T.C.

MLL ETM BAKANLII

MAKNE TEKNOLOJS

MALZEME VE ISIL LEMLER

521MMI534

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER

AIKLAMALAR ................................................................................................................... iv
GR.. ................................................................................................................................. 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. MALZEME TANIMI ........................................................................................................... 3
1.1. Malzemenin Seimi ve nemi ...................................................................................... 3
1.1.1. Malzemenin Seimi ............................................................................................... 3
1.1.2. Malzemeler ............................................................................................................ 4
1.2.Demir ve elik ............................................................................................................... 7
1. 2.1.Demir Filizleri ....................................................................................................... 7
1.2.2. Demirin Elde Edilii .............................................................................................. 7
1.2.3. eliin Tanm ve elik retimi ........................................................................... 8
1.3. elik Standartlar .......................................................................................................... 9
1.3.1. TSE Standartlar .................................................................................................... 9
1.3.2. DIN Alman Endstri elik Normlar .................................................................... 9
1.3.3. ISO Uluslararas Standartlar ................................................................................ 11
1.3.4. SAE Amerikan Normu ........................................................................................ 11
1.3.5. MKE Kurumu elikleri ....................................................................................... 12
1.4. Alamlar ..................................................................................................................... 14
1.4.1. Alam Tipleri ...................................................................................................... 14
1.4.2. Isl Eriler ............................................................................................................ 16
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 17
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 18
RENME FAALYET2 .................................................................................................. 20
2. ELKLERE UYGULANAN ISIL LEMLER ............................................................... 20
2.1. Isl lem, Amac, nemi ............................................................................................ 20
2.2. eliklerin Sertletirilmesi ........................................................................................... 20
2.2.1.Suda sertletirme................................................................................................... 22
2.2.2.Yada sertletirme ................................................................................................ 23
2.2.3.Havada sertletirme .............................................................................................. 24
2.2.4.Dier yntemler .................................................................................................... 24
2.3. eliklerin Sertletirilmesinde Doku Deiiklikleri ..................................................... 24
2.4. eliklerin Tavlanmas ................................................................................................. 25
2.4.1. Normalletirme Tav ............................................................................................ 25
2.4.2. Yumuatma Tav.................................................................................................. 26
2.4.3. Gerginlik Giderme Tav ....................................................................................... 26
2.4.4. Menevileme ........................................................................................................ 27
2.4.5. Islah ..................................................................................................................... 28
2.5. Yzey Sertletirme Yntemleri ................................................................................... 28
2.5.1. Yzeyin Kimyasal Yapsn Deitirerek Yzey Sertletirme............................. 28
2.5.2. Yzeyin Kimyasal Yapsn Deitirmeden Yaplan Yzey Sertletirmesi......... 30
2.6.Katk Elemanlarn eitleri ve elikte Salad zellikler ....................................... 32
2.6.1. Karbon ................................................................................................................. 32
2.6.2. Silisyum ............................................................................................................... 32
2.6.3. Manganez............................................................................................................. 33

ii

2.6.4. Fosfor ................................................................................................................... 33

2.6.5. Kkrt .................................................................................................................. 33
2.6.6. Oksijen ................................................................................................................. 33
2.6.7. Bakr .................................................................................................................... 34
2.6.8. Krom .................................................................................................................... 34
2.6.9. Nikel .................................................................................................................... 34
2.6.10. Volfram.............................................................................................................. 34
2.6.11. Molibden............................................................................................................ 35
2.6.12. Vanadyum .......................................................................................................... 35
2.6.13. Kobalt ................................................................................................................ 35
2.6.14. Alminyum ........................................................................................................ 35
2.7. Madensel Maddelerde Biimlendirme ........................................................................ 36
2.7.1. Biimlendirmenin nemi .................................................................................... 36
2.7.2. eliklerin Haddelenmesi ..................................................................................... 37
2.7.3. Dkm Yntemiyle Biimlendirme .................................................................... 37
2.8. Toz Metalrjisi ............................................................................................................ 38
2.8.1. Metal Tozlarnn retimi ve Toz Metalrjisinin Uygulamas ............................. 38
2.8.2. Toz Metalrjisinin Fayda ve Zararlar ................................................................. 39
2.8.3. Toz Metalrjisinin Kullanm Alanlar ................................................................. 40
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 41
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 46
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 47
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 49
KAYNAKA ......................................................................................................................... 50

iii

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD
ALAN

DAL/MESLEK

MODLN ADI
MODLN TANIMI
SRE
N KOUL
YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI

LME VE
DEERLENDRME

521MMI534.
Makine Teknolojisi
Bilgisayarl Makine imalat
Endstriyel Kalp
Bilgisayar Destekli Makine Ressaml
Makine Bakm Onarm
Mermer leme
Bilgisayar Destekli Endstriyel Modelleme dallar
Malzeme ve Isl lemler
Makinecilikte retilen malzemelerin tantld ve
bunlarla ilgili sl ilem bilgi ve becerilerinin
kazandrld renme materyalidir.
40/32
Alan ortak modllerini alm veya alyor olmak
Malzeme seimi ve sl ilemler yapmak
Genel Ama
Bu modl ile uygun ortam ve ara gereler salandnda
bilgisayar ortamnda ve uygulamal ortamda malzeme
seimi ve deneyler yapabileceksiniz.
Amalar
1. Makine imalatnda kullanlan malzeme seimini
yapabilecek ve elik standartlarn kullanabileceksiniz.
3. eliklere sl ilem uygulamas yapabileceksiniz.
Donanm: Malzeme kataloglar, standart tablolar, sl
ilem frnlar, i resimleri, i paralar, elik ve dkm
malzemeler
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli
test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

iv

GR
GR
Sevgili renci
Bu modl, imalatn yapacanz makine elemanlarnn hangi malzemeden seilmesi
gerektii konusunda size yol gstermeyi amalamaktadr.
malat retim yapt makineleri kullanmay ok iyi baard gibi gerek kesicileri ve
gerekse tala kaldrd malzemeleri de ok iyi tanmaldr.
Malzeme bilgisi;

Tasarmn yaptnz rnde kullanlmas gereken malzemeleri belirlemek iin,

Size imalatn yapmanz iin bildirilen malzemeyi mevcutlar iinden semek
iin,
Standart tablolar kullanabilme ve standartlar seebilmeniz iin,
Atelyede imal ettiiniz eki, mengene az gibi i paralarnza su verme,
menevileme ilemi uygulayarak malzemelerdeki sl ilemleri kavrayabilmeniz
iin nemlidir.

RENME FAALYET1
AMA
Makine imalatnda kullanlan malzemeleri seebilecek ve elik standartlarn
kullanmay yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Makine, metal sektrnde faaliyet gsteren i yerlerini gezerek metal

malzemeler hakknda bilgi toplaynz ve rnekler alarak snfa getiriniz.

elik imalat yntemlerini internet ortamnda bularak snfta izlenmesini

salaynz.

1. MALZEME TANIMI
1.1. Malzemenin Seimi ve nemi
Belirli bir ama iin kullanlan maddelere malzeme denir. Malzemeleri madensel ve
madensel olmayanlar diye iki ana guruba ayrmaktayz. Madensel malzemeler, tabiatta
bulunan btn metalleri kapsar. Biimlendirilebilmeleri, ar olular, s ve elektrii iyi
iletmeleri, her metalin kendine zg renginin olmas, oda scaklnda kat durumda
bulunmalar, kristalik yapya sahip olmalar metallerin ortak zelliklerindendir.
Madensel olmayan malzemeler, maden malzemelerin dndaki tm malzemelerdir.
Organik ve norganik olmak zere iki guruba ayrmaktayz. Yine her iki gurup da doal ve
yapay olmak zere kendi aralarnda ikiye ayrlr.

1.1.1. Malzemenin Seimi

Herhangi bir rnn tasarmnda ilk nce i yapmaya uygunluk ve fayda salama
etkenleri ve emniyet gz nne alnr.
Tasarm yaplan rnn s, korozyon ve eitli kuvvetlere kar dayanm gibi
etkenlerde nemlidir.
malatn kolayl ve retimin ekonomik artlara uygunluu gibi faktrler de
deerlendirilmelidir.

Malzeme temin edebilme kolayl

Bir iin yaplabilmesi iin kullanlacak malzeme ekil, miktar, l bakmndan her
istenildii zaman bulunabilmelidir. Malzemenin ayn standartta farkl yerlerden
bulunabilmesi nemlidir. Malzeme teminindeki aksama, bir iletmenin dk kapasite ile
almasna yol aar.

retim ilerine uygunluk

Bir makine elemann yapmak iin piyasada ok eitli malzeme bulmak mmkndr.
Ancak bu malzemelerden bir tanesi en uygun olandr. Fabrikasyon iiliine uygunluk; bir
malzemenin tala kaldrma, kaynak ile birletirme, haddeleme, dkm gibi yntemlerle
imalat yaplmasna uygunluu demektir.
rnek: alma annda ok yksek scaklklara maruz kalan bir makine elemannn
malzeme seiminde sya dayanm etkeninin ne kmas gerekir.

Fiziki, teknolojik ve mekanik zellikleri

Makine elemanlarnn kullanlacaklar yerde grevini yapp yapamayacaklar,

tamalar gereken zellikleri tayp tamadklarnn aratrlmas ve belirlenmesi ile
anlalr. Sertlik, dayanm, zllk, anma direnci, elektrik ve s iletkenlii, dvlebilme,
dklebilme, ergime, elastik ve plastik ekil deitirme ve baka birok zellik bir
malzemenin kullanma alannda yeterli olup olmadn aklayan temel bilgilerdir.

Korozyon direnci

Korozyon, madensel malzemelerin kimyasal ve elektrokimyasal yollarla anmasdr.

En sk malzemelerin oksitlenmesi olarak karmza kar ve malzemede doku kayplar
yaanr. la, tp, gda ve kimya endstrisinde kullanlan malzemelerin korozyona dayankl
malzemelerden olmas gerekir.

1.1.2. Malzemeler
Makine imalatnda kullanlan malzemeler ve zellikleri hakknda temel bilgiler
verilecektir.

Demir

Yer kabuunun % 5,6n tekil eden demir; yumuak, kolay biimlendirilebilen,

younluu 7.88 gr/cm, ergime scakl 1535C, ekme dayanm 27 kg/mm olan,
mknatslanabilen, elektrik ve sy iyi ileten gri renkli bir metaldir. Demir, saf durumda
yumuak olduu iin endstriyel amalara uygun deildir. Demiri endstride kullanlr hle
getiren ierisindeki karbondur.

elik

Karbon oran genellikle % 1,7 kadar olan, ierisinde farkl katk maddeleri de
bulunabilen demir karbon alamna elik denir. elik ierisindeki karbon miktar, eliin

zelliklerinde nemli deiimlere neden olur. Karbon miktarndaki ok kk deiimler

bile eliin farkl zellikte olmas iin yeterlidir.
elik alamn sadece demir ve karbon arlkl olarak dndnzde bile eitlilii
olduka fazla bir alamla karlarsnz. Oysa endstrinin ihtiyalarna cevap verecek
ekilde elik retimi, alam iine baka metal ve ametallerin ilvesini gerekli klar. Bu
ynyle de alama ilave edilen her katk maddesi, eliin zelliinin deimesine neden
olur. Tm bunlardan tr eliin, bileimini meydana getiren element ve ametallere gre
deiik zelliklerde olduunu bilmekte yarar vardr.

Dkme demir

erisine hurda malzemeler de katlan ham demirin karbon orannn % 2-4 arasna
drlmesi ile elde edilen demir trne dkme demir denir. Dkme demirler olduka
dk maliyetleri ile ska kullanlr. Daha ok dkm yntemlerine elverilidir. Yksek
basnca dayanmlar ve titreimleri snmleme kabiliyetlerinden dolay makine gvdeleri,
motor bloklar vb. nemli yerlerde kullanlr.

Yksek frndan alnan ham demir, dayanksz ve krlgandr. Makine

imalatnda ve konstrksiyon ilerinde kullanlmaya elverili deildir. Genel olarak
ham demir, yksek frndan alndktan sonra byk potalara dklr, daha sonra
kupal ocaklarna gnderilerek dkm ilerinde kullanlmak zere dkme demirler
elde edilir veya elik frnlarnda elik elde edilir.

Resim 1.1: Dkme demir elde edilii

ekil 1.1: Demir-karbon denge diyagram

1.2.Demir ve elik
1. 2.1.Demir Filizleri
Tabiatta iinde demir olan pek ok filiz (cevher) vardr. Ancak demir, ierisindeki
demir miktar ve elde etme kolaylklar bakmndan daha ok, hematit, magnetit, limonit,
siderit ve pirit adl filizlerden elde edilmektedir.

Magnetit

Magnetit (Fe3O4), adn magnetit zelliklerinden alan ve % 72 demir oran ile en

zengin demir filizidir. Dnya demir retiminin yaklak % 5i bu filizden elde edilmektedir.

Hematit

Hematit (Fe2O3), iinde yzde 70 demir olan bir filizdir. Krmz-siyah renktedir.
Dnya demir retiminde en ok kullanlan filizdir.

Limonit

inde yaklak % 40 orannda demir olan, hematit filizinden sonra en ok ilenilen

filizdir. Doada Fe2O3+H2O bileimindedir. Yeryznde geni bir alana yaylmtr.

Siderit

indeki demir oran % 35 olan bir filizdir. Doada FeCO3 bileiminde karbonatl
olarak bulunur. Bu filiz iinde nikel, kalsiyum ve magnezyum da bulunmaktadr. Korbonat
ihtiva ettii iin yksek frnlarda ilenirken kire ta kullanmay gerektirmez.

Pirit

Demir ve kkrt ihtiva eden FeS2 bileiminde bir filizdir. Yksek frna atlmadan
nce kkrd yaklr. Demire krlganlk zellii verdii iin kkrt istenmeyen bir
elementtir.

1.2.2. Demirin Elde Edilii

Resim 1.2: Yksek Frn

Demir filizleri, cevher hazrlama ilemlerinden geirildikten sonra yksek frnlarda

ilenerek ham demir hline getirilmektedir.
Cevher hazrlama ilemleri demir filizlerindeki yabanc maddeleri temizleme ve
yksek frn iin uygun zelliklere ve bykle getirme ilemlerini kapsamaktadr.
Cevherlerin iindeki yabanc maddelere gang, ganglar temizleme ilemlerine ise
cevheri zenginletirme denir.
Demir filizleri, cevher hazrlama ilemlerinden sonra yksek frn ierisine
atlmaktadr. Tipik bir yksek frn, dikey durumda 25-30 m ykseklikte ve 8-10 m gvde
apndadr. Frnn ierisi 1 m kalnlkta refraktr tula ile rlm ve d elik saclarla
kaplanmtr.
Frnda yksek scaklklara kadar stlan cevherden ayrma ilemlerinden sonra,
pik ad da verilen ham demir elde edilir.

1.2.3. eliin Tanm ve elik retimi

elik: Demir ve karbon alamdr" denilebilir. Tanmlamaya biraz daha ayrnt
kattmzda ise "erisinde % 1,7ye kadar karbon, % 1e kadar mangan, % 0,5e kadar
silisyum bulunan kkrt ve fosfor oran da % 0,05ten az olan demir karbon alamdr."
demek daha doru olur.
Tm elik retim yntemlerinde, demir refakat elemanlarnn oksijene olan
ilgilerinden yararlanlr. Demir refakat maddelerinin oksijene olan ilgileri, demire olan
ilgilerinden daha fazladr. Bylece kolaylkla oksijenle birleerek demirden ayrlabilir.
Demir refakat elemanlarnn ham demirden uzaklatrlmas iin ham demir iine hava
flenerek yaklmalar mmkndr. Bu oksidasyon ilemine fleme ad verilir. Oksidasyon
iin gerekli oksijen, eitli ekillerde sisteme verilir. Bylece elik retim yntemleri ortaya
kar. elik retim metotlar unlardr:

Bessemer ve Thomas elik yntemleri

Siemens Martin elik retim yntemleri
Elektrik ark ve elektrik endksiyon elik retim yntemleri
Pota ierisinde elik retim yntemleri
Oksijenli konverter elik retim yntemleri
Vakum elik retim yntemleri

Resim 1. 3: elik retimi

1.3. elik Standartlar

Dnyada deiik milletler kendilerine gre elik standartlar oluturup retmektedir.
En nemli elik standartlar aada verilmitir.

1.3.1. TSE Standartlar

TSE (Trk Standartlar Enstits) malzeme trleri ile ilgili standartlar hazrlarken
DIN Alman endstri elik normlarn esas almtr. Aada anlatlan DIN elik normlar
TSE iin de geerlidir.

1.3.2. DIN Alman Endstri elik Normlar

Alman standartlarnda malzeme tanmlamas iin 3 deiik sistem kullanlmaktadr.

Malzeme numaras gsterimi

eliin ekme dayanmna gre ksa gsterimi
eliin kimyasal analizine gre ksa gsterimi

Karbon elikleri

Dk alaml elikler

Yksek alaml elikler

Malzeme Numaras Gsterimi:

Malzeme Numaras
Malzeme Cinsi (elik iin 1)

X. X

elik Tr
elik Tr (Alt Grubu)
Sra Numaras
ekil 1.2: Malzeme numaras gsterimi

XX

eliin ekme dayanmna gre ksa gsterimi:

eliin minimum ekme dayanm (kgf/mm) esas alnarak gsterilir.
rnek : St 37
En az 37 kgf/mm veya 370 N/mm ekme dayanmna sahip olan elii tanmlar.
eliin kimyasal analizine gre ksa gsterimi:

Karbon elikleri

C n harfi ile tanmlanr. C harfinden sonra gelen say yzde C miktarnn 100
katn gsterir. Ayrca dier zellikler C harfinden sonra k, m, q ve f harfleri
konularak tanmlanmaktadr.

Cq

Tanm
Genel amalar iin kaliteli karbon elikleri
Genel amalar iin vasfl karbon elikleri (osfor ve kkrt oran
dk)
Kkrt miktar belli snrlar ierisinde olan slah edilebilir karbon
elikleri
Souk ekillendirilebilir karbon elikleri

Cf

Alevle ve indksiyonla yzeyi sertleebilir karbon elikleri

Harfler
C
Ck
Cm

Tablo 1.1: Alamsz elikler iin sembol harfleri ve anlamlar

Dk alaml elikler:

Alam elemanlarnn arlk olarak toplam miktar % 5 veya % 5ten az eliklerdir.

Bu eliklerin ksa iaretindeki ilk rakam karbon miktarnn 100 kat olup bu saydan sonra
alam elementi veya elementlerinin sembolleri ile daha sonraki say ve saylarla da alam
elementinin yzde olarak arlklar verilmektedir. Bu saylar aadaki alam elementi
arpanna blnerek o elementin yzde arl bulunur.
Cr, Mn, Si, Ni, Co, W iin 4
Al, Cu, Pb, Mo, V, Ti, Zr, Ti, T iin 10
C, S, P, N iin 100
B iin 1000
rnek: 41Cr4
41 says; 41/100 = 0,41 ortalama % C miktarn,
4 says; 4/4 = 1 ortalama % Cr miktarn ifade eder.

Yksek alaml elikler:

10

Alam elementlerinin arlk olarak toplam miktar % 5ten fazla olan eliklerdir.
Yksek alam belirlemek iin tm ifadenin bana bir X iareti konulmutur. X
harfinden sonra gelen say ortalama C miktarnn 100 katdr. Bu saydan sonra alam
elementlerinin sembolleri ile bunlarn yzde olarak arlklarnn miktarlar verilir. Tm
alam elementlerinin arpanlar 1 olarak kabul edilir.
rnek: X20Cr13
20 says; 20/100 = 0,20 ortalama % C miktarn,
13 says; 13/1 = 13 ortalama % Cr miktarn ifade eder.

1.3.3. ISO Uluslararas Standartlar

1947 ylnda kurulan ve yapt standardizasyon almalar sonucu sanayiye, ticarete
ve tketicilere katklar salayan ISO (International Organization for Standardization),
Uluslararas Standart Organizasyonudur. Standardizasyon almalar ile dnya ticaretinin
gelimesi, rnlerde kalitenin artrlmas, rn maliyetinin asgariye indirilmesi ve verimin
artrlmas gibi gnmz ekonomilerinin nemli sorunlarn zmede byk katk
salamaktadr. Trk Standartlar Enstits, ISOnun yesi ve Trkiyedeki temsilcisidir.

1.3.4. SAE Amerikan Normu

SAE (Otomobil Mhendisleri Odas) Amerikan standartlar, eliklerin kimyasal
bileimlerine ve mekanik zelliklerine gre sembol gsterimlerini yapmaktadr.

Sembol
1
2
3
4
5
6
7
8
9

elik Trleri
Anlam
Karbonlu elikler
Nikelli elikler
Nikel ve krom alaml elikler
Molibdenli elikler
Kromlu elikler
Krom ve vanadyum alaml elikler
Volframl elikler
Mangan ve silisyum alaml elikler
Silisyumlu elikler
Tablo 1.2: elik trleri

Kimyasal bileimi belirtilen elikler drt basamakl sembol say ile gsterilir.
Saynn birinci basama elik trn (Tablo 1.2), ikinci say alam elementlerinin
yzde olarak arlk orann, ve drdnc basama binde olarak karbon orann ifade
etmektedir.

11

rnek gsterim:
SAE 1060

1: elik tr; karbonlu elik

0: Alamsz elik
60: Karbon oran % 0.60

SAE 5634

5: elik tr; krom alaml elik

6: Krom oran % 6
34: Karbon oran % 0.34

1.3.5. MKE Kurumu elikleri

MKE (Makine Kimya Endstrisi) kurumu TSEden ok daha nce kurulmu, elik
retimi yapan ve rettii elikler iin SAE Amerikan standartlarn esas alan bir kamu
kuruluudur.
MKE eliklerin sembol gsterimlerinde, SAE elik standartlarnda kullanlan drt
basamakl say sistemi kullanlr. Ancak sembol gsterimin bana harfi konur.
Dolaysyla tablo . gsterilen tanmlar MKE elikleri iinde geerlidir.
rnek gsterim:
1040

1: elik tr; karbonlu elik

0 : Alamsz elik
40: Karbon oran %0.40

4215

4: elik tr; molibden alaml elik

2: Molibden oran %2
15: Karbon oran %0.15

eliklerin renk kodlar ile gsterimleri de vardr. elik reticileri kolay tannmas ve
depolama srasnda bir karkla neden olmamak iin zerlerini (Alnlarn) eitli
renklerle boyamaktadrlar (Tablo 1.3).

elik Tr
1020
1020
1030
1040

Renk Kodu
Siyah
Krmz
Yeil
Beyaz

elik Tr
1050
1060
1090
1350

Renk Kodu
Mavi
Sar
Turuncu
Krmz - Mavi

Tablo 1.3: MKE normuna gre baz eliklerin renk kodlar

12

Resim 1.4: eliklerin renklendirilmesi

Resim 1.5: elik rnler

13

1.4. Alamlar
En az iki metalin veya biri metal dierleri metal olmayan elementlerin bir araya
gelerek oluturduklar malzemeye alam denir.
Bakrn inko ile yapm olduu alam olan pirin, iki metalin kullanld tipik bir
alamdr.
Metalin, ametal ile yapm olduu alama en bildik rnek, eliktir. Demir bir metal,
karbon ise bir element olarak alam meydana getirir.

1.4.1. Alam Tipleri

Bir metalin yapsna baka maddeler katlarak yaplan zellik deiimi olarak
tanmlanan alam, bir karmdr. Sonuta alam oluturan ametal ya da metaller
birbirinden ayrlmas istendiinde, zorluk gsterirler. Kullanlacak metalin, istenilen
zelliklere sahip olmas iin gerekli alam elde etmenin deiik yollar vardr. ki ekilde
alam yapmak iin zemin hazrlanm olur.
Metal, metal ile birleerek alam yapar:
Bu trde alam oluturanlar metallerden seilmitir ve ortaya kan alam da
metaldir. Deiik oranlarda kalay ile kurun metalinin alam yapacak ekilde kartrlmas
sonucunda ortaya kan lehim gibi. Bir baka rnek, pirin iin geerlidir. Bakrn inko ile
yapm olduu alam olan pirin, iki metalin kullanld tipik bir alamdr.
Kimyasal
Simgesi
Alminyum
AI
Baryum
Ba

Metalin Ad

Sodyum

Na

Demir
Kadmiyum
Kalsiyum
Bakr

Fe
Cd
Ca
CU

Altn

Au

Metalin Ad
Kalay
Titan
Tunliste
n
Gm
inko
Zirkonyum
ridvum
Selenvu
m

Kimyasal
Simgesi
Sn
Ti

Metalin Ad
Kurun
Silisyum

Kimyasal
Simgesi
Pb
Si

Manezyum Mg

Ag
Zn
Zr
Ir

Molibden
Nikel
Paladyum
Plitin

Mo
Ni
Pd
Pt

Se

Krom

Cr

Tablo 1.4: Alam yapmada kullanlan elementlerden bazlar

14

Alam

Bileenleri (%) Ergime Noktalan (oC) Alamn Ergime Noktas

(oC)
Kr dkme demir 9796 Fe
1535
1200
3-4 C
Yumuak lehim
60 Sn
232
183.
40 Pb
327,7
Gm lehimi
55 Cu
1084
620
45 Ag
962
Basnl inko d- 96 Zn
419,8
380
km
4AI
660
Basnl
88 AI
660
577
alminyum
dkm
12 Si
1410
Sert Kurun
87 Pb
327,7
251
13 Sb
631
Tablo 1.5: Teknik bakmdan nemli tektik alamlar

Metal, metal olmayan elementlerle birleerek alam yapar:

Bu grupta ele alnan alamlar bir metal ve ametal bir elementin birlemesi sonucu
aa kar. Metalin, ametal ile yapm olduu alama en bildik rnek, eliktir. Demir bir
metal, karbon ise bir element olarak alam meydana getirir.
Genellikle metaller ve metal olmayan elementler birbirlerine kar kimyasal ilgi
gsterir. Bu nedenle, alamdaki metal olmayan elementler slfr, karbill ya da nitrr
eklinde kimyasal olarak balanmtr. elikte bu durum belirgin olarak karmza kar.
elik, demir ve karbonun yapm olduu bir alamdr. Buradaki karbon, demir karbr
eklindeki bir bileik hlindedir.
Alamlar tek ve ift fazl olmak zere iki tiptir. Tek fazl alamlara kat eriyik, ift
fazl alamlara ise tektik ad da verilir. ift fazl alamlarda, alam oluturan elemanlarn
kafes sistemi deimez, dolaysyla zellik deiimi meydana gelmez. Tek fazl alamlarda
ise aksi oluur. Bu nedenle tek fazl alamlarda daha kolay zellik deiimi meydana
geldiinden tercih edilirler.
Tek fazl alamlar:
Genel olarak alamlar, bileenlerin bir arada eritilmesiyle retilir. Alam oluturan
metaller bu srada birbirlerinden farkl davran gsterirler. Bu farkllklar iinde en ok
rastlanlan durum, eriyiklerin birbirleri iinde znmesidir. Tpk su ve alkol gibi her
oranda kartrlnca znrler. Tek yapda bir sv meydana gelir. Su ve alkol arasnda
hibir ayrm yzeyi bulunmadndan bu tr eriyikler tek fazl olarak adlandrlr. Makine
retiminde kullanlan alamlarn hemen hemen hepsi, retimlerinde birbirlerinin ierisinde
znr.
rnek: Bakr-kalay, bakr-inko, bakr-nikel, demir-nikel, kurun- kalay

15

ift fazl alamlar:

ift fazl alamlar, alam elemanlar ayr ayr kendi yaplarn deitirmeden ergir ve
katlar. lk etapta alam oluturan elemanlarn her birinin farkl slarda ergimesi
mmkndr. Alam oluturan elemanlarn her birinin ayn sda ergiyecei varsaylamaz.
Ancak alam oluturan metallerin miktar bir noktada ayn sda ergiyip ayn sda
katlamalarna imkn verecek konumda olur. Farkl sda ergiyen iki metalin alam
oluturmas sonucunda oranlar yle bir noktada birleir ki bu nokta, farkl ergime ssna
sahip iki metalin ayn sda ergimesine veya katlamasna imkn salar. Sz konusu oranda,
daha nce fakl slarda ergiyen veya katlaan metallerin alam yapmalar sebebiyle
kazandklar yeni s deerleri de tektik scakl bize verir.

1.4.2. Isl Eriler

Metallerin ilenmesinde karlalacak sorunlarn yenilmesi, onlarn davranlarn
aratrmak, zellikle s karsnda gsterdikleri farkllklarn analizleriyle gerekleir. Bunun
iin sl erileri bulunur. Isl erileri aada sralanan amalara hizmet eder.

Metallerin dier malzemelerle olan benzer zelliklerinin tespit edilmesi,

Katlama (souma) ve ergime (sv) esnasnda metallerin hangi deiikliklere

uradnn gsterilmesi,

Isl erilerinin tespiti iin metalin her s kademesinde ortaya kard

farkllamann gzlenmesi gereklidir. Bu amala kat hlden sv hle veya sv
hlden kat hle geerken metaller gzlenir.

Katlama erileri:
Ergiyik hldeki malzemenin soutularak kat hle getirilmesi srasnda malzemede
meydana gelen deiiklikleri gsteren sl erilere katlama erisi denir
Ergime erileri:
Kat hldeki malzemenin stlarak ergiyik hle getirilmesi srasnda malzemede
meydana gelen deiiklikleri gsteren sl erilere ergime erisi denir.
Kat eriyikler:
Tek fazl alamlara kat eriyik denilmektedir. Kat eriyiklerin belirli bir ergime ve
katlama noktalar yoktur. Alam oluturan elementlerin ergime ve katlama scaklklar
farkl olduundan sl erileri incelendiinde ergime ve katlamay belirten bir scaklk
blgesi olduu grlr.

16

UYGULAMA FAALYET
AALYET
UYGULAMA FAALYET
Makine imalatnda kullanlacak malzemenin seimini yapnz.

lem Basamaklar

neriler

Poz 1 iin karbonlu eliklerden malzeme

seiniz.
Poz 1 her iki aln ksmna ap 3,15lik
punta delii alacaktr. Katalogdan
bulunuz.
Poz 2, Poz 3, Poz 4 iin malzeme seiniz.
Poz 5, ap 3 adm 6 boy 30 ve i ap 18
mm olan basma yaydr. Malzeme seiniz.
Poz 6 tornavida bal M4*12 cvatadr.
Malzeme seiniz, standart yazln
inceleyiniz.
TSE ve DIN normlarn karlatrnz.

17

altnz alan temiz ve dzenli

tutunuz.
Etik kurallara uyunuz.
alrken dikkatli olunuz.
Zaman iyi kullannz.
alma esnasnda gvenlik kurallarna
dikkat ediniz.
Kataloglarnz temiz tutunuz.
Kataloglarnz aradnz standard
kolay bulacak ekilde arivleyiniz.

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
LME SORULARI
1.

Aada verilen seeneklerden hangisi malzeme seiminde dikkat edilmesi

gereken kurallardan saylmaz?
A) retim ilerine uygunluk
B)Korozyon direnci
C) Teknolojik ve mekanik zellikleri
D)Malzemenin gzellii

2.

Yer kabuunun % 5,6sn tekil eden ... yumuak kolay

biimlendirilebilen, younluu 7.88 g/cm, ergime scakl 1535 C, sertlii 67
BSD, % uzamas 40 olan mknatslanabilen, elektrik ve sy iyi ileten gri renkli
bir metaldir. Saf durumda yumuak olduu iin endstriyel amalara uygun
deildir. endstriyel zelliklere kavuturan, ierisindeki karbondur.
Yukardaki parada bo braklan yerlere aadakilerden hangisi getirilmelidir?

A) elik
C) Demir
3.

B) Alminyum
D) Kok kmr

erisinde %1,7ye kadar karbon, % 1e kadar mangan, % 0,5e kadar silisyum

bulunan kkrt ve fosfor oran da % 0,05ten az olan demir karbon alamdr.
Bu tanm aadakilerden hangisine aittir?

A) Bakr
C) Pirin

B) elik
D) Karbon

4.

Kesme ilemlerinde kullanacamz ular sertletirmemiz gerekmektedir. Bu

sertletirme ilemini hangi malzeme ile yapamayz?
A) Suda sertletirme
B) Yada sertletirme
C) Havada sertletirme
D) Kumda sertletirme

5.

Malzemenin oksitlenmesi ifadesinin e anlamls aadakilerden hangisidir?

A) Kuruma
B) Korozyon
C) Istma
D) Nemlenme

6.

MKE Kurumu elik standartlarna gre 1040 sembol gsteriminde 40

hangi anlama gelmektedir?
A ) Yzde karbon oran
B ) Binde karbon oran
C ) Yzde elik oran
D ) Binde elik oran

7.

DIN ne demektir?
A ) ABD endstri elik normu
C ) Kaliteli elik standard

B) Avrupa endstri elik normu

D) Alman endstri elik normu

18

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

19

RENME FAALYET2
AMA
Makine imalatnda kullanlan eliklere sl ilem uygulamas yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Sertletirme yntemlerine tabi tutulmu makine paralarn snfa getirerek

inceleyiniz.

2. ELKLERE UYGULANAN ISIL

LEMLER
2.1. Isl lem, Amac, nemi
Il ilem: Kat hldeki metal ve alamlarna kimyasal bileimlerine gre belirli
zellikler kazandrmak iin uygulanan bir veya daha ok sayda stma (tavlama) ve soutma
ilemleridir. eliklere uygulanan sl ilemlerin amalar unlardr:

Demir karbon denge durumunu deitirme

Yapsndaki dzensizlik nedeni ile oluan i gerginlikleri giderme
Tala kaldrma iiliini kolaylatrma
Souk ve scak biimlendirmeden dolay oluan yap bozukluklarn ve
gerginlikleri giderme
Sertliini ve dayanmn artrma
Sert olan malzemeyi yumuatma
Kimyasal maddelere ve dier d etkenlere kar dayanm artrma
Ani darbe ve titreimlere kar dayanm artrma
Elektrik iletimi ve manyetik zellikleri deitirme
Kimyasal bileimini deitirme
stenmeyen gazlar uzaklatrma
Isya ve korozyona kar dayanm artrma
Kristal kafes yapsn deitirme

Yukarda sralanan her ama iin farkl sl ilemler uygulanmaktadr. Uygun ortam,
scaklk ayarlar, zaman ayarlamas, soutma ekli ve sresi gibi faktrler her ama iin
farkl uygulanr.

2.2. eliklerin Sertletirilmesi

Sertletirilmi eliklerin mmkn olan en yksek sertlik derecesine ve anma
dayanmna sahip olmalar istenir. Bu arada souk ekil deitirme yetenekleri kaybolur ve
sneklik ok der. Bunlarn gerekleebilmesi iin elikler, daha nceden belirlenmi

20

scaklklara kadar tavlanp daha sonra da soutulursa i yaplar kristal kaymalarna zorluk
gsterecek bir yapya kavuur. Kristal yaplarnn kaymaya kar gsterdii diren,
beraberinde sertlik denilen yapy getirir. Bir bakma sertletirme; eliklerin daha nceden
belirlenmi sertletirme scaklklarna kadar tavlanmas, bunun ardndan soutulmas ve son
olarak da sert yapnn istenilen dzeyde snek hle getirilmesi eklinde yaplr. Dolaysyla
sertletirme ilemi aamadan meydana gelir:

Tavlama
Soutma
Gerginlikleri giderme

Bu ilemi baarl bir ekilde gerekletirebilmek iin baz artlara uymak

gerekir. Bunlar:

Dzensiz yapya ve i gerginlie sahip eliklere sertletirme ilemi uygulanrsa

malzeme arplr ve atlamalar meydana gelir. Ayrca iyi bir sertletirme ilemi
iin malzemenin ince taneli bir yapya sahip olmas gerekmektedir. nk iri
taneli malzemelerin sertletirme ileminden sonra krlganlk zellikleri ok
fazla artmaktadr. Bu nedennle sertletirme ileminden nce eliin yap dokusu
incelenmeli, dzensizlikler ve tane irilikleri giderilmelidir.

eliin homojen bir ekilde stlmas gerekmektedir. Aksi hlde malzemenin

her yeri ayn deerde sertlemeyecektir. Homojen bir stma iin zaman ayarl
frn kullanmak yararl olmaktadr.

Sertletirme ilemine balamadan nce malzemenin zerinde bulunabilecek ya,

kir, oksit gibi yabanc maddeler temizlenmelidir. nk sertletirme srasnda
bu maddelerin bulunduu ksmlar, malzemenin dier ksmlarna nazaran daha
yumuak kalarak dzensiz bir sertletirmeye yol amaktadr.

elik para zerindeki delik, kanal, vida dileri ve keskin kelerin sdan
dolay arplmamalar iin ate toprandan yaplm amur veya kmr tozu ile
kapatlmalar uygun olacaktr.

elik para belirtilen bu artlara uygun olarak hazrlandktan sonra ierdii karbon
miktarna gre ekil 1.2de grlen, G-S-K denilen blgedeki scaklklarda sertletirme
ilemine tabi tutulur.

21

ekil 2.1: elikler iin sertletirme scaklk blgesi

elik malzeme ierisindeki karbon oranna gre G-S-K erisinin 20-50 C zerindeki
scaklk blgesinde stlmas sonucu sertletirme ilemi yaplr. Austenit yaps, bozulmaya
zaman bulamayacak ekilde hzla soutularak eliin sertletirme ilemi yaplr.
Alaml eliklerde souma daha hzl olacandan malzemenin d yzeyi ile i ksm
ayn oranda sertleme olana bulur. Sade karbonlu elikler de ise souma daha hzl
gerekletiinden malzemenin d yzeyi i ksmlardan daha fazla sertlik kazanmaktadr.
eliklerin sertletirme ileminde kullanlan soutma yntemi sertlik deerini
etkileyen en nemli faktrlerden biridir. Bu yntemler aada verilmitir.

2.2.1.Suda sertletirme
Su, elii en hzl soutan, ucuz ve kolay bulunabilen bir sv olduu iin sertletirme
ilemlerinde en sk kullanlan maddedir. eme suyundan oluan bir su tank bu i iin
yeterlidir. Suyun scaklnn normal olarak 20 C olduu bilinir. Fakat byk paralarn
soutulmas esnasnda su scaklnn 10 C civarna buz ktleleri yardmyla ya da su
dolam dzeniyle drlmesi yararldr.
Austenit denilen (GSK erisinin st) scaklk blgesine kadar stlan elik para,
tamam suyun iine girecek ekilde hemen su tankna sokulur. Suyun serin ksmlarndan
daha fazla yararlanmak iin elik para su tank iinde sekiz izdirilerek gezdirilir ve
sertletirme ilemi gerekletirilir.

22

Resim 2.1: Sertletirmede sv ierisine paralarn doru daldrlmas

Suya daldrma operasyonu srasnda unlara dikkat etmek gerekir:

Malzemenin uzun ekseni svya dik olarak batrlmaldr.

Malzeme zerinde kr delik varsa ierisinde hava kabarc kalmamas iin
delik ksm da dnk olarak svya batrlmaldr.
nce kaln taraf batrlmaldr.
Geni yzeyli paralar dar taraflarndan suya batrlmaldr.
Baz paralar sekiz izdirilerek baz paralar ise aa yukar hareket ettirilerek
suya daldrlmaldr.
Kesinlikle i parasnn bir ksm darda braklmamaldr.

imdiye kadar uygulamaya dnk bilgiler verdiimiz eliin sertletirilmesi olaynda

u ksa bilgiye de ihtiyacnz olabilir: elik hzl soutulursa ki sertletirme ancak hzl
soutma ile olur, bu defa austenit doku birden souyacandan merkezine girmi olan karbon
atomlar dar kmaya frsat bulamadan (nk hzl soumaktadr.) kafesin bir kenarnda
skr kalr. Bu, kafesin ve dolaysyla dokularn skmasna sebep olur. Bu olay kritik
scaklk derecesinde olduundan (yani gama kristallerinin alfa kristallerine dnt
scaklk derecesinde) karbon atomlar alfa kristalleri iinde kalm olur. Karbon atomlarnn
geri dnememesi sertlemeyi salar. Fakat alfa kristalleri iinde srekli olarak skp kalan
bu atomlar, kristallerin arplmasna sebep olur. O yzden sertletirilmi i paralar az ya da
ok arplm olarak kabilir.

2.2.2.Yada sertletirme
Yada sertletirme ileminin yapl su ile sertletirme ynteminin ayndr. Ancak bu
yntemde alevlenme scakl ok yksek olan maden yalar kullanlr. Yan sudan fark
daha yava soutmasdr. Bu durum baz eliklerin yapsna daha uygundur (dk alaml
elikler gibi). eliin yava soutulmas, i gerilmelerin yani arplmann az olmasn salar.
Suda sertletirilmi eliklerin sertlik tabakas ince olur. Yani elik zne kadar
sertlemez. Fakat yada sertletirme ilemi ile eliin sertlik tabakas daha derinlere iner.

23

Suda sertletirme korozyon sorunlarna yol aabilecekken yada sertletirme en

yksek korozyon direncini salar.

2.2.3.Havada sertletirme
Yksek alaml elikler havada yava soutularak sertletirilir. Havada sertletirilen
elikler merkez ekirdeine kadar ayn derecede sertleir. Bu zelliinden dolay bilhassa
kesici takmlar havada sertletirilir.
Yksek alaml elikten yaplm takmlar, sertleme (su alma) scaklna kadar
tavlandktan sonra genellikle u yntemler ile soutularak sertletirilirler:

Durgun hava: Hareket etmeyen ak hava

Fanla soutma: Fanla meydana getirilen bir hava akm ile soutma
Basnl hava ile soutma: Yksek basn kaynandan temin edilen hava ile
soutma

2.2.4.Dier yntemler
Sertletirme ileminde soutma hzn artrmak iin baz sv bileikleri
kullanlmaktadr. Bunlardan en ucuzu su ierisine yemek tuzu katlmasdr. Ancak tuzlu su
korozyona neden olacandan soutma ileminden sonra para ykanmaldr.
Soutma svs olarak slfrik asit veya potasyum hidroksit maddelerinin sulu
zeltileri de ska kullanlmaktadr. Bu zeltilerle yaplan sertletirme ilemlerinde elik
yzeyi ok parlak ve temiz olmaktadr.
Ayrca bir metal olan kurun esasl zeltiler de sertletirme ilemlerinde
kullanlmaktadr. Ancak bu zeltilerde yksek oranda zehirli gaz ktndan gerekli
emniyet nlemleri alnmal ve ortam iyi havalandrlmaldr.

2.3. eliklerin Sertletirilmesinde Doku Deiiklikleri

elik iin tektoit scaklk 723C'dir. Bu oranlar ierisindeki elii stmaya
baladnz takdirde 723C'ye kadar yapda herhangi bir deiim gzlenmez. 723C'den
sonra dnm balar. eliin ierisindeki karbon durumuna gre, perlit veya sementit
paralanarak kimyasal bileik yerine karbon atomlarnn serbest kalmasna yol aar. Serbest
hlde bulunan karbon atomlarnn bu scaklkta gidebilecekleri tek yer, gama kristalleri
ierisindeki boluklardr. Bilindii zere sl erisinde 9 atomlu hacim merkezli kristaller,
snn etkisi ile 14 atomlu yzey merkezli kristal kafeslerine dnr. Bu genlemeden
yararlanan karbon atomlar boluklar doldurarak kat eriyik yapar. Scaklk ykseldike
kristallerin kenar llerindeki byme daha fazla karbon atomunu ilerine alr. elii
sertletiren bu karbon atomlarnn serbest hlden kurtulup demir atomlar ile yaptklar yeni
bileimdir. Kristallerin yeni bileimleri ile bir kafeste durmalar, sertliin devamll iin
gereklidir. Kristal yaplarndaki deiim scaklkla ilgili olduuna gre scaklk yava yava
derse 14 atomlu yzey merkezli kristal, tekrar 9 atomlu hacim merkezli kristal hline
dneceinden sertleme de ortadan kalkacaktr. Yani karbon atomlar tekrar eskisi gibi
serbest hlde bulunacaktr. Oysa bizim istediimiz sertlemenin devamlldr. Bu da ancak

24

karbon atomlarn bulunduklar kafes sisteminde tutmakla olur. Her durumda atomlarn bu
geileri iin zamana ihtiya vardr. Gerek karbon atomlarnn serbest kalmas, gerekse
demir atomlar ile birlemeleri bir sre meselesidir. te bu mdahaleyi gerektiren noktadr.
Sertletirilme ilemine tabi tutulacak elie, karbon atomlarnn serbest hle gemesi iin
gerekli sreyi vermezseniz karbon atomlar eski durumlarna dnemeyeceklerdir. Bu da
ancak hzl soutma ile olur. 723C zerinde hzla soutulan elikteki karbon atomlar
serbest hle dnemeyeceklerinden sertletirme salanm olur.

2.4. eliklerin Tavlanmas

eliklerin i gerginliklerini, scak ve souk ileme sonrasnda oluan yap
bozukluklarn, sertletirme ileminden sonra oluan arplmalar, sert yapda olanlarn kolay
ilenebilmesi iin yumuatlmas vb. zellikleri salayabilmek iin belirli bir nitelikte
uygulanan stma soutma ilemine tavlama denir. Tavlama en iyi tav frn denilen
frnlarda yaplr (Resim 1.2).

Resim 2.2: Tav frn

eliklere en sk uygulanan tavlama eitleri unlardr:

2.4.1. Normalletirme Tav

Dvlm, haddelenmi, dklm, ekilmi ve elik ile kaynak edilmi i
paralarnn kaynak blgesinin evresi, yksek scaklktan etkilenerek iri tane yapsna
brnr. Yksek scaklkta bekletmede iri taneli yapnn olumasna neden olur. ri taneli
elik yapsnn, ekil deitirmeden kopmaya kar eilimi vardr. Bu nedenlerden tr,

25

biimlendirilmeden nce, ince taneli yap sahibi eliklerin, biimlendirme sonras eski
hllerine dnmeleri istenir.
elik, d ve ii arasnda scaklk fark olmayacak ekilde 600 C scakla kadar
stlr. Yalnz, stlmann hzl olmamas gerekir. Yava stma iin tav frnlarndan
yararlanlr. ayet hzl stma uygulanrsa dzensiz sl genleme nedeni ile atlama tehlikesi
doabilir. Yava stmadan sonra 723C'deki dnm blgesinde scaklnn 30-50C
zerine hzl olarak stlr ve bu scaklkta malzemenin merkezi de tamamen dnme
urayana kadar bekletilir. Yaplan aratrmalar, bu bekleme iin gerekli olan sreyi
malzemenin her 1 mm'si iin 2 dakika olarak tespit etmitir. Daha sonra hzl soutma ile
(hareketsiz havada) dnm blgesi scaklnn altna indirilen malzeme scaklnn,
bundan sonraki soumasn istenilen ekilde yapmak mmkndr. Kaln ve byk paralarn
gerilim giderme tav da bu ekilde yaplabilir.
Normalletirme tav genellikle orta ve dk karbonlu eliklere, eitli biimlendirme
ilemlerinden sonra yap bozukluklarn dzenlemek ve ekme dayanmn artrmak iin
yaplr.
rnek: Dkm yoluyla elde edilmi C 25 eliinin ekme dayanm 43.7 kg/mm
iken uygulanan normalletirme tavndan sonra 48 kg/mmye kmaktadr.

2.4.2. Yumuatma Tav

Yumuatma tav, eliklere uygulanan bir sl ilem tavlamasdr. Bu tavlamann
sonucunda beklenen, elik i yapsnda oluacak deiimlerdir. Dvme tav ile bunu
birbirinden ayran zelliklerin banda bu gelir. Dvme tav, malzemenin plastik ekil
deiimine imkn salayacak zemini hazrlarken yumuatma tav tamamen i yapdaki
deiiklikleri ama edinmitir.
Yumuatma tav elie, ulaabilecei en yksek yumuakla eritirmek iin yani
dk dayanm ve sertlikte yksek uzama gsterebilecek hle getirmek amac ile uygulanr.
elikten beklenen, hep sertlik ve dayanm deildir. Elbette ki "elik gibi sert" tanmlamasn
dorulamak gereklidir. Ancak bilinmelidir ki, sert malzemenin birok yararnn yannda,
ilenememe gibi byk bir yarar kayb da vardr. Bunu, zellikle yksek karbonlu eliklerin
kullanmnda sorun sayabiliriz. Bu nedenle yapda birbirine yapk hlde bulunan sementit,
gevetilmelidir. nk bu yksek dayanm ve dk uzamaya neden olmaktadr. Elde
edilecek yumuama, birok ilem iin en iyi balang hlidir.
Tm elik trlerinde souk biimlendirmeyi, orta ve zellikle yksek karbonlu
eliklerde ise tala kaldrma kolayl salamak iin yumuatma tav uygulanr.

2.4.3. Gerginlik Giderme Tav

Isl ilemler srasnda meydana gelen, dzensiz souma sonucunda oluan i
gerilmelerin giderilmesi gerekir. Temperleme ilemi de denilen gerginlik giderme
tav menevileme ve slah olarak iki ekilde yaplmaktadr.

26

ekil 2.2: eliklere uygulanan eitli s ilemlerine ait scaklk blgeleri (tavlama blgeleri)

2.4.4. Menevileme
Sertletirme srasnda oluan martensit yap birok uygulama iin fazlasyla sert ve
gevrek olup darbe direnci ve ilenebilirlii ok dktr. Ayn zamanda, hzl souma
sonucu, su verme ileminden sonra parada yksek gerilimler oluur. Bu nedenle, hem
parann gevrekliini gidererek tok bir yap elde etmek hem de i gerilimleri azaltmak
amacyla menevileme denilen sl ilem uygulanr. Bu arada belirtmekte yarar var;
menevileme tavlamasnn, gerginlik giderme ya da temperleme diye adlandrld da olur.
Aslnda teknik anlamda hepsi ayn ilemin farkl syleniinden baka bir ey deildir.
Menevileme, su verilip sertletirilmi yaplarn tektoid scakl (723 derece)
altndaki scaklklarda belli bir sre stma ve kendi kendine soutma ilemidir.

Dk scaklkta menevi: Menevileme scakl 120-250 derece arasndadr.

lem, sadece para bnyesindeki i gerginliklerin azaltlmas amacyla yaplr.

27

Meneviten sonra sertlik ok az (2-3 HRC) der. Sertliin fazla azalmas

istenmeyen paralara uygulanr.

Orta scaklkta menevi: Menevileme scakl 350-450 derece arasndadr.

Orta scaklkta menevi ok sk uygulanmaz ve genellikle yksek mukavemet
ile yksek elastikiyetin birlikte istenildii paralara (yay elikleri) uygulanr.

Yksek scaklkta menevi: Menevileme scakl 450-650 derece

arasndadr. Yksek scaklkta menevi, makine yapm eliklerine, yksek
tokluk ve yeterli mukavemet istenen yerlerde uygulanr.

Uygulamalarda genellikle una dikkat edilmelidir: Su verilen para pratik olarak elle
dokunabilme scaklna dtnde frna yerletirilmelidir. Frnda menevilenecek
parann scakl frnla birlikte ykselmelidir (Scak frna koymaktansa frnla beraber
snn ykselmesi beklenmelidir.). Menevileme sonras soutma ar hzl olmamal, bu
gerilme oluma olasln tetikler, mmkn olduunca kendi hlinde havada soumaya
braklmaldr.

2.4.5. Islah
Islah etme daha ok yap eliklerine uygulanan nce bir sertletirme, arkasndan da
yksek scaklkta menevileme (450-650 C) ilemlerinin btndr. lemin amac yksek
snekliktir. Menevileme ile arasndaki fark, ilemlerin yapld scaklktr.
Islah ilemi yksek dayanm ve sneklik elde etmenin kolay ve ucuz yoludur. nk
ayn zellikleri kazandrmak iin elie alam elementleri katmak slah ilemine nazaran zor
ve pahaldr. Bundan dolay genellikle dili arklar, kamlar, krank milleri, motor paralar
vb. mekanik elemanlarn yapmnda slah edilmi elikler kullanlmaktadr.

2.5. Yzey Sertletirme Yntemleri

Yzey sertletirme ilemleri; yzeyde sert ve anmaya dayankl, i yapda ise
yumuak ve tok zelliklerin istendii, deiken ve darbeli zorlanmalara kar dayankl
paralar elde etmek iin uygulanan sl ilemlerdir. Yzey sertletirme ilemleri genellikle
karbon oran ok az olan eliklere uygulanr. Dili arklar, rulmanl yataklar, miller ve
pistonlar gibi birok bitmi i paras bu ilemlere tabi tutulur.

2.5.1. Yzeyin Kimyasal Yapsn Deitirerek Yzey Sertletirme

eliklerin kimyasal bileimini deitirerek yaplan yzey sertletirme
yntemleri,nitrrasyon, sementasyon vb. yntemlerdir. Gnmzde yaygn olarak
sementasyon yntemi kullanlmaktadr.

28

ekil 2.3: Sertletirme sonucu demir ve karbon atomlarnn durumu

2.5.1.1 Sementasyon
Sementasyon ilemi genelde dk karbonlu elikler iin kullanlr. Bunlar snek
fakat sertletirilemez karakterdedir. Sertletirme esnasnda hemen hemen hi sertlemezler.
Ancak akma snrlarnn ykseklii sebebiyle kolaylkla ekillendirilebilirler. Yzey
ksmlarnn karbon miktarnn % 0,80 olmas bylece sertleebilir hle gelmesi iin
(difzyon yoluyla) nce karbon emdirilir. Sementasyon ilemi buna gre iki aamada yaplr;

Karbrizasyon (yzeye difzyon yoluyla karbon emdirme)

Sertletirme ilemi

eliin d yzeyinden karbon emebilmesi iin gerekli olan scaklk 900 Cdir. Bu
scaklkta elik % 1'den fazla karbon emebilir. Karbon miktarna bal olarak karbon
atomlar yzey yapsna ve daha ilere doru girer. Scaklk ne kadar ykselirse bu difzyon
olay o kadar abuk oluur.
Sementasyon yzeyin yapsn deitirmede kullanlan maddenin cinsine gre
adlandrlr:

Kat sementasyon
Sv sementasyon
Gaz sementasyonu

2.5.1.2 Nitrrasyon
Nitrrasyon bir yzey sertletirme metodudur. Bu metot, genellikle katkl elik olan
krom-alminyum, krom-molibden-vanadyumlu dk alaml eliklere uygulanr. Bu
yntemde elik, scakl 500-550 C olan frnda amonyak gaz ortamnda bekletilmesi
sonucunda veya ayn scaklklarda azot veren tuz banyosu iine konularak yzeyde ince ve
ok sert bir tabaka oluur.
Nitrrasyon ileminin en byk avantaj, ilem sonrasnda parann tekrar tavlanp
sertletirilmesine gerek olmamasdr. nk ilem sonras elde edilen sertlik deeri

29

yeterlidir. Bu yntemle elde edilen sertlik deerini baka bir yntemle elde etmek mmkn
deildir. Nitrrasyon ynteminin yukardaki birok stnlnn yannda nitrrasyon ok
zaman alc bir metottur. 0,35 mm nitrr tabakas elde etmek iin paray frnda ve amonyak
gaz iinde yaklak 20 saat kadar bekletmek gerekir.

2.5.2. Yzeyin Kimyasal Yapsn Deitirmeden Yaplan Yzey Sertletirmesi

Bnyelerinde yeter oranda (% 0,40-0,80) karbon bulunan eliklerin de yzey
sertletirme ilemine tabi tutulmas istenebilir. Bu durum, tm katmanlarnn sertletirilmesi
istenmeyen paralarda sz konusudur. zellikle i yaplar yumuak kalmas istenip de d
yzeylerinde sertlik aranlan, i yzlerinin yumuakl sebebiyle basma dayanmlarna kar
koyabilecek makine elemanlar bu tr sertletirme yntemleri ile sertletirilir.

Resim 2.3: Yzey sertletirme ilemi yaplm dililer

2.5.2.1. Alevle Yzey Sertletirme

Alev ile sertletirmede flecin oluturduu scaklk, direkt olarak gerecin st yzeyini
str. Elde edilen s yaklak 3000 Cdr. Bu, parann ksa srede tavlanmasna neden olur.
Dolaysyla hzl bir sertletirme ortam oluturulabilir.

ekil 2.4: Alevle yzey sertletirmenin prensibi

30

Gerecin 3 mm derinliklerine kadar sert yzey elde etmek mmkndr. Bu deerden

daha dk yzeylerin sertletirilmeleri, fle hzna ve fle ile gere arasnda braklacak
mesafeye baldr.
erisinde % 0,40 ile 0,80 orannda karbon bulunan eliklere uygulanr.
elii oluturan alamlar, soutma yntemini tayin eder. Buna gre paralar su, tuz
zeltisi ve havada soutulabilir.

ekil 2.5: Karbon oranna gre eliklere uygulanacak yzey sertletirme scaklklar

2.5.2.2. Endksiyon Akm ile Yzey Sertletirme

Resim 2.4: Elektrik akm frekans ile para yzeyinin stlmas

Sertletirme ortamnn oluturulmasnda elektrik akmndan yararlanlr.

31

Yksek frekans retebilen devreden alnan alternatif akm yk sargsndan geer ve

stlacak parann yzeyinde, endksiyon akm meydana getirir. Endksiyon akmn ileten
ekipmann, stlacak yzeyi skca sarmas, stma ileminin salkl olmasnn ilk artdr.
Uygulanan frekanslar 10 ile 10000 kHz deerleri arasndadr. parasnn bu akmn
gemesine kar gsterdii diren, parann snmasna sebep olur. Istma derinliinin tayini,
kullanlan frekans ile enerji miktar ve enerji verilmesi srasnda geen sreye baldr.
erisinde % 0,35 ile 0,60 orannda karbon bulunan, orta karbonlu elikler, bu
yntemle yzey sertletirmeye tabi tutulur.

2.6.Katk Elemanlarn eitleri ve elikte Salad zellikler

eliklere; mukavemet, korozyon dayanm, asit-tuz ve bazlara kar dayanm, scak ve
soua dayanm, anmaya dayanm, sertlik vb. gibi zellikler kazandrmak amacyla
kullanlan alam maddelerine katk eleman denir.
eliklere zellik kazandrmak amacyla kullanlan katk elemanlarnn balcalar
unlardr;

2.6.1. Karbon
Karbon, eliin meydana gelmesini salayan demirden sonraki ana alam elementidir.
Ayrca elie sertlik ve dayanm salayan en nemli katk elemandr.
Karbon, eliin ergime derecesini drr, oksitlenmeyi azaltr, korozyon ve anma
dayanmn salar, elektrik direncini ve s dayanmn artrr.
Ancak karbon, eliin tala kaldrlabilme, kaynak edilebilme, elastikiyet, eme,
dvme ve derin ekme gibi scak veya souk olarak biimlendirilebilme kabiliyetlerini
azaltr.

2.6.2. Silisyum
elik tanm iinde yer alan baka bir element olan silisyum, demir filizleri ve yksek
frnlarda kullanlan yaltm tulalar araclyla elik i yapsna girer. Katk eleman ve
elie yeni zellikler kazandrabilmesi iin elik i yapsnda en az % 0,5 orannda silisyum
olmas gerekir. Katk eleman olarak silisyum kullanlan elikler, aada sralanan
zelliklere sahip olur.
eliin oksidini alr, dayanm ve akma snrn ykseltir. Silisyum miktar fazla
elikler kaba dokulu olur. elik retimi srasnda, ergime nedeniyle oluan yabanc
maddeleri, cruf eklinde yzeyde toplar, eliklerin dnme hzn drr. Bu nedenle
silisyum katkl elikler ekirdee kadar sertleir. elik i yapsnda silisyum miktarnn
yksek olmas, eliklerin dvlerek ekillendirilmesini engeller.

32

2.6.3. Manganez
Her eliin i yapsnda bulunan elementlerden biridir. Bileiminde mangan bulunan
demir filiziyle ham demire girebilecei gibi oksijen ve kkrdn balanmas iin de elie
katlarak alam yapsna girer. Bu nedenle katk eleman olabilmesi iin elie % lden fazla
oranlarda katlm olmas gerei vardr. Bu orandan fazla olan mangan, elie aada
sralanan zellikleri verir.
Yksek oranda oksit gidericidir. elik dokusunu kabalatrr, bu zelliiyle eliin,
sl ilemlere kar hassas olmasn salar. eliin dnme hzn yavalatr, bu zellii
nedeniyle mangan katkl elikler yada sertleir. eliklerin ekirdee kadar sertlemesine
olanak tanr. yapsna % 1 orannda mangan katlan elikler sl ilemden sonra l
deitirmez. eliin kaynak yeteneini dzeltir. Mangan, bir anlamda silisyumun rakibi
saylabilir. Silisyumun kaynak yetenei zerindeki olumsuz etkisi, mangan ile azaltlr.

2.6.4. Fosfor
elik i yapsnda istenmeyen elementler kkrt ve fosfordur. Fosfor demir
filizlerinden ya da i yapsnda fosfor bulunan kire ta gibi katk maddeleri araclyla ham
demire girer.
Fosfor, dayanm ve paslanmaya kar dayankll artrr. Ancak entik darbe
snekliliini azaltr. Bu nedenle % 0,2nin zerinde fosfor bulunan eliklerde souk
krlganlk meydana gelir yani malzeme souk biim deitiremez. Fosfor, dkm esnasnda
akcl salasa da eliin asitlere kar dayanm ve elektrik direncini drmek gibi dier
zelliklerin de olumsuz etkisi vardr. Olumsuz etkileri nedeniyle elik i yapsnda % 0,050,005ten yksek oranlarda olmasna izin verilmez.

2.6.5. Kkrt
elii gevrek ve krlgan yapt iin elik i yapsnda istenmeyen bir dier
elementtir. Ancak ok nemli olumsuzluklar yaratmasna ramen elik i yapsnda bulunur.
zellikle pirit gibi demir filizlerinde bulunmas, bu tr filizler kullanlarak retilen ham
demirde karlalmasna neden olmaktadr. elik ierisine ise slfrl yaktlar ile girer.
elik iindeki kkrdn % 0,02-0,035 arasnda olmas sorun yaratmaz. Bu oranlar aan
kkrt, elik retiminden nce yaklarak uzaklatrlr. Baz durumlarda ise elik i
yapsndaki kkrdn, iki misli kadar mangan ilavesiyle olumsuz etkileri yok edilir.
Tm olumsuzluklarna ramen kkrdn katk eleman olarak kullanld elikler de
bulunmaktadr. Otomat elii olarak adlandrlan bu gruptaki eliklerde, kolay ilenme ve
dzgn yzey verme gibi zelliklerden tr % 0,3 orannda kkrt bulunmas yararldr.

2.6.6. Oksijen
elik retimi srasnda fazla orandaki karbonun yok edilmesi iin kullanlan oksijen,
eliin sert, dolaysyla da krlgan olmasna neden olur. Bundan tr de elik i yapsndan
uzaklatrma ileminde mangan, alminyum ve vanadyum gibi katk elemanlarndan
yararlanlr. ou zaman oksijenin olumsuz etkileri hemen grlmez. Yalanma olarak

33

adlandrlan oksijen olumsuzluklar, ok zaman sonra elikte krlganlk olarak aa

kabilir.

2.6.7. Bakr
elie katk eleman olarak ilave edilen bir metaldir. zellikle paslanmaz eliklere %
0,55 orannda ilave edildiinde dayanm artrr ve akma snrn ykseltir. Dier yandan
elik i yapsndaki bakrn, olumlu katklar unlardr:
eliklerin asitlere ve korozyona kar dayanmn ykseltir, fosforla birlikte elik i
yapsnda bulunan bakr, atmosferik etkilere kar dayanm ykseltir.

2.6.8. Krom
Endstrinin birok alannda kullanmnn yannda, elik katk eleman olarak nemli
bir yer tutmakta olan krom, elie aada sralanan zellikleri verir.
elik i yapsndaki karbon ile birleerek ok sert olan krom karbr meydana getirir.
Dnmeyi yavalatr. Bu ynyle eliin ekirdee kadar sertlemesine olanak tanr.
elikleri ince dokulu yapar. Sertlik ve dayanm artrr. stn anma ve kesme zellii
kazandrr. eliklerin manyetik zelliklerini ykseltir. Dvme ve sl ilemlere kar
eliklerin hassaslamasn salar.

2.6.9. Nikel
eliklerin sertletirilmesinde soutma hzl yaplrsa ekirdee kadar sertlememe
sorunu ortaya kar. Bu sorun nikel araclyla zlr. Nikel, eliin kritik soutma hzn
drr. Bu nedenle nikelli elikler daha derinlere kadar sertleebilir. Ayrca elie sneklik
salar ancak dayanmn artrmaz. Bakr ile birlikte kullanldnda eliin korozyona kar
dayanmn ykseltir.
Nikelin maliyeti yksektir. Maliyetin drlmesi arzu edildii takdirde, elie nikel
ile ayn zellikler kazandran mangan ilavesi yaplabilir. Nikel miktarnn deimesi, elik
zerinde farkl deiikliklere yol amaktadr.

2.6.10. Volfram
Ergime derecesinin 3410C olmas nedeniyle katk eleman olarak kullanldnda
eliin yksek slara kar dayanmnda olumlu etkiler yapar. Dier yandan, elik i
yapsnda bulunan karbon ile birleerek volfram karbr olumasna olanak tanr. Bu
zelliiyle eliin sert bir yapya sahip olmasn salar. Ancak burada dikkat edilmesi
gereken bir husus vardr; karbr oluumu iin volfram, elik i yapsndaki karbonun
azalmasna neden olur. elik iindeki karbonun azalmas, ana ktlenin karbonsuz kalmasna,
dolaysyla da eliin sertlemesine engel tekil eder. Bu aksakln giderilmesi iin elik
iine ilave edilen volfram miktar dorultusunda karbon ilavesi yaplr.
Volfram katkl eliklerin yksek slara kar dayanml ve sert olmas, onlarn
endstride kesme takm olarak kullanlmasna neden olmaktadr. Yine ayn zelliklerinden

34

tr volframl elikler, scak i kalplarnn yapmnda kullanlr. eliin dnme hzn

olduka drr, bu ynyle volfram katkl elikler havada sertleir.

2.6.11. Molibden
Volframn elik zerindeki etkilerinden daha fazlasn veren bir katk elemandr.
Volframda olduu gibi s zelliklerinde iyiletirme yaptndan eliin tavlamaya kar
gsterdii bozukluklar ortadan kaldrr. Dier yandan aside kar dayankll hava
eliklerinde kullanlmasna olanak tanr. Bunlar dnda molibden eliklere, aada sralanan
zellikleri katar.
Dayanm ve akma snrn ykseltir. % uzama ve kesit daralmasn drr. Bir snra
kadar esneklii korur. Tav dayanmn ykseltir. Gevreklii ortadan kaldrr. elii zl
yapar. Molibden, eliklerde tek bana katk eleman olarak kullanlmaz. ounlukla nikel ve
krom ile birlikte elie ilave edilir.

2.6.12. Vanadyum
Molibden ve volframn yeterli ve istenilen zellii vermedii durumlarda kullanlan
vanadyumun, volframda olduu gibi stn karbr yapc zellii vardr. Vanadyumun karbr
yapma zellii, elii sert bir yapya kavutururken ana ktlenin karbonsuz kalmasna neden
olur. Dolaysyla elik sertlemez. Bunun nne geilmesi iin volframda olduu gibi karbon
ilavesi yaplmasyla salanr. Karbr, eliin sert olmasna olanak tanr.
Vanadyum sertlik ve dayanm artrrken eliin zl olmasna da sebep olur. elie
kazandrd zl yap, vanadyum katkl eliklerin vuruntulu ve darbeli yerlerde
kullanlmasna olanak tanr. Vanadyum katk eleman olarak tek bana kullanlmaz.
Genellikle krom ile birlikte elie ilave edilir.

2.6.13. Kobalt
Srekli mknats yapmnda kullanlan eliklere ilave edilen kobalt, aada sralanan
zelliklerin elie kazandrlmasnda kullanlmaktadr.
Kobalt eliin manyetik zelliklerini iyiletirir. Yapsn inceltir. elii, sl ilemlere
elverili hle getirir.

2.6.14. Alminyum
elik i yapsnda oksijenin olumsuzluklarndan bahsederken alminyum ilavesi
zerinde durmutuk. Gerekte de oksijenin baz durumlarda uzun sreler sonunda ortaya
kard krlganlk sorunu, elik i yapsna alminyum ilavesiyle zlr. Bunun iin
alminyum ilavesi, elik sv hldeyken yaplr. Dier yandan silisyuma benzer zellikler
gstererek elik retimi srasnda, cruf olumasna olanak salar. Meydana gelen cruf,
elik i yapsnda bulunan yabanc maddelerin uzaklamasn salar. Isl ilemlerden biri
olan nitrrasyon ile sertletirilecek elikler, alminyum katkldr. Alminyum, eliin
yksek scaklklarda korozyona uramasn engeller.

35

2.7. Madensel Maddelerde Biimlendirme

Madensel malzemelerin biimlendirilmelerinde uygulanan yntemlerin balcalar;
dkm, tala kaldrma, toz metalrjisi, elastik biimlendirme, plastik biimlendirme vb.dir.

2.7.1. Biimlendirmenin nemi

Malzemeleri ekillendirmek iin zerine uyguladmz kuvvet, malzemede elastik
(geici) veya plastik (kalc) ekil deiikliine neden olur. Biimlendirme ileminin
yapln etkileyen nemli faktrlerden biri de malzemenin scaklk durumudur. Scak ve
souk olarak ifade edilen iki ayr scaklktaki biimlendirme sonunda malzemeler farkl
zellikler kazanmaktadr.
2.7.1.1. Elastik Biimlendirme
Elastiklik snr altndaki zorlamalar, malzemelerde biim deiiklii yannda i
gerilmeler de meydana getirmektedir. Ancak malzemede doan gerilim ve biim deiiklii,
zorlayc kuvvet ortadan kalkt zaman kaybolur. Elastik biim deiikliinin malzemelerde
elastiklik snr altnda meydana gelmesi ve zorlayc kuvvete bal olarak grlmesi geici
biim deiikliidir.
2.7.1.2. Souk ve Scak Biimlendirme

Souk biimlendirme

Souk biimlendirmede i gerginlikler oluur.

Kristaller bozularak daha dzensiz ve ince taneler
meydana gelir.

Souk deformasyona uram bir parann

d yzeyi dzgn ve srtnmeden dolay da parlak
olur. Fakat bu yzey, souk ilem esnasnda serbest
olarak meydana gelirse her kristalin ayr ekilde
deformasyona uramas yznden kaba, dzgn
olmayan bir ekilde olur.
Resim 2.5: Souk biimlendirme

Scak biimlendirme

Scak biimlendirmede ise malzemede yine

ayn deiimler gerekleir. Ancak scakln
yksekliinden dolay atomlarn yksek hareket
yetenekleri ve enerjileri sonucu derhl eski
konumlarna dnerler. Bylelikle kalc tane
bozukluu olumaz.
Resim 2.6: Scak biimlendirme

36

2.7.2. eliklerin Haddelenmesi

Haddeleme: Hadde silindirleri arasndan scak veya souk olarak geirmek suretiyle
malzemeleri istenilen l ve biime getirme ilemidir.

ekil 2.6: Haddelemenin Yapl

Haddeleme scak ve souk olmak zere iki ekilde yaplabilen bir plastik
biimlendirme yntemidir. Scak haddelemede elikler iin uygun tavlama scakl 11001200 C arasndadr.
Gnlk yaantmzda saysz kullanma alanlarnda karlatmz elik, kullanlabilir
duruma birok aamalardan geirilerek getirilir. elik frnlarndan alnan elik nce ingot
kalplarna dklerek ingot ad verilen 52,5 x 52,5 cm kesitinde hafif konik ve 1500 kg
arlnda bloklar hline getirilir. Bu elik bloklar (ingotlar) kalplardan syrlarak
soutulur. Devamnda pit frnlar denilen ukur frnlarda tavlanarak haddelenmek
(biimlendirilmek) zere haddelere gnderilir. Burada istenilen profillerde biimlendirilir.

2.7.3. Dkm Yntemiyle Biimlendirme

Dkm genellikle karmak geometrili i paralarnn retiminde kullanlan bir
yntemdir. Ayrca sradan i paralarnn ekonomik olarak retilmesi iin de bu yntemden
faydalanlmaktadr.

37

Resim 2.7: Dkm yntemiyle biimlendirme

Dkm yntemi, metal veya alamlarn ergiyik hle getirilerek bir kalbn ierisine
dklmesi ve daha sonra soutulmas suretiyle malzemenin ierisinde bulunduu kabn
eklini almas olaydr.

2.8. Toz Metalrjisi

Toz metalrjisi ok kk paracklar birbirine balayarak para hline getirme
ilemidir.

2.8.1. Metal Tozlarnn retimi ve Toz Metalrjisinin Uygulamas

Toz metalrjisi retim yntemi, metal tozlarnn retimi ve retilen bu tozlarn
istenilen paralarn ekline dntrlmesi ilemidir. Bu yntem toz retimi, retilen
tozlarn kartrlmas, tozlarn preslenmesi, sinterleme ve istee bal ilemler (infiltrasyon,
ya emdirme, apak alma vb.) olmak zere belirli aamalardan oluur. Bu ynteme ait imalat
basamaklar aadaki ekilde gsterilmitir.

38

ekil 2.7: Toz metalrjisi yntemi ile para retim aamalar

2.8.2. Toz Metalrjisinin Fayda ve Zararlar

Toz metalrjisi ynteminin genel olarak faydalar aada maddeler hlinde
verilmitir:

Yksek malzeme kullanm oran, dk malzeme kayb

Yksek retim hzlar
Dk maliyet
Dzgn yzey, yakn tolerans deerlerinin elde edilmesi
Karmak ekilli paralarn imalat
Yksek ergime scaklna sahip metallerin imalat
Yksek younlua sahip para retimi
Metal matriks kompozit ve metal alamlar retimi
stn mikro yapsal zelliklere sahip para retimi
Belirli derecede gzeneklilik ve geirgenlik

39

Toz metalrjisi ynteminin genel olarak zararlar aada maddeler hlinde verilmitir:

Metal tozlarnn andrc etkiye sahip olmas

Metal tozlarnn retiminin zorluu
retilen malzemelerin darbe dayanmnn dkl

2.8.3. Toz Metalrjisinin Kullanm Alanlar

Toz Metalrjisinin uygulama alanlar olduka genitir. Tungsten lamba teli, di
dolgular, kendinden yalamal yataklar, otomotiv g aktarma dilileri, zrh delici mermiler,
elektrik kontaklar ve fralar, mknatslar, nkleer g yaktlar elemanlar, ortopedik
protezler, i makinesi paralar, yksek scaklk filtreleri, arj edilebilir piller ve jet motoru
paralarnn retimi toz metalrjisi kullanm alanlarna rnek olarak verilebilir.

40

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aadaki ilem basamaklarn uygulayarak eliklere su verme ilemini yapnz.

lem Basamaklar
Para yzeyindeki oksit tabakasn
temizleyiniz.

neriler
Emniyet tedbirlerini uygulaynz.

Isl ilem frnn 600Cye ayarlaynz

ve bu scakla kmasn beklemeden
elik malzemenizi frn ierisine
koyunuz.

Frn snma scakl beklenirken

malzememiz de bir n tavlamaya maruz
kalacak bylece malzeme birdenbire
snmayarak gerilmelerin olumas
engellenecektir.

Paray 780C kadar hzl stnz.

Yanmalara kar tedbirli olunuz.

Perlit veya sementit iindeki karbonlarn

serbest kalp genlemeden dolay YMK
"yap yzey merkezli kbik" kristal
kafes ierisinde kat eriyik
oluturabilmeleri iin bekleyiniz.

nl, gzlk ve eldiven kullannz.

Bu scaklktan itibaren ani soutma

ilemi ile karbonlarn bulunduklar
YMK kristal kafesleri iinden dar
kmalarn engelleyerek hzl bir
ekilde soutunuz.

Mesleiyle ilgili etik ilkelere uygun

davrannz.
Bu scaklktan sonra frn scakln
780C'ye hzl bir ekilde kacak
ekilde ayarlaynz.
Para scak olacandan temizlemeyi
mekanik temizleme aralarndan tel fra
vb. takmlarla yapnz.

Bu sayede martenzit yap oluturarak

arplm, ekil deitirmi ve gerginlik
kazanm kristaller oluturunuz.

Kullandnz makineyi temiz tutunuz.

Malzemenin sertliini kontrol ediniz.

Zaman iyi kullannz.

41

UYGULAMA FAALYET
Alevle yzey sertletirme ilemini aadaki ilem basamaklarna gre yapnz.

lem Basamaklar
fleci yakarak para kalnlna gre
ntr alev ayar yapnz.

neriler
ncelikle, almaya balamadan nce i
nl giyiniz, eldiven ve gzlk taknz.
fleci yakarak para kalnlna gre ntr
alev ayar yapnz
Yaklak 30000C s verebilen oksi-gaz
alevini malzeme yzeyine doru bir
ekilde uygulaynz

Malzeme yzeyini yaklak olarak

723-8770 C arasnda tavlaynz

Malzeme yzeyini yaklak olarak 7238770 C arasnda tavlaynz.

NOT: Malzemenin yaklak olarak snma
dereceleri renginden anlalr. Bu zellii
Malzeme MUAYENES modlnden
renebilirsiniz.

Malzeme yzeyi sertleme scaklna

geldiinde yzeye hemen soutma svs
pskrtnz.
Malzeme yzeyi sertleme scaklna
geldiinde yzeye hemen soutma
svs pskrtnz.

NOT: Su pskrtmeli dzeneklerin

bulunmad durumlarda sertletirme ilemi,
tavlanan paray su ortamna yava yava
daldrma yntemi uygulanabilir (Resim
2.10).
Yzey sertliini kontrol ediniz .
almalarnzda emniyet tedbirlerini
uygulaynz.
Meslek ahlakna uygun davrannz.
alma annda dikkatli olunuz.
Yanmalara kar tedbirlerinizi alnz.
UYARI: Paraya sertletirme ilemi
uygulandktan sonra i gerginliklerin
giderilmesi iin paray 1500C-2000C
arasnda stp havada soutmay unutmaynz

42

UYGULAMA FAALYET

Isl ilem uygulanm bir paraya normalletirme tavn uygulaynz.

lem Basamaklar

neriler

Tavlanacak paray elektrik frnnn

kapasitesine gre hazrlaynz.

Malzemenin zerinde yanc madde (tiner,

ya vb) apak varsa temizleyiniz.

Paray tav frnna srnz.

Eldiven, gzlk ve nlk kullannz

Paray frn ii tesisata (diren telleri, ate
tulalar) zarar vermeyecek ekilde dikkatli
yerletiriniz.
Paray, frn tabann ortalayacak ekilde
yerletiriniz.
Paray, frn ierisinde dmeyecek ekilde
yerletiriniz.
Frnn kapan kapatnz.
Kapa tekrar kontrol ederek kapandndan
emin olunuz.
Frnn yaknlarnda yanc, patlayc
maddeler varsa uzaklatrnz.

Tav frnn altrnz.

Tav frnn altrnz.

Prometreyi istenilen tav derecesine

getiriniz.
Tav scakln ortalama 900C
dereceye ayarlaynz.
Bu konuda gerekirse retmeninizden
yardm alalabilirsiniz.

Gerekli scaklk deerini giriniz.

Girdiiniz deeri dijital ekrandan kontrol
ediniz.
Yanl girdiyseniz gstergeyi sfrlayarak
yeniden deneyiniz.
Yaptnz ayar tekrar kontrol ediniz.

43

 Tav scaklnda olduu gibi numaratrden

yararlanarak tav zaman ayarn yapnz.
Tav zaman ayarn giriniz.
Yanl girdiyseniz gstergeyi sfrlayarak
yeniden deneyiniz.
Yaptnz ayar tekrar kontrol ediniz.
Tav zaman ayarn yapnz.
Tav zaman ayar parann
byklne ve tavlamann trne
gre deiir.
Bu konuda retmeninizden yardm
alabilirsiniz.

Frnn ulat scakl kontrol ediniz.

Enerjiyi keserek frn kapatnz.
Frnn kapan aarken yanmalara kar
dikkatli olunuz (Frna yeterli uzak
mesafede durunuz.).
Parann portakal-beyaz renkler arasnda
olup olmadn kontrol ediniz.
Yeterli scakla ulalmad durumda tav
zaman ayarn yeniden yaparak ilem
basamaklarn tekrarlaynz.

Parann istenilen scakla gelmesini

takip ediniz.
Tavlanan paray frndan alp
ileyiniz.

Tavlanan paray uygun ksa yardm ile

frndan karnz.
Paray karrken frna zarar vermeyiniz.
Scak paray, kendinizden ve
etrafnzdakilerden uygun mesafede
tutunuz.
Paray, soumasna izin vermeden
ileyiniz.
Para zaman kaybndan dolay soumu ise
yeniden tavlaynz.

Frnn soumasn salaynz.

Frnn kapan aarak soumasn

salaynz.
evrenizdekileri yanmalara kar uyarnz.

44

UYGULAMA FAALYET
Isl ilem uygulanm bir paraya gerginlik giderme tavn uygulaynz.

lem Basamaklar
Malzeme 550-650C' ye kadar yava
yava stnz.

neriler
Emniyet tedbirlerini uygulaynz.
Yanmalara kar tedbirli olunuz.

Malzemenin her blgesinin homojen

olarak tavlanmasn salaynz.

nl, gzlk ve eldiven kullannz.

Bu scaklkta malzemeyi kalnlna

gre bekletiniz (25 mm kalnlk iin 1
saat bekletilmelidir.).

Frn ierisinde stmann her zaman

homojen bir s dalm verdiini
unutmaynz.

Parada tekrar gerilmeler olmasn

engellemek iin ok yava soumasn
salaynz.

Yava soumay salamak iin frn

kapatnz ve elik malzemeyi frn
ierisinde kendi hlinde soumaya
braknz.

45

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1.

Aada verilenlerden hangisi demir filizi iermez?

A) Manetit
B) Hematit
C) Bakr
D) Pirit

2.

Makine yapmnda kullanacamz eliklerin standartlarn bilmemiz gerekmektedir.

Aada verilen elik standartlarndan hangisi doru deildir?
A) TSE Standartlar
B) DIN Alman Normlar
C) ISO Standartlar
D) MTA Standartlar

3.

Bir metalin yapsna baka maddeler katlarak yaplan zellik deiimi olarak
tanmlanan , bir karmdr.
Yukarda bo braklan yere aadakilerden hangisi gelmelidir?
A) Alam
B) Birleim
C) Karm
D) Ergime

4.

eliklerin kolay ilenebilmeleri iin hangi tavlanma yntemi kullanlmaldr?

A) Yumuatma tav
B) Sertletirme tav
C) Gerginlik giderme tav
D) Menevileme tav

5.

Katk elemanlar eliklere eitli zellikler salamaktadr. Aada verilenlerden

hangisi bu katk elemanlarndan deildir?
A) Karbon
B) Silisyum
C) Manganez
D) Plastik

DEERLENDIRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

46

MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
Bu modl kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendrme ltleri
mal Edilecek Para in Malzeme Seimi ltleri
mal edeceiniz parann kullanm amacn deerlendirdiniz mi?
Seim yapacanz normu belirlediniz mi?
Kullanm amacna gre malzeme (elik, alminyum, bronz, polyamid)
hakknda karar verdiniz mi?
Katalogdan seeceiniz malzemenin teknik zelliklerini aratrdnz
m?
Semek istediiniz standart malzemelerin teknik zelliklerini
aratrdnz m?
Parasna Su Vermek
Malzemeyi homojen olarak nce yaklak 600C kadar yava, sonra
yaklak 780C kadar hzl sttnz m?
Perlit veya sementit iindeki karbonlarn serbest kalp genlemeden
dolay YMK kristal kafes ierisinde kat eriyik oluturabilmeleri iin
beklediniz mi?
Para yzeyindeki oksit tabakasn temizlediniz mi?
Bu scaklktan itibaren ani soutma ilemi ile karbonlarn bulunduklar
YMK kristal kafesleri iinden dar kmalarn engellediniz mi?
Bu sayede martenzit yap oluturarak arplm, ekil deitirmi ve
gerginlik kazanm kristaller oluturdunuz mu?
Malzemenin sertliini kontrol ettiniz mi?
Gerginlik Giderme Tav Yapmak
Malzemeyi 550-650Cye kadar yava yava sttnz m?
Malzemenin her blgesinin homojen olarak tavlanmasn saladnz
m?
Bu scaklkta malzemeyi kalnlna gre beklettiniz mi?
Parada tekrar gerilmeler olmasn engellemek iin ok yava
soumasn saladnz m?

47

Evet

Hayr

DEERLENDIRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetlerini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

48

CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
D
C
B
D
B
B
D

1
2
3
4
5
6
7

RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI

C
D
A
A
D

1
2
3
4
5

49

KAYNAKA
KAYNAKA

BAYDUR Galip, Malzeme, MEB Basmevi, stanbul, 1987.

GNGR Yasin, Malzeme Bilgisi , stanbul, 2003.

50