RTRTRK niVERSiTESi

LBHYRT FRKL TES

DERGiSi

SRYI: 11

ERZURUm - 1999

DiLiMiZDE DN NAN iFADE EDEN BAZI

KAVRAMLAR

Yrd.Do.Dr. Faruk KARACA'

inancn son derece mcerr~t bir me:fhum olmas, onun
dil ile if~de edilmesini zorlatrmakta, bunun sonucunda
insanlar ou zaman :lianlarn ifade edecek kelime bulmakta
zorlanmaktaclr. Aym zamanda metafizik boyutlu olduklarn
dan dini inanlarn ifade edilmesi ise daha da zor bir grnm
arzetm~ktedir. Dier dillerde olduu gibi dilimizde de dini
inan ifade eden bird,en ok kavram olduu gibi, .tam olarak
inan ifade etmeyen ancak dini inan ifade eden kavramlarla
yakndan
alakah olan baz kavramlar bulunmaktaclr.
Birbirlerini tam olarak karlamayan bu kavramlar, ounlukla
birbirleri.n.i:n, yerine kullandklarndan bir tr kavram
karmaas ve yanl anlalmalar meydana gelebilmektedir: Bu
almada diHmizde dini inan ifade eden ve sklkla kullahlan
baz kavramlarn, lgat ve stlahi manalan (teolojik literatre
gre) tespit edilerek, bu kavramlarn birbirleri ile olan ilikileri
ilem ve kcl.piamlar asndan din psikolojik bir bak asyla
deerlendirilmeye allacaktr.

ncelikle unu sylemek gerekir ki dilimizde dini inan

ifade eden kavramlarn byk ounluu Arapa kkenlidir.
slam dininin teekklnde Allah tarafndan seilen dilin
Arapa olmas ve kltrmzn olumasnda temel yap
talarndan birisini slam dininin oluturmas, Arapa'da dini
inan ifade edep kavramlarn ounun dilimize olduu gibi
gemesi neticesini dourmutur. Bu durum dilimizde bu
konuda yaanan kavram kargaasnn nedenini de bir dereceye
kadar aklar grnmektedir.
Dilimizde dini inan ifade eden kavramlarn banda hi
teslimiyet kavram gelmektedir. Zira bu kavram

phesiz

Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Din Psikolojisi Anabilim

Dal Ba:kan

22X

FARliK KARA CA

mstakil olarak bir dinin ad olabilecek kadar geni bir mana

ifade etmektedir. Nitekim .bu kavramn slam dinine isim
olmas; bu 'dini :ins~a gnderen Allah Tehla'nn bizzat kendi
tercihidiri.
slam kavram lgatte, itaat etmek, boyun emek ve
Allah'n varlna inanmann yannda,

sulhe girmek, halis ve

yapmak', demek, vermek,
dmandan
yardm
kesmek, tehlikeye atmak, iinde
bulunulan durumu terketniek, tam olarak korumak gibi
anlamlara gelniektedir2. slam kavramyla ilgili olarak eitli
stlahi tarifleriri bazlar unlardr:
samimi olmak, selem

al verii

"slam; itaati izhar ve eriati yaayarak gstermek, Nebi

(a.s.)'in getirdiklerine taraftar olmaktr".:. "slam; Allah'n
birliini kabul etmek, yalnz ona itaat ve teslimiyet gstermek,
gnl ondan baka her eyden antmak ve Allah katndan gelen
dini esaslara inanmaktr"4 "slam; Resul (as.)':in getirdiklerine
itaat ve kabul yaayarak ortaya koymaktr"r.. "slam iradeyi

B k. Ali mran, 31 1 9; 85; . Ma.ide,5 13.

Selem al; verii, para pe;in mal veya hizmetin veresiye olduu
alveri tir.
2 Bk. Cevheri, smail b. Hamriad,
es-Shah, Tah. Ahmet
Abdulafur Attar, Dan'l-Kitabi'l-Arabi, Msr, C.V, s, 1950-1953;
Ragb el-sbahani, el-Mfredat, stanbul 1986, s. 350; bn Manzur,
Cemaluddin Muhammed, Lisaru'l-Arab, baru Sadir, Beyrut 1968,
c.XII, s. 289-301; Heye( Mu'cemu El.razi'l-Kur'ani'l-Kerim,
Matbaatu's-Sakafiyye, 2.Bask,1970, C.l, s. 607-613; Bulut, Ahmet,
"sl.m", Din retimi Dergisi, MEB Yaynlar, Ankara 1992, say:32,
sA8; Tabbara, A. Afif, Ruhu'd-Dini'l-slami, Daru'l-lm, 27. Bask,
Beynt 1988, s.3; Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili,
Eser Neiyat, stanbul 1979, C.l, s. 468.
' Bk. bn Manzr, Lisanu'l-Arab, C.XII, s.293.
1 Bk. Tabbara, Ruhu'd-Dini'I-slami s. 14.
:. Kr. Crcani, S. erif, Ta'rif..t, Matbaat'l-Vehbiyyat, Kahire
1866, s. 14.

QLMZDE DNI NAN iFADE EDEN BAZI KAVRAMLAR

229

terk, inkiyat ve teslim olmak demektir. Kiinin Rabbine teslim

olduu ve emrine itaat ettii her eylem slam'dr"6.
Kur'an-

Kerimde geen teslimiyet kavramna mfessirler

verilen manalar da kavramn lgat ve stlahi
manalan paralelindedir. Zira bu kavrama mfessirler
.tara:fndan;"nefsini ve tm benliini Allah'a teslim etmek''7,
"itaat etmek", "inkyad etmek ve boyun emek"s, "tefviz-i umur
etmek",o "takdir olunan hereyi hibir pheye girmeden
kabullenip raz olmak" , "ihlasla Allah'a ynelmek"2, "Allah'n
emirlerine inkyad edip onlar hemen benimsemek, ie
sindirrnek ve kendini Allah'a adamak":1 gibi derni manalar
tarafndan

verilmitir.

Teslimiyet

kavramna

deerlendirdiimizde,

bu

atfedilen manalan toplu olarak

hem i gdml hem de d

kavramn

1
Bk. Bakllani, Muhammed b. Tayyib, Kitab et-Temhid,
'
Matbaat'l-Cenne, Kahire ~947, s. 347.
7 Bk. Nesef, Ahmed bn Mahmud, Tefsiru.'r.-Nesefi, Daru'lKitabi'l-Arabiyye, Beynt 1988, C.I, s. 234; Kutup, Seyyid, Fi Zili:li'l
Kir'ar., Ter. M. Emin Sava-.Hakk engler-Bekir Karla, Hikmet
Yaynlar, stanbul, C.VIII, s. 52, C.IX, s. 226, C.X, s. 286.
Bk. Yazr, Hak Dini, C.I, s. 495; Nesef, Tefsin'n-Nesefi, C.I, s.
75-76; bn Kesir, Hadislerle Kur'iin- Kerim Tefsiri, ev. Bekir
Karha~Bedrettin etiner, ar Yaynlar, stanbul 1985-88, C. XI, s.
6144.
9 B k. Nesef, .. Tefsiru 'n-Nesef, C .I, s. 234; Bursevi, . Hakk,
Tefsiru Rhi'l~Beyan, Dersaadet, stanbul 1911, C .I, s .. 236; Alsi,
Seyyid Mahmud, Ruhu'I-Meani f Tefsiri'l-Kur'ani'l-Azimve's-Seb'ulMesani, Dar-u hyai't-Turasi'l-Arabi, 4. Bask, Beyrut 1985, C.II, s.
385, 391, C.V, s. 71, C.VII, s. 58.
o Alsi, Ruhu'l-Meani, C.XXI, s. 95.
Alsi, Ruhu'l-Meani, C.VIII, s.71; Nesef, Tefsin'n-Nesefi, C.I,
s.234.
2 Bk. Nesef, Tefsiru'n-Nesef, C.I, s.75-76; Bursevi, Rhu'lBeyan, C.II, s. 292,462, C.IV, s. 76; Alsi, Ruhu'l-Meani, C.II, s. 385,
C.III, .s,.l07, C.IV, s. 18, C.V, s. 154; Yazu, Hak Dini, C~III, s. 1890,
C. V, s. 3404.
..
. Bk. Nesefi, Tefsiru'n-Nesef, C.I, s. 75-76; Bursevi, Rhu'lBeyan,
c.:s. 292, c. IV, s. 76.,
.
.
:

230

FARUKKARACA

gdml dini inancl4, yani dini inancn derni boyutu ile da

boyutunu ayn anda ifade e de bilecek bir genilikte
kullanldn
grmekteyiz. Hanefi mezhebinin kurucusu
imam- Azam'n bu kavrama ykledii stlali manada ayn
dorultudadr. yleki. o, slam', "Allah Tealann emirlerine
(btn i, alemiyle) teslim olniak, (zahiren de onlara) boyun
emek, , yani
onlarn.
icaplarn
yapmaks"
eklinde
tanmlamaktadr. Buna gre slam kavram iki manay
kapsamaktadr. Bunlardan birincisi i alemdemeydana gelen
ballk ve teslimiyet, ikincisi de mslmanca muamele grmek
iin i alemdekllerin da yansmas ya da sadece zahiren
' ballk ve teslimiyettir.
yansyan

slam kavramndan

daha ok i alemde meydana gelen

ve teslimiyet anlalrsa da, bu kavramn zaman zaman
d gdml bir dini inanc yanstabilecek ekilde kullanld
da olmutur. Nitekim Hucrat Sresinin 14. ayetinde
kullarlan teslimiyet kavram bu manadadr.
yle ki;
ballk

"Bed eviler fmdn ettik dediler. Deki siz fmdn etmediniz. Ancak biz
mslman gzktak deyin. nk fmdn henz kalbinize
girmemitir''l6

ayetindeki. teslimiyet

kavram,

zellikle resmen

inan bildirisinde kullanlan "teslin oldum" manasndad:i-.

Yani burada slam camiasma katlan herkeste kelinienin. tam

anlamyla imfun bulunup bulunmayacann kesin olmad
'' gdml ve d gdml dindarlk kavramlar hakknda
geni

bilgi. iin -bk. Hoge, Dean, "A Validated Intrinsic Religious

Motivation Scale", Jounal for the Scientific StudyofReligio, 1972,
vol. ll, s. 369-376; Hkelekli, Hayati, Din Psikolojisi, T.b..V.
Yaynlar, Ankara 1993, s. 76-78; Paloutzian, Raymond F., Invitation
to the Psychology of Religion, Allyn and Bacon; Second Edition,
1996, 's. 201-206, 211-212; Hood, R.W/Spilka, B.jHunsberger,
B./Gorsuch, R., The Psychology of Religion, The Guilford Press,
Second Edition, New York 1996, s.10; Biet-Hallahmi, B./Argyle, M.,
The Psychology of Religious Behaviour, Belief and Experience,
Rouldelge, London 1997; Wulf, David M., Psychology of Religton,
John Wiley and Sons, Ine, Second Edition, New York, 1997, s. 591-
592.
1 " Bk. man Azam, Fkh Ekber, Ter. Hasan Basri Cantay, D..B
Yaynlar, Ankara 1986, s. 13.

; Bk. Hucurat, 49114.

DLMZDE Dl'H NAN iFADE EDEN BAZI KAVRAMLAR

231

aniatlmak

istenmektedir 'i. Nitekim mehur Cibril hadisinde

Hz Peygamber :de slam iin. bt:. manaya daha yakn bir tarif
vermitir. .yleki o slam hakknda ,soru soranlara; "slam,
Allah'a kulluk etmeniz, Ona hibir eyi ortak komamaruz,
emrolunan namaz lalmaruz, zekat vermeniz, Ramazan
orucunu. tu.t;m!llllZ ve imkan vqrsa haccetmenizdir"s cevabn
vermitir. Buna gre, Allah'n birlii ve Hz. Muhammed'in
peygamberliine ehadet ve belirtilen dier art ve dini
grevlerin, slam'n resmi ve zahiri _artlar olduunu sylemek
mmkndr. Zi:a n:i.evo/Uhahis artlar yerine getiren kimseler,
bu suretle resmen mslrp.an ~ami~ bir .yesi olarak
kabul edilmektedir. Nitekim burada Hz .. Peygamber tarafndan
verilen ta:df de. slam'n derinlemesine pir tarifi deil, daha
ziyade d gdml 4i;.darll vurgulayan yani zahiri yn
daha air -l;}asan bir tariftir9. Teslimiyet kavramnn- derni
dindarl ifade eden boyutura, belki ayni hadiste . Hz
Peygamberin "ihsfu" iin verdii tarif daha yakndr. yleki o,
"ihsfu'~. ~ksiksiz bir mslman olmak,
insann Allah'
gryqtmu gibi ona kulluk etmeSi, olarak tanmlamtr.
Kur'an- Kerlmde de tesliliyet kavram ile "ihsfu" kavramlar
zaman z~;n. ayn1 manada kullanilm.tr. Mesela "... kim
yzn,il Allah'a t~slim eders~, o muhsindir, onun ecri Rabbi
katzntiadr"2o ~yet:inde. ~ihsfu" kavram ile teslimiyet kavram
ayn. :p.fuad~ }{.:ull,~tr. Nisa suresi 125. ayette de "ihsfu"
kavram teslimiyet kavra:mma
sfat yaplarak,
teslimiyet
kavrcimndan sanki daha ok "derni dini inan"n anlalmas
gerektii aniatlmak
istenmitir.
Yine Kur'an- Kerimde
teslimiyet kavrairinn derfin.i dini inancl. ifade ettii yerlerin
bazlarnda ihsfu kavramyla beraber kullanlmasna da zaman
zaman rastlamak mmkndfu2,

7 Kr~. zutsu, Toshihiko, Kur'an'da Dini ve Ahlaki Kavramlar,

Ter. Selahattin Ayaz, Pnar Yaynlar, 2. Bask, stanbull991, s. 252.
Bk. Buhari, Muhammed b. smail, es-Sahih, Mektabet'lslamiyye, stanbul, man, 27.
< Kr~. zutsu, Toshihiko, slam Dncesinde man Kavram,
ev. Selahattin Ayaz, Pnar Yaynlar, stanbul 1984, s. 76.
20 B k. Bakara, 2/ 112.
21 Bk. Lokman, 31/22; Nisa, 4/125

FARTJK.KARACA

Lokman suresi 22 ayette geen teslimiyet kavram :ile

dinin psikolojik tanm arasndaki paralellik de dikkat
ekicidir. Zira psikolojik olarak ferdin inand. varlkla
(Kutsalla) kurmu olduu iliki eklinde tann;l~an din2 2,
bunida teslimiyet kavramyla ifade edilmekte ve Kutsalla bu
ekilde bir ilikinin her adan sahibine bir tr g kayna
gibi hizmet edecei vurgulanmaktadr.
Teslimiyet kavram Kur'an'da btn mallukat iine
alabilecek derecede geni manalarda da kullarulmtr. Mesela
"Gklerde ve yerai:;ldler .ister istemez ona teslim olduklan halde,
Allah 'n dininden baka$ln m anyorlar"2::. ayetindeki teslimiyet
kavram,

insan haricindeki

mallukat

da

mul

iine

almas

ve zorunlu'bit boyun enleyi ifade etmesinden dolay olduka

geni bir mfuia ifade etmektedir.

Bu balamda unu da ilave etmek gerekir ki her ne

kadar ayn manada kullanlyor olsalar . da "slam" (din ismi
olarak) ve "teslimiyet" kavramlar arasnda bir iiem-kaplam
fark olduunu sylemek mmkndr. yleki teslimiyet
kavram, . da}a nce ifad,e ettiimiz gibi "gnlden balanma"
yannda bunup. tam zdd "gerekte inanmad halde inanyor
gibi gzk:ne"yfcie ifade etmektedir. slam ve buna bal olarak
"mslman" kavramlan ise gnlden balanma anlamndaki
teslimiyeti iermesinin yannda, bu inancn gerekleri olan
kulluk grevlerini yerine getirmeyi de ifade etmektedir. Buna
gre slam kavram, teslimiyet kavramndan farkl olarak dini
pratikleri de iine alan bir genilikte kullanlmaktadr. Zira
mslman sfat daha ok inan-ariel btnl iinde
olanlara layk grlmektedir. Ancak inanmadklar halde
inanyor gibi grnenler iin olduu gibi, inandklar halde
kulluk grevlerini yerine getirmede ihmalkar davrananlar iin
de ayn sfatn kullanlmas, slam kav-ramndan dini pratikler
:.2 Kr. Yavuz, Kerim, "Din Psikolojisinin Aratrma Alanlan",
Atatrk ni. .F.D., Erzurum 1982, say:S, s. 87; Hkelekli, Din
Psikolojisi, s. 70; Peker, Hseyin, Din Psikolojisi,_ Snmez Matbaa ve
Yaynevi, Samsun 1993, s. 87., Din Psikolojisi, s. 87; Yaparel. Recep,
Dua: Psikolojik Bir Yaklasm, zmir 1995, s.6.
:..; Bk. Ali mran, 3/83.

DLlviiZDE DiNI NAN FJ'DE EDEN BAZI KAVRAMLAR

233

olmakszn

sadece dini inancn anlalabileceili de ortaya

Ancak buradaki dini inanc, teslimiyet
kavramnn ifade ettii d gdml dini inantan ziyade fazla
dernf olmayan i gdml bir dini. inan olarak
deerlendirmek mmkndr. nk inandklan halde kulluk
grevlerini yerine getirmeyen insanlar, ou zaman bu
durumlarndan dolay bir eziklik hissetmektedirler.
koymaktadr.

Dilimizde dini inan ifade edip teslimiyet kavramyla

olan dier baz kavramlar; iman, .ihlas, tevekkl,
tefviz, rza .ve dua kavramlandr. imdi bunlan teslimiyet
kavramyla olan ilikileri asndan inceleyelim.

yakn ilikili

fman ve Teslimiyet
man
kelimesi
An:ipa'da
"emn"
veya
"eman"
kelimesinden tretilmi olup lgat:te emin olmak ve tasdik
etmek manalarma gelmektedir24. Istlahta ise iman, vicdani bir
aksiyon olarak insann Allah'a ve koyduu kanunlara kendi
iltiyariyle kalpten ve yrekten tam bir tesliniiyetle boyun
emesini ifade etmektedirs. Bu tarife gre iman, teslimiyet
~avramyla hemen hemen ayn manaya gelmektedir. Fakat
iman ij~ slam kavramlannn ayn manaya gelip gelmeyecei,
yani bu iki kavramn birbirlerinin yerine kullanlp
kullanlamayaca ye ha;.gisinin daha geni bir anlam ierdii
meselesi teden beri tartlagelrni konulardan biri olmtur:
.

..

man ~e slam kavramlanr;.n ayn m.anaya gelemeyecei

ni iddia edenlerin en nemli eleiilierinden birisi yukanda temas

ettiimiz. Hucrat suresinin 14. ayetidir. yleki. orada slam
za.hi,ri n:}nada teslimiyetn arz, iman ise gerek teslimiyet
olarak ortaya konmaktadr6. Bunun haricinde Yine . Hz.
:.!4 Bk bn Manzur, Lisanu'l~Arab, C.XIII, s. 21; Mu'cemu elfaz,
C.I, 55; Cevheri, Shah, C.V, s. 2071; C;lrcani, Ta'rifat, s. 27.
:. Akseki, A. Hamdi, sliim Ftri, Tabii ve Umumi Bir Dindir,
Neie Haz. Hasan Tahsin Feyizli, Nur Yaynlar, Ankara 1981, s. 15.
2r Bu konuda geni bilgi iin bk. Akseki, slam, s. 69; Gazali,Ebu
Hamid, hya-u Ulumi'd-Din, Ter. Mehmed A. Mftolu, Prlanta
Yaynlar, stanbul, C.I, s. 346-347.

FARUK KARACA

234

Peygamberin Cibril hadisinde iman ile slam' birbirinden

tarifler vermesi de bu gr savunanlarn
delillerindendir27. Ancak btn bu tartmalara ramen, iman
ile slam kavramlarnn Kur'an- Kerimde mteratif olarak
kullanld. yerler bulunmaktadr ve bundan olsa gerek gnlk
dilde bu kavramlarn birbirlerinin yerine olduka sk
kullanlmaktadr. Mesela Hz. Musa'nn kavmine, "Ey kavmim!

ayrarak farkl

Siz gerekten Allah'a fman etmi ve Onun birliine ihlas ile

olmu mslmanlardarisanz, artk Allah'a tevekkl

tslim

edin"2

diye buyurduu ayet, bu balamda delil olarak

ayetlerden birisidir. yleki, ayette geen "iman
' ettinizSe'' manasma gelen "amentm" tabiri ile "ihlas ile teslim
olmu mslmanlardansanz" manasn ifade eden "mslimin"'
tabiri ayn manaya gelmektedir29. Yine; "Allah katnda gerek
din slam'dr"-~o ve "Kim slam'dan baka din ararsa ondan bu
din asla kabul olunmaz":n ayetleri de bu konuda delil olarak
kullanlmaktadr. Mesela Fahreddin Raziye gre bu ayetler,
Allah katnda makbu1 olan dinin sadece slam olduunu
gstermektedir. Zira eer iman, slam'dan baka bir ey
olsayd, imfun Allah katnda makbu1 bir din olmamas
gerekirdi ki, durumun byle olmadnda bir phe yoktur3:..
kullanlan

zerinde tartlan baka bir konu da bu iki kavramdan

hangisinin mfuaca daha geni olduu meselesidir33. Ehl-i
Snnetin bu konudaki gr, slam kavramnn daha genel
bir kavram olduu dorultusundadr. yleki, her mslman
zorunlu olarak mrnindir. nk iman olmadan hi kimse
mslman olamaz. Fakat daha nce deindiimiz gibi inanan
Gazali, hya, C. I, s. 347.
Yunus, 10/84.
Gazali, hya, C.I, s. 345-346.
Ali mran, 3/19 .
Ali mran, 3/85 .
.::. Bk. Razi, Fahreddin, Tefsir-i Kebir, Ter. Suat Yldrm-Sadk
Kl-Ltfuilah Cebeci-C. Sadk Doru, Aka Yaynlan, Arkara 198993, C.VI, s. 213.
;:.:. Geni bilgi iin bk. zutsu, slam Dncesinde, s. 75-105; bn
Teymiyye, man zerine, Ter. Salih Uan, Pnar Yaynlar, stanbul
1985, s. 31-51.
B.k.Bk.
29 Bk.
:<o Bk.
\1 Bk.
21

DLMZDE DNI lNAN FADE EDEN BAZI I-:AVRAMLAR

235

. herkes ibadet grevlerini yerine getirmedii mddete

mslman slfatna layk grlmemektedira4. Burada slam
kavra:pn ifade ettii ' manaya kazandmlan genilik dini
pratiklerdir. Zira tasdik ve kabulden ibaret olan iman sadece
zihinsel bir sretir. Ancak teslimiyet, belli bir mahal ile snrl
olmayp vcut organlannn tamamnn itirakiyle yaanan bir
hali ifade etmektedir. Aynca inanmadklar halde inanyor gibi
grnen mnafkl~ da dil . balamndan mslman olarak
nitelendirilmeleri, slfu:: kavramnn iman kavramndan daha
geni bir anlamda kl:llanldn gsteren . dier bir durum
olarak mtalaa edilmektedir-~s.

Netice olarak bu iki kavram gnlk dilde birbirlerine ok

hatta zde olarak kullanlmaktadr, Aralannda lgat ve
kavramsal adan bir takm farkllklar varsa da birisinin
tekisinden bamsz olarak varolabileceini dnmek hayli
zordur-~6. Zira dini pratikler mutlaka bir inan temeline bal
olduklan gibi, inanan ile inanlan arasnda zihinsel bir iliki
olan iman da mutlaka bir ekilde kendisini deifre edecektir.
Nitekim iman semantik yapsnda nemli bir teslimiyet esi
barndrmaktadr. Zira Kutsala iman etmi olan, zmnen onun
emir ve yasaklarna teslim olmu demektir. Ancak btn
bunlarla birlikte slam kavramnn, bnyesinde ayn anda hem
i gdfu:ii hem de d gdml bir dini inanc barndrd,
yani dinin derni boyutunu ile da yansyan boyutunu ayn
anda ifade ettii ve dini pratikleri de muhtevi oluu iin iman
kavramndan daha genel bir kavram olduunu sylemek
mmkndr.

yakn

Ayrca iman kavram yerine kullanlan dier bir kavram

olan "itikat" kavram da Igat manas itibaryla iman kavramyla
hemen hemen ayn manaya gelmektedir-~?. Ancak gnlk dilde

MBk. zutsu, slam Dncesinde, s. 81; E'ari, Ali b. smail, el

ibiine an Usii.li'd-Diyiine, Dar-u bn Zeydun, Beyrut, s. 10.
:.:. Kr. zutsu, Toshihiko, slam Dncesinde, s. 87.
;<6 Kr. Taftazani, erhu'l-Akiiid, Ter. Sleyman Uluda, Dergah
Yaynlar, stanbull991, s. 450-553
:7 Bk. Mu'cemu elfiz, C. II, s. 232.

236

FARliK KARACA

ou zaman i gctrnl dini inan manasnda kullanlan "itikat"

kavramnn, bu manaya ilave olarak "herhangi bir eye
inanmak" manasn da ihtiva ettii iin, anlam itibaryla iman

kavramndan

daha geni olduunu sylenebilir: Zira iman

tahkiki mmkn olmayan inanla,r iin

kavram, daha ok
kullanlmaktadr;.

hlas ve Teslimiyet
hlas lgatte; saf, kanksz olmak, vasl olmak,
kurtulmak,
piirmek
ve
tahsis
etmek
manalarma
gelmektedir-w. Istlahta ise; kalbin, saflnn bozulmamas iin
' btn bulank ve kank ilerden ve kendisini bozabiiecei
dnlen eylerden beri olmasn ifade eden ihlas kavramyla
ilgili olarak zellikle tasavvuf literatrnde pekok tanm
yaplmtr. Bunlarn bazlan yledir:

"hlas, amelleri afetlerden, ahlak. danklktan, halleri

baka eylere

iltifat etmekten ve nefisleri Allah'n dndaki her

tasfiye etmektir"4o. "hlas, Allah Teala ile kulu arasnda
bulunan bir srdr. Melek bilmez ki sevabn yaza, eytan
bilniez ki ifsad ede, heva ve heves bilinez ki onu sapta"4,
"hlas,-itaat ve ibadetle srf Allah Tealay murat etmektir"4 :.
eyden

Bu zellikleriyle . ihlas, bizzat Allah Teala tarafndan

emredilmitir. "Onlar dini ancak ve ancak Allah'a halis klarak

ibadet etmek:tef baka bireyle emrolunmadzlar"4., ayeti ihlas

hakkndaki

ayetlerden sadec~ biridir. Hz. Muhammed de "...Ya

Rabbi! Beni ve ehlimi her zaman dnyada ve ahirette sana

.: Kr~. Hkelekli, Din Psikolojisi, s. 156-157

~'" Bk. bn Manzur, Lisanu'l-Arab, C.V, s. 26-27; G!vheri, Shah,

C.III, s. 1037; Mu'cemu elfaz, C. I, s. 363.

o Bk. Bursevi, Rhu'l-Beyan, C.Vl, s. 33-34.
41 B k. C.rcani, Ta'rifat, s. 7; Ku~eyri, Abdulkerim, Kueyri.
Risalesi, Haz. Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul 1978,
s.308.
4:l Bk. Ku~eyri, Risale, s. 306.
4.: Bk. Beyyine, 93j5.

DiLiMiZDE Di:--!1 NAN iFADE EDEN BAZ! KAVf~AMLAR

237

kar iblasl

yap... "~ 4 diye duada bulunarak iblasa

neme dikkat ekmitir.
hlas

kavram

ile

teslimiyet

kavram

verdii

noktada

birlem;ktedirler. Teslimiyet de kaytsz ve artsz olarak

Tannyadr.

hlas

da btn dier eylerin, ortadan

ancak ve ancak Tannya kulluk etmeyi ifade
etmektedir. yleki, insann bilerek ve isteyerek kendisini
Allah'n iradesine itenlikle, teslim etmesi sonucu meydana
gelen teslimiyetten4'- sonra, teslim olduu varla kar yapm
olduu ibadetlerde baka eylere tevessl etmesi mmkn
deildir. Yani gerek manada teslimiyet, iblasn olumasnda
balca amildir. Zaten ihlasta da l?ir manada teslimiyet vardr.
yleki dinini yalnzca Tannya has klan insan, zaten Ona
teslim olmu, Onun iradesini btn itenlii ile kabullenmi
demektir. Buna gre ihlasl insan, artk Onunemrettii btn
eyleri seve seve yapacak, bana holanmad eyler dahi
gelse honutlukla karlamaya alacaktr ..
kaldrlmasyla

Tevekkl ve Teslimiyet
Tevekkl lgatte, teslim olmc:k, itimat etmek, gvenmek
gibi manalara. gelmektedir46. Istlahi olarak tevekk:ln de
bilhassa mutasavvflar tarafndan pekok tarifi yaplmtr.
Konumuzia olan ilgileri asndan u tarifler dikkat ekicidir:
. "Tevekkl, kaza ve kaderin hkmne kaytsz ve artsz
teslim olmaktr"17 "Tevekkl, kulun kendisini Allah Tealfun
iradesine salvermesi, yani mutlak surette ilahi iradeye teslim
olmasdr"4. 'Tevekkl, ek ve pheyi terketmek, Malik'l-

41 Bk. Ebu Davud, Sleyman b. el-E:'as es-Sicistani, Snen,

Messeset'l Ktbi's -Sikafiyye, Beyr:ut 1988, Vitr, 25.
4;; Kr'?. zutsu, Toshihiko, Kur'an'da Allah ve nsan, ev.
Sleyman Ate, Kevser Yaynlar, Ankara, s. 188
4< Bk. bn Manzur, Lisanu'l-Arab, C.XI, s. 736; Cevheri, Shah,
C.V, s. 1845; Mu'cemu elfaz, C. II, s. 879.
47 Bk. Kueyri, Risale, s. 261.
4 Bk. Kueyri, Risale, s. 260

FARUK KARACA

Mlk

olan.

Cenab-

Hakka

mutlak

olarak

teslimiyet

gstermektir"''.

Kur'an'da tevekklden .bahsedilirken onun im.c'n ile

birlikte
zikredilmesi
dikkat
ekicidir.
Mesela:
Eer
inanyorsanz Allah'a tevekh:l ediniz'~.o ayetinde tevekkl,
imal:un hakikati olarak ortaya konmutur:; .
Tevekkl ve teslimiyet kavramlar arasndaki yakn iliki,
tevekkl kavramnn lgat 'manasnda bile ortaya kmaktadr.
Yukarda da belirttiimiz gibi tevekkl etmek, teslim olmak
demektir. Istlahi tariflerden de teslimiyet-tevekkl ilikisi ak
blarak grlmektedir. yleki, kulun ilahi iradeye kaytsz
artsz
teslim olmas . demek olan tevekkl, teslimiyet
kavramnn i gdml dindarl ifade eden boyutuyla
tamamen rtmektedir. Fakat zellikle tasavvuf literatrnde
tevekh'iil daha ok kullanlm, teslimiyet daha ziyade tevekkl
ierisinde ilenmitir. yleki teslimiyet, tevekkln bir derecesi
olarak da telakki edilerek mtevekkilin; tevekkl, teslim ve
tefvizden- oluan derecesi olduu kabul edilmitir5:. Fak:at
u .da unutulmamaldr ki, tevekkl hali teslimiyetten sonra
oluan bir durumdur:>; Zira insan, ancak bir otoriteye btn
kalbiyle balartp teslim olduktan- sonra, btn ilerini ona
havale e de bilir.-

Tefviz ve Teslimiyet
Tefviz kavram gnlk dilde fazla kul1anlmamasna
tasavvuf literatrnde sklkla kullanlmakta ve
teslimiyet kavramyla ou noktalarda paralellik arzetmektedir.
yleki - lgatte, tasarruf ve iradeyi baJ:c~arna vennek
'
. .
ramen

4' Bk. Kueyi, Risale, s. 264.

:;o Bk.Ma.ide, 5/23.
:;
Kr.- Slemi, Ebu Abdin-ahman, Slemi.nin Risaleleri,
Tasavn.jun Ana ilkeleri, ev. Sleyman Ate, Ankara niversitesi
Basmevi, Ankara 1981; s. 87; Tabbara, Ruhu'd-Dini'l-slfuni, s. 212.
:;: Bk. Kueyri, Risale, s. 261.
:;,: Kr. Gazali, Ebu Hamid, . Kimya-y Saadet, Ter. A. Faruk
Meyan, Bedir Yaynlar, stanbull981, s. 709

DiLiMiZDE Dil'\1 NI\N iFADE EDEN BAZI KAVRAMLAR

239

olarak; insann tm
havale etmesi ve Onun yapt ve
yapaca her ii gnl holuuyla karlamas, hibir hususta
ne dil, ne de kalp ile Ona itiraz etmemesi, szanmamas ve
iinde bir rahatszlk dahi hissetmemesi gibi derin ve psikolojik
manalar ifade etmekted.ir"". yani tefviz kavram, btn ileri
alemin idarecisi, terbiyecisi ve yaratklarnn yararn bilen ve
. gzeten Tannya teslim etmek manasnda kullanlmaktadr56.
yleki tefviz sahibi kimse, iyi gzel art olmakszn ileri kendi
istek dairesinden ikararak Allah'a havale etmektedir.
manasma gelen"4 tefviz

kavram, stlahi

ilerini inand varla

Tefviz kavramnn stlahi manas gznne alndnda,

insani iradenin tamamen ortadan kalkmas gibi bir durum
orteya ikmaktadr. Meseleye bu adan bakldnda inanan
ile inanlan arasndaki ilikinin sanki tek tarafl bir ilikiyini
gibi tezahr edecei dnlebilir. Ancak bu ilikinin
balangcnda etkin olan insani iradenin, ilikinin devam:inda
yokolmaktan ziyade ilahi iradeyle btnlemeye doru yol
ald dnlrse, insani iradenin bu ilikide varln devam
ettirdii daha iyi anlalabilir. yleki tefviz durumunda
inanan ile inanlan. arasndaki iliki, hasta ile doktoru
arasndaki ilikiye benzetilebilir. Zira bir hastann, doktorunun
tp ilminin btn inceliklerine vakf olduunu, dolaysyla
kendi hastaln ve ne ile shhat bulacan son derece iyi
bilmekte olduunu .ve kendisine acyp efkat gstereceini
bilmesi durumunda, btn ileri o daktorun gr ve tedbirine
brakp ona itirazsz teslim olmas son derece mantikldr. Bu
tr bir iliki sonucunda hasta, ifa bulacan umarak
doktorunun kendisine vermi olduu tatl ve ac ilalan
aralarnda bir eynm gzetmeksizin k-ullanr. Tpk bunun gibi
tefviz sahibi insan da hi phe etmeden kainatta Tanrnn
Bk. bn Manzur, Lisanu'l-Arab, C.V, s. 210; Cevheri, Shah,
C.HI, s. 1099; Mu'cemu elfaz, C. II, s. 348.
"" Bk. Uluda, Sleyman, Tasavvu.f Terimleri Szl, Marifet
Yaynlar, stanbull991, s. 477-478.
"'' Bk. Erzunmlu brahim Hakk, Marifetname, Sad. M. Fuat
Ba~ar, Kit-San Yaynlar, stanbull985, s. 385; en-Nedvi, Abd el-Bari,
Kitap ve Snnetin Ruhuna Gre Tasavvuf ve Hayat, Ter. Mustafa
Ate~, rfan Yaynla:, stanbull974, s. 190.
"4

240

FARUK KARA CA

bilgisinden hibir eyin hari olamayacana, Onun kullarna

son derece merhametli ve efkatli olduuna inanmakta, btn
ileririi Onun takdirine brakmakta ve btn itenlii ile Ona
teslim olmaktadr. "Eer Allah sana bir keder dokunduracak
olursa onu Allah 'tan baka giderecek yoktur ve eer sana bir
hayr dilerse o zaman da Onun ihs.nn geri evirecek yoktur'"''

ayeti de bu
mahiyettedir.

ekildeki

ballk

ve

teslimiyeti

destekler

teslimiyet ve te:tViz kavramlannn birbirlerine olan

ortadadir. Ancak aralarnda yle bir fark
,'grlmtr: Te:tViz hali, kazadan' nce, teslim hali ise,
. kaz ad ari 'sonra meydana gelmektedir. yani te:tViz ne olaca
bilinmeyen bir ii gerek failirte havale etmek, olacak olan ii
daha olmadan kabullenmektir. Bir nevi kazay beklemektir.
Teslimiyet ise kazadan sonra yani i vaki olduktan sonra onu
olduu gibi kabullenmek, hibir itirazcia bulunmamay ifade
etine:ktedir:..
nsann
tal;:dire
ve
kazaya mdahale
konusundaki acziyeti dnlrse, onun gnlden bal
olduu varla ka.Zadan'nce veya sonra teslim olmas arasnda
fazla bir fark olrtayaca daha iyi anlalabilir. Yani neticede
teslimiyet ve te:tViz kavramlannn birbirlerine ok yakn
manalar ifade ettiini sylemek mmkndr. Ancak yire de
tefviz kavramnin teslimiyet kavram:idan daha kuvvetli bir
ball ifade ettii sylenebilir.
yaknlklan

Rza

ve Teslimiyet

Rza kavra.tn lgatte; semek, tercih etmek, kabul etmek,

olmak vb. gibi manalara gelmektedir5<. Btn dier
kavramlarda olduu gibi' nza kavramnn da stlahi olarak
eitli tarifleri yaplmtr. Mesela Crcani ve Slemi'ye gre

raz

:>7.Bk. Yunus, 10/107.

Maturiti mezhebine gre kaza, ilahi kaderin yeryznde tecellisi
manasnda kullanlmaktadr.

:>H Kr~. brahim Hakk,

Marifetname, s. 378.
Bk. bn Manzur, Lisanu'l-Arab, C.XN, s. 323-324; Cevheri,
Shah, C.VI, s. 2357; Mu'cemu elfaz, C.I, s. 513.
:;,

DL~IZDE DJ'\I NAN iFADE EDEN BAZI KAVRAMLAR

241

nza; kaza karsnda kalbin hoiut olmas, yani Allhll'tai

gelen hereyi honut bir ekilde karlamaktan ibarettirno.
Kueyri ise nzay; "kiinin Allah'n cehennemi sa tarafna
koymas halinde biraz da sol tarafa koymasn iStememesi"
olarak tanmlamtr; .
lt.
;..

Tariflerden de anlalaca zere nzada tam bir teslimiyet

hali bulUnm.aktadr. yleki insan, kendisine bir nimet
verilmesi .. durumunda bunu kabul etmekte, herhangi bir
nimetten mahrum olmas veya bana bir bela gelmesi
durumunu da honut bir ekilde karlamaktad:J:-6:. Bu
duri~daki msan, kendisini tamamen inand varla teslim
etmekte. ve nimet ile bela arasnda bir fark grmemektedir.
Aynca r:iz~i ve teslimiyet kavrarilar, herikisinin de kazadan
sonra ineydana gelen bir hali ifade etmeleri noktasnda
birlemektedirler.
Kur'an-

Kerimde pek ok ayette nzanu nemi zerinde

Mesela bunlardan birisinde "Allah onlardan

d~aktadrn".
raz

oldu.

Onlar

da

Allah'tan

raz

oldular,

bu

byk

k:urtulutur"M.

buyrularak, nza halinin insanlarn kurtuluuna

vesile olaca belirtilirken, inanan ile inanlann birbirlerinden
raz
olmalar
durumu
da byk
kurtulu
olarak
vasfiand.rilntr.

Dua ve Teslimiyet
Lgatte bireyin gelmesini istemek, t~vik etmek, muhta
olmak, sevketmek, alrmak, seslenmek;. yardm istemek,
davet etmek ve yaJiarmak gibi manalara gelen dua
kavramun,:. stl~ nianas da lgat manas:i paralelindedir.
,,o Bk. C-cani, Ta;-ifa:t, s. 7S; Sle~i, Tasavvufun Ana ilkeleri,
s.91, Uluda, TasavvufTerimleri S;:l, s. 396-397
,, Bk. Ku~eyri, Risale, s, 291; Slemi, Tasavvufun Ana ilkeleri,
s.91.
"2 K-. brahim Hakk, Marifetname, s.403.
r,,, Bk. Taha, 20/ 130; Hadid, 57/20; Tevbe, 9/72;
"~ Bk. Maide, 5/119.
''" Bk. bn Manzur, Lisanu'l-Arab, C.XIV, s. 257-258; Cevheri,
Shah, C.VI, s. 2337; Mu'cemu elfaz, C. I, s. 407.

242

FARlJK KARACA

yleki

olarak; "Bir eyin yaplmasn veya

medih ve sena yollu ve kulun zillet ve
bir dil ile istemek"6~>, "inanan kiinin
Tannya yalvar ve yakar"n7, "Allah'n huzuruna haya dili ile
kmak"ht' gibi derni manalar ifade etmektedir.
dua

istlahi

yaplmamasn, Allah'
ihtiyacn liade eden

Psikolojik manasyla ise dua, inanan insann inand

varlkla :fi.kren ve hissen miinasebete geme ve Ona ykselme
ura''{), .veya hrmet ve kranlarn sunmak, dileklerini
bildirmek

suretiyle

Ona

tevecch

eklinde

yorumlan-

maktadr70.

Kur'an-

Kerim ve hadislerde de duaya old'::Wf(fazla

ehemiiyetverilmitir. yleiri Allah TeaJ.a, "Ya Muha~d! De ki;

Duanz olmasayd Rabbim size deer verir miydi''7.

"Ya
Muhammed! Kullanm beni senden sorduklannda, (onlara)
uphesiz, benim onlara yakn olduumu, dua ettii zaman dua
edenin duasna .icabet edeceimi syle''!:!. eklindeki ayetlerle
duaya verdii nemi aka ortaya koymutur. Hz Peygamber
de "Dua ibadetin iliidir, zdr"'1 hadisiyle duann dindeki
yerine dikkat ekmek istemitir.

Dua ve
teslimiyet kavramlarnn manaca olan
yakmlklarn ortadadr. yleki dua, ferdin Allah'n stn
varln kabullenii ve Onun karsnda aczini itiraf ederek,
dikkatini Ona arzetmesi, bir bakma Allah'n iradesine teslim
olmasndan baka birey deildir. Dinin de insan ile Kutsal
''" Bk. slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Basunevi, stanbul 1988,
C.III, s. 650 (Dua Maddesi).
,,7 Bk. Peker, Din Psikolojisi, s. 69.
"~ Bk. Kueyri, Risale, s. 380.
"'' Bk. Carrel, Alexis, Dua, ev. M. Alper Ycetrk, Yamur
Yaynlar; 2. Bask, stanbull967, s.28.
70 Kr. Pazarl, Osman, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, II. Bask,
stanbull972, s. 193; Peker, Din Psikolojisi, s. 69.
7 Bk. Furkan, 25/77.

72 Bk. Bakara, 2/186.

7.: Bk. Tirmizi, Ebu sa, es-Snen, Tah. Ahmed Muhammed akir,
Daru'l-Fikr, Deavat, .

DLl\IZDE D:NI NAN iFADE EDEN BAZI KAVRAMLAR

243

arasnda bir mnasebet kurma abas

dua ile teslimiyet kavramlar arasndaki
yaknlk aha belirgin bir ekilde ortaya km olur. Zira dua,
Kutsal ile insan arasndaki haberlemenin insandan Allah'a
doru olan boyutunu oluturmakta74, bylece insan ile Kutsal
arasnda din yolu ile kurulan ilikinin tipik bir modeli duada
_vcut bulmaktadr7". Yani teslimiyet btn manasyla duada
bulunmaktadr. nk dua olaynda kulun sebeplerden
kesilmesi szkonusudur. Yani kulun fiilen yapabilecei baka
birey yoktur.
Yine kaderin tecellilerini rza vasf ile
karlamann duada art olmas_7o dua ile teslimiyet arasndaki
yakn ilikirlin farkl bir boyutunu oluturmaktadr. Aynca
slam dininde kabul kuvvetle umulan bir duada yerine
getirilmesi gerekli griilen birinci artn teslimiyet hali olmas
da dua ile teslimiyet arasndaki yakn ilikiyi bir baka adan
ortaya koymaktadr;;.

veya en yce kudret

olduu dnlrse,

Netice olarak teslimiyet kavram, yukarda bahsedilen

dini inan ifade eden dier kavramann ifade ettikleri manalan
kapsayabilecek ve hatta onlann ifade etmedii birtakm
manalan da ifade edebilecek bir genilii sahiptir. zellikle
dilimizde kullanlan ekliyle slam kavramnn "teslimiyet"
_formu daha ok i gdml dini inanc ifade edecek ekilde
kullanlmakta ve ou noktalarda dini inan ifade eden dier
kavramlarla aynilik arzetmektedir. Bu balamda teslimiyet
kavram ile iman ve tefviz kavramlarnn manaca ve oluum
sreci itibariyle birbirlerine daha yakn olduklan sylenebilir.
Dier
kavramlar olan tevekkl, ihlas, rza ve dua
kavramlarnn ise, teslimiyet kavramyla manaca birbirlerine
olan yaknlklaryla birlikte, teslimiyetten sonra oluan
birtakm haller ve eriilen makamlar olarak deerlendirilmesi
mmkndr.

Kr!?. Yaparel, Dua, s. 6.

Hkelekli, Din Psikolojisi, s. 214.
''' Bk. Ku:eyri, RisaJe, s. 380.
77 Bk. Peker, Din Psikolojisi, s. 70
71

7-:-. Kr:.