Professional Documents
Culture Documents
VN Su Luoc TranTrongKim
VN Su Luoc TranTrongKim
Chng I
Chng II
Chng III
Chng IV
Chng V
Chng VI
Chng VII
Chng VIII
Chng IX
Chng X
Chng XI
Chng XII
Ta
Nc Vit Nam
Chng I
Chng II
Chng III
Chng IV
Thng C Thi i
H Hng Bng
Nh Thc
X hi nc Tu
Nh Triu
Bc Thuc Thi i
Chng I
Chng II
Chng III
Chng IV
Chng V
Chng VI
Bc Thuc ln th nht
Trng Vng
Bc Thuc ln th hai
Nh Tin L
Bc Thuc ln th ba
Kt qu ca thi i Bc Thuc
Chng I
Chng II
Chng III
Chng IV
Chng V
Chng VI
Chng VII
Chng VIII
Chng IX
Chng X
Chng XI
Chng XII
Chng XIII
Chng XIV
Chng XV
Nh Ng
Nh inh
Nh Tin L
Nh L
Nh L (tip theo)
Nh Trn (Thi k th nht)
Gic nh Nguyn - I
Gic nh Nguyn - II
Nh Trn (Thi k th hai)
Nh Trn (Thi k th ba)
Nh H
Nh Hu Trn
Thuc nh Minh
Mi nm nh qun Tu
Nh L
Chng I
Chng II
Chng III
Chng IV
Chng V
Chng VI
Chng VII
Chng VIII
Chng IX
Chng X
Chng XI
Chng XII
Chng XIII
Chng XIV
Chng XV
Chng XVI
Tng Kt
T Ch Thi i
Lch Triu lc k
Nam triu - Bc triu
Trnh Nguy-n phn tranh
S chin tranh
Cng vic h Trnh lm ngoi Bc
Cng vic h Nguy-n lm min Nam
Ngi u chu sang nc Nam
Vn trung suy ca cha Nguy-n
H Trnh mt nghip cha
Nh Hu L mt ngi vua
Nh Nguy-n Ty Sn
Nguy-n Vng nht thng nc Nam
Cn Kim Thi i
Nguy-n-th Th T
Thnh T
Thnh T (tip theo)
Hin T
Dc Tng
Ch tnh th nc Vit Nam cui i T c
Nc Php ly Nam K
Gic gi trong nc
Qun nc Php ly Bc k ln th nht
Tnh th nc Nam t nm Gip Tut v sau
Qun nc Php ly Bc k ln th hai
Cuc bo h ca nc Php
Chin tranh vi nc Tu
Lon Trung k
Vic nh dp Trung k v Bc k
Cng vic ca ngi Php ti Vit Nam
Ta
S l sch khng nhng ch ghi chp nhng cng vic qua m thi,
nhng li phi suy xt vic gc ngn, tm ti ci cn nguyn nhng cng vic
ca ngi ta lm hiu cho r nhng vn hi tr lon ca mt nc,
nhng trnh tin ha ca mt dn tc. Ch ch l lm ci gng chung
c cho ngi c nc c i i soi vo y m bit ci s sinh hot ca
ngi trc phi lao tm lao lc nhng th no, mi chim gi c ci a
v di bng mt tri ny.
Nc Vit Nam
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Quc Hiu
V Tr v Din Tch
a Th
Chng Loi
Gc Tch
Ngi Vit Nam
S M Mang B Ci
Lch S Vit Nam
1. Quc Hiu.
Nc Vit Nam
2. V Tr v Din Tch.
Nc Vit Nam v pha ng nam chu t-, hp b ngang, di b dc, hnh cong nh ch S, trn pha bc v di
pha nam phnh rng ra, khc gia min trung th eo hp li.
5. Gc tch.
sau ny:
105.000 km2
150.000 km2
57.000 km2
3. a Th.
Du ngi mnh thuc v chng loi no mc lng, v sau ngi Tu sang cai
tr hng hn mt nghn nm, li c khi em sang nc ta hn bn mi vn
binh, chc l ni ging c ca mnh cng lai i nhiu ri, mi thnh ra
ngi Vit Nam ngy nay.
4. Chng Loi.
1
S ny l theo sch a L ca ng H. Russier (1939) chp li ch khng chc ng s nht
nh ca ngi mnh.
Tm a th nng ni, hay lm liu, khng kin nhn, hay khoe khoang
v a trng hong b ngoi, hiu danh vng, thch chi bi, m c bc. Hay
tin ma qu, sng s l- bi, nhng m vn khng nhit tin tng gio no c.
Kiu ngo v hay ni khoc, nhng c lng nhn, bit thng ngi v hay
nh n.
n b th hay lm lng v m ang, kho chn, kho tay, lm c
mi vic m li bit ly vic gia o lm trng, ht lng chiu chng, nui
con, thng gi c cc c tnh rt qu l: tit, ngha, cn, kim.
Ngi Vit Nam t Bc ch Nam, u theo mt phong tc, ni mt th
ting , cng gi mt k nim, tht l ci tnh ng nht ca mt dn tc t u
nc n cui nc.
2
7. S M Mang B Ci.
CHNG I
H Hng-Bng
(2879-258 trc Ty Lch)
1. H Hng Bng
2. Nc Vn Lang
3. Truyn c tch v i Hng Bng:
- Ph ng Thin Vng
- Sn Tinh Thy Tinh
Phn I
Thng C Thi i
2. Nc Vn Lang.
Vn Lang
Chu Din
Phc Lc
Tn Hng
V nh
V Ninh
Lc Hi
Ninh Hi
Dng Tuyn
Giao Ch
Cu Chn
Hoi Hoan
Cu c
Vit Thng
Bnh Vn
S chp rng
i Hng Vng th nht, ngi nc Vn Lang lm ngh chi li, c hay b
ging thung lung lm hi, vua mi bt dn ly chm v mnh nhng
ging y t ng l ng loi khng lm hi na5. S li chp rng thuyn ca
ta ng mi thng hay lm hai con mt, cng c cho cc th thy qui
sng b khng quy nhi-u n.
Trong i Hng Vng li c hai truyn m ngy nay ngi ta thng
hay ni n, l truyn Ph ng Thin Vng v truyn Sn Tinh Thy Tinh.
Truyn Ph ng Thin Vng: i vua Hng Vng th 6 c m
gic gi l gic n, hung mnh lm, khng ai nh ni. Vua mi sai s i rao
trong nc tm ngi ti gii ra nh gic gip nc. By gi lng Ph
ng, b V Ninh (nay l huyn V Ging, tnh Bc Ninh), c a tr xin i
nh gic gip vua. S gi v tu vua, vua ly lm l, cho i vo chu. a
tr y xin c cho mt con nga v ci roi bng st. Khi nga v roi c xong
th a tr y vn vai mt ci, t nhin ngi cao ln ln mt trng, ri nhy
ln nga cm roi i nh gic.
S chp rng ngi Vit Nam ta c thi v mnh mi n i vua Anh Tng nh Trn mi b.
C ngi chp truyn ny ni rng: Gic n l qun ca nh n bn Tu sang nh nc ta. Ni
nh th tht l mt iu lm. V i nh n nc Tu ch vo mn sng Hong H l t tnh
H Nam, Trc L, Sn Ty v Thim Ty by gi m thi. Cn nhng t bn ny sng Trng
Giang l man di ht c. T Trng Giang sang n Bc Vit ta xa cch bao nhiu ng t. Du
5
6
CHNG II
Nh Thc
3. Nh Tn nh Bch Vit.
4. Nh Thc Mt Nc.
Chng c bao lu th nh Tn
suy, nc Tu c nhiu gic gi, qun Nam Hi c quan y l Nhm Ngao
thy c c hi, mun mu nh ly u Lc lp mt nc t ch phng
nam. Nhng cng vic cha thnh, th Nhm Ngao mt. Khi sp mt, Nhm
Ngao giao binh quyn li cho Triu thay mnh lm quan y qun Nam
Hi.
Nm qu t (208 trc Ty lch) l nm th 50 i vua An Dng
Vng. Triu em qun sang nh ly nc u Lc, lp ra nc Nam
Vit7.
10
Xin ng lm nc Nam Vit ngy xa vi Nam Vit ca nc Vit Nam hin nay.
CHNG III
X-Hi Nc Tu
V i Tam i
V i Nh Tn
1. Phong-Kin
2. Quan-Ch
3. Php-Ch
4. Binh-Ch
5. in-Ch
6. Hc-Hiu
7. Hc-Thut
8. Phong-Tc
1. Phong-Kin.
11
2. Quan-Ch.
4. Binh-Ch.
Binh-ch nh H v nh n th khng r, n i
nh Chu th t 5 ngi lm mt ng; 5 ng tc l 25 ngi thnh mt lng; 4
lng tc l 100 ngi lm mt tt; 5 tt tc l 500 ngi lm mt l; 5 l tc
l 2500 ngi lm mt s ; 5 s tc l 12500 ngi tc l mt qun.
Qun th t quan mnh-an lm tng, s th t quan trung-i-phu
lm sy, l th t quan i-h lm sy, tt th t quan thng-s lm tr ng,
lng th t quan trung-s lm t-m.
nguyn s.
n nh Chu, ng Chu-Cng t ra su quan gi l: thin-quan, aquan, xun-quan, h-quan, thu-quan, ng-quan. Mi mt quan li c 60
thuc-quan, cng c li l 360 ngi.
5. in Ch.
12
6. Hc-Hiu.
Nh H t nh ng t lm i hc, nh Ty t
lm tiu hc. Nh n t l Hu-hc lm i hc, nh T-hc lm tiu hc.
Nhng nh i-hc, tiu hc y, l ch tp bn, nui nhng ngi gi-c
v tp vn ngh.
7. Hc-Thut.
10
13
CHNG IV
Nh Triu
3. V-Vng xng .
Nm Canh thn (181 tr. Ty-lch) Hn-triu sai tng em qun sang
nh Nam-vit. Qun nh Hn chu khng c thy-th phng nam, nhiu
ngi phi bnh-tt, b i vy phi chy thua v bc. T thanh-th Triu V lng ly, i u dng xe nga theo nghi-v Hong-, nh vua nh Hn
vy.
n khi L hu mt,
Hn Vn- ln ngi, li sai Lc Gi a th sang khuyn V- thun phc
nh Hn. Th rng:
Nm qu-t
(207) Triu nh c An-dng-vng ri, sp-nhp nc u-lc vo
qun Nam-hi, lp thnh mt nc gi l Nam-Vit, t xng lm vua, tc l
V-vng, ng Phin-ngung, gn thnh Qung-chu by gi.
Trong khi Triu VVng gy-dng c-nghip Nam-Vit, th bn Tu, ng Lu Bang trit c
nh Tn, dit c nh S , nht-thng thin h, ri ln ngi Hong- tc l
vua Cao T nh Hn. Vua Cao-t thy Triu V-Vng c-lp phng
nam, bn sai Lc Gi sang phong cho V-Vng. By gi l nm t-t (196 tr.
Ty-lch), nm th 12 i vua V-Vng nh Triu, v nm th 11 i vua
Cao-t nh Hn.
V-Vng vn l ngi kiu-cng, c khng mun phc nh Hn,
n khi Lc Gi sang n ni, vo yt-kin V-Vng, V-Vng ngi xp
vnh trn, khng ng dy tip. Lc Gi thy vy mi ni rng: "Nh vua l
ngi nc Tu , m m v thn thch c chu Chn-nh. Nay nh Hn
lm vua thin h, sai s sang phong vng cho nh vua, nu nh vua khng-c
s-thn, khng lm l- th-phong, Hn- tt l tc gin, hy-hoi m m v
git hi thn-thch ca nh vua, ri em qun ra nh th nh vua lm th
14
Triu
V-vng truyn ngi li cho chu ch tn, tn l H tc l Triu Vn-vng,
tr c 12 nm.
Triu Vn-vng vn l ngi tm thng, tnh kh nhu nhc, khng
c nh Triu V-vng. Khi mi ln lm vua c hai nm, th vua MnVit (tnh Phc-kin by gi) em qun sang nh ph ch bin thy nc
Nam-vit. Triu Vn-vng khng dm c binh-m ra chng c, sai s sang
cu cu bn Hn-triu.
7. Triu Ai-Vng.
Mu-thn (113 tr. Ty lch) Triu MinhVng mt, thi t Hng ln lm vua, tc l Triu Ai-Vng, tr-v c mt
nm.
By gi vua nh Hn cho An-quc Thiu Qu sang d Nam-Vit v
chu. Thiu Qu nguyn l tnh-nhn ca C-th lc trc, n khi sang NamVit gp nhau, li t thng vi nhau ri d-dnh Ai-vng em nc Nam-vit
v dng nh Hn.
PHN II
Bc-Thuc Thi-i
(11 tr. Ty-lch-931 sau Ty-lch)
16
CHNG 1
Bc-Thuc Ln Th I
1. Chnh-Tr nh Ty-Hn
2. Tch Quang v Nhm Din
1. Chnh-Tr nh Ty-Hn.
(Qung-ng)
(Qung-ty)
(Qung-ty)
(Bc Vit v my tnh
(Bc Vit v my tnh
(Bc Vit v my tnh
(Bc Vit v my tnh
(o Hi-nam)
(o Hi-nam)
pha Bc Trung-Vit)
pha Bc Trung-Vit)
pha Bc Trung-Vit)
pha Bc Trung-Vit)
tng, tnh Vnh-yn). M Vin tin qun ln nh, qun hai b v tan c. Hai
b chy v n x Ht-mn, thuc huyn Phc-lc (nay l huyn Phc Th
tnh Sn-ty), th bc qu, bn gia mnh xung sng Ht-giang (ch sng y
tip vo sng Hng-h) m t tn. By gi l ngy mng 6 thng 2 nm qu mo (43).
CHNG II
TRNG-VNG
(40-43)
Nhng tng ca hai b l bn Dng chy vo gi huyn Cphong thuc qun Cu-chn. Sau M Vin em qun vo nh, bn
Dng u phi ra hng.
1. Trng-Th kh i binh
2. M Vin sang nh Giao-ch
1. Trng-Th kh i binh.
12
Nay lng Ht-mn, huyn Phc-th, tnh Sn Ty v bi ng-nhn, gn H-ni c n
th hai b, n ngy mng 6 thng 2 th c hi .
18
CHNG III
Bc-Thuc Ln Th II
(43-544)
I . Nh ng Hn
1. Chnh Tr nh ng Hn
2. L Tin v L Cm
3. S Nhip
II. i Tam Quc
1. Nh ng Ng
2. B Triu (Triu th Chinh)
3. Nh Ng chia t Giao-chu
III. Nh Tn
1. Chnh-tr nh Tn
2. Nc Lm-p quy nhi-u Giao-chu
IV. Nam Bc-triu
1. Tnh th nc Tu
2. Vic nh Lm-p
3. S bin lon t Giao-chu
2. L Tin v L Cm.
I. Nh ng-Hn (25-220)
3. S Nhip (187-226).
1. Chnh-Tr nh ng-Hn.
13
19
Thng-th-lang, v vic quan phi cch, ri v chu tang cha. Sau li muti c b sang lm Thi-th qun Giao-ch.
S Nhip Giao-chu c 40 nm, tuy thit c uy-quyn ci Giaochu, nhng vn theo l triu cng nh Hn, v n khi nh Hn mt th li
triu cng nh Ng.
14
20
3. Nh Ng chia t Giao-Chu.
Nm gip-thn (264) l
nm Nguyn-hng nguyn-nin, vua nh Ng li ly t Nam-hi, Thng-ng
v Ut-lm lm Qung-chu, t chu-tr Phin ngung; ly t Hp-ph,
Giao-ch, Cu-chn, v Nht-nam lm Giao Chu, t chu-tr Long Bin.
t Nam-Vit ca nh Triu ngy trc thnh ra Giao-chu v Qung-chu t
y.
2. Nc Lm-p quy nhi-u Giao-Chu. t Giaochu lc by gi trong th c quan li nhng-nhi-u, ngoi th c ngi nc
Lm-p vo nh ph.
Nc Lm-p (sau gi l Chim-Thnh) t qun Nht-nam vo cho
n Chn-Lp, ngha l vo qung t tnh Qung-Bnh, Qung-Tr cho n
t Nam-Vit by gi. Ngi Lm-p c l l ni ging M-lai, theo tng gio
v chnh tr n . Nc y cng l mt nc vn minh v cng thnh
pha nam lc by gi, nhng khng r nc y kh i u thnh nc t lc
no. Sch "Khm-nh Vit S" chp rng: nm nhm-dn (102) i nam c
huyn Tng-lm, ngi huyn y c hay sang cp ph qun Nht-nam,
b i vy vua nh Hn mi t quan cai-tr huyn y, phng gi s ri lon.
III Nh Tn (256-420)
1. Chnh-Tr Nh Tn.
Trong i Tam-quc, ngi Lm-p hay sang cp ph qun Nhtnam v qun Cu-chn, b i vy khi nh Tn ly c ng-ng ri,
mun gim bt qun cc chu qun, nhng quan th s Giao-chu l o
Hong dng s v tu rng: "Vua nc Lm-p l Phm Hng thng vi nc
Ph Nam hay sang quy nhi-u t Nht-nam nu li gim bt qun Giaochu i, th s qun Lm-p li sang nh ph."
Xem nh vy th nc Lm-p c t u nh th k.
Phm Hng truyn cho con l Phm Dt. Phm Dt mt, th ngi gia
n l Phm Vn cp mt ngi. Phm Vn truyn cho con l Phm Pht.
Nm qu-su (353) i vua Mc- nh ng-Tn, th-s Giao-chu
l Nguy-n Phu nh vua Lm-p l Phm Pht, ph c hn 50 n ly.
21
Phm Pht mt, truyn ngi li cho con chu l Phm H-t. Nm k hi
(399) Phm H-t em qun sang nh ly hai qun Nht-nam v Cu-chn
ri li i nh Giao-chu. By gi c thi th qun Giao-ch l Vin nh
ui ngi Lm-p, ly li hai qun. Vin c phong lm Giao-chu ths.
lon-lc, bn sai s sang cng nh Tng v xin lnh t Giao-chu cai tr.
Nhng vua nh Tng khng cho.
T nc Lm-p li sang cp ph mn Nht-nam v Cu-chn.
Vua nh Tng bn sai quan th-s l n Ha Chi v Tng Xc lm ph tng
em binh sang nh Lm-p. Phm Dng Mi em qun ra chng c.
Nm qu-su (413) Phm H-t li em qun sang ph qun Cuchn. Khi by gi con Vin l Tu- lm Giao-chu th s em binh
ra ui nh, chm c tng Lm-p l bn Phm Kin v bt c hn
100 ngi.
Trong i nh Tn v nm Qu du
(433) i vua Vn-, vua nc Lm-p l Phm Dng Mi thy nc Tu
22
CHNG IV
Nh Tin L
(544 - 602)
1. L Nam
2. Triu Vit Vng
3. Hu L Nam
Triu Quang Phc l con quan thi ph Triu Tc ngi Chu Din
(Vnh Tng, tnh Vnh Yn) theo cha gip L Nam lp c nhiu cng,
nay em qun chng c vi nh Lng c t lu, ri sau thy th qun Tu
cn mnh, ch khng ni, bn rt qun v D Trch17. D Trch l ch ng
ly, chung quanh c mc nh rng, gia c bi ct lm nh c. Triu
Quang Phc vo y, ngy np n, ti th cho lnh ch thuyn c mc ra
nh qun ca Trn B Tin, cp ly lng thc v nui qun s. Trn B
Tin nh mi khng c. Ngi thi by gi gi Triu Quang Phc l D
Trch Vng.
1. L Nam (544-548).
Nm Tn Du (541) l nm i
ng th 7 i vua V nh Lng, huyn Thi Bnh16 c mt ngi tn l
L Bn, ti kim vn v, thy nc mnh, trong th quan li Tu lm kh, ngoi
th ngi Lm p cp ph, bn cng vi nhng ngi ngha dng ni ln,
nh ui Tiu T v Tu, ri chim gi ly thnh Long Bin.
L Bn, c ngi gi l L B, vn dng di ngi Tu. T tin i
Ty Hn phi trnh lon chy sang Giao Chu, n lc by gi l by i,
thnh ra ngi bn x. Khi chim gi c t Giao Chu ri, ng sa sang
mi vic, nh lp nghip lu di. Qua nm Qu Hi (543) qun Lm p li
sang ph qun Nht Nam, L Bn sai tng l Phm Tu vo nh Cu c
(H Tnh), ngi Lm p thua chy v nc.
Nm Mu Thn (548) L
Nam trong Khut Liu phi bnh mt, sang nm sau Triu Quang Phc
D Trch c tin y bn xng l Vit Vng. By gi qun ca Vit Vng
sp ht lng, m mi khng ph c qun Tu. May nh gp lc bn Tu
c lon Hu Cnh, vua nh Lng phi triu Trn B Tin v ngi t tng
l Dng Sn li chng c vi Triu Quang Phc. Quang Phc mi tha th
em qun ra nh ph qun Tu, ri v ly li thnh Long Bin.
C theo sch "Khm nh Vit S" th huyn Thi Bnh thuc v Phong Chu ngy trc, nay
vo a ht tnh Sn Ty nhng m khng r l ch no, ch khng phi l ph Thi Bnh Sn
Nam m by gi l tnh Thi Bnh.
16
17
23
c, Pht T mi xin chia t ging ha. Triu Vit Vng ngh tnh h L,
cng thun chia t cho L Pht T.
CHNG V
Bc Thuc Ln Th Ba
(603 - 939)
I. Nh Ty.
1. Vic nh Lm p
II. Nh ng
1. Chnh tr nh ng
2. An Nam h ph
3. Mai Hc
4. Gic b
5. B Ci i Vng
6. Vic nh nc Hon Vng
7. Nam Chiu cp ph Giao Chu
8. Cao Bin bnh gic Nam Chiu
9. Cng vic ca Cao Bin
10. S tr lon ca nc Tu
III. i Ng Qu
1. Tnh th nc Tu
2. H Khc dy nghip: Khc Tha D
3. Khc Ho
4. Khc Tha M
5. Dng Din Ngh v Kiu Cng Tin
6. Ng Quyn ph qun Nam Hn
I. Nh Ty (589 - 617)
1. Vic nh Lm p. Nh Ty lm vua bn Tu c 28
nm th mt. Trong by nhiu nm th s khng chp chuyn g l, ch ni
rng nm t Su (605), vua nh Ty nghe ni Lm p c nhiu ca, bn sai
24
5. Thang Chu
6. Trng Chu
7. Ch Chu
8. V Nga Chu
9. V An Chu
10. i Chu
11. Hoan Chu
12. Din Chu
3. Mai Hc (722).
2. An Nam H Ph.
Mai Thc Loan l ngi huyn Thin Lc, tc l huyn Can Lc, tnh
H Tnh by gi, mt mi en s, sc vc khe mnh, thy quan nh ng
lm nhiu iu tn bo, dn gian kh s , li nhn lc by gi lm gic gi, ng
y bn chiu m nhng ngi ngha dng, ri chim gi ly mt ch t
Hoan Chu (nay thuc huyn Nam ng tnh Ngh An) ri xy thnh p
ly, xng hong , tc gi l Hc .
c 3 huyn (?)
c 4 huyn (?)
c 7 huyn (?)
c 7 huyn (?)
c 2 huyn (?)
c 6 huyn (Thanh Ha)
c 4 huyn (Ngh An)
c 7 huyn (Ngh An)
25
26
Vua nh ng h ch em An Nam H Ph v ng Hi Mn
(?) ri ly qun cc o v Lnh Nam v ng thuyn ln ti lng thc,
i ngy tin binh.
lm Tnh Hi, phong cho Cao Bin lm Tit S. Cao Bin chnh n mi
cng vic, lp n i mn bin thy phng gi gic gi, lm s su thu
chi dng vic cng20. Cao Bin tr dn c php tc cho nn ai cng knh
phc, b i vy mi gi tn ln l Cao Vng.
20
27
Xt chuyn nc Tu t
i nh Hn cho n i by gi, c mi nh ln cm quyn chnh tr c vi
ba trm nm, ri trong nc li bin lon, Nam Bc phn tranh chng nm
by mi nm, khi y c mt nh ng ln dp lon yn nc, lp ln c
nghip mt nh khc.
Phm s tr lon thay i trong mt x hi l thng l, nhng ch l
c mt iu my ln bn Tu lon cng tng t nh nhau c. Xem nh khi
nh Hn suy, th nc Tu phi lon Tam Quc; ht Tam Quc th c nh Tn
nht thng. n khi nh Tn suy, th c Nam Bc triu; ht Nam Bc triu th
c nh ng nht thng. Nay th nh ng suy li phi ci lon Ng Qu.
Ci c hi tr lon bn Tu ging nhau nh th l cng c l ti ci phong tc
v ci x hi ca Tu. S gio dc khng thay i, nhn qun trong nc
khng tin b, cch t t ng khng khai ha, cho nn nc tuy lu i, m
trnh x hi vn ng nguyn mt ch. Khi c bin lon l ch c my
ngi c quyn th tranh cnh vi nhau, ch dn trong nc h- thy bn no
938).
CHNG VI
Kt Qu Ca
Thi Bc Thuc
21
22
23
31
Lo T v vua nh ng cng h L.
Tc l t hng m th cng kh i u t .
32
PHN III
T Ch Thi-i
33
CHNG I
NH NG
(939-965)
1. Tin Ng-Vng
2. Dng Tam Kha
3. Hu Ng-Vng
4. Thp-Nh S-Qun
4. THP NH S QUN (945-967). T khi Dng tam Kha timv ri, nhng ngi th-ho cc ni nh bn Trn Lm, Kiu cng Hn v.v...
u xng ln c lp, xng l S-qun. V sau Nam-tn-vng khi phc
c nghip c, nhng m cc s-qun vn khng chu v thn-phc. B i vy
nh vua c phi i nh dp mi, m khng yn c. n khi Nam-tnvng b gic bn cht, th con Thin-sch-vng l Ng xng X ln ni
nghip, nhng th nh vua lc y suy-nhc lm, khng ai phc-tng na.
Ng xng X v ng gi t Bnh-kiu. Tng nh Ng l cnh-Thc
cng gi mt ch xng l S-qun.
Ng xng Ngp thy bin, chy trn sang Nam-sch (thuc Hi-dng)
vo n nh Phm Lnh-cng Tr-hng (huyn Kim-thnh). Tam Kha sai
qun i ui bt. Phm Lnh-cng em vo du trong ni. Dng tam Kha bt
em Ng xng Ngp l Ng vng Vn nui lm con nui.
34
CHNG II
NH INH
(968-980)
1. inh Tin-hong
2. inh Ph-
35
2. PH (979-980). V-vng mi c 6 tui ln lm vua, quynchnh c Thp-o tng-qun l L Hon. L Hon li cng vi Dng
Thi-hu t thng.
Bn ta c tin qun Tu sp sang, L Hon sai Phm c Lng lm itng em binh i chng gi. Trc khi kh i hnh, Phm c Lng hp c
qun-s li trong in, ri ni rng: "By gi qun nghch sp vo ci, m vua
th cn b, ly ai m th ng pht cho chng mnh. Du chng mnh c ht
sc lp c cht cng no, th ri ai bit cho? Chi bng nay ta tn Thp-o
tng-qun ln lm vua ri ra nh th hn"26.
36
CHNG III
NH TIN L
(980-1009)
1. L i-Hnh
2. Ph qun nh Tng
3. nh Chim-thnh
4. Vic nh-dp v sa sang trong nc
5. L Trung-Tng
6. L long nh
1. L i Hnh (980-1005).
2. Ph Qun Nh Tng.
37
6. L LONG NH (1005-1009).
3. nh Chim Thnh.
Vic trong
nc th c cc quan i thn l bn T Mc, Phm c Lng, Ng t An gip
rp. t lut-l, luyn qun lnh v sa-sang mi vic.
CHNG IV
1. Thi-T kh i nghip.
NH L
(1010-1225)
I. L THI T
1. Thi-t kh i nghip
2. Di v Thng-long thnh
3. Ly kinh Tam-tng
4. Vic chnh-tr
II. L THI TNG
1. L phng Hiu nh lon
2. S nh dp
3. Gic Nng
4. nh Chim-thnh
5. Vic chnh-tr
III. L THNH TNG
1. Vic chnh-tr
2. Ly t Chim-thnh
IV. L NHN TNG
1. -lan thi-phi
2. L o Thnh
3. Vic sa-sang trong nc
4. Vic nh nh Tng
5. Nh Tng ly t Qung-nguyn
6. nh Chim-thnh
Thi-t thy t Hoa-l chthp khng c th m -mang ra lm ch -hi c, bn nh di v Lathnh. Thng 7 nm Thun-thin nguyn-nin (1010), th kh i s di . Khi
ra n La-thnh, Thi-t ly c c im trng thy rng vng hin ra, bn i
i-la thnh l Thng-long thnh, tc l thnh H-ni by gi. Ci Hoa-l lm
trng-an ph v C-php lm Thin-c ph.
I. L THI-T (1010-1028)
Nin-hiu : Thun-thin
2. S nh Dp.
Thi-tng l ngi c thin-t nh-ng, thng lcngh, tinh thao-lc, gp lc trong nc c nhiu gic-gi, nhng ngi quen
vic dng binh, cho nn ngi thng thn chinh i nh ng dp bc.
Thi by gi nh vua khng t quan tit trn; phm vic binh vic dn
cc chu, l u giao c cho ngi chu-mc. Cn mn thng-du th c
ngi t-tr ng qun lnh. Cng v quyn nhng ngi y to qu, cho nn
thng hay c s phn-nghch. Li c nhng nc ln bang nh Chim-thnh
v Ai-lao thng hay sang quy nhi-u, b i vy cho nn s nh-dp v i vua
Thi-tng rt nhiu.
3. Gic Nng.
Nm tn-t (1041) Nng tr Cao cng vi m l A-nng v ly chu ngo (gn chu Qung-nguyn) lp ra mt nc gi l i-lch-quc. Thi-tng
sai tng ln nh bt c em v Thng-long. Nhng vua ngh trc git
cha v anh, nay thng tnh khng git, tha cho v v li phong cho lm
Qung-nguyn mc. Sau li gia phong cho tc Thi-bo.
Nm mu-t (1048) Nng tr Cao li phn, xng l Nhn-hu Hong-
quc-hiu l i-nam. Thi-tng sai quan thi-u Quch thnh Dt ln nh
khng c. By gi Tr Cao xin ph-thuc vo nc Tu, vua nh Tng
khng cho. Tr Cao bn em qun sang nh ly Ung-chu, ri chim c thy
Tr Cao chy thot trn sang nc i-l. Sau ngi i-l bt Nng tr
Cao chm ly u em np nh Tng. Gic Nng t mi yn.
4. nh Chim Thnh.
41
1.
2. Ly t Chim Thnh.
42
2. L o Thnh.
4. Vic nh Nh Tng.
Vic Ti Chnh :
1. Php thanh miu: l khi la cn xanh th nh nc cho dn vay tin, n
khi la chn th dn li phi tr tin li, tnh theo l nh nc nh m
tr tin li.
2. Php mi-n dch: l cho nhng ngi dn inh m ai phi su-dch th
c np tin, nh nc ly tin y thu ngi lm.
3. Php th dch: l t ra mt s bun-bn chn kinh-s, c nhng th
hng-ha g m dn-s bn khng c, th nh nc mua thu c ly m
bn. Nhng ngi con-bun m ai cn phi vay tin th cho vay, ri c
tnh theo l nh nc m tr tin li.
Vic nh-dp v i vua Nhntng th nhiu, song nhng cng-vic trong nc cng khng b tr-. i
by gi mi kh i u p ci C X gi t kinh-thnh cho khi lt
ngp. Vic p kh i u t .
29
43
Thng chp nm bnh-thn (1076) qun nh Tng vo a-ht nc ta. Ltriu sai L thng Kit em binh i c ch. Thng Kit nh chn qun nh
Tng sng Nh-nguyt (lng Nh-nguyt Bc-ninh, tc l sng Cu by
gi). Qun nh Tng nh trn y cht hn 1.000 ngi, Quch Qu tin qun
v pha ty, n ng b sng Ph-lng30.
Sch "Khm-nh Vit-s" c chp rng sng Ph-lng l con sng i t Bch-hc qua Namnh ri chy ra b, tc l sng Hng-h. Nhng xem trn th by gi v xt trong a-l th sng
Ph-lng chp y chnh l sng Cu, ch khng phi sng Hng-h. Nu lc by gi L
thng Kit ph qun nh Tng sng Nh-nguyt tc l khc di sng Cu, th tt nh L
cn ng mn sng Cu. Qun Quch Qu lm th no m tin n sng Hng-h c ? V li
Thi-nguyn hin by gi c huyn Ph-lng, huyn y v i nh L, nh Trn l Ph-lng
ph, m chnh con sng Cu chy qua a-ht y. C l l nhng nh chp s i trc thng
khng thuc a-l cho nn chp lm sng Ph-lng l sng Nh-h, vy ta nn ci li.
30
Tng-triu c. tin
qun nh L sang nh-ph chu Khm, chu Lim v chu Ung, ly lm
44
n khi nh L cho nhng ngi chu Khm, chu Lim v chu Ung v
Tu, vua nh Tng tr li chu Qung-nguyn. Nhng v c ngi ni rng
chu y c nhiu vng, ngi Tng tic ca, lm hai cu th rng :
Nhn tham Giao-ch tng.
Khc tht Qung-nguyn kim.
n ma h nm gip-t (1084) Nhn-tng sai quan binh-b Th-lang l L
vn Thnh sang nh Tng bn vic chia a-gii. L vn Thnh phn-gii mi
l, nh Tng tr nt c my huyn m trc cn gi li. T nc ta v
nc Tu li thng s nh c.
Nm inh-mo (1087) vua nh Tng phong cho Nhn-tng l Nam-bnhvng.
Nh Tng by gi suy-nhc, n nm bnh-ng (1126) nc Kim
(Mn-chu) sang ly mt c pha bc nc Tu, nh Tng di v ng
Hng-chu (thuc Chit-giang) gi l Nam-tng.
6. NH CHIM-THNH.
Nc Chim-thnh thnh-thong c
hay sang quy-nhi-u, nh th no cng khng c. Nm t-mo (1075)
trc khi i nh nh Tng, L thng Kit sang nh Chim-thnh, v
c a- ba chu ca Ch C nhng ngy trc, ri cho ngi sang .
45
CHNG V
(Tip theo)
NH L
V. L Thn Tng
VI. L Anh Tng
1. Anh V
2. T Hin Thnh
3. Gic Thn Li
4. Vic chnh tr
VII. L Cao Tng
1. T Hin Thnh lm ph chnh
2. S ni lon
VIII. L Hu Tng
1. Trn th
2. Quyn v h Trn
XI. L Chiu Hong
2. T Hin Thnh.
31
46
1. T Hin Thnh Lm Ph Chnh. Khi vua Anh-tng mt, Thit Long Cn cha y 3 tui, b Chiu-linh Thi-hu mun lp ngi con
tr ng l con mnh tn l Long X ng33 ln lm vua, em vng bc t lt cho
v T hin Thnh, nhng ng nht thit khng chu, bn c theo di-chiu m
lp Long Cn, tc l vua Cao-tng.
Nguyn khi trc Tu gi ta l Giao-ch qun, ri sau i l Giaochu, n thi nh ng t An-nam -h-ph. Nh inh ln t i-CVit, vua L Thnh-tng i l i-Vit. nhng Tu vn phong cho vua ta l
Giao-ch qun-vng, n by gi mi i l An-nam quc-vng. Nc ta
thnh tn l nc An-nam kh i u t y.
L CAO-TNG (1176-1210)
33
32
34
47
v.
Cao-tng thy bin, bn em git Phm bnh Di i, ri cng vi Thit chy ln Qui Ha (sng Thao-giang pha bc huyn Tham-nng, Ph-th).
Thi-t Sam th chy v HI-p, lng Lu-gia (by gi l lng Lu-x, huyn
Hng-nhn).
2. QUYN V H TRN.
Anh em h Trn m qun v kinh dp lon, ri ln Qui-ha rc Caotng cho qun v lng Lu-gia n Thi-t, cn Trn-th th v nh Trn L.
Cao-tng v kinh c mt nm th phi bnh, n thng 10 nm
canh-ng (1210) th mt, tr-v c 35 nm, th 38 tui.
48
CHNG VI
NH TRN
(1225-1400)
Hu-tng tr v c 14 nm.
49
I. Trn Th .
50
nhng ngi n ng c, hay l nhng ngi xiu-lc n trong lng, th xquan phi khai vo c quyn s gi l trng-tch. Ai c quan-tc m c con
c tha m th con li c vo lm quan, cn nhng ngi giu-c, m
khng c quan-tc th i i c phi i lnh. Thi-tng ln lm vua phi
theo php y, cho nn n nm mu-t (1228) li sai quan vo Thanh-ha lm
li trng-tch theo nh l ngy trc.
5. Vic p .
4. Vic Thu M.
6. Vic Hc Hnh.
7. Php Lut.
S chp rng ng L Phng Hiu i vua L Thi Tng i nh gic lp c nhiu cng. Sau
vua nh phong tc cho ng, ng t chi, xin ln ni nm con dao, h- ri n u xin ly t lm
t nghip. Vua thun cho. L Phng Hiu ln ni Bng Sn nm con dao xung xa c 10 dm.
Vua bn ly rung chung quanh ni Bng Sn cho ng L Phng Hiu, gi l thc ao in. Sau
thnh ra tn thc in l rung th ng cng cho cc quan.
36
ngi phm ti trm-cp u phi cht tay, cht chn, hay l cho voi giy.
Xem nh th th hnh-lut by gi nng lm.
8. Quan Ch.
B i tnh-cht v binh-php ca ngi Mng-c nh th, cho nn Thitmc-chn (Tmoudjine) tc l Thnh-ct-t-hn (Gengis khan), miu-hiu l
Nguyn-thi-t, mi chim gi c c vng Trung-, cng t Ba-t, sang
n pha ng-bc u-la-ba. Sau qun Mng-c li ly c nc Ty-h,
pha ty nc bc Tu, dt c nc Kim v trn sang n nc Triu-tin
(Cao-ly).
Thnh-ct-t-hn mt, ngi con th ba l A-loa-i (Agotai) ln lm
vua tc l Nguyn-thi-tng. A-loa-i truyn cho con l Qu-do (Gouyouk)
tc l Nguyn nh-tng. Qu-do lm vua c non ba nm th mt, ngi vua
Mng-c v chi khc. Ngi em con nh ch l Mng-kha (Mong-k) ln lm
vua, tc l Nguyn Hin-tng.
Mng-kha sai hai em l Ht-l (Houlagen) sang kinh-l vic nc Bat, v Ht-tt-lit (Koubilai) sang nh nh Tng bn Tu. Trong khi qun
Mng-c sang nh nh Tng, th Mng-kha mt, Ht-tt-lit phi rt binh v
ln ngi vua, tc l Nguyn Th-t. Ht-tt-lit ln lm vua ri i quc hiu
l Nguyn.
9. Binh Ch.
Trong khi nh
L mt ngi, nh Trn ln lm vua An-nam, th nh Tng bn Tu b ngi
Mng-c nh ph. Nguyn pha bc nc Tu c mt dn-tc gi l Mng52
nin-hiu l Thiu-long.
Qun Mng-c tuy thua phi rt v, nhng chng bao lu vua Mngc dt c nh Tng, ly c nc Tu, ri c mun bt vua nc Nam ta
sang chu Bc-kinh, b i vy li sai s sang i l cng. Vua Thi-tng sai L
ph Trn sang s xin c ba nm sang cng mt ln.
2. S giao-thip vi Mng-C.
37
53
tng.
Lc by gi s nh Nguyn i li hch iu ny, trch iu n, triunh cng c lm vic bi-ri. Nhng nh c Thnh-tng thng-hong cn
coi mi vic v cc quan triu-nh nhiu ngi c ti-tr, vua Nhn-tng li l
ng vua thng-minh, qu-quyt, m ngi trong nc th t vua quan cho ch
dn-s u mt lng c, cho nn t nm gip-thn (!284) n nm mu-t
(1288) hai ln qun Mng-c sang nh ri khng lm g c.
Tr vic chin-tranh vi qun Mng-c ra, sau s ni, trong i vua
Nhn-tng li cn gic Lo, thng hay sang quy-nhi-u ch bin-thy, b i
vy nm canh-dn (1290) vua Nhn-tng li phi ng gi i nh Lo.
2. Vic Vn Hc.
38
54
Lng Lai H, huyn Thanh Lm, ph Nam Sch, nay thuc huyn Lang Ti, tnh Bc Ninh.
CHNG VII
GIC NH NGUYN I
(1284-1288)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Nh Nguyn nghe tin Trn Thitng mi mt v Thnh-tng nhng-v, lin sai L--b thng-th l Si Thung
sang s, i t Giang-lng (H-bc), qua Ung-chu (Qung-ty) ri sang nc
Nam, ch khng i qua tnh Vn-nam nh cc s-thn trc.
Si Thung n kinh-thnh, ln mt kiu-ngo,ci nga i thng vo
ca Dng-minh, ri cho ngi a th vo trch Nhn-tng rng: "Sao khng
xin php triu-nh nh Nguyn, m dm t-lp, vy phi sang chu Thintriu Hong- mi xong". Nhn-tng sai quan i-thn ra tip. Thung khng
thm p l-; vua by yn mi, Thung khng thm n. nh-thn An-nam ai
cng ly lm tc gin nhng khng dm ni ra.
Sau vua phi dn yn in Tp-hin, mi mi Si Thung mi n.
ng khi ung ru, Nhn-tng bo Si Thung rng: "Qu-nhn xa nay
sinh-tr ng trong cung khng quen phong-th, khng th no i c".
55
2.
Nm nhm-ng (1282)
Nguyn-ch li cho s sang d rng: "Nu vua nc Nam khng sang chu
c th phi a vng ngc sang thay, v phi np hin-s, thy m-dng
bi-ton, th kho mi hng 2 ngi ".
ng Trn quc Tun truyn cho cc tng-s rng: "Bn-chc phngmnh thng c qun-s ra ph gic. Cc vng-hu v cc tng-s, ai ny
phi cn gi php-tc, i u khng c nhi-u dn v phi ng lng ht sc
nh gic, ch thy thua m ng lng, ch thy c m t kiu, vic qun c
lut, php nc khng thn, cc ngi phi gi ". Xong ri sai Trn bnh Trng
em qun i ng n trn sng Bnh-than, Trn khnh D em qun ra gi
mt Vn-n (thuc Vn-hi Qung-yn), cn cc tng th chia ra ng cc
ni him-yu. Trn quc Tun t dn i qun ng Vn-kip (tc l lng
Kip-bc thuc Hi-dng) tip-ng cho cc ni.
Nguyn-ch thy vy gin lm, bn lp Trn di i lm An-nam qucvng, phong cho L Mc lm Hn-lm hc-s, L Tun lm Thng-th-lnh,
v sai Si Thung dn 1.000 qun a bn y v nc.
Trn di i thy Nguyn-ch phong cho cng nhn, a v cng v;
chc trong bng l chuyn ny nh sc Mng-c, may vic xong, th c
lm vua, nhc bng khng xong, th cho l Nguyn-ch bt-p; v th mi
theo Si Thung v.
c t lu, Nhn-tng nghe tin v bo rng nh Nguyn hi ti Hqung sp sa ko sang mt Lng-sn. Vua c lo qun ta khng ch ni,
bn sai s mang l sang Tu, xin vua nh Nguyn hon binh, thngngh li.
Vua nh Nguyn khng nghe, sai Thot Hoan c vic tin binh sang.
Nhn-tng thy vy, lp tc cho triu cc b-lo dn-gian hi ti in Dinhng bn xem nn ha hay nn nh. Cc b-lo u ng thanh xin
nh. Vua thy dn-gian mt lng nh vy, cng quyt khng c.
Nguyn-ch thy
Si Thung b thng chy v tc gin lm, bn sai con l Thot Hoan lm Trnnam-vng, cng vi bn Toa-, m Nhi dn 50 vn qun, gi ting mn
ng i qua nc Nam sang nh Chim-thnh.
56
Lng Bnh Than, tng Vn Ti, huyn Gia Bnh, tnh Bc Ninh.
Thot
Hoan thy Hng-o-vng gi c cc ni, lin tin binh ln nh ni K-cp,
i Kh-li v i Lc-chu. Qun hai bn nh nhau ni K-cp hai ba trn
khng phn thng bi. Nhng sau v Kh-li v Lc-chu tht th, qun An-nam
phi rt v i Chi-lng41. Thot Hoan dn i binh n nh Chi-lng, Hngo-vng km th, thua chy ra bn Bi-tn, xung thuyn cng vi bn giatng, l D Tng v Yt Kiu v Vn-kip. Cc tng thu nht tn qun dn
dn cng ko v y c.
Nhn-tng nghe Hng-o-vng thua chy v Vn-kip, lin ng mt
chic thuyn nh xung Hi-ng (tc l Hi-dng) ri cho vi Hng-ovng n bn vic, nhn thy qun mnh thua, trong bng lo s, mi bo
Hng-o-vng rng: "Th gic to nh vy, m chng vi n th dn-s tnhi, hay l trm hy chu hng i cu mun dn".
41
43
57
Ta y, ngy th qun n, m th qun ng, rut au nh ct, nc mt ma, ch cm-tc rng cha c s tht lt da ca qun gic, du thn ny phi
ngoi ni c, xc ny gi trong da nga, th cng nh lng. Cc ngi cng
ta coi gi binh-quyn, cng lu ngy, khng c o th ta cho o, khng c
n th ta cho n, quan cn nh th ta thng th ng, lng c t th ta tng cp,
i thy th ta cho thuyn, i b th ta cho nga, lc hon-nn th cng nhau
sng cht, lc nhn-h th cng nhau vui ci, nhng cch c-x so vi Vng
cng Kin, ng ngt Ngi ngy xa cng chng km g.
Nay cc ngi trng thy ch nhc m khng bit lo, trng thy quc-s m
khng bit thn, thn lm tng phi hu gic, m khng bit tc, tai nghe
nhc hin ngy s, m khng bit cm; hoc ly vic chi g lm vui-a,
hoc ly vic nh bc lm tiu-khin, hoc vui th v vn rung, hoc
quyn-luyn v v con, hoc ngh v li ring m qun vic nc, hoc ham
v sn-bn m qun vic binh, hoc thch ru ngon, hoc m ting ht. Nu
c gic n, th ca g trng sao cho m thng c o-gip; mo c-bc sao
cho dng ni c qun mu; du rng rung lm vn nhiu, thn y nghn
vng khn chuc; v li v bu con du, nc ny trm s ngh sao; tin-ca
u m mua cho c u gic; ch sn y th ch sao ni qun th; chn
ru ngon khng lm c cho gic say cht; ting ht hay khng lm c
cho gic it tai; khi by gi chng nhng l thi-p ca ta khng cn, m
bng-lc ca cc ngi cng ht; chng nhng l gia-quyn ta b ui, m v
con ca cc ngi cng nguy; chng nhng l ta chu nhc by gi, m trm
nm v sau, ting xu hy cn mi mi; m gia thanh ca cc ngi cng
chng khi mang ting nhc, n lc by gi cc ngi du mun vui-v,
phng c c hay khng?
Nay ta bo tht cc ngi: nn cn-thn nh ni ci la, nn gi-gn nh k
hp canh, dy-bo qun-s, luyn-tp cung tn, khin cho ngi no cng c
sc khe nh Bng Mng v Hu Ngh, th mi c th dp tan c qun gic,
m lp nn c cng-danh. Chng nhng l thi-p ta c vng-bn, m
cc ngi cng u c h ng bng-lc; chng nhng l gia-quyn ca ta
c yn-n, m cc ngi cng u c vui vi v con, chng nhng l
tin-nhn ta c v-vang, m cc ngi cng c phng-th t-ph, trm
nm vinh-hin; chng nhng l mt mnh ta c sung-sng, m cc ngi
cng c lu-truyn s-sch, nghn i thm-tho; n by gi cc ngi du
khng vui-v, cng t khc c vui-v.
Nay ta son ht cc binh php ca cc nh danh-gia hp li lm mt quyn
gi l "Binh-th yu-lc". Nu cc ngi bit chuyn-tp sch ny, theo li
dy-bo, th mi phi o thn-t; nhc bng khinh b sch ny, tri li dybo, th tc l k nghch-th.
B i c sa B i gic Nguyn cng ta, l k th khng i tri chung, th m
cc ngi c im-nhin khng ngh n vic bo th, li khng bit dy
qun-s, khc no nh quay ngn gio m i theo k th, gi tay khng m
chu thu qun gic, khin cho sau trn Bnh-l45 m ta phi chu ting xu
mun i, th cn mt-mi ni ng trong tri t na. Vy nn ta phi lm ra
bi hch ny cho cc ngi bit bng ta".
58
np cho Thot Hoan. Thot Hoan bit Bnh Trng l tng khe-mnh, mun
khuyn-d v hng, tht-i cho n-ung, nhng Bnh Trng khng n, ddnh hi d vic nc, Bnh Trng cng khng ni. Sau Thot Hoan hi rng:
"C mun l vng t Bc khng?" Bnh Trng qut ln rng: "T th lm qu
nc Nam, ch khng thm lm vng t Bc. Ta b bt th c mt cht
m thi, can g m phi hi li-thi!" Thot Hoan thy d khng c, sai
qun em chm.
By gi
Hng-o-vng dn cc tng h-v xa-gi xung Thin-trng, nghe Toa
t vng trong ko ra, Hng-o-vng tu vua xin sai Thng-tng Trn
quang Khi a binh vo ng mt Ngh-an, gi chn ng hm, khng cho
Toa ra, v sai Trn bnh Trng li gi Thin-trng c nhau vi qun
Thot Hoan, ri rc xa-gi ra Hi-dng.
Hng-o-vng thy th nguy-cp lm, bn rc xa-gi ra Qungyn. Thuyn i v ng sng Tam-ch (thuc chu Tin-yn), sai mt tng
dn chic thuyn rng ra ca b Ngc-sn (thuc chu Vn-ninh, tnh Qungyn) lm cho nghi tnh qun gic. Tng nh Nguyn l L Hng v Khoan
Trit sai ngi do-thm bit thuyn ra Ngc-sn l gi, mi dn qun ui theo
n sng Tam-ch, Hng-o-vng rc xa-gi ln b i n lng Thy-ch
ri li xung thuyn ra sng Nam-triu (tc Bch-ng-giang, thuc Hi-dng)
ri va tnh Thanh-ha. By gi qun Nguyn th lm, ng khp cc ni, t
vng Bc-ninh, Thng-long, Thin-trng, ch no cng c qun ng.
vng Ngh-an li c Toa , ng ngt Ngi, m Nhi nh ra. Nhntng kinh-hi, Thng-hong m ngy lo s. Nh nc ngt-ng ng nguy
nh trng chng. Bn Hong-tc l Trn ch Tc, Trn t Vin u ra hng
Thot Hoan c. Ch c Hng-o-vng phng xa-gi i, tro non vt b, tri
gi dm ma, th lc tuy cng, nhng vn bn vng mt lng, tm k nh
gic, lo liu vic nc khng ri s lc no. Tht l mt ngi c ti itng, c th cu dn gip nc, ting mun i.
Trn quang Khi vo n Ngh-an, chia qun phng gi, nhng m qun nh
Nguyn th mnh, i n u nh tan n y, li c m Nhi mt b
nh vo. Quang Khi ng khng ni, phi lui qun ra mt ngoi. Cn
quan trn-th Ngh-an l Trn Kin em c nh ra hng vi Toa . Toa
cho a bn Trn Kin v Yn-kinh.
Hng-o-vng nghe tin, sai tng em qun i ln ng tt ui
theo. Khi qun Nguyn a Trn Kin n a-phn Lng-sn, qua tri Ma-lc
(?), th c ngi th-ho y tn l Nguy-n th Lc v Nguy-n Lnh em dn
binh ra nh. Li c quan qun ui n ni, qun Nguyn b chy. Trn
Kin b tn bn cht, nhng c ngi nh l L Tc cp c thy chy thot,
a n g n-khu (Lng-sn) mai-tng xong ri trn sang Tu. L Tc l
dng di Nguy-n Phu lm Th-s Giao-chu v i ng-Tn (317-419) ngy
trc. T lc trn sang Tu ri, L Tc c lm b s "An-nam ch-lc". B s
y hin by gi cn c bn Tu v bn Nht-bn.
59
Dch nm:
Trn nht Dut thng trn, cho Quc Ton a tin v Thanh-ha.
Hng-o-vng c tin mng y, vo tu vi vua rng: "Qun ta mi thng,
kh-lc ang hng, m qun Nguyn mi thua, tt cng cht d. Vy nn nhn
dp ny m tin qun nh Thot Hoan khi phc Kinh-thnh".
ot so Chng-dng-50
Cm h Hm-t quan
Thi-bnh nghi n lc
Vn c th giang-san
Chng-dng cp gio-gic
Hm-t bt qun th
Thi-bnh nn gng sc
Non nc y nghn thu
Trn quang Khi sai ngi v Thanh-ho dng biu bo tin thng trn.
Vua Nhn-tng thy qun th mnh, trong hai thng nh c hai trn,
qun-s ai ny u nc lng nh gic, bn rc Thng-hong v ct binh-m
ra ng Trng-an (Ninh-bnh).
S chp l Ph Lng.
Ch Nho l:
51
Thin Mc l mt khc sng Hng H vo a ht huyn ng An, tnh Hng Yn.
52
Hin nay thuc ph Khoi Chu (Hng Yn) c lng ng Kt vo trong cch xa b sng
Hng H. Hoc pha ty gn b sng, ngy xa c lng Ty Kt m nay l mt i chng?
49
50
60
CHNG VII
GIC NH NGUYN II
(1284-1288)
1. Nguyn-ch nh kh i binh phc th
2. Thot Hoan sang nh ln th hai
3. Trn Vn-n Trn khnh D cp
lng ca qun Nguyn
4. Trn Bch-ng-giang m Nhi phi bt
5. Hng-o-vng i ph Nguyn-binh
6. S An-nam sang Tu xin ha
7. nh cng, pht ti
8. nh cuc ha-hiu
Hng-o-vng
Trn quc Tun ph c qun Nguyn ri th ko qun v Trng-an, rc
Thng-hong v Nhn-tng ra Thng-long. Giang-sn nh Trn li khi phc
u vo y c. Bn Thot Hoan bi trn v Tu, ngh khi i th thanh-th
lng-ly bao nhiu, khi v th hao binh tn tng, ly lm xu h lm. nh
xin Nguyn-ch cho thm binh-m sang nh bo th.
Nguyn-ch thy bn Thot Hoan bi trn v, gin lm, mun bt chm c,
nhng qun-thn can-ngn mi mi thi.
Bc.
Hoan bn sai m Nhi dn thy-qun ra ca b i-bng (huyn Nghidng, Hi-dng)56 n thuyn lng ca Trng vn H. m Nhi em
thuyn i n i Vn-n (Vn-hi, Qung-yn) gp qun ca Nhn-huvng Trn khnh D chn ng khng cho i. m Nhi thc qun nh
rt mt trn, qun Khnh D thua b chy c. Qun Nguyn ko thng ra b
i n thuyn lng.
Qu-nhin Trng vn H ti cc thuyn lng vo ca b Lc-thydng (pha ng-nam huyn Honh-b tc l vnh ca Lc by gi). Khnh
D qun ra nh. Vn H ch khng ni, bao nhiu thuyn lng b qun
ca Khnh D ph cp mt c, v bt c kh gii rt nhiu. Cn Trng
vn H th chy xung chic thuyn nh trn v Qunh-chu.
55
56
63
Nhng chin-thuyn ca m Nhi, Phn Tip theo ging sng Bchng, bng chc thy tng nh Trn l Nguy-n Khoi dn chin thuyn n
khiu-chin. m Nhi tc gin thc qun xng vo nh, Nguy-n Khoi lin
quay thuyn chy. By gi ang lc thy-triu ln, mt nc mnh-mng,
m Nhi v tnh, thy ch qun chy, c vic thc thuyn ui theo.
Nguy-n Khoi nh qun i khi xa ch ng cc, ri mi quay thuyn nh
vt li. Hai bn nh ang hng, th i qun ca Hng-o-vng tip n.
m Nhi, Phn Tip thy quan qun to th lm, mi quay thuyn chy tr li.
Khi chy n khc sng c cc ng th nc thy-triu rt xung, thuyn
ca qun Nguyn vng mc phi cc, nghing nga, m v mt
nhiu. Quan qun tha thng nh cc hng, qun Nguyn cht nh r, mu
loang c khc sng. Tng Nguyn l m Nhi, Phn Tip, Tch L, C
Ngc u b bt c.
Qun
Nguyn t khi thua trn Vn-n, lng-tho mt ngymt cn i, Thot Hoan
mun cho ngi v Tu cu vin v ly thm lng, Hng-o-vng bit ,
sai tng ln gi ni K-cp v i N-nhi mt Lng-sn khng cho ngi Tu
i li.
Cc tng thy vy bn vo bn vi Thot Hoan rng: "Qun ta ng y,
thnh-tr khng c, kho-tng li cn c; v by gi l ang lc ht xun sang
h, kh tri nng-nc, m li nhng ch him-yu u mt c, chi bng hy rt
qun v, ri sau s liu k khc".
Thot Hoan
nghe tin qun thy v tan ri, dn bn Trnh bng Phi, A bt Xch, o l Xch,
Trng Qun, Trng Ngc, i ng b chy v n i Ni-bng, bng gp
qun phc ca Phm ng Lo ra nh. Cc tng ht sc gi gn Thot
Hoan, va nh va chy. Trng Qun dn 3,000 qun i on hu c sc
nh ly ng chy, b Phm ng Lo chm cht. Thot Hoan chy thot ra
c ca i, qun-s mi phn, tn hi mt 5, 6 phn.
Ha Giang l mt ngn sng thuc v sng Thi Bnh, gip gii tnh Kin An v tnh Thi Bnh.
Nay y dn s ti cn nh ch con voi ca Hng o Vng qua sng Ha sa ly m cht.
58
57
64
Nguyn-ch thy qun mnh thua my ln ri, trong bng cng nn,
cho nn cng thun cho thng ha.
Thng hai nm k-su (1289) Nhn-tng sai quan a bn tng
Nguyn b bt l Tch L, C Ngc v Tu. Cn Phn Tip v lo m thnh bnh
cht, vua sai ha tng, ri cp ngi nga cho v con em hi-ct v nc.
Cc u mc cng tha cho v c. Duy c m Nhi git hi nhiu ngi, vua
cm-tc v cng, khng mun tha v, nhng li ngi ng ha-hiu, bn
dng mu ca Hng-o-vng sai ngi a i n gia b, nh m
thuyn, cho cht ui, m Nguyn-triu cng khng trch vo u c. V
sau vua Dc-tng bn triu nh Nguy-n xem n ch ny, c ph bn ch:
"bt nhn phi ngha". T ng li ph y cng l chnh ng.
CHNG IX
Nh Trn
8. nh cuc ha-hiu.
Qua nm sau Nguyn-triu khng thy vua An-nam sang, li sai Li-b
thng-th l Lng Tng v L--b thng-th l Trn Phu sang gic Nhntng sang chu.
Nhn-tng khng i, sai s l o t K a vt sang cng Tu.
Nguyn-triu thy vua An-nam khng sang nh kh i binh sang nh, bn bt
giam T K Giang-lng, ri sai Lu quc Kit v cc tng sa-son binhlng, chn ngy pht binh. Li sai Trn ch Tc i theo, v hi Trng sa.
Nhng lc ang sa son, th Nguyn Th-t l Ht-tt-Lit mt, Nguyn
Thnh-tng ln ngi, mi bi vic binh v cho s An-nam l o t K v
nc.
na.
Anh Tng.
59
60
61
67
sang phong cnh, c c g Huyn Trn Cng Cha cho vua Chim l Ch
Mn. c t lu Ch Mn cho ngi a vng bc v cc sn vt sang cng
v xin ci. Triu thn c nhiu ngi khng thun. Ch Mn li xin dng
Chu v Chu R lm l- ci, by gi Anh Tng mi quyt thun g.
n thng su nm bnh ng (1306) cho cng cha v Chim Thnh.
Sang nm sau (1307) vua Anh Tng thu nhn hai Chu v Chu R,
i tn l Thun Chu v Ha Chu, ri sai quan l on Nh Hi vo kinh l
v t quan cai tr.
3. Vic nh Ai Lao.
Nc Chim Thnh i vi
An Nam t ngy nh Trn ln lm vua, hai nc khng c iu g li thi. n
khi Nhn Tng i nh Lo tr v, th b i tu, trc cha V Lm ( lng V
Lm, ph Yn Khnh, tnh Ninh Bnh), sau v An T Sn (huyn Yn Hng,
tnh Qung Yn). Nm tn su (1301) Thng Hong i sang Chim Thnh
68
Nin-hiu: Khai Hu
Hin Tng ch lm vua ly v m thi, quyn chnh c tay Minh Tng Thng
Hong, cho nn tuy ngi c lm vua c non 13 nm, nhng khng c t
ch vic g.
Minh Tng Thng Hong va nhng ngi
xong, th mn Giang c Mng Ngu Hng lm lon. Thng Hong
phi thn chinh i nh. Ngi Ngu Hng tri Chim Chiu a th n
gi xin hng. Nhng khi o qun Thanh Ha i n ni, th b ngi tri
y ra nh, phi thua chy. Thng hong em i binh tin ln, thanh th
lng ly, qun Ngu Hng b chy c vo rng. Qun gic tuy thua nhng
khng tr ht c, mi n nm inh su (1377) tng nh Trn l Hng
Hiu Vng chm c th ng Ngu Hng tri Trnh K, th gic y mi
yn.
2. Gic Ai Lao.
CHNG X
By gi bn Tu, nh
Nguyn suy, trong nc ri lon, c bn Trn Hu Lng, Trng S Thnh,
Chu Nguyn Chng kh i binh nh ph.
71
Nm k du (1369), vua D
Tng mt, khng c con. Triu nh nh lp Cung nh Vng l anh D
Tng ln lm vua, nhng m b Hong Thi Hu nht nh lp ngi con nui
ca Cung Tc Vng l Dng Nht L-.
Khi Ngh Tng git Nht L- ri, m Nht L- chy sang Chim Thnh, xin vua
nc y l Ch Bng Nga em qun sang nh An Nam. Qun Chim vc
b vo ca i An, ko ln nh Thng Long. Quan qun nh khng ni.
Ngh Tng phi lnh mnh chy sang ng Ngn ( C Php lng nh Bng).
Qun Chim vo thnh, t sch cung in, bt n b con gi, ly ht cc
bu ngc, ri rt qun v.
Ngh Tng l mt ng vua nhu nhc, vic g cng cho ngi ngoi thch
l L Qu Ly quyt on c.
Ngi Chim thy binh th nc Nam suy nhc, c khinh d-, cho
nn qua nm mu thn (1368) vua nc Chim cho s sang i t Ha Chu.
Vic i Ha Chu ny th s ch chp qua i m thi. V by gi nc
Nam ta, vua D Tng ch lo vic hoang chi, khng t ng g n vic V b;
m bn Chim Thnh th c Ch Bng Nga, l mt ng vua anh hng, c
nh An Nam ra nhng th trc. Vy cho nn ht sc tp trn, luyn
binh; bt qun lnh phi chu kh nhc cho quen, dn trn voi cho tin ng
lui ti: thng th cho voi i trc xng t, bi th cho voi i sau ngn gi
qun nghch. Nh cch xp t c th t, dng binh c k lut nh th, cho
nn qun Chim Thnh t mnh lm, sau dnh ph thnh Thng Long my
ln, lm cho vua ti nh Trn phi knh s my phen.
Thng Hong c tin Du Tng cht trn ri, bn lp con Du Tng l Hi-n
ln ni ngi, tc l vua Ph .
2. S Thi C.
73
vi vua bt mi sut inh mi nm phi ng 3 quan tin thu. Thu thn sinh
ra t y.
bn Tu th by gi nh Minh dt
c nh Nguyn, li c dm t An Nam. Thng thng cho s i li
sch ci n, i ci kia; nm gip t (1384) Minh Thi T cho s sang bt An
Nam phi cp 5000 thch lng cho qun nh Minh ng Vn Nam. Nm
sau (1385) li cho s sang em 20 tng nhn An Nam v Kim Lng, ri li i
phi cng cy qu, phi np lng, ch l xem tnh th nc Nam ra th
no.
2. Tnh Th Nc Nam.
5. L Qu Ly Mu Git Hi-n.
65
74
1. Phm S n kh i lon.
66
3. L Qu Ly Chuyn Quyn.
67
75
2. Vic Hc Hnh.
VI. L Qu Ly Mu S Thon ot
Ngh Tng mt ri, Qu Ly ln lm Ph Chnh Thi S vo trong
in, dch thin V Du ra ch Nm dy vua v bt ngi ta gi l Ph
Chnh Cai Gio Hong .
1. Vic Ti Chnh.
68
76
Hong N l y t nh quan.
CHNG XI
4. Lp Ty .
Nh H
( 1400 - 1407 )
I. H Qu Ly
II. H Hn Thng
1. Vic v b
2. S su thu
3. Vic hc hnh
4. Vic giao thip vi Chim Thnh
5. Vic giao thip vi nh Minh
6. Nh Minh nh h H
7. Thnh a Bang tht th
8. Trn Mc Phm Giang
9. Trn Hm T Quan
10. H H phi bt
Qu Ly bt
Thun Tng nhng ngi ri, lp Thi T l n ln lm vua. Thi t by gi
mi c 3 tui, tc l Thiu , nin hiu l Kin Tn.
L Qu Ly lm ph chnh t xng lm Khm c Hng Lit i
Vng, ri sai ngi git Thun Tng i.
By gi triu nh c nhng ngi nh l Thi Bo Trn Nguyn Hng,
Thng tng qun l Trn Kht Chn lp hi mu tr Qu Ly, chng may
s l ra, b git n hn 370 ngi69.
L Qu Ly li xng l Quc T Chng Hong, cung Nhn Th, ra
vo dng nghi v ca Thin T. n thng hai nm canh thn (1400) Qu Ly
b Thiu ri t xng lm vua thay ngi nh Trn.
I. H Qu Ly ( 1400 )
69
77
2. Vic Su Thu.
1. Vic V B.
3. Vic Hc Hnh.
Nm nhm ng (1402)
tng nh H l Mn em qun sang nh Chim Thnh. Vua nc y l
Ba ch Li sai cu l B in sang dng t Chim ng (ph Thng Bnh,
tnh Qung Nam) xin bi binh. Qu Ly li bt phi dn t C Ly (Qung
Ngha) ri phn t ra lm chu Thng, Chu Hoa, chu T, chu Ngha, v
t quan An Ph S cai tr bn chu y. Li bt nhng dn c ca m
khng c rung cc b khc em v con vo khai khn t nhng chu
y, b i v khi vua Chim nhng t Chim ng v C Ly, ngi Chim u
b t m i c.
78
Khi H Hn Thng mi ln
ngi, th cho s sang nh Minh ni di rng: v chng dng di nh Trn khng
cn ngi no na, cho nn chu ngoi ln thay quyn l vic nc.
T khi L
tr v Tu, nh H cho s sang dng biu t ti, v xin
rc Trn Thim Bnh v. V by gi Thim Bnh c ku van vi vua nh
Minh, xin cho em binh sang nh bo th, v vy nm Bnh Tut (1406) Minh
Thnh T sai c tng l Hn Quan v bn Hong Trung dn 5000 qun a
Thim Bnh v nc.
6. Nh Minh nh H H.
79
S chp l Ph Lng.
9. Trn Hm T Quan.
Bn Bnh Than l bn ngang t lng Bnh Than, Gia Bnh, Bc Ninh qua sng Thi Bnh sang
lng Trn X hu ngn sng Kinh Thy, thuc ph Nam Sch, Hi Dng.
72
71
Hong Giang tc l khc sng Hng H thuc v huyn Nam Xang tnh H Nam.
80
CHNG XII
Nh Hu Trn
( 1407 - 1413 )
1.
2.
3.
4.
5.
6.
3. Trn B C.
82
83
Dch:
Th s du du ni lo h !
V cng thin a nhp hm ca
Thi lai iu thnh cng d
S kh anh hng m hn a
Tr ch hu hoi ph a trc
Ty binh v l vn thin h
Quc th v phc u tin bch
K long tuyn i nguyt ma !
Vic i bi ri tui gi vay
Tri t v cng mt cuc say
Bn tin gp thi ln cng dAnh hng l bc ngm cng cay
Vai khing tri t mong ph cha
Gip gt sng tri kh vch my
Th tr cha xong u bc
84
CHNG XIII
3. Cch n Mc.
Thuc Nh Minh
4. S Hc Hnh.
( 1414 - 1427 )
1. Vic chnh tr nh Minh
2. Vic t t
3. Cch n mc
4. S hc hnh
5. Vic trm dch
6. Vic binh lnh
7. Php h thip v hong sch
8. Vic thu m
9. Vic su dch
10. Quan li
2. Vic T T.
3 quyn.
10 quyn
1 quyn
10 quyn
1 quyn
1 quyn
2 quyn
1 quyn
1 quyn
2 quyn
1 quyn
2 quyn
1 quyn
2 quyn
8 quyn
1 quyn
1 b
1 b
1 b
85
- Tiu n Thi
- Sm Lu Tp, ca Uy Vn Vng Trn Quc Toi
- Lc o Tp, ca Chiu Minh Vng Trn Quang Khi
- Bng H Ngc Hc Tp, ca Trn Nguyn n
- Gii Hin Thi Tp, ca Nguy-n Trung Ngn
- Gip Thch Tp, ca Phm S Mnh
- Cc ng Di Tho, ca Trn Nguyn o
- Tho Nhn Hiu Tn, ca H Tn V
- Vit Nam Th Ch
- Vit S Cng Mc
- i Vit S K, ca L Vn Hu
- Nh Kh Thi Tp, ca Nguy-n Phi Khanh
- Phi Sa Tp, ca Hn Thuyn
- Vit in U Linh Tp, ca L T Xuyn
1 tp
1 quyn
1 quyn
1 quyn
1 quyn
1 quyn
2 quyn
1 quyn
1 b
1 b
30 quyn
1 quyn
1 quyn
1 quyn
8. Vic Thu M.
Vic in h An Nam by
gi phi theo nh l bn Tu. Nhng dn inh trong nc, th ai cng phi c
mt ci giy bin tn tui v hng qun lc no c khm hi th phi a
9. Vic Su Dch.
CHNG XIV
Mi Nm nh Qun Tu
( 1418 - 1427 )
1. L Li kh i ngha Lam Sn
2. V Ch Linh ln th nht
3. V Ch Linh ln th hai
4. Bnh nh Vng v ng L Sn
5. Bnh nh Vng v ng Li Giang
6. Nguy-n Tri
7. Bnh nh Vng ph qun Trn Tr
8. V Ch Linh ln th ba
9. Bnh nh Vng ht lng phi ha vi gic.
10. Bnh nh Vng ly t Ngh An
11. Vy thnh Ty
12. Ly Tn Bnh v Thun Ha
13. Qun Bnh nh Vng tin ra ng
14. Trn Ty ng: Vng Thng tht th
15. Vy thnh ng
16. Vng Thng c ha ln th nht
17. Bnh nh Vng ng qun B
18. Bnh nh Vng t php lut tr
qun dn
19. Trn Chi Lng: Li-u Thng t trn
20. Vng Thng xin ha ln th hai
21. Trn Cao dng biu xin phong
22. T Bnh Ng i Co
87
gin ngm ngha trong tm can, ch mong mi ra cho khi ng than la.
May lc y c mt ng anh hng ni ln, ko c ngha chng vi gic
Minh, trong 10 nm y li c giang sn c, v xy p li nn c lp cho
nc Nam.
3. V Ch Linh Ln Th Hai.
Vng nh c ng L Lai
chu b mnh cu cha, mi trn thot c nn ln, ri mt mt cho ngi
sang Ai Lao cu cu, mt mt thu nht nhng tn qun v ng L Sn (
pha ty chu Quan Ha).
2. V Ch Linh Ln Th Nht.
Nm canh t (1420)
Bnh nh Vng em qun ra ng lng Thi, nh xung nh Ty ,
tng nh Minh l L Bn c tin y, em qun n nh, i n ch Thi
Lang, b phc binh ca Vng nh ph mt trn, qun Minh b chy. Vng
li em qun ln ng Li Giang75 v n Ba Lm. Qun Minh phi li v
ng Nga Lc v Quan Du phng gi Ty .
Sch "Khm nh Thng Gim" chp l ni Ch Linh ny ph Trn nh, tnh Ngh An, tc l
vo t Cam Mn, Cam Ct gip tnh H Tnh. Nhng xem k a th vua Thi T kh i binh
Lam Sn, thuc huyn Thy Nguyn, ph Thiu Ha, v lc y vn lui ti vng Lc Thy, tc l
Cm Thy v vng Nga Sn. Vy th ni Ch Linh ny khng phi min Trn nh, m chc l
ch trong vng Thanh Ha m thi. Xem nh khi ngi thua Ch Linh th chy v L Sn chu
Quan Ha, thuc ph Qung Ha th bit. V li ngy kh i ngha t nm mu tut (1418) m mi
n nm gip thn (1424) th ngi mi bn s i nh mng Ngh An, nh tht m ni rng ni Ch
Linh ph Trn nh, tc l x Ngc Ma ngy trc, pha nam tnh Ngh An by gi th chc l
lm.
74
75
88
6. Nguy-n Tri.
Nm
qu mo (1423) Bnh nh Vng em qun v Lam Sn. By gi tng nh
Minh l bn Trn Tr, Sn Th thng hay cho Vng tru, nga, c mm v
thc la; Vng cng cho L Trn a vng bn ra t. Nhng sau bn Trn Tr
ng c bng gi di, bt gi L Trn li, khng cho v, v vy Vng mi tuyt
giao khng i li na, ri em qun v ng ni L Sn.
n thng 11 nm tn
su (1421) tng nh Minh l Trn Tr em my vn qun n nh Bnh nh
Vng n Ba Lm, li c vi ngi Lo sang cng nh hai mt. Vng
mi hi cc tng li bn rng: Qun kia tuy nhiu nhng xa n, cn ang
nhc mt, ta nn a qun ra n nh tt l phi c. Bn xong, n m
em qun vo cp tri Minh, git c hn 1.000 ngi. Trn Tr thy vy
gin lm, sng hm sau truyn lnh ko ton qun n nh. Qun An Nam
phc sn trc, thy qun Minh n, lin ra nh hng qu, qun Minh
li phi lui v.
8. V Ch Linh Ln Th Ba.
ng Nguy-n Tri l chu ngoi ng Trn Nguyn n, b i vy ng cng vi Trn Nguyn Hng
c tnh thn. ng Nguy-n Tri v ng Trn Nguyn Hng l ngi i cng thn nh L, sau u
b git hi c.
76
chiu trch mng bn Trn Tr, Phng Ch, bt phi dp ngay cho yn gic y.
Bn Trn Tr s hi em c thy b, cng tin ln nh Bnh nh Vng.
Vng sai inh Lit em 1.000 qun i ung tt ra gi Gia77, cn
Vng th em c tng s n mn thng du t Kh Lu bc ngn sng
Lam Giang (thuc huyn Lng Sn), ri tm ch him yu phc binh i
qun Minh.
Nm bnh
ng (1426) Vng thy tinh binh ca nh Minh c Ngh An, ngoi ng
khng c bao nhiu ngi, bn sai L Trin, Phm Vn Xo, Trnh Kh,
B ra nh Quc Oai, Qung Oai, Gia Hng, Qu Ha, Giang, Tam i
(Bch Hc), Tuyn Quang chn ng vin binh Vn Nam sang. Sau Lu
Nhn Ch v Bi B ra nh Thin Trng, Kin Xng, Tn Hng, Thng
hng (Bnh Giang), H Hng (Ninh Giang), Bc Giang, Lng Giang chn
ng vin binh Lng Qung sang. Li sai inh L-, Nguy-n X em binh i
thng ra nh ng Quan.
11. Vy Thnh Ty .
Trn Nguyn Hn, c ni chp l Trn Hn, l chu Trn Nguyn n, dng di Trn Quang
Khi.
79
Nhng tn Ninh Kiu, Ninh Giang, ng Thin chc l vng huyn T Lim, huyn Thanh Oai,
v qung sng Nhu Giang v sng y. M Ninh Giang c l l khc sng y vo qung T
Lim hay Thanh Oai g .
78
90
n nh, Trn Tr thua chy v ng pha ty sng Ninh Giang (khc trn
sng y). Cht c tin bo rng c hn mt vn qun Vn Nam sang cu. L
Trin s hai o qun ca Minh hp li th kh nh, bn bo Phm Vn
Xo em hn mt nghn ngi i n chn ng qun Vn Nam; cn mnh
th cng vi B em qun n nh Trn Tr. Trn Tr thua chy; bn L
Trin ui n lng Nhn Mc bt c tng nh Minh l Vi Lng, chm
c hn 1.000, ri li quay tr v Ninh Giang hp binh vi Vn Xo nh
qun Vn Nam.
T khi Bnh
nh Vng L Sn vo nh Ngh An n gi, nh u c y, thanh
th lng ly, qun Minh khip s, em tin v cho Minh Triu bit, Minh
lin sai Chinh Di Tng Qun l Vng Thng v Tham Tng l M Anh em
5 vn qun sang cu ng Quan. Trn Tr v Phng Chnh th phi cch ht
c quan tc bt phi theo qun i nh gic, cn Trn Hip th c gi chc
Tham Tn Qun V.
91
Vng Thng
ng Quan c b thua mi, liu th nh khng c na, mun bi binh v
Tu, nhng s mang ting, bn lc t chiu ca vua nh Minh, nin hiu Vnh
Lc (1407), ni v vic tm con chu h Trn, ri cho ngi ra ni vi Bnh
nh Vng tm ngi dng di h Trn lp ln, xin bi binh.
Vng Thng cho ngi a th ra xin ha, v xin cho em ton qun
v nc. Bnh nh Vng thun cho, nh ngy Vng Thng gi qun
cc ni v hi ti ng , ri v Tu. Vic nh nh th, nhng m by
gi c my ngi An Nam theo nh Minh, nh nhng tn Trn Phong, Lng
Nh Ht, s rng qun Minh v th mnh phi git, bn ly chuyn M Nhi
ngy trc can Vng Thng ng rt qun v. Vng Thng nghe li, b
ngoi tuy ni ha, nhng b trong sai ngi o ho, rc chng, ri cho ngi
i ln em th v Tu cu cu.
15. Vy Thnh ng .
81
92
1. Khng c v tnh.
2. Khng c khi mn.
3. Khng c gian dm
Thng ging nm
inh mi (1427), Bnh nh Vng tin qun ln ng ch B , pha bc
sng Nh H, ri sai tng nh thnh ng Quan: Trnh Kh nh ca ng,
inh L- nh ca Nam, L Cc nh ca Ty, L Trin nh ca Bc.
Vng t ra ba iu rn cc quan:
V con ca quan B Chnh th phi 70 quan; v con nhng sinh vin v th quan th 10 quan;
cn nhng con trai, con gi y t, a th 5 quan.
82
93
Vng Thng bit rng vin binh sang b thua ri, s hi qu, vit
th xin ha. Vng thun cho, ri cng vi Vng Thng lp n th pha
nam thnh ng Quan, hn n thng chp th em qun v Tu.
94
Bnh nh Vng ha
vi Vng Thng ri, qun Minh Ty v cc ni u gii binh c.
Vng sai L Thiu Dnh, L Quang Cnh v L c Huy em t biu v
phng vt sang s nh Minh.
Nhng phng vt l:
1. Hai ngi bng vng thay mnh.
2. Mt l hng bng bc.
3. Mt i bnh hoa bng bc
4. Ba mi tm lt.
5. Mi bn i ng voi.
6. Mi hai bnh hng trm.
7. Hai vn nn hng duyn.
8. Hai mi b cy hng trm.
Dm xin hong thng ngy nay li theo nh li chiu ca vua Thi Tng Vn
Hong , tm ly con chu h Trn, ngh n ci lng thnh vo triu cng
trc nht ca t tin ti ngy xa, m x ci ti to nh g ni y, khng bt
phi ci pht nng bng ba ru, khin cho ti c ni nghip x nam,
gi chc triu cng.
Ti sai ngi thn tn mang t biu t v a tr nhng n tn nhn m ti
chn kinh s, nay li xin tu nhng danh s y"
Vng khng git ngi Minh li cp cho thy qun 500 chic thuyn
giao cho Phng Chnh v M K qun lnh; cp lng tho cho lc qun giao
cho Sn Th, Hong Phc qun lnh; cn 2 vn ngi ra hng v b bt
th giao cho M Anh qun lnh em v Tu. Vng Thng th lnh b binh i
sau. Bnh nh Vng ti-n bit rt hu.
Bnh Ng i Co
Tng mng:
Vic nhn ngha ct yn dn, qun iu pht ch v kh bo. Nh
nc Vit t trc, vn xng vn hin lu. Sn h cng vc chia,
phong tc bc nam cng khc. T inh, L, L, Trn, gy nn c lp; cng
Hn, ng, Tng, Nguyn, hng c mt phng. Du cng nhc c lc
khc nhau, song ho kit i no cng c.
Vy nn:
Lu Cung s uy mt va, Triu Tit nghe ting git mnh. Ca Hm T
git ti Toa , sng Bch ng bt sng M. Xt xem c tch, c minh
trng83.
Va ri:
96
Li ngt v:
Tun kit nh sao bui sm, nhn ti nh l ma thu. Vic bn tu
thiu k n, ni duy c him ngi bn bc. i phen vng vy, vn m
m con mt dc ng87; my tha i ch, lung ng ng c xe h t88.
Th m trng ngi, ngi cng vng ngt, vn mt m nh k vng dng89.
th m t ta, ta phi lo toan, thm vi v nh khi chng nch90. Phn th gin
hung ngang dc, phn th lo quc b kh khn. Khi Linh Sn lng ht
my tun; khi Khi huyn qun khng mt l. C l tri mun trao cho gnh
nng, bt tri qua bch chit thin ma; cho nn ta c gng gan bn, chp ht
c nht sinh thp t. Ma u gy, ngn c pht phi, ngng vn ngh bn
ci an h. M tic qun, chn ru ngt ngo, khp tng s mt lng ph
t. Th gic mnh, ta yu m ta ch ni; qun gic nhiu, ta t m ta c
lun.
Dn hay:
em i ngha thng hung tn, ly ch nhn m thay cng bo.
Trn B ng sm vang st dy, min Tr Ln trc ph tro ba S kh hng,
qun thanh cng mnh. Trn Tr, Sn Th mt va chy tan; Phng Chnh, L
An tm ng trn trnh. nh Ty Kinh ph tan th gic, ly ng thu li
ci xa. Di Ninh Kiu mu chy thnh sng; bn Ty ng xc y ngoi
ni. Trn Hip thit mng. L Lng li phi thy. Vng Thng ht cp lo
lng, M Anh khng ng cu . N tr cng lc kit, b tay khng bit
tnh sao; ta y mu pht tm cng, chng nh m ngi chu khut. T ng
n phi thay lng i d, hiu l ti lui; ng u cn kim k tm phng, gy
mm ti nghit. Cy mnh l phi, ch quen v cho ngi; tham cng mt
thi, chng b by tr d duc. n ni a tr ranh nh Tuyn c91, nhm
v khng thi; li sai nht nht nh Thnh, Thng, em du cha chy.
Nm inh mi thng chn, Li-u Thng t Khu n ting san; li nm nay thng
mi, Mc Thnh t Vn Nam ko n. Ta iu binh gi him ngn li
Bc qun; ta li sai tng chn ngang tuyt ng lng o. Mi tm,
Li-u Thng thua Chi Lng, hai mi, Li-u Thng cht M Yn. Hai mi
lm, Lng Minh trn vong; hai mi tm, L Khnh t vn. Li dao ta ang
Dc ng: ni mun v ly ng .
H t: C xe khng bn tri i ngi hin.
89
Vng dng: Trng ra bin khng thy g.
90
Chng nch: Vt ngi cht ui.
91
Vua Tuyn Tng nh Minh, nin hiu Tuyn c.
87
88
97
nch. Phn hung- chi v dit, nim quc-b chi tao trun. Linh-sn chi thc
tn kim tun, Khi-huyn chi chng v nht l. Ci thin dc khn ng d
ging quyt nhm, c d ch l chi d t vu nn. Yt can vi k, manh l chi
t tp; u giao h ng s, ph t chi binh nht tm. D nhc ch cng, hoc
cng nhn chi bt b; d qu ch chng, thng thit phc d xut k.
Bnh Ng i Co
Ci vn : nhn ngha chi c, yu ti an dn; iu pht chi s, mc tin
kh bo. Duy ng i-Vit chi quc, thc vi vn-hin chi bang. Sn xuyn chi
phong vc k th, Nam Bc chi phong-tc dic d. T Triu inh L Trn chi
triu to ng quc, d Hn ng Tng Nguyn nhi cc nht phng. Tuy
cng nhc th hu bt ng, nhi ho kit th v thng php.
Tt nng d i ngha nhi thng hung-tn, d chi nhn nhi dch cngbo. B-ng chi nh khu in xit, Tr-ln chi trc ph khi phi. S kh d chi
ch tng, qun thanh d chi i chn. Trn Tr, Sn Th, vn phong nhi tr
phch; L An, Phng Chnh, d tc d thu sinh. Tha thng trng khu, Tykinh k vi ng hu; tuyn phong tin th, ng- tn phc cu cng. Ninhkiu chi huyt thnh xuyn, lu tinh vn l; Ty-ng chi thi tch d, di x
thin nin. Trn Hip tc chi phc tm, k kiu k th; L Lng tc chi gian
, hu bc quyt thi. Vng Thng l lon nhi phn gi ch phn, M Anh
cu u nhi n gi ch n. B tr cng nhi lc tn, thc th i vong; ng mu
pht nhi tm cng, bt chin t khut. V b tt dch tm nhi ci l, kh i phc
tc nghit d tc c. Chp nht k chi kin, d gi ha tha nhn; tham nht th
chi cng, d di tiu thin-h. Toi lnh Tuyn-c chi gio ng, c binh v
ym; nhng mnh Thnh Thng chi nh tng, d du cu phn. inh-v cu
nguyt, Li-u Thng toi dn binh do Khu-n nhi tin; bn nin bn nguyt,
Mc Thnh dic phn t Vn-nam nhi lai. D tin k tuyn binh tc him d
ti k phong, d hu ti iu binh tit l d on k thc. Bn nguyt thp bt
nht, Li-u Thng vi ng qun s cng, k a Chi-lng nhi d; bn nguyt
nh thp nht, Li-u Thng vi ng qun s bi, thn t M-yn chi sn. Nh
thp ng nht, Bo-nh b Lng Minh trn hm nhi tng khu; nh thp bt
nht, thng-th L Khnh k cng nhi vn th.
CHNG XV
NH L
(1428-1788)
99
VI. L Tc Tng v L Uy Mc
VII. L Tng Dc
1. Vic thu-m
2. i-Vit thng-gim
3. S bin-lon
VIII. L Chiu Hong v L Cung Hong
1. Gic Trn Cao quy-nhi-u ng-
2. Quan trong Triu lm lon
3. Mc ng Dung chuyn quyn
2. Vic Hc Hnh.
3. Lut L.
100
101
Khi vua Thi-tng ln lm vua th ngi mi c 11 tui, cho nn cngvic g cng quan Ph-chnh l L St quyt nh ht c.
Tuy vy, nhng v b Thi-hu hay nghe nhng li ni gim, chm git
cc quan cu-thn nh l L Kh, L khc Phc, lm cho nhiu ngi khng
phc.
94
"Khm-nh Vit-s" chp rng sng Bnh-l chy t Thi-nguyn v n Ph-l, th c l sng
Bnh-l l sng C-l chng?
102
Thnh-tng t thm ra lc t l : i-l-t, Thi-thng-t, Quanglc-t, Thi-bc-t, Hng-l-t, Thng-bo-t. Quan Lc T th c T-khanh,
Thiu-khanh v T-tha.
Thnh-tng chia nc ra lm 12 o l Thanh-ha, Ngh-an, Thunha, Thin-trng, Nam-sch, Quc-oai, Bc-giang, An-bang, Hng-ha,
Tuyn-quang, Thi-nguyn, Lng-sn. Mi o c ta , ta Tha v ta
Hin. Ta th c chnh ph -tng-binh, coi v vic binh; ta Tha th c
Tha-chnh chnh-ph-s, coi v vic chnh; ta Hin th c Hin-st chnhph-s, coi v vic hnh.
2. Vic Thu L.
4. Lm k t- nn yu-mn anh em, ha-thun vi hng-ng, phi ly l-ngha m c-x; nu tri php th ngi tn-tr ng nh-p dy-bo, c ti to
th phi em np quan trng-tr.
8. Vic Vn Hc.
Nm canh-thn (1470) l nm
Hng-c nguyn-nin, vua nc Chim-thnh l Tr Ton mun sinh s vi
nc Nam. Mt mt th cho ngi sang cu vin-binh bn nh Minh, mt mt
th em qun sang nh ph t Ha-chu.
Tr Ton nh thua, rt qun v gi kinh-thnh -bn. Qun AnNam ko n vy nh, ph c thnh, bt c Tr Ton.
9. Vic V B.
11. nh Lo Qua.
12. nh Bn Man.
Gy nn s nh Lo-qua l cng v h
Cm Bn-man mun lm iu phn-nghch.
Nc ta by gi tuy phi
theo l xng thn vi nh Minh, nhng vua Thnh-tng vn ht lng phng-b
mt bc. Thnh-thong c nhng ngi th-dn sang quy-nhi-u, th lp tc
cho quan qun ln ti-u-tr v cho s sang Tu phn-gii mi s cho minhbch. C mt hm c tin rng ngi nh Minh em binh i qua a-gii,
Thnh-tng lin cho ngi ln do-thm thc h. Ngi bo vi triu-thn rng :
"Ta phi gi-gn cho cn-thn, ng cho ai ly mt mt phn ni, mt tc
sng ca vua Thi-t li." Ngi c lng v nc nh th, cho nn du nc
95
Lo-qua, l t thng Lo v pha ty Bc-Vit by gi tc l Luang-Prabang. C khi gi l
nc Nam-chng.
96
Theo a-d nc Tu, th Kim-sa-giang l khc trn sng Trng-giang. Sng y chy pha bc
qua tnh Ty-khng v T-xuyn. y c l l nh chp s ln vi khc sng Lan-thng-giang l
khc trn Cu-long-giang
107
dc.
1. Vic Thu M.
Vua Uy-mc mi ln lm vua th git t-mu l b Thi-hong Thihu, git quan L--b Thng-th l ng m vn L- v quan -ng-s l ng
Nguy-n quang Bt, v l rng khi vua Hin-tng mt, b Thi-hu v hai ng y
c khng chu lp ngi.
lm iu bo-ngc, li say m tu-sc; m no cng cng vi
cung-nhn ung ru, ri n khi say th git i. C khi bt qun s ly gy
nh nhau lm tr chi. Tnh hung-c, m li hay phn-trc. Cho nn
s Tu sang lm th gi Uy-mc l Qu-vng.
By gi Uy-mc li hay tin dng my k ngoi-thch v tm nhng
ngi c sc mnh lm tc-v. B i th cho nn Mc ng Dung l ngi
nh c vo thi -lc-s, c lm chc -ch-huy-s. Cn nhng tntht v cng-thn th b nh-ui, dn s th b h-hip, lng ngi ta-on,
thin-h mt c trng-cy, triu-thn c nhiu ngi b quan trn i.
i by gi c quan Binh-b
Thng-th l ng V Qunh lm xong b i-Vit thng-gim; chia ra t h
Hng-Bng cho n thp-nh S-qun lm ngoi-k, cn t inh Tin-hong
n L Thi-t lm bn-k, c thy l 26 quyn. Vua sai ng L Tung son bi
tng-lun v b s y.
3. S Bin Lon.
108
Gic Trn
Cao thy Triu-nh b kinh-, bn em qun sang chim ly, ri tim
hiu lm vua.
Tuy trong nc gic cp nh th, nhng vua cng khng chu sasang vic g c, li khinh-d cc quan triu-thn. By gi c Nguyn-quncng l Trnh duy Sn, trc vn c cng i nh gic, nhng sau v hay can
vua m phi nh. Trnh duy Sn tc gin bn mu vi L qung v Trnh
ch Sm lp vua khc, ri gi mn ting i nh gic, m em binh vo
ca Bc-thn git vua Tng-dc.
Mc ng Dung
by gi quyn-th hng-hch, ra vo cung cm tim dng nghi-v thin-t.
Cc quan ai c v nh vua m can-gin iu g, th ng Dung tm cch git i.
Cc quan triu-thn c nhiu ngi thy quyn ln v c h Mc, cng b vua
m theo ph Mc ng Dung.
Sng hm sau Mc ng Dung mi bit vua xut ngoi, lin sai Hong
duy Nhc em qun ui theo, n Thch-tht, Duy Nhc b qun s -ti bt
c git i.
Mc ng Dung cng vi cc quan trong triu lp Hong- l Xun
ln lm vua, tc l Cung-hong, i nin-hiu l Thng-nguyn. Nhng
kinh-thnh s vua Chiu-tng vin qun v nh, cho nn Mc ng Dung
rc Hong- Xun v t Gia-phc, nay l Gia-lc thuc tnh Hi-dng.
PHN IV
T Ch Thi-i
NH HU L
I. NAM TRIU BC
B C TRIU
NAM TRIU
B C TRIU
Thi T Mc ng Dung
(1527-1529)
Nin hiu: Minh-c
CHNG I
Lch Triu Lc K
1. Nam-triu Bc triu
2. Trnh Nguy-n phn tranh
L Trang Tng
(1533-1548)
Nin hiu: Nguyn-ha
Nc Nam ta t khi Ng Vng Quyn nh ui c qun NamHn, vua inh Tin-hong dp yn c lon Thp-nh S-qun lp thnh mt
nc t-ch, i n qua i kia k truyn c non 600 nm. n u thplc th-k, b i v vua nh L hoang dm v , b vic chnh-tr -nt, cho
nn trong nc lon-lc, nh Mc nhn dp m lm s thon-ot. Nh L tuy
mt ngi, nhng lng ngi cn t ng nh n cng-c ca vua Thi-t
v vua Thnh-tng, cho nn li theo ph con chu nh L trung-hng ln
pha nam, lp ra mt Triu-nh ring vng Thanh-ha, ngh-an chng
nhau vi nh Mc. y l thnh ra Nam-triu v Bc-triu; hai bn nh nhau
trong nm su mi nm tri.
Trang-tng hy l Duy-Ninh,
con rt vua Chiu-tng. ng
Nguy-n Kim lp ngi ln lm
vua t Cm-chn (Lo), sau
a ngi v Thanh-Ha, lp
hnh-in Vn-li.
Trang-tng lm vua c 16
nm, th 31 tui.
L Trung Tng
(1548-1556)
Nin hiu: Thun-bnh
L Anh Tng
(1556 - 1573)
Nin hiu: Thin-hu (1557)
Chnh-tr (1558-1571)
Hng-phc (1572-1573)
Anh-tng hy l Duy-bang,
chu huyn-tn ng L Tr, anh
vua Thi-t ngy trc. Vua
Trung-tng khng c con, cho
nn ng Trnh Kim mi i tm
ngi v lp nn lm vua.
Khi Trnh Kim mt ri, quyn
v Trnh Tng, ngi phi trn v
Ngh-an. Trnh Tng sai ngi
ui theo bt v git i. Ngi
lm vua c 16 nm, th 42
tui.
L Th Tng
(1573 - 1599)
Nin hiu: Gia-thi (1573-1577)
Quang-hng (1578-1599)
Th-tng hy l Duy-m,
con th 5 vua Anh-tng. Trnh
Tng lp ngi ln lm vua t lc
cn 7 tui.
Mc phc Nguyn c nh ly
Thanh-ha nhng khng c.
Mc Mu Hp
(1562-1592)
Nin hiu:
Thun-phc (1562-1565)
Sng-khang (1566-1577)
Din-thnh (1578-1585)
oan-thi (1586-1587)
Hng-tr (1588-1590)
Hng-ninh (1591-1592)
Mc Mu Hp lm vua c
30 nm. Sau b Trnh Tng bt
c em v chm Thnglong v em u vo bu
Thanh-ha.
Nh Mc mt ngi t y.
Nhng con chu c nh nh
Minh bnh-vc, cn c gi
t Cao-bng ba i na.
Trong i ngi, vua nh Minh l Qu-vng ng Qungty sai s sang phong cho ngi l An-nam quc-vng.
TRNH
NGUYN
NGUY N
TRNH
NGUYN
NGUY N
ng Nguy-n-phc Nguyn
chng vi h Trnh Qungbnh. Mt nm t-hi (1635),
th 73 tui.
ng Nguy-n-phc Lan mt
nm mu-t (1648), th 48 tui.
Thanh Vng
Trnh Trng
(1623 - 1657)
Miu-hiu l:
Vn-t Ngh-vng
Trnh Trng nh h Mc
Cao-bng v kh i s nh nhau
vi h Nguy-n t Qungbnh.
ng Nguy-n-phc Tn nh
nhau vi h Trnh t Nghan. Ly t Chim-thnh lp ra
ph Ninh-ha v ph Dinkhnh (tc l t Khnh-ha by
gi).
114
Chn-tng mt khng c con. Trnh Trng li rc Thntng Thi-thng-hong v lm vua. Ln th hai ny ngi lm vua
c 13 nm th mt, th 56 tui.
TRNH
Trnh Trng mt nm inh-du
(1657)
NGUYN
NGUY N
TRNH
Trnh Tc
Ty Vng Trnh Tc
(1657-1682)
Miu-hiu:
Hong-t Dng-vng
Trnh Tc
TRNH
NGUYN
NGUY N
NGUYN
NGUY N
Nguy-n
Hin)
phc
Tn
(Cha
115
TRNH
NGUYN
NGUY N
Trnh Tc mt nm nhm-tut
(1682)
Nguy-n-phc Tn mt nm
inh-mo (1687), th 68 tui.
nh Vng Trnh Cn
(1682-1709)
Miu-hiu l:
Chiu-t Khang-vng
Trnh Cn lm cha c 28
nm th mt, truyn ngi cha
cho chu huyn-tn l Trnh
Cng.
NGUYN
NGUY N
Trnh Cn mt nm k-su
(1709).
An Vng
Trnh Cng
(1709 - 1729)
Miu-hiu l:
Hi-t Nhn-vng.
T Quc Cng
Nguy-n Phc Chu
(1691 - 1725)
Mt nm k-du (1729).
nh Quc Cng
Nguy-n Phc Tr
(1725-1738)
Truy tn l Tc-tng Hiu-ninh
Hong- m -mang t Gianh, v bo-h nc Chn-lp.
116
TRNH
Trnh Cng mt.
NGUYN
NGUY N
Nguy-n-phc Tr.
Uy Nam Vng
Trnh Giang
(1729 - 1740)
Miu-hiu l:
D-t Thun-vng
Trnh Giang lm cha xa-x v
hung-c qu , gic-gi ni ln
rt nhiu.
Nguy-n-phc Tr mt nm
mu-ng (1738), th 43 tui.
Trnh Giang
NGUYN
NGUY N
Minh Vng
Trnh Doanh
(1740 - 1767)
Miu-hiu l:
Ngh-t n-vng
TRNH
TRNH
V-Vng
Nguy-n Phc Khot
(1738 - 1765)
Truy tn l Th-tng Hiu-v
Hong-.
ng Nguy-n-phc Khot nh
Chn-lp m thm t Gianh.
NGUYN
NGUY N
Nguy-n-phc Tr
117
TRNH
NGUYN
NGUY N
Tnh Vng
Trnh Sm
(1767 - 1782)
Miu-hiu l:
Thnh-t Thnh-vng
Trnh Sm dp yn gic
x Bc. Ly t Thun-ha v
Qung-nam ca cha Nguy-n.
Nhng v say-m nng ng
th Hu, mi b con tr ng lp
con th, lm thnh ra ci mi
bin-lon. Mt nm nhm-dn
(1782).
Tn Vng
Trnh Cn
Lm cha c 2 thng b
qun Tam-ph b i, lp anh l
Trnh Khi ln lm cha.
oan Nam Vng
Trnh Khi
(1783 - 1786)
B Ty-sn bt c, phi t t
nm bnh-ng (1786).
L Mn (1787(1787- 1788)
Nin-hiu: Chiu-thng
Mn- l chu ch-tn vua Hin-tng. Ngi b qun Ty-sn
nh thua chy sang Tu cu-cu, sau nh thua li tr sang Tu, b
quan Tu lm nhc, ri mt Yn-kinh.
nh Vng
Nguy-n Phc Thun
(1765 - 1777)
Truy tn l Diu-tng Hiunh Hong-.
TRNH
NGUYN
NGUY N
n Vng
Trnh Bng
Nguy-n-vng Nguy-n-phc
nh khi-phc t Gia-nh.
118
CHNG II
NAM-TRIU BC-TRIU
(1527-1592)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Chnh-tr nh Mc
Vic nh Mc giao-thip vi nh Minh
H Nguy-n kh i ngha gip nh L
Quyn v h Trnh
Trnh Tng thng-lnh binh-quyn
Khi-phc thnh Thng-long
Nh Mc mt ngi
Vic nh Hu-L giao-thip vi nh Minh
Con-chu nh Mc Cao-bng
T khi nh Mc
cp ngi nh L ri, quan nh L c ngi sang ku cu bn Tu xin
vin binh. Vua nh Minh sai quan i n Vn-nam cng vi quan Tunph s -ti tra-xt bn An-nam thc h th no.
Quan nh L sang Vn-nam k r vic h Mc lm iu th nghch.
Quan nh Minh tu vi vua xin c binh-m sang nh.
Vic nh sang nh h Mc khng phi l vua nh Minh c v g h
L, nhng chng qua cng mun nhn lc nc Nam c bin, ly c m sang
lm s chim gi nh khi trc sang nh h H vy. Ta phi bit rng phm
nhng vic nc n giao-thip vi nc kia th thng l ngi ta mn ting
"v ngha" m lm nhng vic "v li" m thi.
1. Chnh-Tr Nh Mc.
hng.
4. Quyn V H Trnh.
Khi Mc ng Dung
lm s thon-ot th cc quan cu thn trn-trnh i cng nhiu. Tha y c
ngi con ng Nguy-n hong D, tn l Nguy-n Kim (hay l Nguy-n hong
Kim)97 lm quan Hu-v in-tin Tng-qun An-thanh-hu, trn sang Ai-lao.
Vua nc y l X-u cho n x Sm-chu (thuc Trn-man ph, t Thanhha). ng Nguy-n Kim n Sm-chu ri cho ngi i tm con-chu nh L
s khi-phc. n nm qu-t (1532) tm c mt ngi con rt vua
Chiu-tng tn l Duy-Ninh lp ln lm vua, tc l Trang-tng.
Xem sch Vit Nam Khai Quc Ch truyn, th ng Nguy-n Kim tc l ng Nguy-n Hong Kim,
l con ng Nguy-n Hong D, chu ng Nguy-n Vn Lang, u lm quan nh L c.
97
120
Vic tranh chin vn c nh trc: khi th Trnh Kim ra nh Snnam, khi th Mc knh in vo nh Thanh-ha, hai bn khng bn no c
hn.
Nm canh-ng (1570)
Trnh Kim mt, trao quyn li cho con tr ng l Trnh Ci lo vic nh
dp. Nhng Trnh Ci hay say m tu sc, tng-s khng my ngi phc;
li c em l Trnh Tng mun cp quyn ca anh, bn cng vi bn L cp
, Trnh Bch rc vua v n Vn-li, ri chia qun ra chng vi Trnh Ci.
By gi vua Anh-tng v ng-sn, phong cho Trnh Tng lm ttha-tng, tit ch ch qun, chng gi vi qun nh Mc. Trnh Tng sai
cc tng gi mi ni rt l chc-chn. Mc knh in nh mi khng c,
lu ngy ht lng phi rt qun v Bc.
ng Nguy-n Bnh Khim lm quan nh Mc, c phong l Trnh Quc Cng cho nn mi gi
l Trng Trnh, sau v tr s lng Trung An, huyn Vnh Li, tnh Hi Dng.
98
121
Trnh Tng git vua Anh-tng ri, thng th ng cho nhng ngi ng
ng vi mnh, v chia qun ra phng gi cc ni chng vi qun nh Mc.
T nm qu-du (1573) cho n nm qu-mi (1583) va 10 nm,
Trnh Tng c gi vng t Thanh-ha, Ngh-an, cho qun nh Mc vo
nh phi hao binh tn tng. Trong by nhiu nm, tng nh Mc l Mc
knh in, Nguy-n Quyn, v Mc ngc Li-n, khi th vo nh Thanh-ha, khi
th vo nh c mt Thanh v mt Ngh, nhng m khng bao gi thnh cng,
phen no cng c mt vi trn ri li thua, phi rt qun v.
1. Khng c vo nh dn m ly n v ci-uc.
2. Khng c cp ly ca-ci v cht ly cy-ci.
3. Khng c dm hip n-b con-gi, v khng c
v t th m git ngi.
n nm qu mi (1583) Trnh
Tng xem th mnh mnh, mi c binh m ra nh Sn-nam ly c thc
go em v. T v sau nm no cng ra nh, bt qun nh Mc phi i
th cng ra th. V nh Mc thy th nh L mt ngy mt mnh, bn bt
qun-dn p ba tng ly, o ba ln ho ngoi thnh i-la lm k thb.
7. Nh Mc Mt Ngi.
Qun Trnh Tng ko ra Bnh-lc, sang Thanh-oai ng bi Tinhthn ( by gi l x Thanh-thn huyn Thanh-oai ) ri tin ln n sng Htgiang, ca sng y ra sng Hng-h, gp tng nh Mc l Mc ngc Li-n,
nh ui mt trn ly c chin thuyn k hng nghn chic.
Mc mu Hp c tin qun mnh thua to, b thnh Thng-long chy
sang Hi-dng v ng kim-thnh thuc Hi-dng.
Trnh Tng ra n Thng-long, ri sai Nguy-n tht L, Bi vn Khu v
Trn bch Nin sang nh Mu Hp Kim-thnh, ly c vng bc ca ci
nhiu lm, v bt c m Mu Hp em v.
Khi Trnh
Tng thu-phc c thnh Thng-long ri, ngi nh Mc sang ku vi vua
nh Minh rng h Trnh ni ln tranh ngi, ch khng phi con-chu nh L.
T khi Mc mu Hp v Mc
knh Ch b bt ri, con chu h Mc n cc ni mong ng khi-phc.
By gi c Mc knh Chng xng lm Trng-vng, chim-gi t huyn
ng-triu cho n t Yn-qung.
Thng 3 nm bnh-thn ( 1596 ) vua Th-tng sai quan H-b Thngth l Ung v quan -ng-s l Nguy-n vn Giai ln Nam-quan tip
quan Tu. Sau li sai hai ng hong-thn l L Cnh, L Lu cng vi quan
Cng-b t-th-lang l Phng khc Khoan em 10 ngi k-mc, 100 cn vng,
1,000 cn bc, ci n An-nam -thng-s ca nh Mc v ci n An-namquc-vng ca vua nh L ngy trc, sang cho quan nh Minh khm.
Nhng quan nh Minh li bt vua Th-tng phi thn hnh sang hi ca
Nam-quan.
Li c ngi Mc knh Dng l con Mc knh Chi chim-gi t Ynbc ( Lng-sn ) xng lm Uy-vng, nhng cng chng bao lu b qun h
Trnh bt c.
Cn Mc knh Cung trc chy sang Long-chu, sau li v cng
vi ng mnh nh ph t Cao-bng v t Lng-sn. Trnh Tng sai quan
ln ui nh, nhng Mc knh Cung sang ku vi nh Minh, vua nh Minh
cho a th sang bt nh L phi t Cao-bng cho con chu h Mc.
CHNG lll
Nguyn khi xa ng
Nguy-n Kim kh i-ngha gip nh L nh nh Mc i ly c t Thanh-ngh
ri , sau em qun ra nh Sn-nam b hng tng nh Mc nh Mc l
Dng chp Nht nh thuc c cht, binh quyn giao c li cho r l Trnh
Kim nh gic.
99
125
CHNG IV
S Chin Tranh
1. H Trnh nh h Mc Cao Bng.
2. Nh Thanh dy nghip.
3. Tnh th h Nguy-n min Nam.
4. nh nhau ln th nht.
5. nh nhau ln th hai.
6. nh nhau ln th ba.
7. nh nhau ln th t.
8. nh nhau ln th nm.
9. nh nhau ln th su.
10. nh nhau ln th by.
Nm k hi (1599),
vua Th Tng mt, Trnh Tng cng vi cc quan triu thn lp hong t l
Duy Tn ln lm vua, tc l vua Knh Tng. Qua nm sau (1600) bn Phan
Ngn, Ng nh Hm v Bi Vn Khu ni lon ca i An. Trnh Tng
Thng Long s bn mt th ch, bn rc vua vo Thanh Ha.
2. Nh Thanh Dy Nghip.
Trnh Tng cng ngy cng kiu hnh qu, vua cng khng chu c,
li nhn h Trnh c con l Trnh Xun mun ganh quyn vi ngi con tr ng
l Trnh Trng, vua Knh Tng mi mu vi Trnh Xun git Trnh Tng,
nhng chng may s khng thnh. Trnh Tng bc vua phi tht c cht, v
bt Trnh Xun giam my thng ri tha.
t Mn Chu by gi chia lm bn b:
1.
2.
3.
4.
Mn Chu B
Trng Bch B
ng Hi B
H Lun B
l cho phi ci ngha hn nhn vi nhau, sau l nhn th xem tnh ngoi Bc
ra th no."
By gi min Nam li c nhng ngi ti gii gip rp nh cc ng
Nguy-n Hu Dt, ng o Duy T, v ng Nguy-n Hu Tin u l ngi c
ti tr c.
Nguy-n Hu Dt l ngi lng Gia Miu, huyn Tng Sn, tnh Thanh
Ha, hc rng, ti cao, v li c ti hng bin, nh gic gii, tht l mt bc
vn v kim ton.
o Duy T l ngi lng Hoa Trai, huyn Ngc Sn, ph Tnh Gia,
tnh Thanh Ha. V ng l con nh xng ht cho nn khng c i thi, ng
phn tr mi i vo min Nam tm ng lp cng, nhng cha gp c
ngi tin c cho, bn vo chn tru cho mt nh ph gia lng Tng Chu,
ph Hoi Nhn (nay l Bnh nh). ng lm bi "Nga Long Cng" t v
mnh vi ng Gia Ct Lng. Sau c quan Khm L l Trn c Ha bit Duy
T l ngi c ti, em v nui, v g con gi cho, ri a dng cha Si.
Cha dng lm Ni tn, phong lm Lc Kh Hu100.
128
4. nh Nhau Ln Th Nht.
Trnh Trng nghe tin y trong bng sinh nghi, khng bit thc h th
no, bn rc vua v rt qun v Bc.
5. nh Nhau Ln Th Hai.
6. nh Nhau Ln Th Ba.
7. nh Nhau Ln Th T.
8. nh Nhau Ln Th Nm.
102
Trnh Trng thy qun mnh thua, sai L Vn Hiu cng vi Trn Ngc
Hu lnh mt vn qun ng H Trung, L Hu c cng vi V Lng
102
130
Tin qun Trnh thua Lc Xuyn ra n Thng Long, Trnh Trng ging
Trnh Trng xung lm c, ri sai con l Trnh Tc vo Ngh An lm
Thng lnh chng gi vi qun h Nguy-n.
Trnh Trng sai ngi con t l Ninh Qun Cng Trnh Ton (tc hay
gi l ng Ninh) vo lm thng lnh trn th t Ngh An.
(1660) nh Nghi Xun, qun h Trnh thua b thuyn m chy; qua thng 9
nm y ang khi qun h Nguy-n cn ng lng Hoa Vin (tc l lng Xun
Vin by gi), Trnh Cn nh sang ly ni Ln Sn gi trn th, bn sai
Hong Ngha Giao v Phan Kim Ton em binh sang ssng Lam Giang lng
m Cng, v sai L Hin103 i xung pha Hi Thng ri sang sng, ch n
na em th hai o cng tin c.
9. nh Nhau Ln Th Su.
n thng 10 nm tn su (1661)
Trnh Tc c i binh v em vua L vo nh cha Nguy-n: sai Trnh Cn lm
thng lnh, o Quang Nhiu lm Tng sut, L Hiu v Hong Ngha Giao
lm c sut, L S Trit v Trnh T lm c th, em binh sang sng Linh
Giang ri n ng lng Phc T.
T nm tn su (1661) qun h
Trnh thua t Bc B Chnh ri, Trnh Tc v phi lo vic nc v phi nh
dp h Mc t Cao Bng, cho nn khng dm ng n pha Nam; mi
nm nhm t (1672) Trnh Tc li em my vn qun v rc vua Gia Tng v
132
CHNG V
Nm qu mo (1663),
lc y nh Minh mt ri, vua nh Thanh c cho s sang d vua An Nam
v triu cng. By gi Trnh Tc mi cho s em cng l sang Yn
Kinh (tc l Bc Kinh) cu phong cho vua L. n nm inh mi
(1667) vua Khang Hy nh Thanh sai s sang phong cho vua L lm An
Nam Quc Vng.
133
3. Quan Ch.
Nm t su (1625)
Mc Knh Khoan xin v hng, c phong lm Thi y Thng Quc Cng,
cho gi t Cao Bng. Song n nm mu dn (1638) Knh Khoan mt, con l
Mc Knh V (c ch gi l Mc Knh Hon) khng nhn chc v khng chu
v cng, li t xng lm vua hiu l Thun c.
5. Hnh Lut.
Ti trng th c mi mt trng l quan tam phm phi chuc 5 tin, quan t phm phi
chuc 4 tin, quan ng phm 3 tin, quan tht bt phm 2 tin, t cu phm cho xung n th
nhn th 1 tin. Ti lm lnh coi chung voi th phi chuc 60 quan, lm lnh n in th 100
quan. Ti lu cn chu th phi chuc 130 quan, vi-n chu th 290 quan. Ti t th phi chuc
330 quan.
107
ni i vua L Thi T.
104
106
135
7. Cc Th Thu.
136
8. S Chi Thu.
S hc hnh v i Hu L, th i khi
cng ging nh i Tin L, trong nc u cng ly Nho hc lm trng.
Quc T Gim th t quan t tu v quan t nghip lm ging quan, mi
thng mt ln tiu tp, ba thng mt ln i tp.
9. Vic Khai M.
Nc ta t i by gi Tuyn Quang th c m ng
T Long, m bc Nam Xng v Long Sinh. Hng ha th c m ng
Trinh Lan v Ngc Uyn. Thi Nguyn th c m ng Sng Mc, Yn
hn, Lim tuyn, Tng sinh, V nng; m vng Kim m, Tam lng; m km
Cn minh. Lng sn th c m ng Hoi vi-n.
14. Trng hc v.
15. Lm Quc S.
Gic Ngn Gi: Nm canh thn (1740 trong khi t Hi Dng, lng
Ninh X, c Nguy-n Tuyn, Nguy-n C lm lon, th t Sn Nam, lng
Ngn Gi, c V nh Dung, on Danh Chn, T Cao, cp ph rt d, git
109
138
Duy Mt v Duy Qui l con vua D Tng, Duy Chc l con vua Hi Tng.
c quan c lnh l Hong Kim Qua. Th gic mnh lm, Trnh Doanh phi t
lm tng em binh i nh, bt c V nh Dung em chp, v i tn x
Ngn Gi lm Lai Cch (nay l Gia Ha).
chng bay n n cho ta. Vy ai c cha gi con di, th cho lui ra, cn th nn
cng vi ta m liu mt trn sng cht bo n n nc, cho khi ph ci
ting ru my!". Th h khng ai chu li, u xin cng xng vo, ph c
n Hng Canh. Doanh Phng rt qun v gi n Ngc Bi, qun Trnh
Doanh tin ln ui nh. Nguy-n Phan sai th h cm on binh cho t
tin i trc m vo, i qun theo sau. Gic gi khng ni b chy tan c.
Nguy-n Danh Phng chy vo ni c Tn, quan qun ui n lng Tnh
Luyn huyn Lp Thch th bt c. Trnh Doanh em qun v Kinh , i
n lng Xun Hi, huyn Kim Anh, gp ngi ca Phm nh Trng gii
Nguy-n Hu Cu n. Trnh Doanh bn m tic khao qun, bt tn Phng
dng ru, tn Cu thi kn, ba qun hm y tht l vui v.
141
CHNG VI
Cng-vic h Nguy-n lm
min Nam
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Quan-ch
Thi-c
Vic v-b
Vic thu-kha
S tin chi-thu trong nc
Ly t Chim-thnh
M t Nam Vit v s giao-thip
vi Chn-lp
8. Vic giao-thip vi nc Tim-la
9. Vic lp dinh nh ph
2. Thi C.
H Nguy-n gi ring mt ci pha nam, lp ra nghip cha, lutruyn i n qua i kia, b i vy cho nn chnh-tr, thu-l, binh-lnh, vic
g cng t sa-sang v xp t ly nh l mt nc t-ch vy.
1. Quan-Ch.
5. S tin chi-thu trong nc. Nm qu u (1753) Vvng sai quan Ch ng-thi-gim l Mai vn Hoan tnh s vng, bc v tin
thu vo pht ra mi nm l bao nhiu.
3. Vic V-B.
Nhng tin tiu trong nc, th c tin ng v tin km, khc hai ch
thi-bnh.
6. Ly t Chim-Thnh.
143
T nc Chim-thnh mt hn.
Nc Chim-thnh chnh l nc Lm-p ngy trc tng qua my
trm nm, cng vi h L, h Trn i ch, chng vi qun Mng-c, khng
cho xm phm vo ci, lp nn mt nc c vua, c ti, c chnh-tr, c lutphp. Nhng ch him v ngi nc y c hay sang cp ph t Vit-nam,
thnh ra hai nc khng my khi ha hiu c vi nhau.
Nm k-t (1679) c quan nh Minh l tng-binh trn-th t Longmn (Qung-ty) Dng ngn ch, ph-tng Hong Tin, tng-binh chu
Cao, chu Li, v chu Lim (thuc Qung-ng) l Trn Thng Xuyn, phtng Trn an Bnh, khng chu lm ti nh Thanh, em 3.000 qun cng 50
chic thuyn sang xin lm dn Vit-nam. Cha Hin nhn mun khai-khn
t Chn-lp, bn cho vo t ng-ph (tc l t Gia nh). Bn Ngn
ch chia nhau t Lc (tc l t ng-nai thuc Bin-ha), M-tho
(thuc nh-tng), Ban-ln (thuc Bin-ha) ri cy rung lm nh lp ra
phng-ph, c ngi phng ty, ngi Nht-bn, ngi Ch-v n bun
bn ng lm.
l i ch th khng sao trnh khi c ci lut chung ca toha l: khe cn, yu cht. V vy cho nn t khi vua Thnh-tng nh L
ly t Qung nam v chia nc Chim ra lm 3 nc ri, th t v sau
th-lc nc y mi ngy mt km, dn tnh mi ngy mt suy. Chng nhng
l n ni mt nc vi cha Nguy-n m chng-loi Chim-thnh by gi
cng chng cn c my nghn ngi na. Mt nc trc nh th, m nay
nh th, du rng nc y ng ha vi nc ta mc lng, song ngh cng
thng-tm thay cho nhng nc yu-hn khng trnh khi c ci ha: c
nh b c ln nut.
110
145
V sau nc La-hc gm c c nc Tim, mi gi l nc Tim-lahc. n u nh Minh (cui th-k th XIV) vua nc y sang cu phong bn
Tu, vua Thi-t nh Minh mi phong l nc Tim-la111.
Tha by gi cha Nguy-n cn ang khai sng t Ph-yn, Khnhha, nhng v sau cha Nguy-n ly ht t Chim-thnh, li ln sang t
Chn-lp. Ngi Tim-la c mun ngn-tr gi ly Chn-lp lm ca
mnh. Nhng v th cha Nguy-n mnh hn, cho nn phi chu cha
Nguy-n sang bo-h Chn-lp.
Tim-la l mt
nc v pha ty-nam sng M-kng dng i ngi Thi sang y.
111
146
Nm sau Mc thin T thy vic khng xong, bn sai ngi sang Timla xin ha. Vua Tim-la gi Trn Lin v v cho ngi con gi ca Mc thin
T v H-tin. Cn Chiu Thy th em git i.
T Mc thin T li v gi t H-tin.
9. Lp dinh nh ph.
Trnh quc Anh bit con vua c l Chiu Thy cn H-tin, s ngy
sau sinh ra bin lon, bn n thng 10 nm tn-mo (1771) em binh-thuyn
sang vy nh H-tin. Quan tng-binh l Mc thin T gi khng ni phi b
thnh chy.
Nc Tn li v lm vua Chn-lp.
112
147
} t Chn-lp
}
CHNG VII
I. S I TM T
1. Ngi u-chu sang -ng
2. Ngi u-chu sang t Vit-nam
II. S I TRUYN GIO
1. o Thin-cha
2. o Thin-cha sang nc Vit-nam
148
i by gi ngi Anh-ct-li v ngi Php-lan-ty cng vo bunbn nc ta. Nm nhm-t (1672) i vua L Hi-tng, ngi Anh-ct-li em
chic tu Zant vo xin m ca hng bun-bn, cha Trnh cho xung Phhin, nhng v sau s bun-bn khng c thnh-li, ngi Anh-ct-li ch
n nm inh-su (1697) ri thi.
2. S i truyn gio.
149
150
nhau hn ngi cu ch. Vua quan th thy dng php thng khng cm
c, mi dng n cc hnh m trng-tr, git hi bao nhiu ngi v ti.
CHNG VIII
116
151
2. Ty Sn Dy Binh.
152
153
154
Tim Vng tip i Nguy-n Vng rt hu, v sai hai tng l Chiu
Tng, Chiu Sng em hai vn qun cng 300 chic thuyn sang gip
Nguy-n Vng. Qun Tim La sang ly c Rch Gi, Ba thc, Tr n, Mn
tht, Sa c. Khi nh Mn tht, Chu Vn Tip b thng nng m mt. T
qun Tim th i n u quy nhi-u dn s, lm nhiu iu tn c, cho
nn lng ngi on hn lm.
Tng Ty Sn gi t Gia
nh l Trng Vn a, thy qun Tim La sang nh ph, th lc mnh lm,
155
bn sai ngi v Quy Nhn phi bo. Vua Ty Sn sai Nguy-n Hu em binh
vo chng gi.
CHNG IX
Cha Trnh b tr ng lp th
Kiu binh
Ty Sn ly Thun Ha
Ty Sn dt h Trnh
2. Kiu Binh.
3. Ty Sn Ly Thun Ha.
4. Ty Sn Dt H Trnh.
CHNG X
Nh Hu L Mt Ngi Vua
1. Ty Sn rt qun v Nam
2. Nguy-n Hu Chnh chuyn quyn t Bc
3. Ty Sn ly t Bc H
1. Ty Sn Rt Qun V Nam.
Nguy-n Hu dt c h Trnh
ri, vo thnh Thng Long, xung lnh cm qun lnh khng c cp ph
dn gian, v nh ngy xin yt kin vua L n Vn Th.
By gi vua Hin Tng ang au, khng ngi dy tip c, ngi mi
Nguy-n Hu vo ngi gn sp ng, ly li n tn m ph d. Nguy-n Hu tu
by ci l em binh r ph L dit Trnh, ch khng dm c dm ng g.
Vua mng r m t Nguy-n Hu.
Nguy-n
Hu Chnh t khi tr v Ngh An, chiu m dng s, ngy m luyn tp, nhn
c chiu nh vua gi vo, bn thu xp c hn mt vn qun ra gip vua L.
Trnh Bng em qun ra chng gi, nh thua phi b chy. Hu Chnh vo
yt kin vua Chiu Thng v chuyn gi binh quyn.
3. Ty Sn Ly t Bc H.
160
CHNG XI
Nh Nguy-n Ty Sn
1. Nh Nguy-n Ty Sn dy nghip
2. Vua Quang Trung
3. Tn S Ngh em qun sang Vit Nam
4. Vua Quang Trung i ph qun nh Thanh
5. Vua Quang Trung cu phong
6. Vua Chiu Thng nh L b nhc bn Tu
7. c vua Quang Trung
8. Chnh Tr ca vua Quang Trung
9. Quan Ch
10. Vic Dinh in
11. Vic Hc Hnh
12. Vic lm cha chin
13. Vic nh nh Tu
14. Vua Quang Trung mt
15. Vua Cnh Thnh
1. Nh Nguy-n Ty Sn Dy Nghip.
V nh ui ngi Tu i ly nc li m lm vua th c iu g m
tri o? H li chng hn nh L, nh Trn nhn lc u qun, n cha, m
lm s thon ot hay sao? Vy th ly l g m gi l ngy? Hung chi sau
vua nh Thanh cng cng nhn cho ng Nguy-n Hu lm vua nc Nam, v
li sai s sang phong cho ng lm An Nam Quc vng theo nh l cc triu
trc, nh th th nh Nguy-n Ty Sn m nc c khc g nh inh v nh
L khng?
Tuy rng chng c bao lu nh Nguy-n Ty Sn sinh ra ni lon,
vua Th T Cao Hong nh Nguy-n li thu phc c c nghip c m nht
thng c nam bc li lm mt, nhng vic thnh bi hng vong l mnh tri,
v li khi hai ngi anh hng ui mt con hu, tt l ngi n gi ngi kia
l cu ch. Vy ly l tn bn triu m xt th nh Nguy-n Ty Sn l ngy,
m ly cng l m suy th vua Quang Trung Nguy-n Hu l mt ng vua cng
ng ngang vai vi vua inh Tin Hong, vua L Thi T, m nh Nguy-n Ty
Sn cng l mt nh chnh thng nh nh inh v nh L vy.
ng Nguy-n Hu (sau i tn
l Nguy-n Quang Bnh) l mt ngi c sc khe tuyt trn, li c mu tr
quyn bin, mo mc nh thn, kh i binh t Ty Sn (thuc huyn An Kh,
Bnh nh) gip anh l Nguy-n Nhc lp nn nghip ln, c phong lm Bc
Bnh Vng, ng t Ph Xun.
Bc Bnh Vng
c tinh qun nh Thanh sang ng Thng Long, lp tc hi cc tng s
bn vic em binh ra nh, cc tng u xin hy chnh ngi tn, yn
lng ngi ri s kh i binh.
163
Vua Chiu Thng cng theo Tn S Ngh sang sng cng vi b Hong
Thi Hu v my ngi cn thn chy sang Tu.
o qun Vn Nam v Qu Chu ng min Sn Ty127 nghe tin
Tn S Ngh thua, cng rt qun chy v.
Gin Thy chc l bn Gin gip gii tnh Ninh Bnh v H Nam by gi.
cnh Thi H p, gn H Ni.
126
V sau bn khch tr Thng Long lm ci n th Sm Nghi ng ng Sm Cng, sau Hng
Bum, n s H Xun Hng c vnh bi tuyt c rng:
Gh mt trng ngang thy bng treo,
Ka n Thi th ng cheo leo.
V y i phn lm trai c, Th s anh hng h by nhiu?
124
125
127
164
Vua Chiu
Thng theo Tn S Ngh vo thnh Nam Kinh Qung Ty, c t lu th vua
nh Thanh sai cc thn l Phc Khang An ra thay Tn S Ngh. Khang An
mun ging ha vi Ty Sn, bn mi vua Chiu Thng v Qu Lm. By gi
nhng quan cu thn nh L l: Hong thc L Duy n, inh Nh Hnh, inh
Lnh Dn, Trn Huy Lm, L Don, L Dnh, Phan Khi c, B Nguy-n Cung,
B Nguy-n Don, u lc tc sang theo vua Chiu Thng, vo ra mt Khang
An.
165
Vua Chiu Thng nghe chuyn y lo lng chua xt, rut nng nh la
t, sng hm sau ci nga nh Kim Gin, ku oan cho my ngi phi
i y, gp Kim Gin vo chu vua nh Thanh vn Vin Minh, vua Chiu
Thng i vo ca vng, b lnh gi vng ngn cm khng cho i. By gi c
Nguy-n Vn Quyn i theo hu vua, thy l lnh v l-, mi ni gin ln m
chi mng rng: "L ch Ng kia sao chng bay c lm nhc n vua tao!"
Ri ly gch nm vo chng n. Chng n xm nhau li nh Vn Quyn v
thnh bnh m cht.
T vua Chiu Thng trong bng bun b ru r, khng dm ni n
vic xin binh na. Qua thng nm nm nhm t (1792) hong t ln u mt.
Vua nhn dp phi bnh mt ngy mt nng, n thng mi nm qu su
(1793) th mt, th c 28 tui.
Bn L Qunh, Trnh Hin c thy n 10 ngi sau cng b Phc Khang An gi v Qung Ty,
ri bt i o gic tc nh mi ngi. L Qunh ni rng: "ng cho gi chng ti n chng bn
c iu g, li d chng ti i o, gic tc, y l ngha g? u chng ti c th cht c, ch
tc khng gic, da c th lt c, ch o khng i!". Phc Khang An tc gin cho gii v c
Yn Kinh, i n Sn ng gp vua Cn Long i chi, vua i vo hi sao vua An Nam chu
i o gic tc theo nh Thanh m bn y li cn khng chu ? L Qunh tu rng: " Chng ti
mun dm tng vong, xin c theo tc bn quc vo ra mt quc vng, ri sau s vng ch" Vua
nh Thanh khen l trung. Nhng v sau L Qunh khng chu gic tc, chiu ti vi mnh phi
giam mi.
130
9. Quan Ch.
167
132
168
CHNG XII
Thng t nm t t (1785), ng
Nguy-n Hu ph qun Tim La M tho, Nguy-n Vng th c, li phi sang
nng nh nc Tim. n khi cc tng s bit ngi Tim La, u lc
tc ko sang bi yt, by gi c quan c l L Vn Cu (cn gi Qun hay
Dun) em 600 ngi sang theo gip. Vua nc Tim cho ngi Vit Nam
ring mt ch gi l Long K, ngoi thnh Vng Cc (Bangkok)133.
133
169
134
t thuc a ca B o Nha n
170
bn tam hng t Gia nh, V Tnh l anh hng bc nht, khng nn phm
n". Khi Nguy-n Vng Tim La v c sai Nguy-n c Xuyn n d V
Tnh v gip. n khi Nguy-n Vng v ng Nc Xoy, V Tnh em b
h i ui nh Phm Vn Tham, ri n thng t nm mu thn (1788) mi
em V Vn Lng, Nguy-n Vn Hiu, Mc Vn T, Trn Vn Tn n hnh ti
bi kin Nguy-n Vng. Nguy-n Vng mng r, phong cho lm Tin Phong
Dinh Ch ng C v li g cho b Ngc Du Cng Cha l em gi. Bn V Vn
Lng u c phong lm cai c.
t Gia nh lc by gi chi ra lm 4
doanh l: Phin Trn, Trn Bin, Trn Vnh, v Trn nh, nhng v phi lon
lc mi, dn s i kh, rung t b hoang, lng thc khng . Nguy-n
Vng bn sai vn thn l Trnh Hoi c, L Quang nh, Ng Tng Chu,
Hong Minh Khnh c thy l 12 ngi lm in tun quan khuyn nh
qun dn c sc lm rung. T lnh ph binh cho n ngi cng c u bt
phi lm rung c. H- ai khng chu th bt phi lm lnh thay cho ph
binh.
Nguy-n
Vng thu phc c t Gia nh ri, lp ra lut php, khNg cho dn gian
nh c bc, li nghim cm ph thy v ng bng gi phong tc cho
khi s m hoc.
Cch Nguy-n Vng khai khn t Gia nh tht l khn kho, khin
cho t Nam Vit trc l mt ch t b hoang, khng c ngi , m sau
thnh ra mt ni rt ng ngi v rt tr ph trong nc Nam ta. y cng l
mt ci cng ln ca ng Nguy-n Phc nh vy.
Trc ht vng lo chnh n nhng vic thu kha, vic canh nng,
ly lng tin nui tng s v tu b vic v b. Li t ra cc s cng ng
135
171
Mi mt c l 42 bt.
T giao c k xong ri, Php Hong xung chiu giao cho quan tng
trn thnh Pondichry t n , tn l De Conway b tc, kinh l vic
sang gip Nguy-n Vng.
T ma
ng nm gip thn (1784), ng B a Lc em Hong T Cnh cng vi
Phm Vn Nhn, Nguy-n Vn Khim xung tu sang Ty; i qua n
Dng v thnh Phong ti th ri (Pondichry) t n , li gn 20 thng, ri
n ma xun nm inh mi (1787), th chic tu ch ng B a Lc mi vo
ca Lorient pha ty nc Php Lan Ty.
172
Nguy-n
Vng khi phc c t Gia nh ri, ngh ngi hn mt nm chnh
n mi vic. n thng t nm canh tun (1790) mi sai quan ch ng tin
qun l L Vn Cu em 5.000 qun thy v qun b ra nh ly Bnh Thun,
sai V Tnh v Nguy-n Vn Thnh em qun i lm tin phong. Chng bao
lu nh Nguy-n ly c t Phan R v h c thnh Bnh Thun. Nhng v
L Vn Cu v V Tnh hai ngi khng chu nhau, Nguy-n Vng bn lu L
Vn Cu li gi Phan R, triu V Tnh v Nguy-n Vn Thnh v Gia nh.
L Vn Cu em qun ra ng Phan Rang b qun Ty Sn n vy nh,
phi cho ngi i gi V Tnh v Nguy-n Vn Thnh tr li cu, nhng V
Tnh khng chu tr li, ch c Nguy-n Vn Thnh a binh n nh gii vy
ri cng L Vn Cu v gi Phan R.
L Vn Cu l mt ngi cng thn theo ph Nguy-n ch trong lc gian nan, nay cng bt
c k t.
137
173
8. Th Lc Ty Sn.
Nguyn t khi vua Quang Trung mt ri, vua Cnh Thnh ln ngi,
nhng quyn v c Thi s Bi c Tuyn, cc quan c nhiu ngi on gin.
Nm t mo (1795) Bi c Tuyn sai Ng Vn S ra Bc h thay cho V Vn
138
174
T khi
qun ca Trn Quang Diu gii vy Din Khnh v Ph Xun ri, Nguy-n
Vng cng rt qun v Gia nh sa son vic qun lng, v sai ngi i do
thm mi ni chiu m ngi v nh Ty Sn.
Nguy-n
Vng v Gia nh ri, mt mt sai Nguy-n Vn Thy sang Tim La xin vi
quc vng nc y em qun i ng Vn Tng, hoc sang nh Thun
Ha, hoc sang nh Ngh An, chn ng qun Bc h vo. Mt mt
sai quan binh b tham tri l Ng Nhn Tnh sang s nh Thanh, do thm
mi vic.
Khi qun nh
Nguy-n ra vy nh thnh Quy Nhn, vua Ty Sn sai Trn Quang Diu v V
Vn Dng em binh vo cu, nhng v qun cu Vn Dng khng nh m
tan, n ni bi binh. Vic y l ti Vn Dng, nhng nh c Quang Diu
giu i, cho nn khng ai bit. Vn Dng cm n y, cho nn mi kt ngha
sinh t vi Quang Diu.
Nguy-n Vng nh
c trn thy Th Ni ri, bn sai Nguy-n Vn Trng em thy qun ra
nh Qung Nam, Qung Ngha, v li thy qun Ty Sn vy thnh Quy
Nhn mt cch cn mt lm, nh ph khng c. Vng cho ngi ln vo
thnh bo V Tnh v Ng Tng Chu b thnh m ra. Nhng V Tnh phc
th li rng: qun tinh binh ca Ty Sn c Quy Nhn, vy xin ng lo vic
gii vy vi, hy nn kp ra nh ly Ph Xun th hn.
Nguy-n Vng bn Nguy-n Vn Thnh li chng gi vi Trn
Quang Diu v V Vn Dng, ri em i qun ra nh Ph Xun.
Trn Quang Diu vo thnh Quy Nhn tha cho c bn tng s v sai
lm l- lim tng V Tnh v Ng Tng Chu, ri sai i c Trng Phc
Thng v t khu nh, em binh i ng thng o ra nh Ph Xun.
i c na ng th qun ht lng. Trng Phc Thng v hng nh
Nguy-n, cn t khu nh th nh thua chy vo cht trong Mng. Trn
Quang Diu li sai L Vn im vo nh Ph Yn, cng khng c.
Nh Nguy-n
(1802-1945)
CHNG I
Th T
(1802-1819)
PHN V
Cn Kim Thi-i
1. Th T xng hiu.
179
B Li: coi vic thuyn b quan vn, ban th ng phm cp, kho xt
cng trng, phong tng tc m, tho nhng t chiu sc co mnh v lm
nhng s cc hng quan li v.v....
B Binh: coi vic thuyn b v chc, ging duyt qun lnh, sai khin
qun i th hoc i nh dp, kn chn binh inh, xt ngi c cng ngi c
li v vic binh.
B Hnh: coi vic hnh danh php lut, tra ngh dng tu, duyt li
nhng ti nng n ng, xt k nhng t giam ngc cm.
B Cng: coi vic lm cung in, dinh th, xy thnh, o ho, tu to
tu b, t lm kiu mu, thu th thuyn, mua vt liu v.v....
Trn li chia ra ph, huyn, chu, t chc tri ph, tri huyn, tri chu
coi vic cai tr.
Thu thn
Mn tin
Cc m-
3. Binh Ch.
1 quan 2 tin
1 tin
2 bt
181
Tc l ph Hoi c by gi.
1 quan 2 tin
1 tin
6 tin
2 bt
6 tin
1 tin
3 tin
1 bt
thu.
bc.
5. Cng V.
6. Php Lut.
140
183
ng Nguy-n Du ngi lng Tin in, huyn Nghi Xun, tnh H Tnh
Khi vua Th T dt c nh
Nguy-n Ty Sn v ly c t Bc H ri, sai quan thng th Binh B l L
Quang nh lm chnh s sang Tu cu phong v xin i quc hiu l Nam
Vit, ly l rng Nam l An Nam v Vit l Vit Thng. Nhng v t Nam
Vit i nh Triu ngy trc gm c t Lng Qung, cho nn Thanh Triu
mi i ch Vit ln trn, gi l Vit Nam cho khi lm vi tn c.
cng vt l:
Voi c cao 5 thc
Sng t gic
Ng voi
Ht sa nhn
u khu
Hong lp
Cnh kin
Sn en
200 lng
1000 lng
100 cy
2 b
100 cn
141
2 con
2 chic
2 ci
50 cn
50 cn
50 cn
50 cn
20 l
Xem chng VI
142
184
Nm qu hi (1803),
nc Hng Mao (tc l Anh Ct Li) sai s l ng Robert em phng vt
sang dn v xin cho vo m ca hng bun bn Tr Sn, thuc Qung Nam.
Vua Th T khng nhn , v cng khng cho m ca hng. Sau ngi Hng
Mao cn a th sang hai ba ln na, nhng ngy vn mt nim t chi khng
chu.
i vi nc
Php th vua Th T c bit nhn hn, l v khi ngi cn gian trun, ngi c
nh ng B a Lc c em my ngi sang gip ngy. n khi xong vic
nh dp ri, cn c Chaigneau, Vannier v Despiau lm quan ti triu, m
vua Th T cng c lng trng i, cho mi ngi 50 lnh hu, v n bui
chu th khng bt ly.
185
Vua Th t l ng vua c ti
tr, rt khn ngoan, trong 25 nm tri, chng nhau vi Ty Sn, tri bao nhiu
ln hon nn, th m khng bao gi ng lng, c mt nim lo s khi phc.
Ngi li c ci c tnh rt tt ca nhng k lp nghip ln, l ci c tnh bit
chn ngi m dng, khin cho nhng k ho kit ai cng nc lng m theo
gip. B i vy cho nn khng nhng l ngi khi phc c nghip c, m li
thng nht c sn h, v sa sang c mi vic, lm cho nc ta lc by
gi thnh mt nc cng i, t xa n nay, cha bao gi tng thy.
Cng nghip ca ngi th to tht, ti tr ca ngi th cao tht, nhng ch
him c mt iu l khi cng vic xong ri, ngi khng bo ton cho nhng
186
Ngi tinh thm Nho hc, sng o Khng Mnh, cho nn khng a
o mi, cho l mt t o ly tri thnh ra m lm m hoc lng dn. B i
vy, ngi mi nghim cm v trng tr nhng ngi theo o Gia T.
V sau c nhiu nh lm s, v ring m cho ngi l bo qun, th
thit t ng iu y khng hp vi l cng bng.
CHNG I
Thnh T
(1820-1840)
1. c Vua Thnh T.
3. Ni Cc.
4. C Mt Vin.
5. Tn Nhn Ph.
188
Chnh Ng
Phm
6. Quan Ch.
Chnh Nht
Phm
Tng Nht
Phm
Chnh Nh
Phm
Tng Nh
Phm
Chnh Tam
Phm
Tng Tam
Phm
Chnh T
Phm
Tng T
Phm
Vn
Cn chnh in i hc s,
Vn Minh in i hc s, V
hin in i hc s, ng
cc i hc s.
Hip bin i hc s.
Thng th, tng c, t hu
ng s.
Tham tri, tun ph, t hu
ph ng s.
Ch ng vin hc s, th lang,
i l t khanh, thi thng t
khanh, b chnh s, trc hc
s, thng chnh s, thim s,
ph don.
Quang Lc t khanh, thi bc
t khanh, thng chnh ph s.
Hng l t khanh, i l t
thiu khanh, thi thng t
thiu khanh, t tu, lang
trung, th c hc s, thiu
thim s, thi y vin s, to
chnh s, ph tha, n st s.
Quang Lc t thiu khanh,
thi bc t thiu khanh
ch ng n, cp s trung, th
ging hc s, kinh k o ng
s, t nghip, t t s, qun
Tng Ng
Phm
V
Ng qun Thng ph
thng ch ng ph s.
Chnh Lc
Phm
Ng qun Thng ph
thng.
Thng ch, c.
Tng Lc
Phm
Ch ng v, khinh xa y,
ch huy s,ph c.
Nht ng th v, ch huy s,
thn cm binh v y, lnh
binh.
Chnh Tht
Phm
Tng Tht
Phm
Ph qun c, tuyn y s, k
y.
189
o.
Hng l t thiu khanh, gim
st ng s, hn lm vin th
c, vin ngoi lang, tr ng
s, t t ph s,ng y, gim
chnh, to chnh ph s,c
hc,ph qun o.
Hn lm vin th ging, hn
lm vin tha ch, miu lang,
gim ph, ph tr ng s, ph
ng y, tri ph.
Hn lm vic trc tc, ch
s, ng tri ph, kinh huyn,
tri huyn, y t vin phn, ng
quan chnh.
Hn Lm Vin tu son, tri
huyn, tri chu, miu tha,
hc chnh, thng phn, th tri
ph, y hu vin phn.
Hn lm vin bin tu, t v,
lc s, gim tha, gim linh
i lang, gio th, kinh lch.
Hn lm vin kim tho, y
chnh, tinh linh i lang, th
tri huyn, tri chu.
Chnh Bt
Phm
Tng Bt
Phm
Hn lm vin in b, y ph,
tng bt phm th li.
Chnh Cu
Phm
Tam ng th v, thn cm
binh chnh i tr ng, phng
th y.
Tng Cu
Phm
Nguyn trc nc
Nam ta chia ra lm tng trn, c quan Trn Th, hay l quan Lu Trn coi
vic trong trn. T i Gia Long tr i, Bc Thnh v Gia nh Thnh t
quan Tng Trn v quan Hip Trn, coi vic qun v vic dn trong c ton
x.
n nm tn mo (1831) l nm Minh Mnh th 12, vua Thnh T
mi theo li nh Thanh, i trn lm tnh v t chc tng c, tun ph, b
chnh s, n st s v lnh binh.
Tng c th coi vic qun, vic dn, kho hch quan li, sa sang b
ci trong ht; tun ph th coi vic chnh tr, gio dc v gi gn phong tc;
b chnh s th coi vic thu m, inh in, lnh trng v triu nh c n trch
hay l cm lnh iu g, th phi tuyn cho mi ni bit; n st s th coi vic
hnh lut v kim c vic trm dch bu chnh; lnh binh th chuyn coi binh
lnh.
Nm k hi (1839) l nm
Minh Mnh th 20, vua Thnh T nh lng bng ng nin v tin xun
phc ca cc quan vin.
Chnh nht phm:tin 400 quan, go 300 phng, tin xun phc 70 quan.
Tng nht phm: tin 300 quan, go 250 phng, tin xun phc 60 quan.
Chnh nh phm:tin 250 quan, go 200 phng, tin xun phc 50 quan.
Tng nh phm: tin 180 quan, go 150 phng, tin xun phc 30 quan.
Chnh tam phm:tin 150 quan, go 120 phng, tin xun phc 20 quan.
Tng tam phm: tin 120 quan, go 90 phng, tin xun phc 16 quan.
190
11. Sch V .
nhng ni him yu th lp n i, cc ca b v cc o th lp
pho i. V li lm tu ng, tp thy qun phng gi mt b.
13. Nh Dng T.
binh.
i khi vic binh c, ngi khng b tr- cht no. Ngi lp ton gio
dng binh, cho con cc quan v, t sut i tr ln ai mun tnh nguyn
vo hc, th cho lng bng, v c quan i thn ra dy v ngh.
15. Vic V B.
CHNG III
Thnh T
(1820-1840)
(tip theo)
1. S gic gi
2. Gic Bc k
3. Phan B Vnh
4. L Duy Lng
5. Nng Vn Vn
6. Gic Nam K
7. n L Vn Duyt v L Cht
8. Gic Tim La
9. Vic Ai Lao
10. Vic Chn Lp
11. Vic giao thip vi nhng nc ngoi dng
12. S cm o
13. Vua Thnh T mt
1. S Gic Gi.
2. Gic Bc K.
3. Phan B Vnh.
5. Nng Vn Vn.
194
6. Gic Nam K.
Quan
qun bnh xong gic L Vn Khi ri vua Thnh T sai ph thnh Phin An i,
xy li ch khc v ngi xung chiu nh truy ti L Vn Duyt v ti L Cht.
196
k kia lng nh rn rt, tnh ta si lang, cng ngy cng sinh kiu ngo, dm
ni xu triu nh trc mt chng nhn, m khoe ci ti ring ca mnh. Nm
trc cc qun t phm x Thanh, Ngh cng l nhng k hung c, hn u
chiu d ra th, tu xin ghp vo trng h lm nanh vut. L Vn Khi l
qun v li, th tin c n chc v y, theo di c hn, lm phc tm.
Th ho nh bn Dng Vn Nh, ng Vnh ng th hn ngm ngm vi
dng; nhn thch nh bn V Vnh Tin, V Vnh Lc th hn m thm lp
ng. Nhng k t phm Bc K pht phi vo , hn cho trong thnh, ri
tha cho lm lnh; li kn ly nhng voi khe em ra ni n tr; vt ly nhng
thuyn b kh gii trong 6 tnh Nam K cha vo thnh Phin An; ri li nghe
tn Trn Nht Vnh m ht ht cao huyt ca dn Nam K. p thnh Phin
An, tim bng Kinh thnh, ho th o su hn. Nu bo thnh cao ho su
phng gic Tim, th ng b phi phng H Tin, ng b phi phng
Chn Lp, c l no b bn tnh An, H, Long, Tng khng gi, m li gi
Phin An hay sao? Th l r rng phng Triu nh, ch khng phi phng
ngoi hon. C suy iu , th rut gan hn, du ngi i ng cng bit, ai
khng cm tc, ch gin v ai khng chu ni r cho Triu nh bit sm m
thi. n ni ngy nay nh nui ci nht bc nn au, mi ngy mm v
mt ln, cho nn k quyn ym du chu ti minh tru, m bn nh nht cn
dm gi thnh lm phn. V d quan cai tr khng hn n nh Nguy-n Vn
Qu, tham tn nh Bch Xun Nguyn, th chng n c ngy lm phn ch
khng sao khI c. V bn tiu h hn ton l qun hung , quen lm
nhng vic bt thin. Chng n quen thy hn di cha, ln trn, u bt
chc hn. Thm ch hn ni vi ngi tra rng hn vo trn Gia nh, vn l
phong vng gi ly t, ch khng phi nh cc tng trn tm thng
khc. M ca cha hn, em hn, cng tim gi l lng; hoc dm i vi ngi
ta, t xng l C, cho b h tp quen thnh thi, ch bit c L Vn Duyt
m khng bit n triu nh. Thy Hu t ni rng: "Khng a phm ngi
trn m a lm lon, ch c l y bao gi". Vy th a phm ngi trn v
khng a lm lon, cng cha c l th bao gi. Mi v gy nn lu, l no
m mun cho bn tiu h khng lm phn c? Vy nn hn cht cha bao
lu, m bn L Vn Khi kh i lon, chu hn cng ng tnh to phn,
cho c bn b khc ca hn u theo gic c, khng mt tn no trn i, ri
n kt t ng, cy c thnh cao, ho su, lng thc nh ni, kh gii tinh
nhu, ng li nhiu, khng c li vng s, chy n 3 nm tri, nhiu ln
m ng sng cho n, m chng n khng bit hi ti u thnh, n ni
binh dn gan c ly ng, ni ra au xt n gc ngun th ti hn k tng
ci tc cng khng xu. Nay hY em nhng cng vic ca hn lm, r rng
197
Mt ti nn pht qun:
1. T tin sai bin binh tu to tu thuyn.
trm giam hu, cng cho n phc ti. Li d ny chun lc tng pht cho
mi tnh mt o, cho ai ny u bit Triu nh x rt cng, r rng ci
cn ba thc m nghim nh ru ba nghn thu".
Li c 10 ti tim lon:
1. Khi y Bc thnh, u nm im binh, dm ln lu Ng mn ngi
chnh gia.
2. nin thuyn ti ngoi b, y ly ca ring m ti vo thuyn cng.
3. Cng vi L Vn Duyt dng biu t chc bt b nh vua.
4. Vic sinh st d ot, hay t tin.
5. Tri php, n l-, giu n nghn vn.
6. Tu s khng hp php, c ch khng cho, m c nht nh np li,
c L Vn Duyt ngn i mi thi.
7. Nui nhng cung n tin triu, khng bit king n g.
8. Ni cng snh tim lm gc chung, gc trng.
9. Ti n L Duy Thanh thnh, li cn cng vi L Vn Duyt c xin
ngh li.
10. iu b c binh, ph binh, xin ly chc quan vn m thi hnh.
Vy xin giao cho nh ngh, chnh ti danh lm gng cho k gian trm i.
199
147
200
9. Vic Ai Lao.
Vua Thnh T c tin bo cp, lin xung chiu sai quan qun
phng ng cc ni. Pha ty nam th sai qun th Gia nh, chia qun cho
Trng Minh Ging v Nguy-n Xun i tin ti-u mt An Giang. Pha ty bc
th sai L Vn Thy gi mt Cam L, thuc Qung Tr, Phm Vn in gi mt
Ngh An. Li sai Nguy-n Vn Xun148 lm kinh lc i s i ti-u tr qun
Tim v qun Lo Trn Ninh.
148
Nguy-n Xun th lm tham tn i thn theo Trng Minh Ging, Nguy-n Vn Xun th lm
hu qun lnh An tnh tng c i nh mt Trn Ninh.
201
Vic giao
thip ca nc Nam ta vi cc nc ngoi dng m ngn tr l b i c hai l:
mt l v s cm ging o thin cha; hai l v ngi nc mnh lc by gi
khng hiu thi th, c t c mnh l vn minh hn ngi, khng chu hc
tp nh ngi ta m theo ng tin b.
149
gn a ht H tnh by gi.
202
Chaigneau thy nh vua cng ngy cng nht nho vi mnh, v cng
khng lm c cng vic g c ch, bn cng vi Vannier xin t chc, ri n
cui nm gip thn (1824), hai ngi xung tu i qua Gia nh v Php.
Thng ging nm t du (1825), li c thy qun i t nc Php l
ng Bougainville em hai chic tu chin l Thtis v Esprance vo ca
Nng, em phm vt v quc th, xin vo yt kin vua Thnh T. Ngi ni
rng nc Php v nc Anh l hai nc cu ch, m nc ta trc khng
tip s Anh Ct Li, l no nay li tip s nc Php. V lc by gi
Chaigneau v Vannier v c ri, ngi bn sai quan em vt ra ban
th ng cho s nc Php v ni rng trong triu khng c ai bit ting Php,
cho nn khng th tip c.
203
Truyn o xin Php Hong l vua Louis Philippe ng tip150. S thn ta phi
tr v khng; khi v n Hu th vua Thnh T mt ri.
CHNG IV
Hin T
(1841-1847)
1.
2.
3.
4.
c vua Hin T
Vic Chn Lp
Vic Tim La
Vic giao thip vi nc Php
1. c Vua Hin T.
204
Qun Cha lm Cao Min Qun Cha. Li xung chiu truyn cho qun th
Trn Ty rt v An Giang.
vy.
Thng chn nm y, Cht Tri sai ngi sang xin ha. Qua thng mi
th Nguy-n Tri Phng, Don Un v Cht Tri k t ha c nh hi qun,
hai nc u gii binh. Nguy-n Tri Phng rt qun v ng Trn Ty, i
qun Tim thi hnh nhng iu c nh.
205
CHNG V
Dc Tng
(1847-1883)
Nin hiu: T c
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
c vua Dc Tng
nh thn
Vic ngoi giao
Vic cm o
Vic thu m
Vic vn hc
Vic binh ch
Khi ngi chu cung th ngi tu chuyn ny chuyn kia, vic nh vic
nc, vic xa vic nay. c T D thuc s sch nhiu m bit vic i
cng rng. Khi c T D ban cu chi hay, th ngi bin ngay vo mt quyn
giy gi l T Hun Lc.
Mt hm rnh vic nc, ngi ng bn ti rng Thun Trc154 gp phi
khi nt lt. Cn hai ngy na th c k c Hin T, m ngi cha ng v.
c T D nng rut, sai quan i thn l Nguy-n Tri Phng i rc.
Nguy-n Tri Phng i c na ng, va gp thuyn ng ng cho ln,
m nc th chy mnh, thuyn khng i mau c. Gn ti thuyn ng mi
ti bn. Khi y tri ang ma, m ngi vi vng ln kiu trn i thng sang
cung, ly xin chu ti. c T D ngi xoay mt vo mn, chng ni chng
rng chi c. Ngy ly mt cy roi my, dng ln trn gh trt k ri ngi
nm xung xin chu n. Cch mt hi lu, c T D xoay mt ra ly tay ht
ci roi m ban rng:
1. c vua Dc Tng.
Ngi hay cht ci khn vng m nh, v mc o vng, khi ngi c tui
th hay mc qun vng i giy hng vng ca ni v ng. Ngi khng a
153
206
Tnh ngi sing nng, sng chng nm gi, ngi ng tnh, ngha l
thc dy, chng su gi, ngi ra triu. Cho nn cc quan Kinh bui y
cng phi dy sm m i chu. Thng thy cc quan thp n n cho
vo triu cho sm.
2. nh Thn.
Khi ngi ng in Thi Ha hay l in Cn Chnh, hay l i hnh l- in Phng Tin, th quan
vn li ng bn t, quan v bn hu, duy in Vn Minh th quan v bn t, quan vn bn hu,
khng bit ti lm sao?
155
207
hay rng vua c trch nhim vua, quan c trch nhim quan, du
th no vua Dc Tng cng khng trnh khi ci li vi nc nh, nhng m
xt cho xc ly, th ci li ca nh thn lc by gi cng khng nh vy.
6. Vic Vn Hc.
4. Vic Cm o.
n nm tn hi (1851) l nm T c th 4, li c d ra cm o.
Ln ny, cm nghit hn ln trc, v c my ngi gio s ngoi quc phi
git.
Sc khng gi nc m li c lm iu tn c. khng cho
ngi ngoi quc vo bun bn, li em lm ti nhng ngi i ging o, b i
th cho nn nc Php v nc I Pha Nho mi nhn c y m nh nc ta
vy.
5. Vic Thu M.
209
CHNG VI
Ch v tnh th nc
Vit Nam n cui i
T c
210
Thng: Thng l hng ngi lm ngh bun bn. Song vic bun
bn ca ta ngy xa km ci lm. Ngi thin h i bun nc ny, bn nc
n, xut cng, nhp cng, kinh doanh nhng cng cuc to ln k hng c
hng triu. Ngi mnh c i khng i n u, ch quanh qun trong
nc, bun bn nhng hng ha lt vt, thnh ra bao nhiu mi li ln v tay
ngi ngoi mt. Thnh thong c mt t ngi c mi lm chic thuyn
mnh ch hng t x n n x kia, nhng vn nm by vn quan tin, th
cho l hng c ph.
2. Bn Hng Dn.
cng, thng.
Tnh th trong nc nh
ni trn, cng ngh khng c, bun bn khng ra g, tr vic cy cy lm
rung ra th ngi ngho i khng c ngh nghip g m lm n c, cho nn
tha y tuy mt tin c bn bt go, m vn c ngi cht i, v rng gi
go th r, nhng kim c ng tin tht l kh. Ngi i lm thu khn
kho, th mi c mt ngy mt tin, khng th ch c 18 hay 30 ng tin
m thi. S lm n ch thn qu vt v m li thng b nhiu s h lm,
ai c ng tin trong nh th lo s mi ng: no s k gian phi trm
cp, no s gic m gic ngy cp ph, cho nn phi chn phi giu cho
kn.
CHNG VII
Nc Php ly t Nam K
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Nc Php nh Nng.
Qun Php h thnh Gia nh.
Mt tnh nh Tng.
Mt tnh Bin Ha v tnh Vnh Long
Ha c nm nhm tut (1862)
S Vit Nam ta sang Ty
Vic bo h Cao Min
Nc Php ly ba tnh pha ty t Nam K
Gia nh, by gi tuy c nhiu binh kh, nhng qun lnh khng
luyn tp, vic v b b tr- ni, cho nn khi qun Php ca Cn Gi tin ln,
quan h c l V Duy Ninh vi vng t i cc tnh ly binh v cu vin;
nhng ch trong hai ngy th thnh v. V Duy Ninh t tn. Qun nc Php
v nc I Pha Nho vo thnh, ly c 200 khu sng i bc, 8 vn ri kilos
thuc sng v chng 18 vn pht lng (francs) c tin ln bc, cn cc binh
kh v thc go th khng bit bao nhiu m k.
Chnh ph Php sai hi qun thiu tng Page (Ba-du) sang thay cho
trung tng Rigault de Genouilly v nhn th ch vic ging ha cho xong.
n thng 10 nm k mi (1859) th thiu tng sang n ni, v cho ngi
a th bn vic ha, ch ct xin ng cm o, cho cc gio s c t do
i ging o, t lnh s coi vic bun bn cc ca b v t s thn Hu.
i th cng nh nhng iu ca ng Montigny bn nm trc. Nhng
chng may lc by gi trong Triu khng ai hiu chnh sch ngoi giao m
ch trng vic y, ha ra lm mt ci dp hay c cho hai nc.
Thiu tng thy cuc ha khng xong bn tin binh ln nh, trn y
bn qun Php cht mt mt vin lc qun trung t l Dupr Droulde.
Khi qun Php v qun I Pha Nho sang nh nc ta Nng v
Gia nh, th qun nc Anh v qun nc Php ang nh nc Tu mn
Hong Hi. n by gi qun Php cn phi tip sang bn Tu, chnh ph
nc Php mi truyn cho thiu tng Page phi rt qun Nng v, v
ch qun gi ly Gia nh, cn bao nhiu binh thuyn phi em sang theo
hi qun trung tng Charner i nh Tu. B i vy n thng ba nm canh
Ch ny sch ty c quyn chp rng khi hai bn ang bn vic ha, th vua T c sai ng
Nguy-n Tri Phng nh qun Php Gia nh. V xem s ta lc by gi th ng Nguy-n Tri
Phng ang cn Qung Nam mI n thng 5 nm canh thn (1860), ng y mi vo Nam K.
Vy vic nh Gia nh l ng Tn Tht Hp, ch khng phi l ng Nguy-n Tri Phng.
158
215
chng khng ni vi qun Php, dng s v xin ging ha. Nhng trong
triu lc by gi c bn Trng ng Qu khng chu, bt phi tm k chng
gi.
3. Mt Tnh nh Tng.
Lc by gi ngoi Bc
K c tn Phng, tn Trng, nh ph mt Qung Yn v Hi Dng ngt
lm, li c Nguy-n Vn Thnh, tc gi l Cai Tng Vng, quy nhi-u Bc
Ninh, m trong Nam K th li mt thm hai tnh na. Triu nh ly lm lo s
lm, bn sai Phan Thanh Gin v Lm Duy Tip vo Gia nh ging ha.
216
Nguyn trc thiu tng Bonard c sai trung t Simon em chic tu Forbin vo ca Thun An
i xem triu nh Hu c xin ha khng. Nay chic tu y em thuyn ca s thn Vit
Nam ta v Gia nh.
160
217
bn
Php lc by gi chnh ph cng cn phn vn, cha quyt hn ly hay l tr
t Nam K, m Php Hong th thy ng x xa xi cng ngi, bn sai hi
qun trung t Aubaret (Ha-ba-l) sang iu nh vi Triu nh Hu v vic
cho chuc ba tnh Nam K.
162
218
CHNG VIII
2. Gic Tam-ng.
Nm Tn hi (1851) l nm T c th 4, c
gic khch l bn Qung ngha ng, Lc thng ng, c thng ng, v.
v... tc gi l gic Tam-ng, quy nhi-u mt Thi-nguyn, vua sai ng
Nguy-n ng Giai ra kinh lc Bc-k. ng y dng cch khn kho d c
chng n v hng. B i vy trong ht li c yn mt . Nhng n cui
nm gip dn (1854) l nm T c th 7, Nguy-n ng Giai mt, t Bc-k
li c lon.
Gic gi trong nc
1.
2.
3.
4.
5.
6.
3. Gic chu-chu.
4. Gic tn Phng.
Nm tn du (1861), qun nc Php v nc Ipha-nho sang nh Qung-nam, c my ngi Bc-k theo vo lm lnh m.
Trong y c tn T vn Phng, trc theo gio-s ra ngoi-quc i hc o,
sau li theo trung tng Charner v nh Qung-nam.
Pha ng th tn Phng vy thnh Hi-dng, tnh-thn dng s cocp. Triu nh bn sai quan Thng-th b Hnh l Trng quc Dng ra lm
tng-thng Hi-an163 qun-v, cng vi Phan tam Tnh, ng Hnh, L Xun,
em qun Kinh v qun Than, Ngh ra tin-ti-u. Li sai o Tr lm tham-tn
i-thn, Nguy-n b Nghi lm Sn-Hng-Tuyn164 tng-c, cng vi
Trng quc Dng nh gic Bc-k.
n thng 6 nm gip-t (1864) l nm T-c th 17, quan hipthng Trng quc Dng, quan tn-l Vn c Khu, quan tn-tng Trn huy
Sch v quan ch ng-v H Thin nh nhau vi gic t Qung-yn, b
gic git c. Trn y quan qun thua to, qun-s thit hi rt nhiu.
163
164
Hi Dng v Qung An
Sn Ty, Hng Ha v Tuyn Quang
220
5. S phn-nghch Kinh-thnh. Vic ngoi Bc mi hi nguingui, th Kinh- li c vic lm cho no ng lng ngi.
n m hm mng 8 thng 8, bn tn Trng em qun vo ca tdch, chc xng vo in git vua Dc-tng. May nh c quan ch ng-v l
H Oai ng c ca in li, h qun bt c tn Trng, tn Trc v c
bn ng ng.
Chng IX
Qun Php Ly Bc K Ln
Th I
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
165
222
-ph-Ngha v cng vi mt ngi Php na tn l Millot, bunbn Thng-hi, tr-tnh vic ch binh kh sang Vn-nam, on ri v Php
mua hng. Khi tr sang bn ny, -ph-Ngha vo Si-gn xin Sy-ph
gip thanh-th cho i qua Bc-k. Vin thng-c Nam-k lc by gi l
lc-qun thiu-tng d'Arhaud, c ha vi -ph-Ngha cho chic tu
Bourayne i theo.
-ph-Ngha v Millot thy i lu, bn c em tu ln ng Hni, ri thu thuyn ch ln Vn-nam. By gi l cui nm nhm-thn
(1872), l nm T-c th 25. Thuyn ca -ph-Ngha i qua nhng n
ca quan ta, ca gic c vng v gic c en u v s c. Khi ln dn Vnnam, quan nh Thanh cho ch khong-vt xung, n thnh t nm qudu (1873), th -ph-Ngha v Millot li tr v n H-ni, em mt bn
lnh c vng v theo. Millot th vo Si-gn cho Sy-ph bit tnh-th Bck, v nhn th em khong-vt sang bn Hng-cng. Cn -phNgha th li H-ni, ng ph Mi by gi, ri cng vi my ngi Khch
l Bng li K, Quan t nh mua go, mua mui ch ln Vn-nam.
Vin
Thng-c Nam-k by gi l Hi-qun thiu-tng Dupr vn lu v
vic Bc-k. Trc vit th v cho Thng-th thuc-a-b Paris ni
rng: " t Bc-k l t tip-gip vi nhng tnh ty-nam nc Tu, ta nn
chim gi ly th s cai-tr ca ta Vi-n-ng ny mi c chc chn " .
-ph-Ngha tip c th, lin em chic tu Man-hao i n iy. Ln n H-ni, i-y em my ngi i thng vo thnh ra mt ng
Nguy-n tri Phng, v i em qun ra ng trong thnh. Qun ta ni mi,
i-y mi thun ra ng Trng-thi. on ri i-y vit th mi gimmc Puginier K-s ln H-ni, nh lm thng-ngn. i-y li lm t
hiu-d, cho dn bit, ni rng: " Bn-chc ra Bc-k ct dp cho yn gicgi, v m -mang s bun-bn.
ang lc y th Triu-nh Hu sai bn ng L Tun vo xin thiutng ra iu-nh vic -ph-Ngha Bc-k.
C nh ca thiu-tng Dupr in v cho chnh-ph Php th thiutng ch mong c ci c-hi g em qun ra Bc-k. Nay thy Triu-nh
ta vo nh Sy-ph Si-gn phn-x vic -ph-Ngha, tht l gp c ci
dp mnh ang mong, thiu-tng lin gi quan hi-qun i-y Francis
Garnier Thng-hi v, ri sai ra H-ni, ni rng ra phn-x vic -phNgha167.
Quan ta lc by gi cng bi-ri qu. Vic giao-thip v vic bunbn vi nc Php th nh r trong t ha-c nm nhm-tut (1862), nay
thy i-y Francis Garnier ng t lm nh th, th cng thy lm lo, cho
nn cng c kim cch phng-b. M i-y cng bit trc rng th no
quan ta cng khng chu, cho nn nh k nh thnh H-ni.
167
224
7. ng Philastre ra H-ni. Nguyn khi thiu-tng Dupr sai iy Francis Garnier ra Bc-k l t mnh ch chnh-ph nc Php vn khng
thun, b i vy khi c tin i-y kh i s nh H-ni, thiu-tng lin sai
hi-qun i-y, khim chc thng-soi vic hnh-lut Nam-k, l ng
Philastre (ta gi l Hoc-o-sinh) cng vi qua ph-s nc ta l ng Nguy-n
vn Tng ra iu-nh mi vic Bc-k.
5. Ly my tnh Trung-chu.
6. i-y Francis Garnier cht. Triu-nh c tin bin Bck, vi-vng sai ng Trn nh Tc, ng Nguy-n trng Hp, ng Trng gia
Hi cng vi gim-mc Bnh (Mgr Bohier) v linh-mc ng ( Dangelger) ra
H-ni, iu nh mi vic v sai ng Hong k Vim Sn-ty lm tit-ch
qun-v, phng gi cc ni. Li sai ng L Tun lm ton-quyn, ng
Nguy-n vn Tng lm ph, vo thng-thuyt vi Sy-ph Si-gn v vic
i-y Francis Garnier nh Bc-k.
Khon XV. Ngi nc Php hay l ngi ngoi quc, h- c giy thng hnh
ca quan lnh-s Php v c ch quan Vit-nam ph nhn th c php i
xem cc ni trong nc.
Ngy 27 thng ging nm gip-tut (1874), l nm T-c th 27, hiqun thiu-tng Dupr v ng L Tun, ng Nguy-n vn Tng k t ha-c
c thy 22 khon, i-lc c nhng khon ny l quan trng hn c.
Khon II. Quan thng-lnh nc Php nhn quyn c-lp ca vua nc Nam
khng phi thn phc nc no na, v khi no vua nc Nam c cn n
vic g nh dp gic gi, th nc Php sn lng gip m khng yu-cu
iu g.
Khon III. Vua nc Nam phi oan nhn y theo chnh-lc ngoi-giao ca
nc Php, v chnh-lc ngoi-giao hin lc by gi th no th phi
nguyn nh th, khng c i khc i
CHNG X
Tnh th nc Nam t nm
Gip Tut v sau
1.
2.
3.
4.
5.
Nh c ng Philastre v ng
Nguy-n vn Tng thu xp vic Bc-k va xong, th mn Ngh-tnh c lon.
Nguyn lc by gi dn trong nc ta chia ra lm hai phi: bn lng,
bn gio; hai bn vn khng a nhau. n khi sy ra vic i-y Francis
Garnier ly H-ni, bn s phu mn Ngh-tnh thy gio-dn c nhiu ngi
theo gip ng y, th ly lm tc gin lm, bn r nhau ni ln nh ph.
Thng ging nm gip-tut (1874), l nm T-c th 27, t Ngh-an
c hai ngi t-ti l Trn Tn v ng nh Mai hi-tp c cc vn-thn trong
ht, ri lm mt bi hch gi l " Bnh Ty st t ", i lc ni rng " Triunh du ha vi vi Ty mc lng s-phu nc Nam vn khng chu, vy
trc nht xin git ht gio-dn, ri sau nh ui ngi Ty cho ht, gi li
ci vn-ha ca ta hn 1000 nm nay, v. v..." Bn Vn-thn c thy non
hn ba nghn ngi, ko i t ph nhng lng c o.
Nc ta m khng chu khai-ha ra nh cc nc khc l cng b i
bn s-phu c gi thi c, khng chu theo thi th m thay i. Nay s suynhc ca mnh s s ra y, th m vn c khng chu m mt ra m nhn,
li v s tc gin mt lc m vic nng-ni cn-r, cho thit hi thm, nh
th th ci ti trng ca bn s-phu i vi nc nh chng to lm ru!
227
V t Bc-k c c gic gi lun cho nn Triu-nh t ra chc Tnhbin-s gi cc ni v ng ngc. Nm canh-thn (1880), t ra Lnggiang-o v oan-hng-o sai hai vin Tnh-bin ph-s l Trng quang
n ng Lng-giang v Nguy-n hu ng oan-hng, li phong cho
Hong k Vim l Tnh-bin-s, kim c hai o .
3. S giao-thip vi Tu.
2. Gic Bc-k.
228
5. S giao-thip vi nc Php.
4. Tnh-th nc Tu.
Xa nay ta vn cng nhn nc Tu l thngquc v vn phi l triu-cng. H- khi no trong nc c vic bin-lon v
vn trng mong nc Tu sang cu-vin. Khng ng t th-k th XIX tr i,
th lc cc nc bn Ty-u mnh ln, ngi phng Ty i lc a rt
nhiu, m tnh th nc Tu th rt l suy-nhc. Nm o-quang th 19
(1839) tc l nm Minh-mnh th 20 bn ta, v vic cm thuc nha-phin
Qung-ng thnh ra c chin-tranh vi nc Anh-ct-li. Qun nc Anh
nh ph thnh Ninh-ba, Thng-hi, v. v. Vua o Quang phi nhn nhng
iu ha-c nm nhm-dn (1842) lm ti Nam-kinh, nhng o Hngcng cho nc Anh v m nhng thnh Qung-chu, H-mn, Phc-chu,
Ninh-ba v Thng-hi ra cho ngoi quc vo bun-bn.
T nc Tu b cc nc khc sch-nhi-u mi iu v b nn
nhiu cch. Lc y nc Tu chng khc g ci nh ln b hm-nt sp ,
m ta vn khng tnh ng, c m-mng l nc y cn cng thnh, c th
gip ta c trong khi nguy-him. B i vy khi qun nc Php ly Bc-k
ri, ngi mnh cn trng cy qun cu-vin ca nc Tu. Phng-ngn ta
c cu rng " Cht ui v phi bt " tht l ng lm. Nu ngi Tu c
th lc cu c ta, th trc ht h hy cu ly h . Nhng lc by gi t
vua quan cho ch bn s-phu trong nc ta, ai l ngi hiu r ci tnh-th y ?
Cho nn khng nhng l ta khng chu ci cch chnh th ca ta cho hp thi
m li cn lm nhng iu ngang-ngnh cho chng hng vic. y cng l
168
229
CHNG XI
Qun Php Ly Bc K Ln
Th II
1. i t Henri Rivire ra H Ni
2. H thnh H Ni ln th hai
3. Vic cu cu nc Tu
4. Qun Php ly Nam nh
Quan tng c H Ni by gi l
ng Hong Diu thy binh thuyn nc Php t nhin ra Bc K, ly lm nghi
k lm, tuy c sai quan tun ph Hong Hu Xng ra tip i t t, nhng
trong bng vn lo, cho nn mi sai sa dn thnh tr phng b. i t Henri
Rivire vo thnh thy vy c khng bng lng, bn quyt nh thnh.
c gi hiu cho rng nhng ngy thng chp trong sch ny l theo ngy thng Vit Nam ch
khng phi l theo ngy thng Ty.
169
230
231
CHNG XII
Cuc Bo H Ca Nc
Php
Bn triu nh Nguy-n
truyn ngi n ht i vua Dc Tng th mt quyn t ch. Nc Nam t
thuc v nc Php bo h. Ngha l ngi nh vua tuy vn cn, nhng quyn
chnh tr phi theo chnh ph Bo H xp t.
Nhng chuyn trong Triu lc by gi, phn nhiu l ly quyn "Hnh Thc Ca", ca LTn Nguy-n Nhc th. B y l mt ngi cung phi ca vua Dc Tng sau li lm th k cho b
T D, cho nn nhng vic trong triu b y bit r c r.
172
Dc c, Chnh Mng, Dng Thin l tn nh hc ca nhng ng Hong con nui vua Dc
Tng gi l Dc c ng, Chnh Mng ng, v.v.... Lc cc ng Hong y cha c phong
th ngi ta c ly tn nh hc m gi.
171
233
cng s173 cc tnh kim sot nhng cng vic ca quan Vit Nam.
Nhng ngi Php khng d vo vic cai tr trong ht.
4. Vic Bc K.
3. Ha c nm qu-mi (1883).
T Ha c c 27 khon :
- Khon th nht ni rng : Nc Nam chu nhn nc Php bo h, c vic g
giao thip vi ngoi quc th phi do nc Php ch trng.
- Khon th hai : Tnh Bnh Thun thuc v Nam K.
- Khon th ba : Qun Php ng gi ni o Ngang v Thun An.
- Khon th su : T tnh Khnh Ha ra n o Ngang th quyn cai tr thuc
v Triu nh.
234
8. Ly Sn Ty.
T vic binh nhung, vic cai tr v vic giao thip, c tay thiu
tng Courbet. Trong khi thiu tng cn phi sa sang mi vic v i qun
tip Php sang th quan ta em qun v nh Hi Dng, t c ph x.
Quan Php nghi tnh thn thng vi vn thn, bn bt y vo Cn Ln.
9. Ly thnh Bc Ninh.
Ngy 16 thng ging nm Gip Thn (1884), thng tng Millot sang
nhm chc, thiu tng Courbet c thng ln hi qun trung tng v li ra
coi hi qun gi mt b. By gi qun Php c thy c hn 1 vn 6
nghn ngi v 10 i pho th, chia lm 2 l on. Mt l on bn hu
ngn sng Hng H th ng H Ni, c thiu tng Brire de l'Isle coi; mt
l on bn t ngn sng Hng H, th ng Hi Dng, c thiu tng De
Ngrier coi.
235
T giao
c k xong th trung t Fournier in cho thng tng Millot Bc K bit s
ha c xong, m qun Tu Bc K phi rt v.
Lc by gi cng s nc Php Bc Kinh l ng Patentre bn
Php sang, i qua n Si Gn, chnh ph Paris in sang sai ng y ra Hu
sa li t ha c ca ng Harmand k ngy 23 thng 7 nm Qu Mi
(1883).
12. Ha c Fournier.
Vin Khm s thy vy, vit th ra H Ni. Thng tng Millot bn sai
chc tham mu l i t Guerrier em 600 qun v mt i pho binh vo
Hu, bt Triu nh phi xin php lp ng ng Lch ln lm vua. Tng v
Thuyt lm t xin php bng ch nm gi sang bn Khm s. Vin Khm s
khng nghe, bt phi lm bng ch nho. n ngy 27 thng 6, i t v vin
Khm s i ca chnh vo in lm l- phong vng cho vua Hm Nghi. Xong
ri quan Php li tr ra H Ni.
C chuyn ni rng: Khi vua Kin Phc se mnh, nm trong in, m thy Nguy-n Vn Tng
vo trong cung, ngi c qu mng. n ngy hm sau, th ngi ng thuc m mt.
175
237
Dugenne. Khi tip c qun ca trung t ri, thiu tng Millot triu thiu
tng De Ngrier v H Ni, ch lnh v qun bn Php sang.
CHNG XIII
Chin Tranh Vi Nc Tu
1. Trn Bc L.
2. nh Phc Chu v vy i Loan.
3. Trn n Ch v n Kp.
4. Trn Yn Bc.
5. Ly thnh Lng Sn.
6. Thnh Tuyn Quang b vy.
7. Mt thnh Lng Sn.
8. Ha c Thin Tn.
1. Trn Bc L.
3. Trn n Ch v n Kp.
Thng tng Millot tip c tin qun Php thua Bc L, lin sai
thiu tng De Ngrier em 2 i i qun b, 2 i pho binh v mt ton
cng binh i ng Ph Lng Thng qua lng Kp, ln tip ng cho trung t
238
4. Trn Yn Bc.
Ly xong thnh Lng Sn, qun Php ngh ngi my ngy, ri li tin
ln nh ng ng. Qun Tu chy phn lm hai ng : mt ng chy ln
Tht kh, mt ng chy ln i Nam Quan v Tu. n ngy mng 8 thng
ging nm t Du (1885), th thiu tng De Ngrier ln n ca Nam Quan,
truyn ph i quan, ri tr v gi Lng Sn.
176
239
Trung tng Brire de l'Isle tip c tin bi trn Lng Sn, lin in
cho chnh ph Php xin tip qun sang cu vin, v lp tc i tu ln n
Ch phng s chng gi.
CHNG IV
Lon Trung K
8. Ha c Thin Tn.
Vic nh nhau vi Tu
xong, th tc l cuc bo h nc Nam thnh. Nhng cc ni, nhng quan
c ta cn chng nhau vi qun Php, m Hu th Nguy-n Vn Tng v Tn
Tht Thuyt chuyn ch mi ng.
Thng 9 nm Gip Thn (1885), hai ng y em ng Dc c giam
vo nh ti, khng cho n ung cht i, ti cho l thng mu vi gic.
Hai ng y li m qun tp lnh v lp n Tn S gn Cam L thuc tnh
Qung Tr, em bu ngc vng bc ra y, phng khi c vic g th em
qun ra chng nhau vi qun Php. Cng v cc ng y c mun
khng c, cho nn qun Php chim gi Mang C thnh Hu v li bt b
sng i bc trn thnh i.
Ngy 18 thng 4 nm t Du (1885), thng tng De Courcy sang ti
Bc k. By gi s ha c vi Tu xong, b i vy thng tng mi nh
vo Hu bt Triu nh ta phi chu quyn bo h. Thng tng n H Ni
ni chuyn vi cc ngi Php v nhng ngi Nam ra lm quan vi Php,
bit tnh hnh trong Hu l th no. n ngy 19 thng 5 th thng tng
240
em non 500 qun i tu vo Hu. Triu nh c hai quan i thn theo vin
Khm s Php l ng De Champeaux ra n thng tng ca Thun An.
Sng hm sau, thng tng cho i hai quan ph chnh sang bn Khm s
nh vic vo yt kin vua Hm Nghi.
Tra hm 22 cc quan C Mt
Vin sang Khm s xin vo bn nh cho xong vic i ca chnh, ca bn,
nhng thng tng De Courcy khng tip. B T D Thi Hu sai quan em
l- vt sang tng thng tng, thng tng cng khc i khng nhn.
Vic Tn Tht Thuyt nh qun Php Hu, s ta khng ni r s qun ta l bao nhiu. M
sch Ty c ni chp l 2 vn, c ni chp l 3 vn. Nhng c nhng ngi bit vic Hu lc
by gi, th qun ta c thy chng non 2 vn tr li, ch khng hn.
178
Khim Lng l lng ca vua Dc Tng, c khi gi l Khim Cung cng l y.
179
Trng Thi tha y by gi lng a Ch cch Kinh thnh 10 cy s.
180
Trng Quang n trc lm tng c Bc Ninh, chng nhau vi qun Php, sau v Kinh phi
ging xung tun ph ra gi thnh Qung Tr.
177
5. Qun Cn Vng.
Nguy-n Vn Tng
vit s ra Qung Tr xin rc xa gi tr v Kinh cho yn lng ngi. Nhng
lc y vua Hm Nghi v tam cung l b T D Thi hong thi hu, m c
Dc Tng, b Hong thi hu l v c Dc Tng v m nui vua Dc c,
b Hong thi phi l v th c Dc Tng v m nui vua Kin Phc, b Tn
Tht Thuyt gn gi, s ca Nguy-n Vn Tng gi ra vn an, ng y em giu
i khng cho vua bit. Ai cng mun xin rc xa gi ln Tn S , lo liu s
khi phc. c T D v hai b Thi hu nht nh khng chu i.
6. Vua ng Khnh.
Vua ng Khnh tnh hin lnh, hay trang sc v cng mun duy tn,
rt c lng ngi Php; nh thn th nhiu ngi bit theo chnh sch
ca bo h cho nn mi vic trong Triu u c yn n. Nhng vua Hm
Nghi cn mn Qung Bnh, ko c ngha chng nhau vi qun Php,
truyn hch cn vng mong ng khi phc. Lc by gi, lng ngi cn
t ng nh cha c, cho nn t tnh Bnh Thun tr ra, ch no cng c ngi
ni ln nh ph toan b khi phc.
By gi tuy Hu lp vua
ng Khnh ri, nhng ng cu thn cn c nhiu ngi theo ph vua Hm
Nghi, quyt ch chng li vi qun Php. Quan Php bn sai i t Chaumont
em qun ra ng thnh Qung Bnh, chn ng khng cho ng Tn
Tht Thuyt thng vi Bc K. Nhng mn Thanh Ha, Ngh An, bn vn
thn nh ph rt d. i t Chaumont bn i t Grgoire li gi thnh
Qung Bnh, ri tr v Nng ly thm binh v tu chin em ra ng
thnh Ngh An, chia qun i tun ti-u cc ni.
Thng tng De
Courcy thy ngoi Bc c lm vic, bn thiu tng Prudhomme li
Hu, ri ra H Ni kinh l mi vic. Nhng v thng tng tnh khc kh v a
nghi, cho nn cng vic cng ngy cng kh thm. Ti Php th c nhiu
ngi khng mun gi t Bc K, c mun bi binh. B i vy n cui nm
1885 l nm t Du, th tng nc Php l ng Brisson xin ngh vin thun
cho ly ra 75 triu pht lng chi tiu v vic Bc K. Ngh vin t hi ng
xt vic y. Hi ng nh rt qun v v ch cho 18 triu pht lng m
thi. n khi u phiu th ng theo chnh ph c 274 phiu, v ng
phn i vi chnh ph c 270, ngha l ng mun gi t Bc K ch hn
c 4 phiu. Th tng Brisson thy trong ngh vin c nhiu ngi khng hp
mnh bn xin t chc.
181
243
thng 11 - 1887), th vin Tng c ton quyn mi, tc l vin Tng c ton
quyn trc nht, l ng Constant sang nhn chc Si Gn.
9. ng Paul Bert.
Nc Php ly t
Nam K, lp bo h nc Cao Min, ri lp bo h t Bc K v Trung
K, m ra mt cuc thuc a ln Vi-n ng ny; nhng bui u th mi x
c mt chc th hin coi ring vic chnh tr. n nm inh Hi (1887),
chnh ph nc Php mi t ph Tng c ton quyn iu khin vic
chnh tr c my x nc ta v nc Cao Min. Thng 10 nm inh Hi (15
244
CHNG XV
Vic nh Dp Trung K
v Bc K
Vua
ng-khnh v Hu c v s. n thng 9 vua khai phc nguyn hm cho
Hong k Vim v phong cho lm Hu-trc-k An-ph kinh-lc i-s, c
quyn tin-nghi hnh-s, ra Qung-bnh d vua Hm-nghi v cc quan cu
thn v. Trong t d ca vua ng-khnh ban cho Hong k Vim i-lc
ni rng: Nu vua Hm nghi m thun v, th s phong cho lm lm Tng-trn
ba tnh Thanh-ha, Ngh-an v H-tnh, v li cp cho bng lc theo tc
vng. Cc quan cu-thn nh cc ng Trng vn Ban, Nguy-n Trc,
Nguy-n Ch, L m Khi, Nguy-n nguyn Thnh, Phm trng Mu, Nguy-n
xun n, L don Nha, Ng xun Qunh, ai v th th c phc nguyn
chc, cho vo lm quan cc tnh t Qung-tr tr vo. Cn nh cc ng Trn
xun Son, Nguy-n phm Tun, Phan nh Phng m c chu v th s tha
nhng iu li trc, v s phong cho lm chc hm khc. Nhng iu y
bn vi vin Thng-c Paul Bert, hai bn thun cho nh th, quyt khng
sai li.
1. Vic nh dp cc ni
2. Vua ng-khnh ra Qung-Bnh
3. Hong k Vim ra qun th mn Qung-Bnh
4. Lp n Minh-cm
5. Vua Hm-nghi b bt
6. Vua Thnh-thi
7. S nh dp Bc-k
8. Vic Phan nh Phng
9. Lng yu nc ca ngi Vit-nam
1. Vic nh dp cc ni.
t Trung-k t Qung-tr
tr ra cha c yn. Vua ng-khnh bn nh ra tun th mt bc, d
vua Hm-nghi v nhng quan i thn v cho yn vic nh-dp. Qun Php
sai i-y Henry Billet i h-gi.
4. Lp n Minh Cm.
245
246
7. S nh dp Bc K.
247
Ngi Vit-nam v
hon-cnh, v tnh th bt-buc phi im hi lng ting, nhng lng i quc mi
ngy mt nng-nn, s ut-c au-kh mi ngy mt tng thm. Cho nn c
cch nm by nm li c mt cuc phin-ng, nh sau vic Phan nh
Phng ri, c vic K-ng v vic Thin-binh vo khong 1897-1898 vng
Thi-bnh, Hi-dng, Bc-ninh v.v... Vo qung nm 1907 H-ni c vic
ng-kinh ngha-thc. Lc y c nhng ngi ch s nh Phan bi Chu, Phan
chu Trinh, ngi th khng s t ti, ng ln t-co s tham-nhng ca bn
quan-li, ngi th ra ngoi-quc bn-ba khp ni tm cch gii-phng cho
nc. Nm 1908, Trung-Vit vng Ngh-Tnh v Nam-Ngha c vic dn ni
ln ku su. H-ni th c vic u-c lnh Php, ri Thi-nguyn, Hong
hoa Thm li ni ln nh ph .
Sau cuc chin ln th nht, c ton lnh kh xanh ni ln nh Thinguyn do i Cn v ng Lng ngc Quyn lm u. Nm 1927, vng
Ngh-tnh c cuc phin-ng gy ra b i ng Cng-sn do Nguy-n i Quc
cm u. n nm 1930, Bc Vit c cuc cch-mnh ca Quc-dn-dng,
c Nguy-n thi Hc iu-khin Yn-bi v cc ni. Nm 1940, Nam-Vit
c cuc phin-ng vng Gia-nh, Hc-mn v.v... T khi c cuc ichin ln th hai, nc Php bi trn, b nc c chim c, qun Nht-bn
bn Tu sang nh Lng-sn ri k hip-c vi ngi Php cho ngi Nht
c ng qun ng-php. n ngy mng 9 thng 3 nm 1945, qun
248
CHNG XVI
249
khc l quai nn m mi tht lng . Nhng lnh y c c, c i do squan Php cai-qun di quyn nh binh Php. Khi c vic g quan-h th
em lnh Php v lnh y ra nh-dp.
Nm tn-mo (1891), ng De Lanessan sang lm Tng-c tonquyn, m ng xe la t Ph-lng-thng ln n Lng-sn, n nm gipngo (1894), con ng y mi xong. Ch-ch l cho tin s phng-gi
ch bin-thy.
Chnh-ph Bo-h li lo m -mang thm b-ci v pha Lo. Nguyn t Lo
ngy trc vn thn-phc nc Nam. Nhng ni nh Trn-ninh, Cam-mn,
Cam-ct, v.v. v i vua Minh-mnh lp thnh ph huyn v t quan caitr c. Nhng v sau nc ta suy-nhc li c vic chin-tranh vi nc Php,
cho nn nc Tim-la mi nhn dp m sang chin-gi ly. Sau c ngi Php
tn l Pavie sang d nc Lo nhn s bo-h ca nc Php, ri n u
nm qu-t (1893), qun Php sang ly li nhng t c thuc v nc Nam ta
trc. By gi qun Tim-la mn Cam-mn git mt mt ngi quan binh
Php, ngi Php bn sai hi-qun em hai chic tu chin vo sng M-nam,
ln u gn thnh Bng-cc (Bangkok). Ngy 24 thng 8 nm y, nc
Tim-la phi k, ha-c, nhng nhng t Lo cho nc Php bo-h, hn
trong mt thng phi rt qun ng bn t-ngn sng Mkong v, li phi bi
thng 2 triu pht-lng, v phi tr ti nhng ngi dm chng-c vi ngi
Php.
Lo.
250
TNG KT
Sch Vit Nam S-Lc ny chp n y hy tm ngng, sau c
ti-liu y- v cc vic bin-i nc Vit-Nam ny c r-rt hn, s
lm tip thm189.
Vic chp lch-s cng nh vic dt vi dt la, dt xong tm no mi
bit tm y tt hay xu, cn tm ang dt, cha bit th no m ni c.
Ta ch bit rng cc dy si dt tm Nam-s ny cn di, ngi dt tuy
phi lc au yu, b ngng cng-vic, nhng cn mong c ngy khe-mnh
li dt thm, c l li dt c tt p hn, cng cha bit chng.
Mc d nc Vit-nam hin nay c hon ton c-lp nhng s
hay-d tng-lai cha bit ra th no? Song ngi bn-quc phi bit rng
phm s sinh-tn tin-ha ca mt nc, l ci ch-nguyn, s nhn-ni v
s c-gng ca ngi trong nc. Vy ta phi ht sc m hc-tp, m gi ci
tm-tr cho bn-vng th chc tng-lai cn nhiu hi-vng. Nc Vit-nam ta
c ci vn-ha chng thua-km g ai, v li c mt lch-s v-vang, nu ta
bit li-dng ci tim-lc c hu v ci tnh thng-minh hiu hc ca ta
theo thi m tin-ha, th sao ta li khng c ngy ni c ci ch ca ng
cha m dt thm mt on lch-s m-l hn trc?
C mt iu thit-t ng nn nhc li l ta nn gi ly nhng iu hay
ca ta c, b nhng iu h-bi i, v bt-chc ly nhng iu hay ca
ngi, gy ly ci nhn-cch t-bit ca dn-tc ta v cng tin vi ngi
m khng ln vi ngi. Mun c nh th, ta phi bit phn-bit ci hay
ci d , khng ham mun nhng ci huyn-ho b ngoi, ri ng tn hip lc
vi nhau m lm mi vic cho thnh ci hiu-qa m-mn.
Nc no cng c lc b lc thi, l ci cng-l tun-hon ca toha trong th-gian. T xa cha thy c nc no c thnh mi hay c suy
mi. Khi lm vo cnh b m ngi trong nc c vng lng gi c ci
nghi-lc sinh-tn v tin-ha, th ri th no cng c ngy chn-kh i ln
Trc ti d b vit mt quyn sch ni theo sch ny. Ti thu nht c rt nhiu ti
liu. Chng may n cui nm bnh tut (1946) c cuc chin tranh H Ni, nh ti b t chy,
sch v mt sch, thnh ra nh phi b quyn s y m khng lm c na.
189
251
B. Sch Ch Php :
252
14
22
40
6
72
37
76
Vit Nam
39
68
64
26
75
47
51
65
62
7
21 29
28
25
32
23
44
69
67
Bn Hnh Chnh
43
46
24
56
61
70
58
60
59
36
10
55
48
50
17
30
57
71
11
54
45
38
66
52
34
15
35
41
63
74
31
47
16
4
18
33
73
12
42
27
19
20
53
13
1. An Giang
2. An Xuyn
3. Ba Xuyn
4. Bc Liu
5. Bc Giang
6. Bc Kn
7. Bc Ninh
8. Bin Ha
9. Bnh Dng
10. Bnh nh
11. Bnh Long
12. Bnh Thun
13. Bnh Tuy
14. Cao Bng
15. Chu c
16. Chng Thin
17. c Lc
18. nh Tng
19. Gia nh
20. G Cng
21. H ng
22. H Giang
23. H Nam
24. H Tnh
25. Hi Dng
26. Hi Ninh
27. Hu Ngha
28. Ha Bnh
29. Hng Yn
30. Khnh Ha
31. Kin Giang
32. Kin An
33. Kin Ha
34. Kin Phong
35. Kin Tng
36. Kontum
37. Lai Chu
38. Lm ng
39. Lng Sn
40. Lo Kay
41. Long An
42. Long Khnh
43. Nam nh
44. Ninh Bnh
45. Ninh Thun
46. Ngh An
47. Phong Dinh
48. Ph Bn
49. Ph Th
50. Ph Yn
51. Phc Yn
52. Phc Thnh
53. Phc Tuy
54. Phc Long
55. Pleiku
56. Qung Bnh
57. Qung c
TRUNG NGUYN
Lc Dng
Hn Trung
Dng Bnh Quan
Nam Dng
Ba Thc
Sng Trng Giang
Thnh
ng nh H
Kim Sn
Trng Sa
Khu
Tng Qun
Qu Lm
(Th k th I Ty Lch)
Phin Ngung
Nam Hi
Giao Ch
Ai Lao
Cu Chn
o
Hi Nam
Nht Nam
Bn
LNH NAM
Bin
Nam Hi
TRUNG HOA
TRUNG HOA
Bc K
1884
Ai Lao
1893
~ Nm 1000
~ Nm 1400
Thi Lan
Cambodia
1863
Trung K
1884
Nam K
1862
~ Nm 1500
~ Nm 1700
~ Nm 1700-1750
Nm 1757
-2879
Quc Hiu
Xch Qu
Vn Lang
H Hng Bng
Tr V
-257
u Lc
Nh Thc
An Dng Vng
(Thc Phn)
-207
Nam Vit
Nh Triu
Triu V Vng
(Triu )
Triu Vn Vng
Triu Minh Vng
Triu Ai Vng
Triu Dng Vng
-137
-125
-113
-112
-111
2
Giao Ch
Bin C
-Lc Tc ly Long N
-Sng Lm ly u C
-Kinh Phong Chu
(Vnh Yn)
-Tch Tru Cau
Trung Hoa
Phc Hi (-4480-4365)
Thn Nng (-3220-3080)
Hong (-2700-2600)
-3200 quc Ai Cp
-2800 Xy Kim T Thp Ai Cp
-2500 Sa mc Sahara bt u hnh thnh
Bc Phi
Nghiu (-3259-2259)
Thun (-2256-2208)
H (-2205-1766)
Thng (-1776-1122)
Chu (-1122-256)
-Nn vn ha ng Sn
ng bng sng Hng
(-850-300)
-Tn (-221-206)
214 Vn L Trng Thnh
-Ty Hn (-202 - 8)
- T tng L Gia
Bc Thuc ln th I
Tch Quang
Quc T
Vng Mn (9 - 23)
Nm
Quc Hiu
30
34
40
43
187
203
248
504
549
571
602
679
722
791
864
906
908
918
931
938
939
Giao Ch
Bc Thuc ln th II
Bin C
Trung Hoa
Giao Chu
Triu Th Chinh
Vn Xun
Giao Chu
Nh Tin L
<Thin c>
Tin L Nam (L Bn
Triu Vit Vng
Hu L Nam
Bc Thuc ln th III
ng Hn (25 - 220)
An Nam
i Vit
Nh Ng
965
i C Vit
968
979
i C Vit
Nh inh
<Thi Bnh>
Nh Tin L
<Thin Phc>
<Hng Thng>
<ng Thin>
Mai Hc
B Ci i Vng
(Phng Hng)
Cao Bin (864-875)
Khc Tha D
Khc Ho
Khc Tha M (918-923)
Dng Din Ngh
Kiu Cng Ti-n
Tin Ng Vng
(Ng Quyn)
Dng Tam Kha
Hu Ng Vng
(Ng Xng Ngp & Vn)
Ng Xng X
inh Tin Hong
inh Ph
L i Hnh
Quc T
- Ai cp tr thnh qun l ca La M
945
950
980
989
993
Tr V
Nhm Din
T nh
Trng N Vng
Ng Qu Thi i
907-959
(Hu Lng 923-936
Hu ng 923-936
Hu Tn 936-947
Hu (Nam) Hn 947-950
Hu Chu 950-959
)
Nh Tng (960-1279)
-Kinh Hoa L
(Ninh Bnh)
- L Hon ph Tng
- 982 nh v tiu hy
kinh Chim Thnh
Nm
Quc Hiu
1005
1005
1008
i Vit
i Vit
1225
1238
1251
1257
1258
Tr V
Bin C
Trung Hoa
L Trung Tng
L Long nh
i C Vit
1010
1028
1034
1039
1042
1044
1049
1054
1059
1066
1068
1069
1072
1075
1076
1085
1092
1101
1110
1120
1127
1128
1133
1138
1140
1163
1174
1176
1186
1202
1205
1211
1224
<Cnh Thy>
Nh L
<Thun Thin>
<Thin Thnh>
<Thng Thy>
<Cn Ph Hu o>
<Minh o>
<Thin Cm Thnh V>
<Sng Hng i Bo>
<Long Thy Thi Bnh>
<Chng Khnh Gia Khnh>
<Long Chng Thin T>
<Thin Hung Bo Tng>
<Thn V>
<Thi Ninh>
<Anh V Chiu Thng>
<Quang Hu>
<Hi Phong>
<Long Ph>
<Hi Tng i Khnh>
<Thin Ph Du V>
<Thin Ph Khnh Th>
<Thin Thun>
<Thin Chng Bo T>
<Thiu Minh>
<i nh>
<Chnh Long Bo ng>
<Thin Cm Ch Bo>
<Trinh Ph>
<Thin T Gia Thy>
<Thin Gia Bo Hu>
<Tr Bnh Long ng>
<Kin Gia>
<Thin Chng Hu o>
Nh Trn
<Kin Trung>
<Thin ng Chnh Bnh>
<Nguyn Phong>
<Thiu Long>
L Thi T
L Thi Tng
Quc T
-1003 Dn Viking khm ph New
Foundland v thm him M chu
- Di ra Thng Long
(H Ni)
L Thnh Tng
-1066 Ngi Normans xm chim Anh
L Nhn Tng
L Thn Tng
L Cao Tng
L Hu Tng
L Chiu Hong
Nm
Quc Hiu
1273
1279
1284
1285
1287
1293
1306
1314
1324
1329
1341
1358
1369
1370
1372
1377
1383
1388
1396
1398
Tr V
1400
1401
1403
i Vit
An Nam
i Vit
<Hng Long>
<i Khnh>
<Khai Thi>
<Khai Hu>
<Thiu Phong>
<i Tr>
<i nh>
<Thiu Khnh>
<Long Khnh>
<Xng Ph>
<Quang Thi>
<Kin Tn>
Nh H
<Thnh Nguyn>
<Thiu Thnh>
<Khai i>
Nh Hu Trn
<Hng Khnh>
<Trng Quang>
Minh Thuc
Nh Hu L
<Thun Thin>
<Thiu Bnh>
<i Bo>
<Thi Ha
<Din Ninh>
<Thin Hng>
<Quang Thun>
<Hng c>
<Cnh Thng>
<Thi Trinh
<oan Khnh>
<Hng Thun>
<Quang Thiu>
<Thng Nguyn>
Bin C
H Qu Ly
H Hn Thng
Quc T
Trn Thiu
Trung Hoa
Trung Hoa
Nh Nguyn (1280-1341)
<Trng Hng>
i Ngu
1407
1409
1413
1418
1427
1428
1434
1440
1443
1454
1459
1460
1470
1497
1505
1505
1510
1516
1522
Gin nh
Trn Qu Khoch (-1413)
L Thi T (L Li)
L Thi Tng
-L Li kh i binh Lam Sn
-Kinh Thng Long
(H Ni)
L Nhn Tng
L Nghi Dn
L Thnh Tng
L Hin Tng
L Tc Tng
L Uy Mc
L Tng Dc
L Chiu Tng
L Cung Hong
Nm
Nh Mc
(H: Mc ...)
1527
1530
ng Dung
ng Doanh
1532
1540
1543
Phc Hi
1545
1546
1548
1556
1558
1562
1570
1573
1592
1593
1599
Hu L Trung Hng
(H: L Duy ...)
Cha Trnh
(H: Trnh ...)
1635
1638
1644
1648
1649
1663
1672
1676
1679
1682
1687
1691
Nh Ty Sn
(H: Nguy-n ...)
Bin C
(Vit Nam, Trung Hoa, Quc T)
*1526 quc Mongul n
Phc Nguyn
Trung Tng (Huyn)
Anh Tng (Bang)
-Nguy-n Hong i trn t Thun Ha
1562-98 Chin tranh tn gio Php
Mu Hp
Bnh An Vng (Tng)
Th Tng (m)
Knh Ch
Knh Cung
1600
1611
1613
1619
1623
1627
Cha Nguy-n
(H: Nguy-n Phc ...)
Si Vng (Nguyn)
Thn Tng (K)
Knh Khoan
Hoa nh bi
-Nguy-n Hong nh Chim Thnh ly t
Ph Yn
- Nh Nguy-n ng Ph Xun
*1618-1648 Chin tranh 30 nm u Chu
nh Vng (Cn)
Ngha Vng (Trn)
Minh Vng (Chu)
Nm
Nh Mc
(H: Mc ...)
Hu L Trung Hng
(H: L Duy ...)
Cha Trnh
(H: Trnh ...)
Cha Nguy-n
(H: Nguy-n Phc ...)
Nh Ty Sn
(H: Nguy-n ...)
1692
Bin C
(Vit Nam, Trung Hoa, Quc T)
-Cha Nguy-n ly ht t Chim Thnh
vo n Bnh Thun
- Cha Nguy-n dng chin thut "tm thc"
di 60 nm ly t Cao Min lp ra 6 tnh
min Nam
1698
1706
1709
1725
1729
1732
1735
1738
1740
1765
1767
1771
1775
D Tng (ng)
An Vng (Cng)
Ninh Vng (Tr)
L (Phng)
Thun Tng (Tng)
Tng (Thn)
V Vng (Khot)
Hin Tng (Diu)
1776
1777
1778
1782
1783
1786
Thi c (Nhc)
1788
1789
1792
Mn (K)
Tn Vng (Cn)
oan Nam Vng (Khi)
n Vng (Bng)
1801
Nm
Quc Hiu
Vit Nam
1802
1820
1826
Tr V
Nguy-n Th T
Nguy-n Thnh T
Bin C
Trung Hoa
Quc T
*1799 Napoleon ln lm tng ti Php
nhng b nh bi Waterloo nm 1885
Ch Qun ch c ti lp ti Php
-1820 Anh kim sot ton vng vnh
Ba t
Nm
Quc Hiu
Tr V
1833
1834
1835
1841
1848
<Thiu Tr>
<T c
Nguy-n Hin T
Nguy-n Dc Tng
1858
1859
1861
1862
1864
1867
1873
1874
1882
1883
1884
1885
1888
1893
1907
1911
<Dc c>
<Hip Ho>
<Kin Phc>
<Hm Nghi>
<ng Khnh>
<Thnh Thi>
<Duy Tn>
Duy Tn
Bin C
L Duy Lng kh i binh
Nam nh. L Vn Khi
Gia nh. Nng Vn Vn
Bc Vit
- Gic Xim La
-Chim Cao-min lp ra
Trn Ty Thnh
-Lp li nc Cao-min
Trung Hoa
Hm Phong (1851-1862)
Lon Hng T Ton
-Ho c Patentre
- Phong tro Cn Vng
-Vua Hm Nghi b bt
-Phan nh Phng kh i binh
H Tnh
-1904 Phan Bi Chu lp
Duy Tn Hi & phong tro
ng Du
(ng Kinh Ngha Thc)
-1912 Phan Bi Chu lp Vit
Nam Quang Phc Hi
Quc T
-1830 Php thit lp thuc a Bc Phi
-1901 c c lp
Nm
Quc Hiu
1916
1926
Tr V
Khi nh
Bo i
1927
1939
1940
1944
1945
Vit Nam
1946
1954
1955
Vit Nam
Bc: VN Dn Ch Cng Ha
Nam: Vit Nam Cng Ha
(B) H Ch Minh
(N) Ng nh Dim
1963
1964
1965
(N) Nguy-n V. Thiu
(B) Tn c Thng
1968
1973
1975
1976
1978
1979
1986
1995
Vit Nam
Vit Nam
Cng ha x hi ch ngha VN
Bin C
-Vit Nam Thanh Nin Cch
Mnh ng Ch Hi (1926)
-Vit Nam Quc Dn ng
-Kh i ngha Yn Bi 1931
-Vit Nam Phc Quc Qun
nh chim Lng Sn
-2 triu ngi cht i Bc
-Nht tuyn b VN c lp
Vit Minh cp chnh quyn
-Vit minh k hip nh cho
Php tr li Vit Nam
-Php rt khi VN sau khi
thua trn in Bin Ph
-20/7/54 Hi ngh Geneva
chia ct t nc. Hn
triu ngi di c vo Nam
(B)-Ci cch rung t
(N)- I Cng Ha
(N)-o chnh min Nam
(N)-Tng lnh cm quyn
(N)-M can thip vo VN
(N)- II Cng Ha
(N)-Bin c Mu Thn
-Hip nh Paris. M rt
qun khi min Nam
Trung Hoa
-1927 Ni chin ti
Trung Hoa
Quc T
-1989 Vn ng Dn Ch
ti Trung Hoa b n p
vi Vit Nam