1

AZRBAYCAN DVLT NEFT AKADEMYASI

lyazmas hququnda

HSEYNOV ELVN MBARZ OLU

FONTAN ARMATURUNUN GRM QABLYYTNN TDQQ

xtisas: 050625.1 Texnoloji manlarn v avadanln mhndisliyi

MAGSTR DSSERTASYASI

Elmi rhbr:

t.e.n., dosent Mustafayev S.D.

Bak 2015

REFERAT
Magistr dissertasiyas giridn, drd fsildn, nticdn v dbiyyat
siyahsndan ibartdir.
Birinci fsild fontan quyusunun az avadanl kompleksi, armaturann
konstruksiyalanmas prinsiplri, onlara qoyulmu tlblr rh edilmidir. Burada
fontan armaturalarnn mvcud konstruksiyalarnn icmal, bir quyudan iki layn
ayrlqda istismar n iki llli armaturlar bard d mlumatlar verilmidir.
Ikinci fsild, fontan armaturasnn v onun siyirtmlrinin iqabiliyytin
baxlmdr, onlara qoyulmu texniki v istismar tlblri ilnmidir, eyni zamanda
onlarn konstruktiv parametrlri saslandrlmdr. Digr trfdn, armaturann
etibarlnn v detallarnn davamllnn artrlmas yollar gstrilmidir v
avadanln i qabiliyytini tmin etmk n tdqiqat istiqamtlri tyin edilmidir.
nc fsild, mxtlif meyarlar zr armaturlarn i qabiliyyti tyin
edilmidir; bu i hm d siyirtmlr n yerin yetirilmidir. Burada hm d
siyirtmnin ayr-ayr detallarnn mhkmliy hesabatlar verilmidir.
Drdnc fsild, fontan armaturasnn istismar zaman mahid ediln
nasazlqlar v mrkkblmlr rh edilmidir, onlarn yaranma sbblri
gstrilmidir v onlarn aradan qaldrlmas n konkret tkliflr tvsiyy
olunmudur; armaturlarn istismar v tmiri zaman thlksizlik texnikasna ml
edilmsi qaydalar da verilmidir.

ABSTRACT
Master's thesis introduction, four chapters, the result is a list of literature.
The first chapter of the fountain complex in the mouth of the well, fittings
constructions principles, set out the requirements imposed on them. A review of
existing structures fittings the fountain, a well of two-barrel fittings for the operation
of two layers were also reported separately.
In the second chapter, fittings and valves the ability to work considered fountain,
they developed the technical and operational requirements, but also based on their
structural parameters. On the other hand, fittings ways to increase the reliability and
durability of parts and equipment efficiency has been appointed to ensure that the
research directions.
In the third chapter, the ability to work on different criteria has been appointed
fittings; Both valves have been carried out for this study. There were also reports of
valve strength of separate details.
In the fourth chapter, the observed defects and complications during the operation of
the fountain has been interpreted fittings, their causes, and their removal has been
recommended for the specific proposals; the observance of safety rules during the
operation and maintenance of fittings are also given.

MNDRCAT

1.
1.1
1.2
1.3
1.4
2.
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
3.
3.1

Giri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
FONTAN QUYUSUNUN AVADANLIQ KOMPLEKS . . . . . . . . . . .
Fontan armaturasnn konstruksiyalandrlmas prinsiplri . . . . . . . . . .
Armaturann konstruksiyasna qoyulmu sas tlblr . . . . . . . . . . . . . .
Armaturalarn mvcud konstruksiyalarnn icmal . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bir quyudan iki layn ayrlqda istismar n fontan armaturalar . . . . .
FONTAN AVADANLIININ QABLYYTLY . . . . . . . . . . . . . .
Fontan armaturalar siyirtmlri v onlarn iqabiliyytliyi . . . . . . . . . .
Fontan armaturasna qoyulan texniki v istismar tlblrinin ilnmsi.
Fontan armaturasnn konstruksiya parametrlrinin saslandrlmas . . .
Fontan armaturasnn etibarl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fontan armaturas detallarnn davamllnn artrlmas. . . . . . . . . . . . .
Avadanln iqabiliyytini tmin etmk n tdqiqat istiqamtlri. . .
MXTLF MEYARLAR ZR AVADANLIIN
QABLYYTNN TYN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fontan armaturas siyirtmsi i qabiliyytinin mhkmlik meyar zr
tmin edilmsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

sh.
6
7
8
18
22
24
34
37
42
43
50
55
56
58

3.2
3.2.

Siyirtm detallarnn mhkmliy hesab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sipr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

58
59
59

1
3.2.

Yhr (yhr halqas) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

62

2
3.2.

pindel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63

3
3.2.

tok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

64

4
3.2.

tanq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

66

5
3.2.

Silindr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

68

6
3.2.

Dayaq aybas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69

7
3.2.

Qapaq aybas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69

8
4.
4.1

FONTAN ARMATURASININ STSMARI V TMR . . . . . . . . . .

Fontan armaturas zr thlksizlik texnikas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

70
70

NTC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DBYYAT SYAHISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
LAVLR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

GR

72
73
74

Mvzunun aktuall. Son illrd lkmizd neft v qaz hasilat durmadan artmaqdadr v yaxn glckd bu karbohidrogenlrin hasilatlarnn daha da yksldilmsi neft strategiyas siyastimizin mhm mslsidir. Mdnlrd ttbiq ediln
istismar sullarndan birincisi fontan suludur ki, bunun da tz kf edilmi yataqlarda, o cmldn dniz neft v qaz yataqlarnn mnimsnilmsind byk rolu
vardr. Fontan armaturas fontan istismar neft v qaz quyularnn aznda qurulan
avadanlqdr v neft v qaz hasil edilmk n tyin edilmidir. Fontan armaturas
uzunmrl, etibarl v yksk iqabiliyytli olmaldr.
Hazrki magistr dissertasiyasnda hmin bu ox mhm msllrin tdqiqi v
hlli nticlri rh edilmidir. Odur ki, dissertasiyann mvzusu aktualdr.
Iin mqsdi. Fontan armaturasnn siyirtmlrinin yeyilmy davamln
artrmaqla onun igrm qabiliyytinin v uzunmrllynn artrlmas..
Tdqiqatn sas msllri. Fontan armaturalarnn, onlarn siyirtmlrinin
mvcud konstruksiyalarnn rh edilmsi, onlarn etibarlnn, davamllnn v i
qabiliyytinin tdqiqat istiqamtlrinin gstrilmsi msllridir.
Bundan baqa, mxtlif meyarlar zr fontan armaturasnn i qabiliyytinin
tyin edilmsi sullarnn rh edilmsidir.
Qoyulmu msllrin hlli yollar. Fontan armaturasnn istismar zaman,
mahid olunan nasazlrlarn v mrkkblmlrin yaranmas sbblrini thlil
edrk yrnmkdir v onlarn aradan qaldrlmas mqsdil lazmi tdbirlrin tvsiyy olunmasdr. Armaturun znn v onun siyirtmlrinin hr hans bir hisssinin tez-tez sradan xmamas n, vaxtl-vaxtnda profilaktik tdbirlrin v tmir
ilrinin hyata keirilmsinin mhm v hmiyytli olmas gstrilmidir.
Bunlardan baqa fontan armaturas siyirtmlri detallarnn mhkmliy
hesabatlar tqdim edilmidir v fontan armaturas zr thlksizlik texnikas
msllri rh edilmidir.

1. FONTAN QUYUSUNUN AVADANLIQ KOMPLEKS

Fontan quyusunun avadanlq kompleksi iki komplektdn ibart olur:

1) quyust avadanlq komplekti;
2) quyu daxili avadanlq komplekti.
Tam kompleks quyunun z d ayr bir obyekt kimi aiddir.
Ilyn, yni istismarda olan fontan quyusunun konstruksiyasna daxil olan
qoruyucu borular kmrlril birlikd onun digr hisslri d daxil olmaqla bu
avadanlq kompleksi n mrkkb neft-qaz-mdn avadanlq komplekslrindn
biridir v onun znmxsus bir sra konstruktiv v keyfiyyt xsusiyytlri vardr
ki, bunlar da digr neft-qaz-mdn avadanlq komplekslrindn aadak frqli
konstruktiv xsusiyytlril xarakteriz olunurlar:
1) kompleksin bir detal on digr detalndan bir v ya bir ne kilometr
msafd yerl bilr, msln, fontan yolkasnn hisssi v quyudaxili axn ksn
klapan;
2) kompleks detallarndan birinin llri, material v hndsi formas
digrinin uyun parametrlrindn kskin frqlnir, msln, qaldrc boru, istismar
kmri borusu v flans birlmsi detallar;
3) kompleksd hasil ediln mhitin (mhsulun) tzyiqi altnda ilyn metalmetal tipli kiplndiricilrin ox olmas, msln, axn balayclar (siyirtmlr,
txacl kranlar), klapanlar, flans birlmlri v s.
Fontan quyusunun tam avadanlq kompleksinin digrlrindn frqli keyfiyyt
xsusiyytlri aadaklardr:
1) kompleksin keyfiyyt gstricilrini rtlndirn i raitlrinin tnzimlnmsi onun idaredicilrinin imkan daxilind deyildir;
2) tam avadanlq kompleksinin bir detal tyinatl raitd ilyirs, digr
detal tyinatsz, tamamil tsadfi parametrlr malik raitd ilyir.
Bu sbblr gr d avadanln keyfiyyti vvlcdn bilinmir v onun
imtinasz ilmk ehtimaln dqiqldirnd onu myyn etmy imkan vermir.
stismar raitlri tnzimlnmdiklri n, bu kompleksin keyfiyyt v etibarlq
sviyylri d tnzimlnmirlr. Avadanln detallar tyinatsz (tsadfi v

vvlcdn mlum olmayan yklrin tsiri altnda) raitlrd ildiklri n,

onlarn i paylar da ox geni srhdlr arasnda dyiirlr.
Burada sas mqsd quyust avadanlq kompleksinin (k.1.1) konstruksiyalandrma msllrin baxmaqdr.
1.1. Fontan armaturasnn konstruksiyalandrlmas prinsiplri
Fontan quyularnn azn kipldirmk, aq fontann qarsn almaq, quyudan yksk tzyiq altnda xarlan nefti, qaz v digr qarqlar (suyu, mexaniki
qarqlar) lazmi istiqamtlr ynltmk, quyunun i rejimini tnzimlmk n
tyinatlanm fontan armaturalarnn mxtlif konstruksiyalar vardr v mdnlrd
ttbiq edilirlr. Bu fontan armaturlarnn balayc qurularnn (trtibatlarnn)
konstruksiyalar da ox mxtlifdirlr. Hmin konstruksiyalarn thlili, tdqiqi v
daha da yksk igrm qabiliyytin v etibarla malik olan konstruksiyalarn
yaradlmas olduqca ox aktual v perspektivli msldir. Btvlkd fontan
armaturalarnn yksk keyfiyytli olmasn onun balayc trtibatlarnn (dz axnl
siyirtmlrinin, txacl kranlarnn, ventillrinin v s.) etibarl rtldirir.
Fontan armaturas fontan, kompressor, qazlift quyularn kipldirmk, onlarn
i rejimlrini tnzimlmk v nzart etmk n tyin edilmidir. Fontan
armaturasn kfiyyat quyularnn mnimsnilmsi v snanlmas prosesind, hm
d quyularn fontan etmsi dvrnd qoruyucu kmr sars (k.1.1-d, 1,2,3)
stnd quradrrlar.
Fontan armaturalarnn tipik sxemlri v sas parametrlri 13846-84
dvlt standart il tvsiyy olunmudur (k.1.2-y bax).
Fontan armaturasnn konstruksiyas fontan yolkasnn yuxar buferind
tzyiqin, hm d yolkann v boru balnn yan xa aparann buferi stnd
mhitin tzyiqinin v temperaturunun llmsini tmin edir. Standartla bloklu
fontan armaturlarnn hazrlanmas, elc d lazm gldikd onlarn avtomatik ilkin

10

mhafiz

edicilrd

msafdn

idarediln

balayc

trtibatlarla

komplektl-dirilmsi nzrd tutulmudur.

Fontan armaturalarnn sas parametrlri cdvl 1.1-d verilmidir.
Cdvl 1.1
Fontan armaturalarnn sas parametrlri (13846-74 zr)
Yolkann llsind rti
keid, mm

50
65
80
100
150

Yolkann yan
xna aparannda (knarladranlarnda
) rti keid,
mm
50
50; 65
50; 65
65; 80; 100
100

i tzyiq, MPa

7
-

14
-

21
21
21
21

35
35
35
35
-

70
70
70
-

105
-

Kmr sars stnd qrarladrlm boru sars nasos-kompressor yaxud

qoruyucu kmri asmaq v kipldirmk, boruarxas fzada tzyiq nzart etmk v
quyunu mnimsm, ani snama, istismar v tmir prosesind bir sra texnoloji
mliyyatlar aparmaq n tyin edilmidir. Boru sars (k.1.2) drd keidlidn
(drdboazdan), yaxud keidlidn (boazdan), muftal asqdan (quyu boru
kmrini iki crgli boru sarsnda v lkeirici saracdan yivl asmaq olar) v
manifolddan ibartdir. Iki konsentrik qaldrc borular kmrlrini asarkn iki boru
bal istifad edilir. Bu halda daxili (kiik diametrli) II crg borular kmri birinci
boru balnn irisindki saracdan aslr; xarici I crg qaldrc borular kmri
is ikinci boru balnn boaznn irisindki saracdan aslr.
Quyu boru kmrini boru sars stnd qrarladrlm preventor zr
endirirlr. Quyunu boru sars stnd fontan yolkas zr istismar edirlr. Muftal
asq quyu axnksni n qanov il borututucudan, sxc qaykadan, halqadan,

11

12

13

kipldirici halqalardan, mhafiz edici qsa borudan, yayl halqadan, lkeiricidn, kipldiricilrdn, keididn v qaykadan ibartdir.
Boru sarsnn manifoldu drdkeidlinin xa aparanlarnn birinin stnd
qrarladrlm bir yaxud iki l il intiqall balayc trtibatdan v ikinci xa
aparann stnd bir balayc trtibatdan, arablcdn, ventildn v manometrdn
ibartdir (k.1.3).
Fontan yolkas istismar rejimini tnzimlm, ii mhitin tzyiqin v
temperaturuna nzart etmk, hm d bir sra texnoloji mliyyatlar aparmaq n
tyin edilmidir (k.1.4).
Bufer flans, yaxud fontan yolkasnn balayc trtibatnn kmyil quyuda
tdqiqat v tmir ilri aparlan yala kiplndirici (lubrikator) qrarladrmaq olur
Fontan armaturasn iarlmk n ifrlm sistemi qbul edilmidir ki, bu
da onun sxemindn, konstruksiyasndan, siyirtmlrinin idar olunma sulundan,
rti keidinin diametrindn, tzyiqdn, iqlim icrasndan v korroziyaya davamlndan asl olaraq bir ne hrifl v ifrli iar il gstrilir.
Fontan arnaturasnn tam ifri mumi kild bel tsvir edilir: 1 2 3 4
5 6 7. Burada A armatura, fontan, 1 konstruktiv icra demkdir.
Flansl birlmlrl iarlnmi (n ox yaylmdr); qaldrc kmrin boru
bal l keiricisindn asqs - yiv std K;
qaldrc kmrin boru balnda asqs mufta stnd iarlnmidir;
elektrik mrkzdnqama nasosu qurusu (EMNQ) olan quyularn istismar
n ;
2 armaturann sxeminin nmrsi; ikicrgli konsentrik asqda sxemin
nmrsin a hrifi lav edilir;
3 siyirtmlrin idaredilmsi sulu; l il idaretm iarlnmmidir;
msafdn v avtomtik B; avtomatik A.
4 rti keidin diametri, mm. gr fontan yolkas llsinin rti keidi yan
xa aparanlarnn keidindn frqlnirs, onda rqmli iarlnmni ksir zr
gstrirlr;
5 ii tzyiqdir, MPa il;

14

15

16

6 iqlim icras: mlayim iqlim zonas n iarlnmmidir; mlayim v

soyuq iqlim zonalar n ;
7 korroziya davaml zr icraetm: adi mhit n iarlnmmidir;
trkibli mhitlr n:
CO2 6% K1;
H2S v CO2 6% K2;
H2S v CO2 25% K3.
Fontan armaturalarnn texniki xarakteristikalar aada gstrilmidir:
Quyu mhiti:
Trkibind 3-25 mq/l-dk mexaniki qarq v 50% lay suyu v 0,003%-dk
CO2 v H2S olan neft, qaz, qaz kondensat;
K1 korroziyal 6%-dk CO2 v 25 mq/l-dk mexaniki qarql neft, qaz,
qazkondensat;
K2 korroziyal hr biri 6%-dk CO2 v H2S il v 25 mq/l-dk mexaniki
qarqlar olan neft, qaz, qazkondensat;
Ktlnin hddi meyletmlri 3%-dn, ndazlrinki is 2%-dn ibartdir.
Balayc trtibatlar da iarlmk n ifrlm sistemlr qbul edilmidirlr.
Txacl krann rti iarlnmsind KTKC gstrilir:
K kran;
T txacl;
K keidli;
C srtg ya il.
Birinci d rti keid, mm-l;
Ikinci dd ii tzyiq;
soyuq zona n iqlimi nzr alma. Msln, 65 mm-lik rti keidli,
14 MPa ii tzyiq hesablanm, soyuq iqlim zonas n, keidli, srtg ya il
txacl kran KTKC-65x14 kimi iarlnir.
Siyirtmnin rti iarlnmsind aadaklar gstrilir:
CM siprin metal-metal zr kiplndirilmsi il siyirtm;
C kiplndirici srtg ya il;

17

A srtg yann mcburi yaxud avtomatik sulla verilmsil;

v D siyirtmnin kildyimsi (bir yaxud ikisiprli kipldirm il);
siyirtmnin gvdsinin flanssz icras (flansl olanda hrif yazlmr);
msafdn idaretmli;
A avtomatik idaretmli;
birinci dd rti keidin diametri, mm-l;
ikinci dd ii tzyiqi;
ifrin sonunda korroziya dayanql zr icralama gstrilir.
Trkibind 6%;-dk CO2 olan mhit n K1;
Trkibind hr birindn 6%-dk H2S v CO2 olan mhit n, quyuda
korroziya inhibitoru iltmkl azlegirlnmi v alaq karbonlu poladdan hazrlanm
K2. Msln, sipri metal-metal zr kiplndirm il, ikilaylvhli siprl
srtg yann avtomatik verilmsil, 50 mm rti keidli, 70 MPa ii tzyiq
hesablanm, 6%-dk H2S v CO2 olan mhit n siyirtm CMAD-50x70K2 kimi
iarlnir.
k.1.6 -da, keidli txacl kran KTKC-65x14 gstrilmidir.
Bu keidli txacl kranla 14MPa ii tzyiq hesablanm fontan armaturlarn
komplektldirirlr.
Txacl kranlarn texniki xarakteristikas:
ifr

KTTC-65x14 KTKC-65x14

rti keidi, mm

65

i tzyiq, MPa

14

Krann idar olunmas

Quyu mhiti

16350-80 zr makro iqlimli

rayon, mlayim, soyuq;

l il
Trkibind 25 mq/l-dk mexaniki
qarq v 0,003%-dk CO2 v
H2S v 50%-dk lay suyu (neft,
qaz, qaz kondensat) olan mhit.

18

Quyu mhitin n yksk temperaturu, C

120

Uzunluu, mm

330

Eni, mm

205

Hndrly, mm

385

Kranlarn ktlsi, kq:

ylm grnd

51

tam dstin

52

k.1.5 -d tipli birlvhli siprli siyirtm tqdim edilmidir.

Txacl kran gvd 8-dn, konusvari txac 7-dn, qapaq 10-dan, manjetl
kiplndiriln tnzimlyici vint 12-dn, aa bolt 3-dn, dstkdn, spindeldn,
qulaqcql muftadan, qrundbuksdan, itlyicidn ibartdir.
Tnzimlyici

vintin

kmyil

txac

gvdd

czi

araboluu

il

qrarladrrlar. Txacn idar olunmas qulaqcql mufta il birldirilmi pindel

zr dstkl hyata keirilir.
Kranlarn srtg ya il yalanmas olmadan istismarna yol vermk olmaz.
stismar prosesind kran aanda v balayanda srtg yann keid atlmasnn
izil, kran -162 srtg ya il ilynd hr 40-50 tsikldn (dvretmdn) bir,
Armatol-238 srtg ya il ulynd is hr 150-180 tsikldn bir srtg ya
vurucusunun kmyil kran srtg ya il doldururlar.
Dstyin stndki oxlar-gstricilr pindelin yan sthindki cihazlarla tu
olmaldr. Oxla gstricinin krann gvdsinin keid deiyinin oxu il tuluu krann
aq yatrlmasna uyun glir. Fontan armaturlar hm kranl, hm d siyirtmli
olurlar; msln k.1.4-d, 2T-65/50x350 tipli fontan armaturasnn mumi
grn gstrilmidir; k.1.3-d is 4AK-50x700 tipli fontan armaturasnn
mumi grn verilmidir.
1.2. Armaturann konstruksiyasna qoyulmu sas tlblr
Boru bal v fontan yolkasndan ibart olan fontan armaturas fontan
edn

19

20

quyunun aznn mtlq kipliyini tmin etmkl yana, uzun mddt (quyunun
fontanetm dvrnd) xidmt etmlidir.
Fontan armaturasnn yksk etibarln v i grm qabiliyyti xasslrini v
haln tmin etmk n btvlkd armaturann v onun balayc trtibatlarnn
konstruksiyas aadak tlblr cavab vermlidir:
1) kiplik metal-metal tmas sthlri arasnda yaradlmaldr;
2) metal-qeyri-metal konstruksiyal kiplndiriln dynlr srtg ya il
doldurulmaldr;
3) mhitin (quyu mhsulunun) metal sthlrl tmasda olduu sahlr
mmkn qdr az olmaldr;
4) fontan armaturas asan v msafdn idar ediln olmaldr;
5) 21, 35 v 70 MPa tzyiqlr hesablanm fontan armaturalarn 3MC tipli
birlay lvhli siprli siyirtmlrl komplektldirilirlr.
Siyirtm txacnn kipliyi siprin v yhrin kiplndrici sthlrind zruri
tzyiq yaratmaq hesabna tmin edilir.
Ilk vvlki tzyiq boqabvari yaylarla yaradlr.
Araboluun kiplndirilmsi siyirtmnin gvdsinin orta hisssindki vurucu
klapan zr kiplndirici srtg ya material -162 vermkl brpa edilir (3m65x21-dn baqa digr siyirtmlr n).
Gvdnin v qapan kipliyi metal araqat il sancaqlar qaykalarla dartmaq
nticsind ld edilir.
Siprin v gvdnin keid deiklrinin tuoxluunun tnzimlnmsin
tnzimlyici qaykalarn kmyil nail olunur. Siprin dzgn yatrlmas nzarti
qayka il yerind saxlanlr.
Siyirtmnin gvdsin vurucu klapan zr veriln mdafiedici srtg ya il
rtlmdr ki, bu da onu irklnmkdn v korrozyadan mhafiz edir. Krcikli
yastqlar dvrar srtg ya il yalamaq n yalayc, bu dyndn srtg
yann knara xmasnn qarsn almaq n is rezin halqa qrarladrlmdr.
Aq vziyyti myynldirmk n siyirtmnin rtk qabnn stndki yuxar
czq, bal vziyyti rtk qabnn stndki aa cizgi xidmt edir.

21

Nazimarx frlandrmaqla pindel nzrn sipr irli-geri hrkti verilir,

nticd, siyirtmnin keid deiyini ar yaxud balayr.
Keid diametri 65 mm, ii tzyiqi 21 MPa v keid diametri 50 mm, ii
tzyiqi 70 MPa olan siyirtmlr konstruksiyaca tsvir olunmu siyirtmdn qapan
gvd il yivli birlmlril, birinci is hm d txaycnn srtg yasz olmas il
frqlnirlr. Onlarn i prinsipi yuxarda izah olunmula analojidir.
3MAD tipli ikilaylvhli siyirtmlrl 70 MPa tzyiq hesablanm fontan
armaturalarn komplektldirirlr.
Siyirtm daxilind iki mxsusi kiplndirici srtg ya n ncik v srtg
yann kiplndiriln sthlr doru kemsi n novlar sistemi olan kiplndirici
zlr 14 yatrlm gvd 1-dn ibartdir.
Kiplndirici zlr arasnda, alt silindrik yayla v kiplndirici oymaqla
ylm, iki piltlvh 13 qrarladrlr. Pilt lvhlr 13-n pindel 2 il v
tnzimlyici tok 17 il birldirilmsi n xsusi yonulmu oyuqlar vardr.
pindel 2 kipgc 11-in gvdsind qrarladrlmdr. pindel yivli hisssil,
diyirckli yastqlar 9 il yastq qapa 10-da yatrlm. Gedi qaykas 4 il
birldirilmidir. Gedi qaykas 5-in altbucaqls stnd rtkqabq 7 il brkidiln
nazimarx 5-in quradrrlar. rtkqabn yuxar hisssin siyirtmnin aq
vziyytind piltlvhlrin v yanaqlarn (zlrin) deiklrinin hmoxluu
tnzimlnn bolt 6 il vintlnib balanmdr.
Siyirtm txaycsnn kipliyi siyirtmnin gvdsindki mhitin tzyiqi
hesabna avtomatik txaycnn sthin doru veriln xsusi Armatol-228 srtg
yann hesabna yksldilir.
Yanaqcqlardak nciklr siyirtmnin gvdsindki iki ks-klapan srtg ya
il doldurulurlar.
Siyirtmnin aq vziyytd gvddki mhitin tzyiqi pistoncuq 12-y gr
hlqvi v yanaqcqlardak silindrik novalar dolduran srtg ya st dyn tsir
edir. Siyirtmni balayanda lvhdki cib yanaqdak deikl hm yerln kimi,
pistoncua dyib tsir gstrn mhitin tzyiqi srtg yan qanovlar zr yenidn
yerlmy v onlar yenidn doldurmaa mqbul edir.

22

Dibd yerldirilmi ks klapan zr daxili i boluunda paln v ii

mhitin toplanmasnn qarsn alan srtg ya Armatol-238 gvdy doldurulur.
pindeli v kstoku kiplndirn manjetlr 16-nn mhiti buraxd hallarda
ksklapan 3 zr kipgc dynn kiplndirici pasta vurulur.
Pastan vurmaq n ksklapan 4-n qapan vintlyib amaq v srtg
yan vurub birldirmk lazmdr. Klapann gvdsindki deik zr pasta tzyiq
altnda yay sxaraq krciyin v istiqamtlndirici oyman yerini dyiir,
qrundbuksa nzrn manjetlrin i boluina girir v onlar aralayb genilndirir.
Pastan vurub qardqdan sonra yayn tzyiqi altnda krcik ilk balanc
vziyytin geri dnb deiyi balayr.
Istiqamtlndirici yanaqlar arasnda alt silindrik yayla v nmhafizli
ftoroplast oymaqla yazlm iki piltlvh yerldirilir.
Silindrd yandan tutseralt iki deik vardr. Pnevmatik silindrin iboluqlar
hava aparclar (boru xtlri) vasitsil pilotla (src il) v armaturann idaredici
stansiyas il birldirirlr.
Bellikl, nazimarx frlanmaqla pindell birldirirlr ki, siyirtmnin
almas v ya balanmas hyata keirilsin.
3MAD tipli siyirtmnin trkibind hm d arma qayka, yuxar rtkqabq,
yastn qapa, kiplndirici pistonvari halqalar, pindel kiplndiricilri, piston,
halqa, dayaq halqas, qandartokun rtkqab, son uc aarlaycs, manjet, halqa,
araqat, kipgcin gvdsi, ksklapan, yastq vardr.
Ventil gvdsind, pindel v seyrldici-boaldc txac vintlnib balanr.
pindelin gvd il kipliyi brncdn v ftoroplastdan hazrlanm, stdn sxc
oymaq zr arma qayka il sxlan kiplndirici halqalar hesabna hyata keirilir.
1.3. Fontan armaturalarn mvcud konstruksiyalarnn icmal.
Son yz il mddtind, mumiyytl XX sird Azrbaycan neft snayesinin
inkiaf neft manqayrma snayesinin ykslmsin gcl tkan vermidir. Bu
mddtd oxlu sayda mxtlif kostruksiyal fontan armaturlar v onlar

23

komplektldirmk n mxtlif siyirtmlr yaradlmdr v snaye miqyasnda

mdnlrd ttbiq edilmidir.
Digr neftxarma lklrind d, xsusil AB-da, mxtlif konstruksiyal
fontan armaturlar istehsal edilmidir. Bundan baqa hal-hazrda Kanadann,
Fransann, taliyann, Rusiyann, Yaponiyann, Norvein istehsal eydiyi fontan
armaturalar beynlxalq srgilrd nmayi etdirilir v dnya bazarna xarlr.
Burada hm quru razilrd, hm d dnizd ildiln fontan armaturalar
haqqnda qsa mlumat verilmidir.
Dnizd qazlm quyunun quyust avadalnn yerldirilmsi quru
razidki quyust avadanln yerldirilmsindn az frqlnir.
Quyularn qazlmas raitlri onlarn istismar n yaradlm avadanln
konstruksiyasna v komplektldirilmsin hmiyytli drcd tsir gstrmir.
Ona gr d fontan sulunun ttbiqi baxmndan qazma raitinin yrnilmsin
geni yer verilmir.
Azrbaycanda dniz neft yataqlarnn istismar raitlri digr lklrin dniz
yataqlarnn istismar raitlrindn kskin surtd frqlnmirlr. Dnizd mdn
ilrinin tkili gstrir ki, dniz nqliyyat istismar proseslrinin aparlmas n
mhm rol oynayr. Digr mhm msl istismar meydanasndan smrli istifad
etmkdir. Dnizd

istehsal

meydanasnn

(platformann)

llri

mhdud

olduundan, istismar avadanlnn llri d bu rit uyunladrlr.

Xarici lk firmalarnn istehsal etdyi tkbloklu fontan armaturalar, sasn,
armaturalarn ndaz llrinin azaldlmas mqsdini gdr.
Fontan armaturas iki v ox stunlu (oxsral) olduundan, onun qabarit
llrinin dzgn seilmsi olduqca ox hmiyyt malikdir.
Fontan quyusunun quyust avadanlq kompleksi fontan armaturasndan v
stun sarsndan ibartdir. Fontan armaturas qaldrc borular kmrinin (nasoskompressor borularnn) v istismar qoruyucu borular kmrinin (istismar stunun)
azn (stn) kipldirir, xarlan mhsulu lazm olan istiqamt ynldir v
mhsulun tzyiqini tnzimlyir.

24

Bir quyudan bir ne layn eyni zamanda v ayrlqda istismar n quyust

avadanlq da fontan armaturasndan (boru bal, fontan yolkas v manifold) v
stun sarsndan ibartdir. Burada da siyirtmlr ildilir.
1.4. Bir quyudan iki layn ayrlqda istismar n fontan armaturalar
Eyni zamanda hm yerldirm, iki layn bir quyudan ayrlqda istismar n
ikillli fontan armaturasnn ii cizgilri 1964-c ild tshih edilmidir v
AzNMA-n Elmi Texniki urasnda (ET) mzakir edilmidir. 60x48-168
tipli bu armaturann ii layihsi 1963-c ild AzNMA-da ilnib hazrlanmdr.
Fontan

armaturasnn

tcrbi

nmunsi

AzNMA-n

tcrbi

snaq

emalatxana-snda hazrlanmdr, onun hisslri stend raitind v hissvi olaraq

(qismn) mdn raitlrind snaqdan keirilmidir. Fontan armaturasnn gvd
detallar

dym-qaynaq

variantnda

hazrlanmdrlar. Siyirtm

txaycsnn

etibarln artrmaq mqsdil detallarn sthi mhkmlndirilmidir.

Bu fontan armaturasnn sxemi k.1.6-d tqdim edilmidir.
killli fontan armaturasnn hr bir yolkas tkbloklu boru bal zrind
qrarladrlm lk sxemli yolkadan ibartdir. Yolkann yan xtlri (xa
aparanlar)

stnd

iki

siyirtm

quradrlmdr.

Bu

siyirtmlr

paralel

quradrldndan fontan armaturasnn etibarl tmin olunur.

Azrbaycanda istehsal ediln fontan armaturalar mxtlif sxemlr zr
istehsal edilirlr. Bu sxemlrin n lverilisi 6-c sxem zr buraxlan drdkeidli
(drdboazl) gvd il buraxlan (xavari sxem adlanr) fontan armaturasdr
(k.1.7).
Bu armaturann keidli gvd detallar il buraxlan lkvari armaturadan
frqli qabarit llrinin balacal, xidmt etmnin asanl v nqliyyatla
damasnn

stn

olmasdr.

AzNMA-n

layihlr

sasnda

Rusiya

Federasiyasnda istehsal ediln kranl armatura keidli gvd zrind ylr

(k.1.8). 14 MPa ii tzyiq hesablanm bu armatura az ktly v lverili texiki
v texnoloji gstricilr malikdir.

25

26

27

28

Aada Kameron, FMC v W-K-M firmalarnnv irktlrinin istehsal etdiyi

mxtlif konstruksiyal bir sra fontan armaturalarnn sxemlri v qsa izah
verilmidir. k.1.9-d Kameron (Cameron) firmasnn buraxd bir lldn iki layn
(horizontun) istismar n iki sral qaldrc borular kmrinin aslmas il ayrlqda
icra etmk n konstruksiyalandrlm fontan armaturasnn sxemi gstrilmidir.
Bu armaturann fontan yolkas boazl icrada layihlndirilmidir. Hr bir qaldrc
borular kmrini ayrlqda kipldirn boru balnn stnd iki dd l fontan
yolkas quradrlmdr. Hr bir yolka iki siyirtm il (biri llnin stnd, digri is
yan xttin, xa aparan xttin stnd yerldirilmidir) komplektldirilmidir.
Yolkann yan xtlrinin biri digrinin ksi (180 altnda) ynldilmidir.
Sxemdn grndy kimi boru asqs yivli icrada konstruksiyalandrlmdr
v tzyiq altnda dyidiril biln ksqapaqla tchiz edilmidir.
Qabarit etibaril bu fontan armaturas myyn stnlklr malikdir.
Kameron firmasnn istehsal etdiyi, bir layn istismmar edilmsi n qaldrc
borular kmrinin aslmas il tkbloklu icrada konstruksiyalandrlm fontan asqs
yivlidir v istismar kmrinin asqs stnd yerldirilmi boru kmrinin
aslmasna imkan verir. Fontan yolkas iki hissdn ibartdir. Hr hissd bir
msafdn idar olunan siyirtm (bir mrkzli siyirtm) gvdnin irisind
konstruksiyalandrlmdr. Gvdnin stnd brkidilmi keidli yan xtlri
birldirir. Hr bir xttin stnd bir siyirtm v bir drossel quradrlmdr.
Bu fontan armaturas dniz quyular n lverilidir. Armaturann ndaz
llri balacadr, idar olunmas n yanalmas asandr.
FMC firmasnn bir quyudan iki layn eyni zamanda v ayrlqda istismar
edilmsi n istehsal etdiyi fontan armaturas konstruksiyasna gr digr firmalarn
armaturalarndan frqlnir.
k.

-d gstrilmi fotan armaturalar bir quyuda v iki istismar n

nzrd tutulmudur. Bu armaturada hr bir qaldrc borular kmri n ayrca l

(keidli) fontan yolkas quradrlmdr. Gstriln firmann oxbloklu

29

30

armaturalar da mvcuddurlar. Lldn iki layn istismar n qoaladrlm

fontan armaturas tkbloklu halda istehsal edilir.
Bir quyudan: a) bir v b) iki layn istismar n tkbloklu fontan armaturalar
bir sra stnlklr malikdirlr.
Yolkann stnd iki dd ll (mrkzi) v iki dd yan xtti (yanda xa
aparan) siyirtm vardr. Konstruksiyas sad olan ikisral fontan armaturasnn yan
xtlri stnd drossellr qoyulmudurlar. Hr iki yolka bir flans stnd
balanmdrlar.
Yolkann yuxar hisssindki tkblok iki keiddn ibart ilnmidir. Bu
tkblok alt v st trfdn flanslar vasitsil kipldirilir. Quyust tzyiqi lmk
n manometrlr st flansn stnd quradrlmdr. st blokun yan deiklrin yiv
vasitsil yan xttlr (xa aparanlar) biri digrin ks istiqamtd quradrlmdr.
Hr xttin stnd iki siyirtm v bir drossel qurulmudur.
Boru asqsn stnd boyunduruq vasitsil balanm lkeici (bir ldn
digrin keirn) perevodnik qoyulur. Axrncnn stnd fontan yolkas qoyulub
boyunduruq vasitsil brkidilir. Boru asqsnda iki sra qaldrc borular stunu
aslr. Qaldrc borularn aslmas mufta icrasndadr.
W-K-M firmasnn istehsal etdiyi tkbloklu, iki sra boru kmrini paralel
asmaq n layihlndirilmi fotan armaturas mlumdur. Bu armaturann ll
hisssind hr bir kmr n iki siyirtm quradrlmdr. Bunlardan daha
etibarldr. Kataloqda siyirtmlrin konstruksiyas ayrlqda gstrilir.
Ikistunlu fontan armaturlarnda quyularn eyni zamanda v ayrlqda istismar
n qaldrc borular kmrlri asqlarnn ikideikli v deikli konstruksiyalar
vardr. O.C.T. firmasnn istehsal etdiyi bu borular asqlar kipliyi v etibarl tmin
eidr, yiv birlmsi borunun qalnladrlm ucu il gvd irisind yerldirilmi
asqnn vahidliyini v mhkmliyini tmin edir. Asq il gvd arasndak kiplik
manjet vasitsil ld edilir.

31

Qeyd edildiyi kimi tkstnlu (tkllli) v qoa stunlu (iki llli) fontan
armaturalarn AB-dan baqa Fransa, taliya, Yaponiya, Rumniya irktlri d
istehsal edir.
Fransann Malbrann firmas fontan armaturalar istehsalnda znmxsus
uurlar qazanmdr. Malbrann firmasnn drdkeidli (drdboazl) gv-d detallar
zr ylm thlkli (bir stunlu) fontan armaturasnn sxemi gstrilmidir
1960-c illrdn balayaraq AzNMA-da tamamlanm ilrin nticlri
gstrir ki, Azrbaycanda mvcud olan neft yataqlarnn ksriyyti oxlayldrlar
(oxhorizontlu oxtbqli) v yataqlarn istismar dvrn qsaltmaq n
mxtlif istismar sullarnn ttbiqi zruridir.
Dniz

quyularnn

mnimsnilmsi

baha

qiymtli

saslar

vasitsil

aparldndan, avadanla v quyularn qazlmasna kiln xrclri azaltmaq n

n lverili sullardan biri fontan sulunun ttbiqidir. Eyni zamanda v ayrlqda
istismar sulunun ttbiqi zr mvcud sxemlrin fontan-fontan v sairlrin
mqayissi gstrir ki, dniz yata n n lverili sxem fontan-fontandr.
Bir quyudan iki layn fontan-fontan sulu il eyni zamanda v ayrlqda
istismar n quyust avadanlq istehsal etmk zr Sttarxan adna manqayrma
zavodunun msbt tcrbsi olmudur.
Amerika Birlmi tatlarnn Drossel, MC, , MakEboy,
Apmko, B-K-M, Kynep v sair firmalarnn laylarn bir quyudan ayrlqda
istismar zr oxillik avadanlq istehsal tcrbsi vardr.
Dniz yatann istismar n avadanlq serkn, masir firmalarn istehsal
etdiyi avadanlqlar mqayisli kild thlil edilmidir.
Sttarxan

adna

Manqayrma

zavodunda

boazl

(keidli)

drdboazl (drdkeidli) gvd sasnda ylm sxemlr zr yaranm fontan

armaturalar istehsal edilir.
Hmin sxemlrin qoaladrlm, yaxud ldirilmi variantlar ayrlqda
ilyn quyularn quyust avadanlqlarnda ttbiq edil bilr.
kistunlu paralel nasos - kompressor borular olan fontan armaturas

32

qoaladrlm iki yanbayan quradrlm keidli gvdli fontan yolkasndan

ibart olar.
Azneftkinyama

Dvlt

irktinin

zavodlarnda

quyust

fontan

avadanlnn yaradlmasnn hm tarixi, hm d texniki-iqtisadi sas vardr.

Quyunun stnd 2/2-250 tipli ikillli fontan armaturas qoyulmaqla
iki layn bir armatura vasitsil istismar tcrbsi d olmudur.
Sonradan Sttarxan adna zavod 21 v 35 MPa tzyiqli v keidinin diametri
50,65,80 v 100 mm olan birllli fontan armaturalarnn v mxtlif ll stun
sarlarnn (kmr balqlarnn) istehsaln mnimsmi v bu nv avadanl
istehsal zr ixtisasladrlmdr.
Azneftkimyama D-nin mxtlif zavodlarnda yataqlarn bir quyudan eyni
zamanda v ayrlqda istismar n mxtlif avadanlq nvlri istehsal edilmidir.
Ayrlqda istismar n avadanln trkibi sasn fontan armaturalarndan,
msafdn, idaretm sistemindn v baqalarndan ibartdir.
Bu avadanlq konstruksiyasna gr prinsipc nnvidir. Avadanln texnikiiqtisadi saslandrlmas Azneftkimyama D v xarici firmalarda istehsal ediln
avadanlqla mqayisd myyn edil bilr.
Bundan baqa Sttarxan adna zavodun istehsal etdiyi 35 MPa tzyiqli
armaturann sat qiymtini (19300 min manat) nzr almaq lazmdr.
Bu zavodun istehsal etdiyi fontan avadanl dsti qiymtini analoji xarici
avadanln txmini qiymtlril mqayissi gstrir ki, yerli zavodlarn istehsal
etdiyi avadanlq dsti xarici analoquna nisbtn 5 df ucuz baa glirdi, yni iqtisadi
chtdn daha smrli idi. Lakin nzr almaq lazmdr ki, ilk avadanlq
nmunlrinin keyfiyyt gstricilri xarici analoqlarn gstricilrindn aadr. Bu
gstricilrin yaxladrlmas tlb olunur.
Mxtlif konstruksiyal quyust fontan avadanlnn yrnilmsi v
mqayisli thlili texniki-iqtisadi chtdn daha lverili avadanlq seilmsi
mqsdil myyn informasiya material toplanmdr. Avadanln dbiyyatl
icmal gstrir ki, , , Eboy, Kuper-Kameron, WKM,

33

K-, v s. xarici firmalarn mxtlif fontan

avadanl istehsal etmk zr oxillik tcrbsi vardr.
Bundan baqa 1995-ci ild 6 quyu avadanln msafdn idaretm sistemi
ilnmidir. Bu sistem istifad ediln fontan avadanlnn idaretm sisteminin
yaradlmasnda sas gtrlmdr.
Azrneftkimyama D zavodlarnn nzrd tutulmu fontan avadanln
istehsal etmk imkan vardr. Bu hmin zavodlarn oxillik tcrbsin saslanr.
irktin mssislri yaxn zamanlarda tamamil AP (AB) sistemin kemyi
planladrr. sas mqsd dnya standarlar sviyysind avadanlq istehsal
etmkdir. Ona gr d fontan avadanlnn seriya nmunlrinin keyfiyyt
gstricilrinin yksk olacana bh yoxdur.
Azrneftkimyama D-nin manqayrma zavodlarnda yeni ikisral
(ikillli)
avadanln

quyust

fontan

hazrlanma

avadanlnn

keyfiyytinin

mnimsnilmsi,

yaxladrlmas,

yenildirilmi
yeni

hazrlama

texnologiyasnn ttbiqi v sair mqsdlr n myyn hcmd investisiya

(srmay) tlb edir. Bu halda avadanln iqabiliyytlik sviyysi btn meyarlar
zr tmin edilir.

34

2. FONTAN AVADANLIININ QABLYYTLY

Btvlkd avadanln v onun dynlrinin, detallarnn iqabiliyytliyi bir
ne meyarn v llbiln gstricilrinin kmyil qiymtlndirilir. Bu
meyarlardan n balcalar aadaklardr: mhkmlik, yeyilmy davamllq,
srtlik, istiy davamllq, titryi davamllq, korroziyaya davamllq v s.
Avadanln

keyfiyytli

olmas

bu

meyarlar

gstricilr

optimalladrlmaldr.
Keyfiyytli avadanlq ilk nvbd iqabiliyytli halda olmaldr.
Konstruksiyalandrma mrhlsind fontan avadanl iqabiliyytliliyinin tmin edilmsi. Konstruksiyalandrma msllri v konstruksiyalarn
keyfiyytinin qiymtlndirilmsi meyarlar bir sra mrhllri v mvzular hat
edir.
Bellikl, neft v qazxarma snaye sahlri n yeni, mkmml
manlarn konstruksiyalanmas bu sahlrin inkiafnn sasn tkil edir.
Bu sahd konstruktor qarsnda duran msllr olduqca msul v
mrkkbdir.
Avadanln smrliliyini bir sra gstricilrl myyn edirlr. Onlarn
irisind aadaklar da vardr:
- manlarn kifayt qdr etibarl, kiik ktlsi v qabariti, yksk
mhsuldarl;
- istismar v tmir ilrinin hcmi v dyri;
- fontan armaturasnn iinin avtomatladrlmas drcsi;
- defisit (qt) materiallarn srfi v onun hazrlanmasna kiln xrclr.
Avadanlq, onun qiymtlndirilmsinin iqtisadi meyarnda ks olunan texniki
edtetikann v digr gstricilrin texniki sviyysinin tlblrini dmlidir.
Ona gr d fontan avadanln konstruksiyalandrarkn mhndiskonstruktor qarsnda qoyulan mumi msl bir sra msllr ayrlb zvlnir,
bunlara da konstruktor onlarn qarlql laqsind hll etmlidir.

35

Balca parametrlr adtn ox deyildir. Onlar avadanln sas tyinatn

miqdarca sciyylndirir. Fontan armaturas n sas parametrlr bunlardr: rti
keid v ii tzyiq. Bundan lav vaxt ksiynd veriln (xarlan) mayenin hcmi
v armaturann xndak tzyiq; fontan armaturas n keid qanovlarnda tzyiq
v bu qanovlarn diametri mlum olmaldr.
Quyust

avadanln

konstruksiyasna

hazrlanmann

texnoloji

la

hiddliklri v tmirl, iqlim raiti v avadanln yerldirilm konstruksiyalar

meyarlar il rtlnmi tlblr gr baxaq.
Avadanl layihlndirrkn avtomatladrlm xtlrdn istifad etmkl
detallarn seriya il hazrlanmasnn masir metodlarn, proqraml idaretmli
dzgahlar, hm d detallar masir mhkmlndirm metodlarn hesaba almaq
zruridir.
Detallarn llri n sad v etbarl nzart, msl, keidli v keidsiz
txaclar (txac-qliblrin), qliblrin, optiki avtomatikann kmkliyil nzart
trtibatlandrlmaldr.
Detallarn hazrlanmasna vaxt srfini azaltmaq, onlarn dyrini azaltmaq,
llrin, sthlrinin keyfiyytin nzarti sadldirmk mqsdil onlarn
konfiqurasiyas maksimum sadldirilmlidir.
Layihlndiriln mmulatn hams myyn iqlimli rayonlarda v onlarn
yerldirilm sulu raitlrind verilmi hdlrd v mddtlrd z parametrlrini
saxlamaldr. Mmulun icras myyn mikroiqlimli rayona uyun olmaldr.
Iqlimli rayonlar havann orta illik mtlq temperatur maksimumlarndan v
minimumlarndan, nisbi nmlikdn yaxud rayonun yatrld yerdn asl olaraq
24482-80, 25650-83, 25870-83-lara uyun blnrlr.
Mmulun icras aadak sas iqlimli rayonlarla rtlndirilmidir.
Havann gstriln temperaturu +40-dan -45C-dk hdlrd taplan iqlimli.
ifrl iarlnmsi Y.
Havann hmin temperaturu -45C-dn aa enn soyuq havann temperaturu
20C, nisbi nmliyi is 80%- brabr v yksk olmasnn 2-dn 12-dk fasilsiz

36

ay rzind tqribn 42 saat yaxud daha ox saat mahid olunur. ifrd iarlnmsi
TB.
Havann orta maksimum temperaturu 40C-dn yksk olan v nmli tropik
iqlimli rayonlara aid edilmyn quru tropik iqlimli. ifrd iarlnmsi TC.
Tropik iqlimli. Bu halda mlumat hm quru, hm d nmli tropiki iqlimlr
n yararl icrada olmaldr. ifrd iarlnmsi T.
Quruda, yuxarda gstrilmi btn iqlimli rayonlar n. ifrd iarlnmsi
O.
Mlayim soyuq dniz iqlimli (30C imal endn imal v 30C cnub endn
cnubda srilmi (yatm) dnizlrd v okeanlarda zn dniz gmilri stnd
qrarladrmaq n tyin edilmi mlumat). ifrd iarlnmsi M.
Tropik dniz iqlimi (30 imal enin v 30 cnub enin arasnda srilmi
dnizlrd v okeanlarda zn dniz gmilri stnd qrarladrmaq n tyin
edilmi mlumat). ifrd iarlnmsi TM.
zm rayonlar mhsusiyytsiz olan gmilrin stnd qrarladrmaq n
tyinatlanm mlumat. ifrd iarlnmsi OM.
Quruda v dnizd ham iqlim rayonlarnda istismar n tyinatlanm
mlumat. ifrd iarlnmsi B.
Istismar edrkn avadanln yerldirilm yerindn (mntqsindn) asl
olaraq onu aadak kateqoriyalar zr hazrlayrlar:
Aq havada ilmk n 1-ci kateqoriya.
Mmulata gn radiasiyasnn v atmosfer gstricilrinin dz gln tsiri
(dyn tsiri) olmadqca (adrda, kuzovda, hrart tcridsiz metall yerldirilib
rtmd, asma arpazda), havann temperaturu v nmliyi aq havadak bu
parametrlrdn mhm olmaya frqlnn yerldirilib rtmlrd ilmk n. 2-ci
kateqoriya.
Aq havadakna gr temperatur dyimlri, nmlik, toz v qum mhm az
olan (temperatur tridli metall rtklril, dal, betonlu, aacl yerldirilibrtmlrd), tbii ventilyasiyal rtl yerldirib-rtmlrd ilmk n. 3-c
kateqoriya.

37

Sni tnzimlnn iqlim raitli yerldirib rtmlrd ilmk n. Bu

yanacaqla yaxud soyudulan, ventilyasiyal sasl yerldirib rtmlrdir. 4-c
kateqoriya.
Yksk nmlikli yerldirib rtmlrd (vetilyasiyasz v yanacaqla isitmsiz
yeralt yerldirib rtmlr, adrlar, gmi ambarlar, hanslarda ki, suyun
uzunmddtli olmas yaxud tez-tez hmin divarlar v tavan stda kondensasiyas
mmkndr) ilmk n. Neft v qaz snayesind bu kateqoriyaya daldrla v
quyudaxili avadanlq aid edilir. 5-ci kateqoriya.
Bellikl, Qrbi Sibirin imalnda, aq havada ilmk n tyinatlanm
avadanln XD iarlnmsi ola bilr. Mrkzdnqama elektrik nasosunun
daldrlan mhrrikinin ifrind B5 iarlnmsi vardr.
2.1. Fontan armaturas siyirtmlri v onlarn iqabiliyytliyi
Fontan quyularnn adi sulla istismar n konstruksiyalandrlm siyirtmlr tyinatlq, etibarlq v thlksizlik gstricilrin gor masir tlblr cavab
verirlr. AzNMA-da ilnilmi konstruksiyalar Bak Neft-Mdn Manqayrma
zavodunda v Sttarxan adna Manqayrma zavodunda mnimsnilmi v seriya il
istehsal edilmidir. Mxtlif konstruksiyal v MS-DYX 35N-1, MS-DYX 1x35-1,
MS-DYX 35K2-1 tipli siyirtmlr AH standartlarnn tlblrin uyundur. Bu
siyirtmlr ttbiq ediln fontan armaturalarnn komplektldirilmsind ildil
bilr. Ona gr d ayrlqda v eyni zamanda istismar n fontan armaturalarn
komplektldirmk n d siyirtm semk tinlik yaratmr.
Aada bir sra siyirtmlr zr myyn mlumatlar v onlarn konstruktiv
siyahlarnn icmal verilmidir.
Fontan armaturalarnn istehsal firmalarna uyun siyirtmlr gstrilir.
l il v pnevmo (hidro) intiqalla msafdn idar olunan siyirtmlrin qsa
icmal aadak kimidir:
quyust fontan avadanlnn trkibind iki grnl (iki nv) siyirtm
ildilir:
- l il intiqall

38

- pnevmo
Ikildirici keyfiyytind stasionar yaxud sklbiln n intiqall nzrd
tutulur.
Xarici firmalar hm xa hrktli (nazimarxa doru irlilyn), hm d
xa hrktsiz pindelli l il intiqall siyirtmlri mnimsmidirlr.
Birinci halda (xa hrktli pindell) mhitin tzyiqindn qalxan v
pindel oxboyu tsir edn qvvni mvazintldirmk n siyirtmnin qar toku
vardr.
Ikinci qar tok tlb olunmur, bel halda tzyiq n qalxan qvv gedi
qaykasna trlmr, yalnz dayaq yatana tsir (dyn tsir) edir. Bu dynn f.i..
gedi qaykas pindel ct yivinin f.i..-dan hmiyytli drcd ykskdir.
Xarici firmalarn pnevmo (hidro) intiqall siyirtmlrinin yayl qaydlar
vardr, yni siyirtmni amaq n sxlm hava pistonst ibolua verilir, tzyiqi
azaltmaqda is yayn v pindelin en ksik sahsi stndki tzyiqdn qalxan
qvvnin tsiri altnda balanr. Msafdn idarolunan siyirtm pnevmatik yaxud
hidravlik intiqall (k.1.5-a bax) 3MC tipli l il idar olunan v pnevmo (hidro)
intiqall siyirtmlr mxtlif konstruksiyal buraxrlar.
eenistann zavodu yalnz xa doru hrktli pindelli
v qartoklu, l il intiqall siyirtmlr buraxr. Pnevmo intiqall siyirtmlr, onlar
ab v balamaq n sxlm havann pistonst, yaxud pistonalt tsirlidir.
Havan pnevmointiqalla vermk n iki boru kmrlrini kib aparmaq tlb
olunur.
Siyirtm konstruksiyalarnn qsa icmal beldir: Kameron firmasnn l il
idar olunan siyirtmsi (k.1.9) gedi qaykas vasitsil birlvhli sipr il laqlnmi xa hrktsiz idar ednd knara xmayan pindell tamamlanmdr.
Gedi qaykas siprl T-killi pazda birlmidir. Yhrlr gvddki qsaldlm
iyonulmu yerd oturdulmudurlar. Gvd aadan baldr. Siyirtm bal olanda
siprin keid deiyi sviyysind qalxanlarda deiklr tamamlanmdrlar. pindel iki
dayaq yast zrind oturdulmudur, aadan hrktd mhdudladrc iyinl
trkiblnmidir. Yastq dyn altdan axnlar uzaqladrmaq n deikli edilmidir,

39

nazim arx tezsklndir. pindel frlanma hrkti cftdn kemkl trlr.

Txacynn son uc qaydalarnn gstricisi yoxdur. Son uc qaydalar nazim arxn
frlanmalarnn qiymti zr myynldirilir.
firmasnn siyirtmsi ikilvhli siprlidir, yhrlr hr iki trfdn yan
sth kiplndiricilril tchiz olunmudur.
Malbrank firmasnn siyirtmsi birlvhli siprinin deiyin daxil edilmi
gedi qaykas il v yhrlr gvd zr yan sth-radial kiplndiricilrl tmin
edilmidir.
Txaycnn kiplndiricisi metal-metal tiplidir. pindel stkan vasitsil iki
dayaq yast zrind oturdulmudur. Nazimarx tamplanmaldr, pindel frlanma
cftsil trlr.
firmasnn siyirtmsi yan sth v radial kiplndiricilrl tmin
edilmidir. Radial kiplndirm bir trfli tsirli (dyn tsirli) evron manjetl tmin
olunmudur. Yan sth kiplndirm iyonuun dib trfindn elastomer halqa v
yanak mrkz yan xntlar nvnd tamamlanmdr (metal-metal).
pindelin nazimarx oyma altnda burulmasnn zn ksmk n
ivsancaq qoyulmudur. Nazimarx ttbiq ediln qvv hesabi qvvni aarsa, onda
ivsancaq ksilir v pindel burulmur. pindeli kiplndirm dynn konstruksiyas
daha trafl tqdim edilmidir.
Kameron firmas pnevmointiqall siyirtmsinin konstruksiyas (k.1.9) hr
tsikl (hr alb-balanma) ilmd yaharin dnmmsi n xsusi ax-axl
mexanizmin olmas il frqlnir. Son illrd bu mexanizmdn az istifad edilir.
Daha yksk tzyiqlr doru ttbiq etmk n Kameron firmas
nazimarx std zruri qvvni azaltmaq n xsusi dili reduktorlu siyirtm
tvsiy edir.
Quyust avadanln konstruksiyasna hazrlanmann texnoloji lahiddliklri
v tmirl, iqlim raiti v avadanln yerldirilm konstruksiyalar meyarlar il
rtlnmi tlblr gr baxaq.
Detallarn llri n sad v etbarl nzart, msl, keidli v keidsiz
txaclar (txac-qliblrin), qliblrin, optiki avtomatikann kmkliyil nzart tr-

40

tibatlandrlmaldr.
Detallarn hazrlanmasna vaxt srfini azaltmaq, onlarn dyrini azaltmaq,
llrin, sthlrinin keyfiyytin nzarti sadldirmk mqsdil onlarn
konfiqurasiyas maksimum sadldirilmlidir.
Fontan armaturasn layihlndirrkn, dyidiril v tezyeyiln dynlr v
detallara, mann digr hisslrinin izafi skb-ayrmadan atmal vvlcdn
grmk zruridir.
Layihlndiriln mmulatn hams myyn iqlimli raonlarda v onlarn
yerldirilm sulu raitlrind verilmi hdlrd v mddtlrd z parametrlrini
saxlamaldr. Mmulun icras myyn mikroiqlimli rayona uyun olmaldr.
Iqlimli rayonlar havann orta illik mtlq temperatur maksimumlarndan v
minimumlarndan, nisbi nmlikdn yaxud rayonun yatrld yerdn asl olaraq
24482-80, 25650-83, 25870-83-lara uyun blnrlr.
Mmulun icras aadak sas iqlimli rayonlarla rtlndirilmidir.
Havann gstriln temperaturu +40-dan -45C-dk hdlrd taplan iqlimli.
ifrl iarlnmsi Y.
Havann hmin temperaturu -45C-dn aa enn soyuq havann temperaturu
20C, nisbi nmliyi is 80%- brabr v yksk olmasnn 2-dn 12-dk fasilsiz
ay rzind tqribn 42 saat yaxud daha ox saat mahid olunur. ifrd iarlnmsi
TB.
Havann orta maksimum temperaturu 40C-dn yksk olan v nmli tropik
iqlimli rayonlara aid edilmyn quru tropik iqlimli. ifrd iarlnmsi TC.
Tropik iqlimli. Bu halda mlumat hm quru, hm d nmli tropiki iqlimlr
n yararl icrada olmaldr. ifrd iarlnmsi T.
Quruda, yuxarda gstrilmi btn iqlimli rayonlar n. ifrd iarlnmsi
O.
Mlayim soyuq dniz iqlimli (30C imal endn imal v 30C cnub endn
cnubda srilmi (yatm) dnizlrd v okeanlarda zn dniz gmilri stnd
qrarladrmaq n tyin edilmi mlumat). ifrd iarlnmsi M.

41

Tropik dniz iqlimi (30 imal enin v 30 cnub enin arasnda srilmi
dnizlrd v okeanlarda zn dniz gmilri stnd qrarladrmaq n tyin
edilmi mlumat). ifrd iarlnmsi TM.
zm rayonlar mhsusiyytsiz olan gmilrin stnd qrarladrmaq n
tyinatlanm mlumat. ifrd iarlnmsi OM.
Quruda v dnizd ham iqlim rayonlarnda istismar n tyinatlanm
mlumat. ifrd iarlnmsi B.
Istismar edrkn avadanln yerldirilm yerindn (mntqsindn) asl
olaraq onu aadak kateqoriyalar zr hazrlayrlar:
Aq havada ilmk n 1-ci kateqoriya.
Mmulata gn radiasiyasnn v atmosfer gstricilrinin dz gln tsiri
(dyn tsiri) olmadqca (adrda, kuzovda, hrart tcridsiz metall yerldirilib
rtmd, asma arpazda), havann temperaturu v nmliyi aq havadak bu
parametrlrdn mhm olmaya frqlnn yerldirilib rtmlrd ilmk n. 2-ci
kateqoriya.
Aq havadakna gr temperatur dyimlri, nmlik, toz v qum mhm az
olan (temperatur tridli metall rtklril, dal, betonlu, aacl yerldirilibrtmlrd), tbii ventilyasiyal rtl yerldirib-rtmlrd ilmk n. 3-c
kateqoriya.
Sni tnzimlnn iqlim raitli yerldirib rtmlrd ilmk n. Bu
yanacaqla yaxud soyudulan, ventilyasiyal sasl yerldirib rtmlrdir. 4-c
kateqoriya.
Yksk nmlikli yerldirib rtmlrd (ventilyasiyasz v yanacaqla isitmsiz
yeralt yerldirib rtmlr, adrlar, gmi ambarlar, hanslarda ki, suyun
uzunmddtli olmas yaxud tez-tez hmin divarlar v tavan stda kondensasiyas
mmkndr) ilmk n. Neft v qaz snayesind bu kateqoriyaya daldrla v
quyudaxili avadanlq aid edilir. 5-ci kateqoriya.
Bellikl, Qrbi Sibirin imalnda, aq havada ilmk n tyinatlanm
avadanln XD iarlnmsi ola bilr. Mrkzdnqama elektrik nasosunun
daldrlan mhrrikinin ifrind B5 iarlnmsi vardr.

42

2.2. Fontan armaturasna qoyulan texniki v istismar tlblrinin

ilnmsi
Fontan armaturuna gstriln mxtlif texnik, texnoloji, istismar v digr
tlblr mvafiq normativ sndlrd-standartlarda, hazrlamaq zr texniki
rtlrd, armaturann pasportunda, istismar zr texniki raitlrd, armaturann
pasportunda, istismar zr tlimatda saslandrlr v verilir.
Fontan armaturalarnn konstruksiyalandrma, hazrlanma v istismar tcrbsi
gstrir ki, ona gstriln texniki v istismar tlblrin ciddi srhd qoyulmur.
nki bzi texniki tlblr eyni zamanda istismar tlblri kimi qbul edilirlr.
Msln, fontan armaturasnn ii tzyiqi Pi. Bu sas parametr armaturann texniki
hllin, onun detallarnn v kiplndiriln nmunlrinin konstruksiyasn rtlndirn
sas parametr olduundan texniki tlbdir. Fontan armaturasnn bu parametr
olduundan texniki tlbdir. Bu texniki parametr kimi onun ifrind gstrilir. Digr
trfdn fontan armaturasnn ii tzyiqini tmin etmsi tlbi istismar tlbidir.
Bu tlb istismar prosesind dnilir. Buna baxmayaraq fontan armaturann ifrin
daxil olan sas parametrlr ii tzyiq Pi=35MPa v keid diametri 80mm-
brabr texniki tlblr srasna daxil edilir. Hmin texniki tlblrin dnilmsi
zruridir.
Fontan armaturasnn gvd detallarnn (drdkeidlilrin) v siyirtmlrin
(ll zr) keid diametri 80mm- brabrdir, yan atq xtlri (xa aparanlar) zr
keid diametri 65mm- brabrdir.
Fontan armaturasnn btvlkd ii tzyiqi Pi=35MPa.
Fontan yolkasnn llsi std boru balqcndan sonra 2-ci siyirtm
(drdkeidlinin altndak siyirtm) 80mm- brabrdir; rti keidli, msafdn idar
olunan pnevmatik intiqall siyirtmdir. Yan atq xtlri stnd 2-ci siyirtm 65mm-
brabr rti keidli, msafdn idar olunan pnevmatik intiqall siyirtmdir.
Pnevmatik intiqall siyirtmlr tipli idaretm stansiyasndak
kompressor vasitsil 1MPa tzyiql i salnrlar.

43

Flans birlmlrinin v siyirtmlrin digr dynlrinin kipliyi metal

araqatlar, metalftoroplast kipldiricilr v metal-metal tmaslar vasitsil tmin
edilir. Armaturann flans birlmlri boltlar vasitsil brkidilirlr.
Yuxarda gstriln texniki tlblr fontan armaturasnn material icrasn da
hat edir.
Istismar raitind fontan armaturas bir sra tlblri dmlidir. Bu tlblr
fontan armaturasnn rahat (az qvv v mk srf etmkl) idar olunmas, verilmi
vaxt rzind imtinasz ilmsi, istismar prosesind v hddi hala atm yaxud i
qabiliyytini itirmi detallarn quyu stnd (fontan armaturasnn iini dayandrmadan) dyidirm imkanlar il laqdardr.
Siyirtmn idar edrkn onun nazim arxna ttbiq ediln burucu moment
150Nm -dk olmaldr. Burucu moment bu hddi adqda siyirtmnin iqabiliyytliyi azalm saylaraq bu azalmann sbbi hazrlayc zavodu mtxssislri trfindn aradrlmaldr.
2.3. Fontan armaturasnn konstruksiya parametrlrinin saslandrlmas
Neft-mdn avadanlnn, o cmldn fontan armaturalarnn i qabiliyytini
v keyfiyytini tmin etmk n onun konstruktiv parametrlrini saslandrmaq
lazmdr.
Fontan armaturasnn konstruksiya parametrlri dedikd, ilk nvbd onun
aadak gstricilri nzrd tutulur:
- armaturann btvlkd v onun hisslrinin formas v hndsi llri;
- armaturann konstruksiya quruluunu nzr almaqla istismar raitind onun
hisslrind yaranan mexaniki grginliklr;
- hisslrin material, onlarn mhkmlndirici emal sullar, ilkin mhkmlik,
brklik sviyylri v daxili grginlikli vziyyti;
- ayr-ayr hisslrin funksiyalar zr onlarn armaturada ardcl yaxud paralel
birldirilm strukturu (armaturann struktur sxemi).

44

Armaturann hisslrinin llri onlarn materialnn mexaniki xasslrindn

v istismar raitind tsir edck yklrin qiymtindn (sviyysindn) asl olaraq
myyn edilir. Bzi hallarda hissnin pllri konstruksiyasndan asl olaraq artr.
Bu halda adtn, hmin hiss n myyn edilmi mhkmliyin ehtiyat msal v
mmulatn ktlsi d artr.
Mhkmliyin ehtiyat msal materialn hddin gr hesablanrsa, onda burax
biln grginlik axclq hddindn mhkmliyin ehtiyat msal qdr az olmaldr.
Istismar raitind armaturann hisslrin tsir edn ii grginlik

buraxla biln grginlikdn azdr. ax > [ ] > 0 .

Qeyd etmk lazmdr ki, eyni bir hissnin mxtlif grginlikli en ksiklrinin
n grgin (n qorxulu) yerind

ax > 0

olduundan, bu hissnin az grginlikli

ksiklrind ehtiyat msalnn qiymti daha byk olur. Hisslrin ardcl v ya

paralel birlmsi hr hissnin avadanlnn i qabiliyytin nec tsir etmsi il
myyn edilir. gr hisslrdn biri sradan xdqda (imtina etdikd) avadanlq
yaxud mmulat (armatura) btvlkd z i qabiliyytini, onda demli, hisslr
ardcl birldirilmidirlr.
Mlumdur ki, fontan armaturasnn n msul qovaqlarndan biri siyirtmdir.
gr siyrtmd pindel kiplndiricisi, sipr, yhr, yay v digr hisslrindn biri
ilmzs, onda siyirtm z qabiliyytini itir bilr. Ona gr d bu hisslr ardcl
qoulmu saylr v onun imtinasz ilm ehtimal aadak dsturla hesablanr:
Pc ( t )=P (t) Pk (t ) P ib ( t) P j (t ) P yay (t)

burada

Pc ( t )

(2.1)

siyirtmnin, P (t ) , Pk (t ) , Pib (t) , P j (t ) , P yay (t) uyun

olaraq pin-delin, iberin, yhrin, yayn t vaxt rzind imtinasz ilm

ehtimaldr.
t=20

aydr.

norma-tiv-texniki sndd qbul edilmi zmant mddtidir;

45

Mxtlif gvd hisslrindn, boru balcndan, drosseldn v siyirtm kimi

qovaqlardan ibart olan fontan armaturasnda atq xtlri stnd ardcl yerldirilmi siyirtmlrdn birinin idn xmas armaturun i qabiliyytinin pozulmasna
sbb olur, nki siyirtmlrdn sradan xdqda, onun yanndak ilk (ehtiyat) v
imtinalar birincidn asl olmayan siyirtm armaturann istismarnn davam
etdirilmsin imkan verir. Bu halda armaturann iki siyirtmsini, ardcl quradrlm
bir atqnn imtinasz ilm ehtimaln aadak dsturla hesablamaq olar:
P ( t )=P1 ( t ) + P2 ( t )P 1( t) P2 (t)

(2.2)

burada P ( t ) armaturann bir atqsnn, P1 ( t ) , P2 ( t ) atqda quradrlm iki

siyirtmnin imtinasz ilm ehtimaldr.
Siyirtm n

P1 ( t )=P2 ( t ) =0,95

qbul edilmidir. Bu qiymtlri dsturda

yerin yazb, fontan armaturasnn bir atqs n aadak qiymti alrq:

P ( t )=0,9975 .

(2.3)

Bu dd gstrir ki, 20 ay rzind quyu stn qoyulmu 1000 fontan armaturasndan yalnz 2-d yaxud 3-d ii atqs i qabiliyytini itir bilr. Bu halda
armaturann mrkzindki (ll stnd) siyirtm balanr, qsurlu atqsndak
siyirtmlr dyidirilir.
Buradan grnr ki, gr atqda yalnz bir dd siyirtm olsayd, onda atqnn
imtinaz ilm ehtimal 0,95 olard (20 ay rzind 1000 armaturadan 50-nin atqs z
i qabiliyytini itirrdi).
Hesablamalar gstrir ki, fontan armaturasnda ehtiyat ii siyirtmlrinin
olmas, onun etibarln artrr v onu tam xidmt mddti (9 il) rzind thlksiz
i istismar etmy imkan verir. Qza hallar yalnz istsmar zr tlimat pozulduqda
ba ver bilr.
Armaturann i raiti vaxtdan asl olaraq dvri v ya qeyri-dvri kild
dyiir. Bu da quyunun parametrlrindn v baqa amillrdn asldr. Etibarlq
gstricilrini myyn etdikd, bu dyimlri dqiq nzr almaq mmkn olmur.

46

irvanneft NM-d quyularn fontanvurma mddtlri yrnilmidir. NMnin 1,2 v 4-c mdnlrind quyular istifady verildiyi vaxtdan 1969-cu ilin may
aynadk fontanvurma mddti qurtarm, 203 quyuya dlillr toplanmdr. Bu
quyu-larda fontanvurma dayandqdan sonra, armaturalar sklb xarlm v i
yararl detallar v qovaqlar (siyirtmlr) baqa mqsdlr n ildilmidir.
gr bir qayda olaraq, hr yeni fontan qurusu zrin yeni armatura
qoyulduu nzr alnarsa o zaman oxdavaml (1-ci sasl tmir qdr xodmt
mddti 15-20 il olan) fontan armaturalar hisslrinin layihlndirilmsi n ox
mk srf etmyin iqtisadi smrsi olmad akar edilir.
Quyularn fontanvurma mddtlrinin qurtarmasnn nisbi azalma tezliyinin
(armaturann sasl tmir xarma tezliyinin) zamandan asllq yrisi k.

, b-d

gstrilmidir. k.2.1, b-d fontanvurma mddtlrinin qurtarmasnn intensivliyi

(armaturalar sasl tmir xarma intensivliyi) yrisi gstrilmidir. yridn
grnr ki, 1800 gndn (5 ildn) sonra fontanvurmadan dayanma intensivliyi daha
srtl artr.
Fontan armaturasnn iqabiliyytinn azalmas digr amillrdn d asldr.
Fontan armaturas v mumi fontan qurusu etibarllq gstricilri 1-ci sasl tmir
qdr myyyn edilmlidir.
zizbyovneft NM-nin 3-c mdninin kompressor quyularnda aparlm
125 siyirtmnin snaqlarndan alnan nticlr onlarn kiplndirici sthlrinin
dalma sbblrin gr bir ox neft rayonlarna aiddir.
Istismar raitind sthlr korroziya, hidroabraziv yeyilm v eroziya
proseslrinin mrkkb tsiri nticsind dalr. Hidroabraziv yeyilmy sbb
xarlan mhsulun trkibind oxlu miqdarda qumun olmasdr.siyirtmnin amann
vvlind v balamann son mrhlsind pazn boluq yarandndan qum
dnciklri bu bolua girrk, orada iliib qalr v pazn sonrak hrkri zaman
sthlri czr. Sth btn eni boyunca czldqda, siyirtmnin tam bal vziyytind
sthlr arasnda ensiz boluqlar ml glir. Quyudan xarlan maye hmin
turblentliyi yksk olduundan sthlr olan czqlar tezlikl byk yylmalara
evrilir. Bu hal vaxtnda akar edildikd, kiplndirici qovaq detallar tmir edilrkn

47

brpa olunub yenidn istifad edilir. Lakin, dalmann balanc vziyyti ksr
hallarda akar olunmur, ii sthlr srtl yuyulduundan paz v siyirtmnin
gvdsi brpa olunmayan vziyyt dr. Siyirtmlrd tam balanma v alma
olmadqda, bucaq altnda axan qumlu maye onun qarsn ksn hissni yuyur.

48

49

Yuxarda gstrildiyi kimi, fontan armatru detallarnn dalmasnn mxtlif

sbblri

vardr.

Lakin.

zizbyovneft

NM-nin

oxqumlu

kompressor

quyularnda armatura detallarnn tez dalmasna sbb hidroabraziv yeyilm v

eroziya proseslridir. Quyudan xarlan mayenin korroziyaya uratma aktivliyi is
dalmann srtini daha da artrr. Hasil ediln mhsulun trkibind lay suyunun
olmas avadanln korroziyasn daha ox gclndirir. Aparlm snaqlar bunu
tsdiq edir.
Siyirtm detallarnn yeyilmsin ox amil tsir edir. Siyirtm detallarnn
yeyilmsini srtlndirn digr amillr bunlardr: yksk tzyiq, sthalt qsurlar
olan metal hisslr, korroziya, daxili grginlik v s.
Bellikl, fontan armaturasnn kiplndirici qovann detallarn hazrlamaq
n ildiln 4OX markal polad, mhsulun trkibind oxlu miqdarda qm v ya
korroziyaedici qazlar v maye olan quyularn tlbini dmir.
Odur ki, etibarl artrmaq v rait uyun polad seilmlidir. Bundan baqa
kiplndirici sthlrinin czlmaa qar davamlln da artrmaq lazmdr.
Yeyilmy davamln mxtlifliyini cdvl 2.1-d gstrilmi snaq
nticlrin-dn grmk olar.
Siyirtmlrin xidmt mddtlrinin, onlarn alb-balanmalarnn tezliyindn
asllnn miqdarn myyn etmk mqsdil, yuxarda gstrilmi mdnin
quyusunda snaqdan keirilmi polad 4OX v -332 markal mineral keramikdn
hazrlanm tser oymaqlar n alnm nticlr cd. 2.1-d verilmidir.
Cdvldn grnr ki, alb-balanmalarnn tezliyindn 10 df azaltdqda
(oyman davamlln 10 df artrdqda), siyirtmlrin orta xidmt mddti 3
dfdn d ox artr.
Maraqldr ki, mxtlif raitlrd ildiln armaturalar, tkc detallarnn
xidmt mddtlril deyil, eyni zamanda dalmann sciyyvi grnlril d
frqlnirlr.
Aparlan tdqiqat gstrir ki, hazrda tuser oymaqlar n n davaml
material mineral keramikadr. Mineral keramik oymaqlar, ancaq qumlu quyularda

50

ildikd siyirtmlrin v btn fontan armaturalarnn etibarln yksldir v

bellikl d byk iqtisadi smr verir.
Mineral keramika kvrk olduundan oymaq deildikd v ya lmk n
xarldqda snr. Onun dyidirilmsi (quyunun i rejini dyidirildikd) v ya
diametrinin llmsi materialn davamlndan asl olmayaraq mdnlrd
vaxtar aparlr.

Poliamid-68

24

2,26

3,2

10

10

3,8

8
10

2
6

0
0

3,5
3,4

12

756

3,1

3,2

2280

3,2

saat

xda

Polad-4OX
(HRS46-50)
Polad -15
(HRS58-60)
Poliamid-68
URP-1293
markal rezin
Polad-4OX
(HRS46-50)

Girid

Snan balancnda oyman

-332 markal mineral

keramika

Oyman orta
xidmt mddti,

tuser
oymann
material

diametri, mm

Cdvl 2.1.
NM, quyularn -si v
oymaqlarn snanma raiti

zizbyov NM, 793

Qn=35 m3/gn;
Qs=3 m3/gn;
H2S=0,29-0,37 %;
CO2=1,52,0 %;
Qum=1,52,0 %
P=25 kQ/sm2

Kransodarneftqaz birliyi,
6,12,23,37;
Qq=300 min m3/gn;
Qkond=6 m3/gn;
Qs=4,0 m3/gn;
CO2=4,0 %;
P=250-300 kQ/sm2;
Temperatur =140C
Suraxan NM, 271, 281
Qn=175 m3/gn;

51

Parafin = 10-15%;
Temperatur = 60C;
P=75 kQ/sm2
Bu vziyyt nzr alnarsa, qumsuz v parafinli quyularda mineralkeramik
oymaqlarn ildilmsi iqtisadi chtdn lverili deyildir. Oymaqlar n
armaturann i raitin uyun materiallar seilmsi daha lverilidir.

2.4. Fontan armaturasnn etibarl

Tlb olnan vaxt rzind yaxd tlb olunan i pay stnd znn istismar
gstricilrini saxlayaraq verilmi funksiyalar tamamlamaq qabiliyytil rtlnmi
avadanln etibarl manlar istismar edrkn onlarn keyfiyytini qiymtlndirmyin meyardr. Man istismar edrkn onun xidmtin v tmirin srf olnan
vsaitlr v vaxt avadanln etibarlndan onun uzun mddt snmadan. Qrlmadan, yeyilmdn tez-tez profilaktiki baxmaa v tmir dayanmadan ilmk
qabiliyytindn tmirinin mk tutumundan, elc d mann i gndlik
hazrlndan asldr.
Etibarlq-avadanln id imtinaszl, davaml, tmir yararl saxlamaq
qabiliyyti v sair xasslri daxil olan kompleks anlaydr.
Imtinaszlq myyn vaxt rzind, yaxud i pay std avadanln
iqabiliyytidir. pay tsikllrl yaxud qa kilometrlril ola bilr. Bu xasslr
sasn, fontanl quyu avadanl onun tmirlri arasnda myyn vaxt dvrnd
imtinasz ily bilr.
Davamlq qrarladrlm xidmt etm v tmir sistemi varikn avadanln
hddi hal atanadk onun i qabiliyytinin saxlanmas davamiyytidir
(mddtidir). Hddi hal istismarn thlksizliyi tlblril yaxud parametrlrin
qrarladrlm hdlri ab meyillnmsi, istismarn smrliyinin azalmas il
rtlndirilir. Davamlq meyarlar fontan armaturasnn istismarnn lverisizliyinin
qalmasn v onun yenisil vz edilmsinin ilnmsi mddtini qiymtlndirmy
imkan verir.

52

Saxlanlq (saxlanma qabiliyytlik) avadanln saxlanmas vaxt yaxud

nql edrkn v onlar sonunclandqdan sonra i qabiliyytlik haln saxlamaq
xasssidir.
Tmir yararlq imtinann artma sbblrini akar edilmy doru, elc d
imtinann sbblrinin iz buraxclnn knarladrlmasna doru ynldilmsil
bal xassdir.
Tsadfi aydnlqlar yaxud hadislri yrnn ehtimal nzriyysi etibarlq
nzriyysinin bazas kimi xidmt edir.
Tsadfi hadis ehtimalnn n sad riyazi ifadsini
P ( A )=R/ S

(2.4)

sinfi brabrliyi verir.

Burada

P(A)

ehtimaldr;

R/S

hadissinin, yaxud

hadislrin

mumi

hadissinin hanssa oxluqaltnn

A

ddindn

hadissinin

mnlndirimsinin nticlrindn hadislr ddidir.

Etibarlq meyarnn bir ne terminini v riyazi ifa gtirk.
Imtina i qabiliyytliyin pozulmasnda tlblrin istniln pozulmas (imtina
gtirmynlr d, msln, boya rtynn pozulmas daxil edilmkl).
Imtinann i pay birinci imtinayadk mmulun ildiyi vaxt. Sonradan rti
olaraq yalnz i pay vaxt haqqnda danlacaqdr, bunun altnda ykn dyimlri
tsikllrinin (dvrlrinin) say, kilometrlrl qa v sair d nzrd tutulur.
Imtinasz ilm ehtimal mmulun iinin myyn vaxt intervalnda
imtinann olmamas ehtimal P (t )( >t ) ehtimaldr.
Burada birinci imtinayadk vaxtdr.
Imtinann ehtimal mmulun iinin myyn

vaxt intervalnda

imtinann olmas ehtimal

Q (t ) { <t }

ehtimaldr.

(2.5)

53

Fontan armaturasnn detallarndan etibarlq sviyysi n aa olan

siyirtmnin sipridir.
Sipr sas etibar il ii sthin yeyilmsi nticsind idn xr. Yeyilm
sbbindn imtina edn detallarn imtinayadk i paylar normal qanun zr paylanr.

54

55

Normal qanunun funksiyas normalladrlm v mrkzldirilmi paylanma

n cdvlldirilmi funksiyadr:
F ( t )=0
t

burada
m=1

,
( tm
)

i paynn cari qiymti;

(2.6)
sivrilrin i paylarnn orta qiymti,

paylanmann (splnmnin) dispersiyasdr.

Fontan armaturasnn ilk imtinalar siprin yeyilmsi nsicsind\ ba verir.

Ona gr d armaturann imtinalar siyirtmnin idn xmas nticsind ba verir.

Siyirtm is txayc qovan imtinas nticsind idn xr. Bu sbbdn d fontan
armaturas n imtinayadk orta i pay hr imtinann orta i payna yaxn
qiymt alr. Yni
t 0 t

(2.7)

Fontan armaturasnn etibarln yrnmk mqsdil toplanm statistik

dlillr nticsind myyn edilmidir ki, siprin, siyirtmlrin v mumiyytl
armaturasnn imtinasnn i pay iki ildn artqdr:
t 17500 saat

(2.8)

t =17500 saat

(2.9)

Qbul edilmidir:

Sipr n dispersiya (orta kvadratik yaynma):

=3000 3300 saat

(2.10)

tkil edir.
Bu halda variasiya msal olacaq:
3300
V= =
=0,22
t 15000
t

-nin,

(2.11)

V -nin qiymtlrin sasn fontan armaturasnn qrarladrlm

imtinasz i payn myyn edirik [7]:

56

t oy=0,5 t=0,5 15000=7500 saat .

Digr trfdn, normal splnm qanununda

15003 3300=5100

t oy=7500 saat

(2.12)
t3

vaxt rzind, yni

saat rzind mli chtc imtina ba verir. pay

tamamil saslandrlm gstricidir.

57

58

Fontan armaturasnn zmantli xidmt mddti 18 ay myyn edilmidir. Bu

t zm=12960 saat

halda

, hmin mddtd fontan armaturas tamamil imtinasz

ilyir:
m=t=15000 saat

=3300 saat

(2.13)
(2.14)

mlum olduundan:
F ( t )=0

dsturundan

( t15000
3300 )

(2.15)

-nin istniln qiymtind fontan armaturasnn ilm msalnn

qiymtini tapa bilrik.

2.5. Fontan armaturas detallarnn davamllnn artrlmas
Mlumdur ki, fontan armaturas siyirtmlrindki kiplndirici qovan
detallarnda ilkin zdlnmlr (czqlar) sasn, siyirtmlrin alb-balanmalar
zaman ba verir. Hr alb-balanma zaman ml gln zdlnmlr getdikc
byyr v myyn vaxtdan sonra siyirtmlrin sradan xmasna sbb olur.
Bellikl, siyirtmlrin vahid zamanda alb-balanmalarnn say il onlarn
davamll arasnda myyn aslln olduu akara xr. Bel asllq
siyirtmlrin mdn raitindki sna zaman myyn olunmudur. Albbalanmas yksk olan siyirtmlrd davamlln aa olduu tsdiq edilmidir.
Fontan aramturalarnn istismar raitlrinin thlili v 12 mxtlif materialdan
hazrlanm oymaqlarn sna, mxtlif qrup raitlr n aadak materiallar
tklif etmy imkan verir:
1. xarlan mhsulun trkibind neft, su, korroziyaedici qazlar (H 2S, CO2 v
s.) v 0,5%-dn ox qum olduqda, tuser oymaqlar n -332 markal
mineralkeramika v 38XM markal azotladrlm poladn ildilmsi
mqsduyundur. Bel raitd gstriln materialdan hazrlanm oymaqlar orta
hesabla, 40 saat ilyir ki, bu da hllik n yksk nticdir.

59

2. xarlan mhsulun trkibind qaz-kondensat, su, oxlu miqdarda qazlar v

0,5%-dk qum olduqda tuser oymaqlarn hazrlamaq n 3X13 markal poladdan
v A3-4 markal brk xlitdn (rintidn) istifad edilmlidir. Bel oymaqlarn
gstriln raitd ilm mddti, orta hesabla, 2500 saata atr.
3. xarlan mhsulun trkibind neft, su, oxlu miqdarda parafin v 0,5-dk
qum olduqda tuser oymaqlar 3X13, -15 v 65 markal poladlardan
hazrlanmaldrlar. Bu raitd 40X-dan hazrlanm oymaqlar da davamldr,
Qurunun sxemi k.

-d gstrilmidir. Quru, kild gstriln sxem zr

birldirilmi 2KM-6 nvl mrkzdnqama nasosu 1-dn, elektrik mhrriki 2-dn

v qapaq 4-l rtln, irisind hidroabraziv maye qar doldurulmu n 3-dn
ibartdir. nin dibin maili vziyytd qaynaqlanm metal tbq 5, abraziv
hissciklrin asanlqla srb, nasosun qbul borusu 6-ya doru hrkt etmsin
imkan verir.
Qurudan istifad edrk fontan armaturalarnn tuser oymaqlar n
yeyilmy davaml material v konstruksiya seilmidir. Hazrda daha davaml
materiallar taplmas zrind i aparlr.
Quru AzETNM-da 1970-ci ildn ilyir. O, mlliflik hadtnamsin
(351133, 7 iyun 1972-ci il) layiq grlmdr. Quruluca ox sad olan bu
qurudan elmi axtarda istifad edilmsi, snaq vaxtn v snaq n tlb olunan
maddi vsait xrclrin xeyli azaldr,
2.6. Avadanln iqabiliyytini tmin etmk n tdqiqat istiqamtlri
Istismar raitind fontan avadanlnn detallarna mxtlif istiqamtli v
qiymtli mexaniki v digr (elektrik, istilik, kimyvi v s.) yklr tsir edirlr. Ona
gr d sas tdqiqatlar lazmi mhkmliy v srtliy malik metallar semy
ynldilir.
Mlumdur ki, bir ox hallarda bzi man hisslrin periodik olaraq yorulma
hddindn byk grginlik tsir edir. Bel hallarda detaln yorulma mhkmliyi onu
hazrlamaq n ildilmi metaln yorulma hddi v plastik deformasiyaya

60

dzmsil xarakteriz olunur. Metaln plastik deformasiyayadzmsini tyin etmk

n ondan hazrlanm nmuny yorulma hddindn yuxar qiymtli tkrar dyin
grginliy uyun yk ttbiq edilir v tenzometr vasitsil nmund yaradlm
plastik deformasiya llr.
Bu sulla metallarn tkrar plastik deformasiyaya davamlln tyin etmk
tinliklr trdir.
Snaqlar bu sulla aparmaq n -6000 tipli yorucu man
tkmilldirilmi v ona yk mntzm artran mexanizm ld olunmudur.
Yorucu mann barabanlar 1-d yayl oymaqlar vasitsil brkidilmi nmun
2, mntzm yklm mexanizminin lingi 3 zrindki vint 4-n kmyil hrkt
edn yk 5-in tsirindn yilir. Vint ling zrind yerldirilmi reduktorlar sistemi 6
vasitsil hrkt gtirilir. Nmunnin yintisi arxlar 8-dn keirilmi v yk 9-la
tarmlanm sap 10-la pero 11- trlr.
Yorucu mann gvdsi zrind yerldirilmi elektrik mhrriki 13 elastik
val 14-n kmyil snama mddtind nmuny dqiqd 3000 dvr tezlikl
frlanma hrkti verir.
Snaq annda nmuny tsir edn grginliyin (
hddi) yorulma hddi
m

max

- dvri mhkmlik

-ya nisbtin hqiqi artq yklm msal desk v onu

-l iar etsk alarq:

m= max / w

yintinin AB hisssi (k.

(2.16)

-a, bax) parabola qanunu zr dyidiyindn,

koordinat balancn A nqtsind gtrmkl onu txmini olaraq

= ( w )2

ifadsil gstrsk ABC=S sahsini aadak kimi tapa bilrik:

max
2

S= ( w ) d ,

(2.17)

burada

cari yinti;

cari grginlik;

metaln mexaniki xasslrindn asl olan sabit msaldr.

yorulma hddi;

61

3. MXTLF MEYARLAR ZR AVADANLIIN

QABLYYTNN TYN
Fontan avadanlnn v onun detallarnn i qabiliyyti mxtlif meyarlar zr
tmin edilir. Msln, mhkmlik meyar zr, srtlik, yeyilmy davamllq, istiliy
davamlq, korroziyaya (paslanmaya) davamlq, titryi dayanqlq v s.
Bir sra hallarda mmulun bir meyar zr i qabiliyytinin tmin edilmsi,
btvlkd onun i qabiliyytini tmin etmy imkan verir.
3.1. Fontan armaturas siyirtmsi iqabiliyytinin mhkmlik meyar zr
tmin edilmsi
Hal-hazrda seriya il buraxlan 14,21,35 v 70MPa tzyiq hesablanm ve
keidinin

diametri

50,65,80,100mm

olan

fontan

armaturalarnn

istismar

tcrbsindn mlumdur ki, siyirtmnin i qabiliyyti bir ne mhm meyar zr

tmin edilmidir. Bu meyarlar n balcas siyirtm hisslrinin mhkmliyidir.
0

pindel tsir edn oxboyu qvv

yaxn en ksik sahsind yilm

yiv vidsinin (profilinin) lsn

grginliyi yaradr:
a=

M 6 0 ( H il )
=
,
W0
d L2a

(3.1)
burada
0

Hi

yiv vidsinin hndrly,

H i=35

mm; l yiv vidsinin kknd

qvvsinin ttbiq olunduu nqtydk msaf, l=2 mm, a yiv vidsinin

62

zirvsind ksiyin eni,

a=2,191

mm;

La

baxlan ksikd yiv vidsinin alm

uzunluu:
La= d=3,14 36 mm

(3.2)

Yiv vidsinin kknd b lsn yaxn ksikd yici grginlik b olur:

b=

6 0l
,
b Lb

(3.3)
burada b yv vidsinin kknd (oturacanda) ksiyin eni; b=4,071 mm; Lb
yiv vidsinin kknd alm uzunluu,

Lb= d y =3614 29

mm.
a = b

Yivin zirvsind v kknd yici grginliklrin brabrliyi rtindn

myynldiririk:
6 0 ( H i l )
aL

2
a

6 l

(a+ H tg 2 )
i

2
3

(3.4)
a ( 2 lH )
tg =
,
2 H i ( H il )

(3.5)
a

-nn,

l ,

Hi

nin yuxarda gstrilmi qiymtlrini dsturla yerin yazb,

myyn edirik:

tg =2,086 101 ; =12 .

2
2

Yiv vidsinin en ksiyinin mailliyini gstrn

(3.6)

bucann

12

qiymtind yici grginlik vidnin en ksiyinin hndrly boyunca brabr paylanr

63

ki, bu da gedi ctnn i qabiliyytini tmin edir. Standart zr

=15
2

qbul

edilmidir ki, bu da lazmi ly yaxndr.

pindel -543 markal poladdan (xlitdn) hazrlanr ki, bu materialn da
axclq hddi 685 MPa-dr. Demli, pindel materialnn mhkmliyi onun yivin
tsir edn grginlikdn 8,9 df oxdur.
3.2. Siyirtm detallarnn mhkmliy hesab.
3.2.1. Sipr
Material polad 38X2MA, 5632-72. Materialn axclq hddi
ax =880 MPa

qbul edilmidir. -12-02 markal toz il, 48-10-389-84,

siprin ii sthi ridilir.

Siyirtmnin giri trfind olan mhit ii

Pi =35 MPa

tzyiqil sipri x

trfd olan yhr doru sxr. Bu halda sxc qvv:

sx =

burada

Dk . x
Pi + ,(3.7)
4

sx

ii tzyiqinin yaratd sxc qvv;

kiplndiricisinin xarici diametri;

Pi

ii tzyiq;

Dk . x

yhr

giri trfd

yerldirilmi yhr kiplndirici-sinin qalc qvvsidir.

Sipr

sx

qvv il x trfdki yhr halqasna sxlr. Bu halda siprin

mrkz oxu zonasnda brabr paylanm ykl yklnmi v kontur zr srbst

syknmi dairvi lvh kimi, maksimum rintisi
myyn edilir:
W 'c =

Pi D0 5+

,(3.8)
1024 D 1+

'

Wc

lvh nzriyysi zr

64

W 'c

burada

evr konturunun diametri

D0

siprin mrkz oxu zonasndak rintisi;

D0=D

qbul edirik;

sipr sykndiyi

sipr lvhsinin srtliyi;

sipr material n Puasson msaldr.

Lvhnin silindrik srtliyi:

D=

E h3
,(3.9)
12 ( 1 )
E

burada

sipr materalnn boyuna (dartlma) elastiklik modulu; h siprin

qalnldr.
Siprin z hndsi llrinin nisbti zr qismn aid olduu qaln lvh
nzriyysin gr [3], onun maksimum yintisi (mrkzd):

[ ( )]

W =W 'c 1+ 0,7

2h
D0

(3.10)

Txayc detallarn siyrilm dayanqlnn tmin edilmsi rtil siprin

buraxla biln rintisi myyn edilir:

2W 'c 8 sx
[ W ]=
,(3.11)
D xj qm

burada
qm

D xj

siprl yhrin x trfd tmas sthinin (yhrin) xarici diametri;

txac detallarnn siyrilmy dayanqlq nisbi tmas grgnliyi, tcrbi yolla

myynldirilir,

q m=260 M Pa

Siprin mrkzind (mrkz oxu zr) evrvi v radial grginliklrin

maksimum qiymti:
= p =

burada

3 ( 3+ ) Pi D 0
32 h

,( 3.12)

siprin mrkzind evrvi (evr zr) yici grginlik;

siprin mrkzind radial (radius zr) yici grginlik.

65

Siprin sthin normal (perpendikulyar) tsir edn mhitin tzyiqini hesaba

almaqla ekvivalent grginlik:
ekv .= + Pi

(3.13)

Siprin mrkz oxu zonasnda yici grginlik tsir edrkn materialn axclq
hddi zr mhkmliyinin ehtiyat msal:
nc =

ax
(3.14)
ekv .

Siprin mhkmliyinin ehtiyat msal onun srtliyini tmin edir v tzyiq

altnda formasn dyimir (deformasiyaya uramr).
Srtnm zaman istilik yaranmas v istilik mbadilsi proseslrinin analizi
nticsind qovuann i rejimini dyrlndirmk n keyfiyyt gstricilri tyin
olunmudur.
zaman hisslrin srtnn sthlrinin orta temperaturunun dyimsi
qanunauyunluu enerjinin saxlanmas qanununa sasn almaq olar.

zamanda sthlrin qarlql tsiri nticsind ayrlan istilik miqdar

Ft d

vahid
. Bu

istilik hisssinin qzmasna v traf mhit trlmsin srf olunur. Bu halda istilik
balans tnliyi aadak kimi yazla bilr:
Ft d =C d t+ A t d

Burada:

Ft

-istilik axn,

Ft =

Q
;
C

C-hissnin mumi istilik tutumu, K ;

A-istilik axn

Vt
K .

i sthlrin qrarlam maksimal temperaturu

t max

hissnin ktlsindn,

balanc temperaturundan asl olmur, ancaq vahid zamanda ayrlan istilik

miqdarndan v istilik trm raitindn asl olur.

66

t=

t max

(1- e

1e
)= t
max

gr istilik balansnn sas tnliyind

)= t 0 e

Ft =0

qbul etsk soyuma tnliyini

aadak kmi alarq:

C d t+ A t d =0

t=

t max

- eT

3.2.2. Yhr (yhr halqas)

Material polad 20X13, 5632-72. Materialn axclq hddi

ax =540

MPa. Yhrin sthi azotladrma vasitsil termiki-kimyvi sulla mhkmlndirilir.

Yhrin ii sthind tmas grginlyi. x trfdki yhrin sthindki tmas
sx

grginliyi
q jr =

qvvsinin (3.1) tsirindn yaranr:

4 sx

burada

,(3.15)

D
xj

v Dgj yhrin ii sthinin xarici v daxili diametrlridir.

( D xj D gj )

Txacn (yhr il siprin) metal-metal sthinin kipliyinin tmin olunma v

siyrilmy davamlq rti beldir:
q k q jr q m

burada

qk

(3.16)

yhrin ii sthindki tmas tzyiqinin txacn kipliyini tmin edn

minimal qiymtidir. Tcrb sulu il myyn edilmidr.

q jr

ii tzyiqinin

txacnn x trfind (bal halda) yaratd nisbi tmas tzyiqi;

qm

txaycnn ii sthindki nisbi tmas tzyiqinin maksimal qiymti, hans ki, ii

sthlrin siyrilmy dayanqln tmin edir v i qabiliyytini pozmur. Tcrbi
sulla myyn edilmidir.

67

D=65 mm

D=80 mm

siyirtmlr n

51<74,5<260 MPa

51<89,45<260 MPa

(3.17)

rti dnildiyindn hr iki txaycnn kipliyi (i qabiliyytliyi) tmin olunur.

Bal halda txayc siprinin x trfdki yhr sxldndan, yalnz x
trfdki srtnm qvvsi

Fm

hesaba alnr:
Fm =sx f m

burada

sx

(3.18)

dstur (3.1)-dki kimi gtrlr.

Yeyinti yeyilmnin nticsi olub myyn vahidlrl tyin olunur. Yeyinti mtlq v
ya nisbi olmaqla yeyilm nticsind hndsi llrin, ktlnin yaxud hissnin
hcminin dyimsini xarakteriz edir v uyun vahidlrl llr.Buraxlan yeyinti
hmi qiymtc hddi yeyintidn az olur.
Yeyilm srti

Vj

yeyintinin , yeyilm ba vern zaman mddtin olan

nisbtidir.
V j=

Yhrin yeyilm intensivliyi is yeyintinin yeyilm ba verdiyi yola, yaxud hcm

olan nisbtin deyilir.

Y= L

Myyn srtnm raitind yhrin yeyilmy mqavimt gstrmk xasssi

yeyilmy davamllqla xarakteriz olunur.
Iin balanc dvrnd hisslrin tez yeyintisi mahid olunur. Bu dvrn
davam etmsi sthlrin keyfiyyt v mexanizmin i rejimi il laqdardr v
srtnm dynn i ehtiyatnn adtn 1.5....2%-ni tkil edir. Srtnm
srhdlrind temperaturun ykslmsi materialn sth laylarnda fiziki- mexaniki
xasslrin dyimsini trdir.

68

3.2.3. pindel
Material 20X13 DST 5632-72. Materialn axclq hddi

=800 MPa

pindelin yivli hisssi (M22x1,5).

pindel tsir edn ox boyu qvv, sasn iki qvvnin cmindn ibartdir:
- mhitin tzyiqinin pindel nazim arxa doru itlyici qvvsi;
- bal dibin doru hrkt etdirrkn yhrl sipr arasnda nazimarxa
doru ynlmi srtnm qvvsi:
. o=Qn + f m .

burada

. o

pindel tsir edn oxboyu qvv;

(3.19)
Qn

pindeli nazim arxa

doru itlyici qvvdir:

Q n=

d 2s
P i .
4

(3.20)
Hisslrinin hesabndan alnan nticlrin yanliyi n aada bir tipld siyirtm n hesabn ddi qiymtlri d verilir:
2

Q n=

ds

3,14 0.025
35=0,017 MN
4

(3.21)

pindelin hamar (kiplndiriln) sthinin diametridir

. o=0,01+0,0105=0,0205 MN

(3.22)

pindel yivinin n ox yklnmi vidsind yici grginlik olacaq:

y =

(3.23)

3 K Qn ( d x d d )
2

2 d d h b

69

burada

dx

d x =0,022m

dd

d d =0,020376 m

h
b =0,001125 m

pindelin metrik yivinin xarici v daxili diametrlridir.

. hb yiv vidsinin kk hisssindki qalnl-dr.

n ox yklnmi vidnin yklnm msaldr.

y =

3 0,617 0,01 ( 0,0220,020 )

=66,72 MPa .
2 3,14 0,020 0,0011252

(3.24)

pindelin metrik yivinin n ox yklnmi vidsind ksici grginlik:

k =

K Qn
0,17 0,01
=
=24 MPa .
d d h b 3,14 0,020 0,001125

(3.25)

n ox ykslmi vidnin kknd ekvivalent grginlik:

ekv .= aj +3 k = 66,722 +3 24=67,26 MPa .

(3.26)

pindel yivi mhkmliyinin ehtiyat msal

n j=

burada

,
ekv .

(3.27)

pindel materialnn axclq hddidir,

n j=

=800 MPa

800
=11,9 .
67,26

(3.28)

3.2.4. tok.
Material - polad 20X13, 5632-72. Materialn axclq hddi

=540

MPa. Materialn ksilmd axclq hddi =315 MPa .

tokun siprl birldiriln ucu (T-killi konstruksiya) dartlmaya ilyir. Tkilli ucun xntlar yilmy v ksilmy ilyir. Ucun boynuna dartc qvv
tsir edir.
Txaycda srtnm qvvsi:
F=Qsx s .m

(3.29)

70

burada

Qsx

s . m

sipri yhr sxan qvv;

arasnda srtnm qvvsi

s . m=0,1

txaycda (siprl) yhr

F=0,105 0,1=0,0105 mN

(3.30)

tokun ucundak ksici grgnlik (siyirtm ald anda):

=

Q .d
,
2 S

(3.31)
burada

Q . d

toka tsir edn dartc qvvdir,

Q . d=0,01105 MN

tokun

uc xntlarnn dibind en ksik sahsidir:

S =hi Bi

burada

hi

(3.32)

tokun ucundak xntnn qalnl,

B i=d cos B i

hi=0,013 m

xntnn uzunluu, B i=0,0322 m .

S =0,013 0,0322=0,00042m

olur.

(3.33)

Onda
=

0.0105
=12,5 MPa .
2 0,00042

(3.34)

tokun T-killi ucunda ksilmy ilyn en ksiyind mhkmliyin ehtiyat

msal:
n =

315
=
=25,2.
12,5

(3.35)

Bu hissy tsir edn n ox yk txaycda v tok kiplndiricisind yaranan

srtnm qvvlril toku itlyici mhit tzyiqi qvvsinin frqindn ibartdir.
d . j=19 mm

Ucda yivin xnda tokun diametri

ehtiyat msal il saxlayr.

Q . m=0,04293 MN

tokun balqcn dartan qvv

Q . m

Q . d .b . =Q . k +Q .m Q . u

qvvni ikiqat

71

vvld myyn edilmi

fm

qvvsini

Q . m

-y brabr gtrrk

f m=Q . m=0,0105 MN
Q . m=f m +Q . k

(3.36)

(3.37)

Mhitin tzyiqil toku itlyici qvv:

d 24
Q . n=
Pn ,
4

burada

d4

(3.38)

tokun kiplndiriln hisssinin diametridir,

d 4 =0,035 m

3,14 0,0352
Q . n=
20=0,0192 MN .
4

(3.39)

tok kiplndricisinin srtnm qvvsi

Q . k =K d 4 h k Pn k

burada
K=1,07

(3.40)

yan tmas tzyiqinn mhit tzyiqindn artqln hesaba alan msal

qbul edilir;

hk

kiplndiricinn hndrly,

tok kiplndiricisind srtnm msaldr,

k =0,05

hk =0,001 m

qbul edilir.

Q . k =1,07 3,14 0,035 0,01 20 0,05=0,00118 MN

Q . d=0,0105+ 0,00118=0,0177 MN ;

(3.41)

(3.42)

Q . d .b =0,00118+ 0,042930,0192=0,0251 MN

(3.43)

tokun boynunda dartc grginlik

.d =
d 3=0,019
n . b=

4 0,0251
=88,2 MPa .
2
3,14 0,019

m tok boynunun diametridir.

540
=
=6,12 .
.d 88,2

(3.45)

(3.44)

72

tokun boynunda materialn axclq hddi zr mhkmliyn ehtiyat msal

n . b=6,12

-dir.

3.2.5. tanq
Material polad 20X13 5632-72. Materialn axclq hddi
MPa. Materialn ksilmd axclq hddi

=315 MPa

=540

i tzyiq altnda siyirtmni balayanda sipr pnevmointiqala doru hrkt

etdikc tanqa tsir edn qvvartaraq son hdd txaycdak v tokun kiplndiricisindn srtnm qvvlril toku itlyici qvvlrinin frqin brabr olur:
Q . o=Q . d .b

burada

Q . o

(3.46)

tanqa tsir edn oxboyu dartc qvv,

Q . o=0,0251 MN

tanqn T-killi ucunun ksilmy ilyn en ksiyind srdrb ksm

grginliyi:
.b=

Q . d .b
Q
= . o ,
S .k
d 3 hi

(3.47)
burada

S. k

tanqn srdrlb ksilmy ilyn en ksik sahsidir,

S . k = d 3 hi

d 3=0,020 m

tanqn T-killi uxunda diametri;

(3.48)
hi=0,010 m

tanqn T-killi

xnt hisssinin qalnldr:

S . k =3,14 0,020 0,010=0,000628 m2 ;
.b=

0,0251
=39,97 MPa .
0,000628

(3.49)

(3.50)

tanqn T-killi enli hisssinin ksilm mhkmliyinin ehtiyat msal

73

n . h=

315
=
=7,88 .
. b 39,87

(3.51)

tanqn birldirici detalla ilidiyi yerd birldirici detaln dartld halda

onun naziklndirilmi en ksiyind dartc grginlik:
d=

Q . o
,
S .b

(3.52)
burada
qvv;

Q . o=Q . d .b =0,0251 MN
S. b

tanqa v birldiriciy tsir edn oxboyu dartc

birldiricinin nazik yerind en ksik sahsi

( d 21d 22 )
d1 d
2
S . b=
h 3
;
4
2
d
1 =0,036 m

(3.54)

birldiricinin xarici diametri;

divarl en ksyind daxili diametri;

h3=d 2+1 mm

d
2 =0,028 m

birldiricinin nazik

tanqn T-killi ucunun kemsi

n birldiricinin frezlnmi keidinin uzunluudur.

S . b=

d=

3,14 ( 0,03620,0282 )
0,0360,028
0,029
=0,00032m 2
4
2

0,0251
=78,43 MPa .
0,00032

(3.55)

(3.56)

Birldirici tanqn ucu il ilidiyi silindrik hissnin burtunda frezlnmi

oymaq killi halqann kknd ksici grginliyi
b . k=

Q .o
,
So. h

burada

b. k

(3.57)
birldiricid ksici grginlik;

S o .h

oymaq killi halqann

ksiln en ksiyinin sahsidir

S o .h = d2 h2
d 3=0,020 m

d 1d 3
d 3 h2 ;
2

(3.59)

tanqn diametri; h2=0,010 m oymaq killi halqann qalnldr:

74

S o .h =3,14 0,028 0,010

0,0360,020
0,020 0,01=0,0008776 m2 .
2

(3.60)

3.2.6. Silindr
Material polad 40 1050-88. Materialn axclqq hddi

ax =245

MPa. Pnevmointiqaln ilnmsi n havann tzyiqini 1,0 MPa qbul edirik. Pnevmointiqaln silindrinin kipliyini yoxlamaq n havann tzyiqi 1,5 MPa gtrlr.
Silindrin konstruksiyasn nzr alaraq,pnevmointiqall detallarn 1,5 MPa
tzyiqin yaratd yklr hesablayrq.
Silindri enin genilndirn radial yk:
Qs .r =Ph D s .d H s ,

burada

Qs .r

(3.61)

silindri onun radiusu istiqamtind genilndirn cmlnmi yk;

Ph=1,5 MPa

havann tzyiqi;

Ds . d=0,32 m

H s=0,215 m

silindrin hndrlydr.

silindrin daxili diametri;

Qs .r =1,5 0,32 0.215=0,1032 MN .

(3.62)

Silindrin gvdsind tangensial grginlik

=

Q s .r
,
Ss

(3.63)
burada

Ss

silindrin gvdsinin mrkz oxundan ken mstvi zr en ksiyidir

S s =( Ds . x Ds . d ) H s ,

burada

Ds . x =0,340 m

(3.64)
silindrin xarici diametridir.

S s =( 0,3400,320 ) 0,215=0,0043m

Onda

(3.65)

75

0,1032
=24 MPa .
0,0043

(3.66)

3.2.7. Dayaq aybas

Material polad cm.3. Materialn axclq hddi

=175 MPa

. Pnevmointi-

qaln pistonu silindrin dibin oturduu halda aybas maksimum ykl ksilmy
ilyir.
Dayaq aybasn maksimum ksc qvv
Qd . k =

D . d
Pn ,
4

(3.67)
burada

D . d

Pn

-n qiymtlrini yerin yazsaq:

2

Qd . k =

3,14 0,32
1,5=0,12 MN .
4

(3.68)

Dayaq aybasnda ksici grgnlik:

d . =

Qd . k
,
Dd . H d .

(3.69)
burada

Hd.

Dd . =0,325 m

dayaq aybasnn ksiln en ksiyindki qalnl,

H d . =0,008 m

dayaq aybasnn hesab olunan en ksiyinn diametridir

d . =

0,12
=23,52 MPa .
3,14 0,325 0,005

(3.70)

3.2.8. Qapaq aybas

Material polad cm.3. Materialn axclq hddi

=175 MPa

. Qapaq

aybasnn i prinsipi dayaq aybas kimidir. Bu aybann qalnl 0,005 m

olduundan, dayaq aybasnda olduu kimi

d .q

ksici grginliyi myyn edilir:

76

H q . =0,005 ;

Qd . k =0,12

D d . =0,325

Onda
d .q =

0,12
=23,52 MPa .
3,14 0,325 0,005

(3.71)

4. FONTAN ARMATURASININ STSMARI V TMR

Dz axnl siyirtmlrd kiplyi artrmaq n manivel iltmk qti
qadaandr, nki, qvvni artrmaqla kiplik artmr, bel ki, ast lvhlr
mstvidirlr. Bu qvvlr pindelin snmasna gtirirlr.
Dzaxnl siyirtmlri armaturann istismar prosesind aydan bir pindelin
yastqlarn markal solidolla yalamaq tlb olunur. Hm d tuser zr
siyirtmnin gvdsi dibin D3-162 markal srtg ya vurmaq lazmdr.
Bu siyirtmlrin istismarnda nasazlqlar ba verir:
1)

pindelin sxc kiplndiricisind buraxma, bunun sbbi manjet

dyimli.
2) siyirtmni ab-balayanda, burucu moment kskin artr; sbbi T-killi
oyuq snmdr; tdbir siyirtmni dyimli; digr sbblri pindelin dayaq
yastqlar snmdr v ya gvdd maye donmudur;
3) vurucu klapan buraxr, z d konusvari yiv zr; sbbi yiv boalmdr;
tdbir yivi dartmal, axma davam edrs klapan dyimli; digr sbbi konuskr ctnn kipliyi sthdn dalmdr; tdbir yalnz krciyi yaxud klapan
dyimk; mrkzi qapaycn ucu dil kiplndirndk qapa burub dndrmk;
4) nazim arx frladanda sipr hrkt etmir; sbbi pindelin yaxud siprin
T-killi oyuu snmdr; tdbir siyirtmni dyimli;
5) txaycnn kipliyi sthdn dalmdr; sbbi hmin sthlr yeyilmidir;
tdbir txaycya kiplndrici srtg yan tmin etmk; digr sbbi nimvari
yay snmdr; tdbr tmir emalatxanasnda yay dyimk.
4.1. Fontan armaturas zr thlksizlik texnikas

77

Fontan armaturasn kmr bal zrind quradranda, flanslar zrindki

kiplndirici qanovlar tmiz olmaldr, dzgn yatrlmaldrlar. Flanslarn pliyinin
olmamas n, sancaqlar brabr dartmaq lazmdr. Fontan yolkasn NKB-n
quyuya endirdikdn v boru baln qoyduqdan sonra qrarladrrlar. Fontan
yolkasn quradrmaq n ildiln qaldrc mexanizmdn asl olaraq iin
thlksizliyin tmn etmk n trtibatlar hazrlanmaldr.
Armaturu quradrdqdan sonra atq xttini birldirmk n ilri
tamamlayrlar. Bel ki, ilr yksldkd v narahat halda aparld n
krpcklrin yaradlmas lazmdr.
Fontan quyusunu istismar edrkn, fontan armaturasnn, manometrlrin, flans
birlmlrinin, drosselin v siyirtmlrin kipgc kiplndiricilrin mntzm
nzart aparlmaldr.
Bunlardan

hr

birinin

sradan

mxmas

onun

vaxtnda

aradan

qaldrlmamas ciddi qzalar trd bilr.

Armaturan quyunun stnd quradrdqdan sonra balayc qurularn srtg
yann vurulmasn v txaycnn iinin dzgnlyn yoxlamaq tlb olunur.
Armaturada tzyiq olanda, quradrma, skb-ama, nasazlqlar aradan
qaldrma, tez yeyiln v vaxtl vzediln detallarn dyidirilmsi ilr qadaan
olunur.
Manometrlr nasaz olanda yaxud onlar olmayanda, hm d qurularda
klapanlar nasaz olanda armatura stismara buraxlmr. Dvri olaraq tamamlayc
manivel iltmdn arma aarlarn kmyil flans birlmlrin dartmaq vacibdir.

78

NTC
1. Fontan armaturasnn v dzaxnl siyirtmnin qsa xlassi, onlarn
tyinatlar, konstruktiv qurulular v xsusiyytlri, i prinsiplri v ttbiq
sahlri rh edilmidir.
2. Bir quyudan iki layn ayrlqda istismar n fontan armaturlar da tsvir
edlmidirlr.
3. Fontan armaturalar v siyirtmlrinin i qabiliyytlri thlil v tdqiq
edilmidir.
4. Fontan armaturasnn konstruksiya parametrlri saslandrlmdr.
5. Baxlan avadanln etibarlnn v davamllnn artrlmas yollar
gstrilmidir.
6. Mxtlif meyarlar zr avadanln i qabiliyyti tin edilmidir. Siyirtmnin
detallarnn mhkmliy hesabatlar aparlmdr.
7. Fontan armaturasnn istismarnda mahid

ediln

nasazlqlar

mrkkblmlr gstrilmidir,onlarn yaranma sbblri rh edilmidir,

eyni zamanda onlarn aradan qaldrlmas tdbirlri tvsiyy edilmidir.
8. Fontan armaturasnn istismar zaman thlksizlik texnikas msllri izah
edilmidir.

79

DBYYAT SYAHISI
1. .. . . , 1990,
559.
2. .. . . , 1983,
510.
3. .., .., ..
- . . . 1985, 383.
4. . . .. .
, 1974. 702.
5. Vahidov M.A., Krimov .M., Eyvazova Z.E. Neft-qaz istehsal
texnikas. Bak: Azrnr, 2008, 440s.
6. Canhmdov
.X.
v
baqalar.

Fontan

armaturunun

konstruksiyalandrl-mas v iqabiliyytliyi. Bak-ELM-1977. 136sh.

7. .. .
, 1983, 308 .
8. .., ..
. , 1979, 271 .
9. ..
. , 1987, 424 .