnn ilk kez 1999 ylnda Bumerang Yaynevi baslan klt eseri Allah
Peygamber Kitap almas, getiimiz aylarda Sosyal nsan Yaynlar ve Bilim ve Gelecek
Kitapl tarafndan yeniden basld. Kvlcmlnn 1930lu yllarn sonunda yapt
almalarn notlarna dayanan bu kitabn, Trkiyede Marksizm ve Teoloji ilikisinin yeni
yeni tartlmaya baland bir dnemde yeni basklarnn yaplmas sevindirici bir gelime.
Kvlcmlnn Din ve Marksizm zerine metateorik bir zmleme yerine Marksist bir
anlayla dinlerin ve zellikle de slamiyetin toplumsal temellerini sorgulamas bu almay
ok daha deerli klyor.
Kvlcmlnn kitap boyunca izledii tarihsel yaklam byk oranda L. Henry Morgann
Eski Topluma dair tezleriyle Marksizmin sentezlenmesi zerine bina edilmitir. Bu adan
bakldnda Friedrich Engelsin ilkel toplumlarn evrimini ve medenileme srecini ele ald
Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni kitabyla yntem olarak nemli paralellikler
tadn sylemek yanl olmaz. Engelsin sz konusu eserinin ilk kez 1934 ylnda
Cemiyetin Asllar: Aile, Hususi Mlkiyet ve Devlet balyla Trkeye evrildii gz
nnde bulundurulursa, bu almann Kvlcml zerindeki etkisi daha da anlalr hale
gelmektedir.
Morgann zleri
Kvlcmlnn almas temel bir tespit zerine kurulduunu sylemek yanl olmaz. Ona
gre medenileme sreci ile kutsallatrma sreci arasnda derin bir ba bulunmaktadr.
Dolaysyla Kvlcmlnn Kutsallatrma sreci olarak adlandrd bu geliimi anlayabilmek
iin ncelikle Morgann Eski Toplum kitabnda ortaya koyduu Etnik Dnemleri bilmekte
fayda vardr. Morgan her biri kendine zg bir kltr kapsayacak ve belirli bir yaam
biimini temsil edecek biimde insanlk tarihini farkl dneme ayrmtr: Yabanllk,
Barbarlk ve Uygarlk. lk blmleri hakknda pek az ey bilinen Yabanllk Dnemi Eski
Yabanllk, Orta Yabanllk ve Son Yabanllk eklinde alt blme ayrlr. Gene ayn
biimde Barbarlk Dnemi de Eski Barbarlk, Orta Barbarlk ve Son Barbarlk eklinde
ayr alt dneme ayrlmtr. Birbirini takip eden bu geliim izgisini son halkasnda ise
yaznn geliimiyle balayan Uygarlk dnemi bulunmaktadr. (Morgan, 1994: 67-71) Bu
farkl dnemlerde toplumlar nce cinsiyet temeline dayal rgtlenmi, daha sonra soy
rgtleri-fratriler-kabileler ve en nihayetinde de siyasal rgtlenme modellerine ulamlardr.
Morgan, medeniyet ncesi toplumlarn anahanla dayal, eitliki ve demokratik nitelikte
olduunu fakat zaman ierisinde aile ve mlkiyet sistemlerindeki deiimlerle birlikte
toplumsal deiimlerin yaandn ve giderek babahanln esas olduu, lke topra
temeline dayal toplumsal rgtlenmeye geildiini ileri srer.
Kvlcml da din zerine yapt analizlerin arka plannda bu ilerlemeci yaklam esas alr.
Morgann barbarlk ile medeniyet arasnda grd etkileim ve mcadeleyi, Tarihsel
Materyalizm ile yourarak, modern ncesi toplumlardaki tarihsel gelimeyi, barbarlk ile
medeniyet savamlar tarihi olarak ortaya koyar. Barbarlk ile medeniyet arasndaki
mcadeleye bylesi kurucu bir rol verilmesi derin bir bn-i Haldun etkisini de
hissettirmektedir.
Kvlcml iin tm insanlk tarihi, bir tarihsel determinizm zerine kuruludur ve bunun
zorunlu kurallarna gre ilerler. Toplumsal gelime ve atmalar bu zorunlu tarihsel

dnmn rndr. Dolaysyla tanr dncesinin ve dinlerin douu ve geliimi de bu

tarihsel determinizmin zorunlu ve doal bir sonucudur. Byle bir tarihsel nedensellik
ierisinden bakldnda barbar toplumlardan itibaren beliren totem dncesi ile gelikin tek
tanr fikri doal zorunlu tarihsel evrimlerin dnmnn eseridir. Totem ile Allah arasnda
byk bir uurum var gibi grnse de aslnda ayn srecin uzantsdrlar. (Kvlcml 1999:
91)
nsanlk dncesi ve fikirleri nasl ki somuttan soyuta doru bir evrim gsteriyorsa tanr
dncesi de balangta somut gndelik bir totemken giderek soyut, gksellemi ve
teklemi bir Allah dncesine doru evrilmitir. (Kvlcml 1999: 11-20) Kolektif emee ve
yaama dayal toplumlarn zorunlu dinsel varl totemken bu kolektiviteye ihtiya azalp
medeniyet gelitike soyut ve genellemi bir tanr ortaya kmtr. Yani tanr fikri, snfl
toplumlara ait bir figr deildir. Dolaysyla soldaki yaygn kannn aksine din, tek bana
ekonomik srelerin ve snf mcadelelerinin eseri deildir.
Kvlcml insan toplumunun ortaya kyla kutsallatrmay e zamanl ele alr. Cinsel
yasaklar ve dinsel yasaklarn sembol olan totemler insan toplumuyla ayn anda ortaya
kmtr. Bu fikir Morgann cinsiyet temeline dayal rgtlenmeden soy temelli
rgtlenmeye geile birlikte toplumun ortaya kt teziyle rtr. Dolaysyla toplumun
kuruluu gibi totem ve kutsallklarn kuruluu da insann kolektif emeine dayal bir sretir.
Komnn kendini yeniden retme zorunluluu bu srecin temel itkisidir.
lk haliyle kutsallk bugnk kavranndan farkl olarak gndelik, senli benli, pratik ve
seilemez bir yapdadr. Cinsel yasaklar toplumun bekas iin zorunlu gren insanlar ayn
doal zorunlulukla toteme balanmlardr. Amac kendisini korumak, kollamak, devam
ettirmek olan insan bunu totem ile temsil edince totem giderek ama haline gelip bilince
ykselmi, insann kendisine dair amac ise bilinaltna inmitir. nsana dair tm ama ve
eylemler bu totemik temsil zerinden iler hale gelmitir. Bu kutsallatrma zaman iersinde
komnn nne gemitir. Savalardan doal olaylara tarmdan gndelik yaama kadar
bilinaltnda insana dair her edim totem araclyla temsil edilir olmutur. (Kvlcml, 1999:
91-96)
Totem ve komn arasndaki bu zdeleme, kutsallk fikrinin tm insanln bilincine ve
bilinaltna yerlemesine neden olmutur. Totemden ana-baba tanrlar, ok tanrl dinlere ve
tek tanr inancna gei dnemlerinde bu kutsal z kendisini muhafaza etmitir. Bununla
birlikte bu dnm kendiliinden ve bir anda olmam uzun yllar iersinde ve inanlar aras
byk mcadelelerle gelimitir.
Kvlcmlnn totemden tek tanrya gei anlats, Morgann soy toplumlarnda medeniyete
gei betimlemesine benzer. Srekli bir mcadele sz konusudur. Kimi zaman farkl yaplarn
bir arada bulunuu, kimi zaman geri ekilme, kimi zamansa stnlk kurma bu uzun sreci
zorlu hale getirir.
Bu sre ierisinde barbarlktan medenilemeye geilmeye balandka, nce totemler yok
edilip ss eyas haline gelir. Totemleri izleyen ana tanrlar da daha sonra pasifletirilir ve
baba tanrlarn egemenlii ne kar. Baba tanrlar eski tanr anlayndan farkl olarak
gkselletirilmi tanrlardr. Bu gkselletirilmi ok tanrlar da, medeniyetin geliimiyle
beraber evrensellik dncesinin yaylmasyla seyrelir. Gk-gne tanrs zaman ierisinde
biricikleir. Tek tanrl dinlerin ortaya k da bylesi bir srecin sonunda olmutur.
(Kvlcml, 1999: 106-109)

Grlebildii gibi, barbarlktan medeniyete geite, kutsallk da zorunlu olarak biim

deitirir. Tek tanrl dinlerin douu, bu tarihsel srecin paras ve zorunlu duradr. Bu
tarihsel ilerleme fikrine ramen, Kvlcml tek tanrl dinlerin en ileri medeniyetlerde deil
bilakis onlarla atma halindeki toplumlarda doduunun altn srarla izer.
brahimden Muhammede Tek Tanr nanc
Kvlcml tek tanrl dinlerin ortaya kn tarihsel bir balama oturtma abas ierisindedir.
Milttan nce 1800l yllarda yaayan brahimin toplumu Morgann dnemlendirmesine
gre Orta Barbarlkta yaamaktadr. brahim, toplumunu henz izlerini tad aa
barbarlktan medeniyete geirme urandadr. Bu toplumsal yapda anahanlk esastr.
brahimin dini, hem aa barbarla ait ocuk kurban etmeyi hem de anahanla ait soy
geleneini dinsel buyruklarla amaya almtr. brahimin ana soy izgili kan hsmln
bozma giriimi tam olarak baarl olamamtr. Bu nedenle brahim dini tek tanrl olsa da bir
komn dini olmutur. Ve bu haliyle dnemin medeniyetleri ile atma iindedir. (Kvlcml,
1999: 170-175)
brahimin dininin en nemli yan tpk ilkel dinsel inanlardaki totemler gibi gndelik, pratik
ve tarihsel gereklere uygun olarak kullanldr. brahimin ilk olarak fark ettii tek tanr
inancnn evrensellik iddias kendisini son peygamber olarak ilan eden Muhammedde de
grlr. Muhammedin dini de tpk brahiminki gibi kutsallk kadar gndelik pratiklerle
bezenmitir.
Muhammedin yaad dnem bir tr kent barbarl olarak tanmlanabilir. brahimden 2500
yl gemi ve evrensellik ideali olanakl hale gelmitir. nk medeniyetler aras iliki
gelimi, ticaret younlamtr. Dolaysyla brahiminkinin aksine tarihsel devrimle
rtm bir kutsallatrma yaanmtr. (Kvlcml, 199: 145)
Tek tanrl dinin evrenselleme arzusu ile tarihsel determinizmin olgunluk seviyesinin st ste
gelmesi Muhammedi baarl klmtr. Muhammed kendi dneminin toplumla yabanclam
dinsel buyruklar yerine, komnal prensipleri kutsallatrarak, Allahn buyruu yapmtr.
Kvlcmlya gre slamn gnmze dek yaamasn mmkn klan bu kutsallatrma
srecidir. Muhammedin srr, insanlkta zaten ikin olan komnal yaam ilkelerini tek tanr
geleneiyle birletirmesidir. kin olann kutsallatrlarak korunmas, toplumsalln da
korunmasn salamtr. (Kvlcml, 1999: 208)
slam, insanln en bandan bu yana toplumsalln z olan komn yaam biimini evrensel
tek tanr fikriyle badatrarak hem gndelik hem de kutsal bir yaam pratiinin oluumunu
salamtr. Yani Allahn kefi, totemle balayan kutsallatrma srecinin zirvesi ve sonu
niteliindedir. nk temek ilkeye geri dnlmtr: Kutsallama tpk komndeki gibi bilin
haline gelmitir. nsanlar kendilerine dair amalarn dini temsiller araclyla
gerekletirmeye balamlardr.
Toplum, Din ve Siyaset
Kvlcml, kitabn son blmnde Kurandan ayetler rnek gstererek kutsallatrma srecini
detaylaryla anlatsa da kutsallatrmaya niin ihtiya duyulduu konusuna dorudan bir
yant vermez. Bununla birlikte kitap boyunca verilen ipularndan yola karak
kutsallatrmann, toplumun kendini yeniden retmek iin ortaya kt yantna yaklarz.

Kvlcmlnn bizi snrlarna kadar getirdii bu yant derinletirebilmek iin Marcel

Gauchetnin 1977 ylnda yaynlad, Anlam Borcu ve Devletin Kkeni: lkellerde Din ve
Siyaset balkl r ac makalesine bavurabiliriz. Gauchetye gre dinlerin ortaya k,
balangcndan itibaren tarihsel bir zorunluluk ya da nedensellik deildir. En yaygn aklama
biimi olan insanlarn anlayamad ve kontrol edemedii doa olaylarn, insanst
nedenlere balad yolundaki aklama, ilkellerin dnme tarzn grmezden gelen ve bu
nedenle gereki olmayan bir aklamadr. (Gauchet, 2000: 44)
Dinin roln anlayabilmek iin toplumun siyasetle olan ilikisine bakmak faydal olacaktr.
Gauchetye gre ilkel toplumlarda devlet yoktur ancak, toplumun kendisini devletten
saknma biiminde, srekli olarak devletin ortaya kma olasl vardr. Bu ilksel genel yap,
devletin olmad yerde bastrlm ve ikin biimde devletin genel ilkesi, yani sosyal
meknn siyasi blnmlk iinde ve siyasi blnmlk tarafndan belirlenmi olmas
olgusu vardr. Yani toplumun kendi kendisiyle arasna koyduu siyasi mesafe, btn
toplumlarn var olma kouludur ve brndkleri ilk biimdir. (Gauchet, 2000: 47-48)
Gauchet devletin genel ilkesi olarak dile getirdii sosyal kuruluun dsall olgusu, devletten
nce var olan bir olgudur. Devlet sadece toplumun dndan toplumu idare eden bu ayrm
toplumun bnyesine dahil etmitir. Dolaysyla devletin kkenini sosyal btnln bir iktidar
oda yaratlmas zerine ortadan kaybolduu ann ok ncesinde, insanlarn toplum olarak
bir araya geldikleri andan balayarak ortaya kan, kendi kaderine hakim olamama olgusunu
douran zorunlulukta aramak gerekmektedir.
Gauchet, devletten ok daha nce ortaya ktn syledii bu dsallatrma ilikisinin
gzlenebilecei alan olarak dini ne srer. Ona gre din, toplumun kendi dndan ifade
edilmi halidir. Din, toplumun, yine kendisi tarafndan kendi dnda bir siyaset vaaz
etmesinden domaktadr.
Toplumun rgtlenmesine hkmeden mantk, kklerini toplumun dnda bulur. Gauchetye
gre bunun nedeni de insanlar arasndan herhangi birinin, kolektif alann meruluu
konusunda, kurulutan bu yana herhangi bir sz sylemesinin engellemektir. Din kanalyla
insanlar ve insanlarn toplum halinde rgtlenme biimleri arasnda bir ayrm izgisi
ekilerek, otorite ile toplumun inasnn ilkesi birbirinden ayrlm olur. Tam da bu noktada
Gauchetnin, Pierre Clastresn diliyle konutuunu grrz: Toplumun kurucu ilkesi olan
dsall toplumun dna kararak, topluma ikin bir blnmlkten saknlm olur. Yani
yasa(k)oyucu olarak akn figrler yaratlarak, insani otoritelerin egemenliinin nne
geilmitir. Gauchetye gre ya din vardr ya da devlet. (Gauchet, 2000: 64)
Toplumu oluturan temel yap unsuru, kendi kendisiyle yaratt koputur. Din bu kopuun
hem bir ifadesidir hem de yanszlatran bir unsurdur. Bu anlay bizi yeniden Clastresn
bilinli tercih teorisine gtrmektedir: nsanlar topluluun kuruculuunu topluluun dndaki
bir ilkeye atfederek btnl korumay tercih ettikleri iin din ortaya kmtr.
Din ile devleti ayn kkene indirgemek, hatta dini devletin kkenine koymak r ac bir
fikir olmutur. Bu fikrin mucidi ise Gauchet deil, Durkheimdr. Durkheim toplumun ancak
din yoluyla kurulabildiinin altn izer. Ona gre kutsal olan gndelik yaam zerine zor
icra eder. Bu zor sayesinde toplumun kuruluunun meruiyeti gvenceye alnr. Toplumsallk
baka trl mmkn olamayaca iin, toplumsal kurulu ile insanlar arasnda zorunlu bir
ayrm vardr. Bu ilksel bir zorunluluktur.

Din yapay ve insan icad bir olgu olarak deerlendirilse de, insanlarn toplumsal yaam iin
zorunlu bir aratr. Toplumun kurucu ilkesinin toplumdan saknmann ve bu yolla toplumu
mmkn ve daimi klmann yegne yolu, o ilkeyi toplumun dnda konulandrmaktr. Din,
bu kurucu dlama harektnn ta kendisidir.

Kaynaklar
Gauchet, Marcel (2000). Anlam Borcu ve Devletin Kkenleri: lkellerde Din ve Siyaset,
Akal, Cemal Bali (der) Devlet Kuram, Ankara: Dost Kitabevi iinde ss 33-67.
Kvlcml, Hikmet (1999).Tarih Tezi Inda Allah Peygamber Kitap, stanbul: Bumerang
Yaynevi
Morgan, L. Henry (1994). Eski Toplum I, stanbul: Payel Yaynevi.