TRNG I HC KHOA HC

KHOA CNG NGH THNG TIN

NGUYN CT H
NGUYN CNG HO

Gio trnh

LOGIC M V NG DNG
( Dnh cho hc vin cao hc ngnh KHMT )

Hu, 2009

MC LC
Li m u .

Trang 3

Chng 1. L thuyt tp m..................................................

Trang 6

1.1. Tp m v thng tin khng chc chn ..

1.2. Bin ngn ng....................................................................
1.3. Cc php tnh trn trn tp m..
1.4. Quan h m
1.5. i s cc tp m..

Trang 6
Trang 14
Trang 15
Trang 47
Trang 53

Chng 2. Lgic m...

Trang 62

2.1. Cc mnh m
2.2. Php ko theo m..
2.3. Lng t m..
2.4. Lp lun xp x n iu kin...
2.5. Lp lun xp x a iu kin..

Trang 62
Trang 66
Trang 72
Trang 75
Trang 106

Chng 3. Lp lun ngn ng v thao tc d liu m

Trang 122

3.1. i s gia t...

3.2. Cc phng php lp lun ngn ng.
3.3. Thao tc d liu m...

Trang 122
Trang 126
Trang 141

Chng 4. M hnh c s d liu m theo cch tip cn i

s gia t ...

Trang 155

4.1. M hnh biu din CSDL m theo cch tip cn SGT

4.2. Ph thuc d liu trong c s d liu m..
4.3. Ph thuc n iu.
4.4. Ngn ng truy vn trong c s d liu m

Trang 155
Trang 170
Trang 180
Trang 193

Ti liu tham kho..

Trang 215

LI M U
Theo trit l t nhin, s pht trin khoa hc v k thut dn n kh nng
Ko di nng lc t duy, suy lun ca con ngi. Bng nng lc t duy ca
mnh con ngi v ang khm ph th gii thc rng ln. Th gii thc v
tri thc khoa hc cn khm ph l v hn v l nhng h thng cc k phc
tp, nhng ngn ng m nng lc t duy v tri thc ca chng ta s dng lm
phng tin nhn thc v biu t ch l hu hn. S pht trin lch s sng
to ca loi ngi chng t rng phng tin ngn ng tuy hu hn nhng
cho con ngi m t, nhn thc cc s vt, hin tng, tn ti v pht
trin. Nh l mt h qu tt yu ca vic s dng mt s lng hu hn cc t
ng ca mt ngn ng t nhin m t v hn cc s vt, hin tng, chng
ta nhn thy rng hu ht cc bi ton lin quan n hot ng nhn thc, tr
tu ca con ngi thng pht biu di dng ngn ng t nhin.
Trong lp lun hng ngy ca chng ta cc mnh khng ch nhn cc
gi tr chn l ng (true) hoc sai (false). Chng hn, khi chng ta mi nhn
c mt tin tc ni rng Chu b Nguyn Thy Thanh l thn ng v mi
2 tui bit c v nhn bit cc ch s. Cu ny khng th ni n c gi tr
chn l ng hay sai v chc rng s c nhiu chnh kin khc nhau v s kin
chu Thanh c thc s l thn ng hay khng. C mt iu chc chn rng
chu Thanh c nhng nhng lc khc bit vi cc chu b cng la tui v do
ta c th gn cho cu trn mt tin cy hay mc chn l ng sai nht
nh, chng hn cu c gi tr chn l c th ng, mt khi nim c ng
ngha m (vague).
Nh vy, chng ta thy trong ngn ng t nhin c nhng thng tin,
khi nim (concepts) c ng ngha khng chnh xc, m h, khng chc chn.
Nhng thng tin, khi nim tuy khng chnh xc nh vy nhng li c vai tr
quan trng trong hot ng tn ti v pht trin ca con ngi. Chng ta u
nhn thy trong thc tin nhn thc v t duy, con ngi nhn bit, trao i
thng tin, lp lun bng ngn ng ca mnh. Ngn ng ca bt k mt dn tc
no, d phong ph n u, cng ch cha ng mt s hu hn cc k hiu
(m thanh, k t, ), nhng li phi phn nh mt s v hn cc s vt hin

tng trong t nhin v trong x hi. Nh l mt h qu, rt nhiu khi nim

trong mt ngn ng t nhin phi biu th nhiu s vt hin tng khc nhau,
ng ngha ca n khng duy nht, khng chnh xc. Nh vy, mt cch tt
yu l trong ngn ng hm cha nhng thng tin, khi nim c gi l m,
khng chnh xc (imprecise), khng chc chn (uncertainty).
V d, trong mt iu kin c th no ta c th ni, tc ca xe
my l nhanh hay chm. Khi nim nhanh hay chm c ng ngha khng
chnh xc v, chng hn, khi nim nhanh s biu th v s cc gi tr tc
thc ca xe my, chng hn t 45 65 km/gi, i vi tc ca xe m t,
c cng ng hiu l nhanh. Nhng nu ni n tc nh vy ca mt c
75 tui li m t th c th c hiu l qu nhanh. Hoc nu ni v tc
ca xe my in, th khi nim nhanh c th c hiu l t thc ch
khong t 20 30 km/gi.
Mt bn c no c th cha ng tnh vi cch hiu nh trn v
khi nim nhanh, v chnh iu ch ra rng nhanh c ng ngha m h,
khng chnh xc hay khng chc chn.
Nhng iu g s xy ra nu ngn ng t nhin ca chng ta ch cha
nhng khi nim chnh xc, chc chn? Khi chng ta ch nhn thc c
mt phn nh ca th gii thc chng ta ang sng. iu chng t tm
quan trng ca nhng thng tin, khi nim m, khng chnh xc hay khng
chc chn, v cho gn chng ta gi chng l cc khi nim m hoc khng
chc chn. Khi nim m v khng chc chn trong gio trnh ny c hiu
l hai khi nim ng ngha.
i tng nghin cu chnh l cc cu c cha nhng khi nim m
c gi l cc mnh m. H lgic nh l c s ton hc ca cc phng
php lp lun trn cc mnh m c gi l lgic m.
V s tn ti ca khi nim m trong ngn ng t nhin l mt thc t
khch quan v do bn thn cc khi nim nh vy cha c hnh thc ha
thnh mt i tng ton hc, nn trc ht chng ta hy nghin cu cc cch
m hnh ha ton hc cc khi nim m, hay cc khi nim m s c biu
din bng cc i tng ton hc no. Sau chng ta s thit lp cu trc

ton hc ca cc i tng nh vy. Trn cc cu trc nh vy, chng ta hy

vng s xy dng cc cu trc lgic m v cc phng php lp lun m
phng cc cch thc m con ngi vn lp lun cng nh phng php x l
khi nim m trong c s d liu.
Do kin thc c hn, v vy gio trnh khng th trnh nhng thiu st,
rt mong nhng kin ng gp ca c gi cho gio trnh ngy mt hon
chnh hn. Mi kin xin gi v cho i din tc gi theo a ch:

Nguyn Cng Ho
Trung tm Cng ngh thng tin i hc Hu
S 2 L Li, TP Hu, email: nchao@hueuni.edu.vn

Chng 1

L THUYT TP M
1.1. Tp m v thng tin khng chc chn
L.A. Zadeh l ngi sng lp ra l thuyt tp m vi hng lot bi bo
m ng cho s pht trin v ng dng ca l thuyt ny, khi u l bi
bo Fuzzy Sets trn Tp ch Information and Control, 8, 1965. tng ni
bt ca khi nim tp m ca Zadeh l t nhng khi nim tru tng v ng
ngha ca thng tin m, khng chc chn nh tr, nhanh, cao-thp, xinh p..,
ng tm ra cch biu din n bng mt khi nim ton hc, c gi l tp
m, nh l mt s khi qut trc tip ca khi nim tp hp kinh in.
d hiu chng ta hy nh li cch nhn khi nim tp hp kinh in
nh l khi nim cc hm s.
Cho mt tp v tr U. Tp tt c cc tp con ca U k hiu l P(U) v
n tr thnh mt i s tp hp vi cc php tnh hp , giao , hiu \ v ly
phn b , (P(U), , , \, ). By gi
mi tp hp A P(U) c th c xem

A(a) =1
1

nh l mt hm s A : U {0, 1} c
A(b) = 0

xc nh nh sau:
0

1 khi x A

A ( x) =

0 khi x A

Mc d A v A l hai i tng ton hc hon ton khc nhau, nhng

chng u biu din cng mt khi nim v tp hp: x A khi v ch khi

A(x) = 1, hay x thuc vo tp A vi thuc vo bng 1. V vy, hm A

c gi l hm c trng ca tp A. Nh vy tp hp A c th c biu th
bng mt hm m gi tr ca n l thuc v hay n gin l thuc ca
phn t trong U vo tp hp A: Nu A(x) = 1 th x A vi thuc l 1 hay
100% thuc vo A, cn nu A(x) = 0 th x A hay x A vi thuc l 0 tc
l thuc 0%.

Trn cch nhn nh vy, chng ta hy chuyn sang vic tm kim cch thc
biu din ng ngha ca khi nim m, chng hn, v la tui tr. Gi s
tui ca con ngi nm trong khong U = [0, 120] tnh theo nm. Theo
tng ca Zadeh, khi nim tr c th biu th bng mt tp hp nh sau: Xt
mt tp hp Atr nhng ngi c xem l tr. Vy, mt cu hi l Mt
ngi x c tui l n c hiu l thuc tp Atr nh th no? Mt cch ch
quan, chng ta c th hiu nhng ngi c tui t 1 25 chc chn s thuc
vo tp hp Atr, tc l vi thuc bng 1; Nhng mt ngi c tui 30 c l
ch thuc vo tp Atr vi thuc 0,6 cn ngi c tui 50 s thuc vo tp
ny vi thuc 0,0 Vi tng , ng ngha ca khi nim tr s c
biu din bng mt hm s tr : U [0, 1], mt dng khi qut trc tip t
khi nim hm c trng A ca mt tp hp kinh in A cp trn.
Mt cu hi t nhin xut hin l ti sao ngi c tui 30 c l ch
thuc vo tp Atr vi thuc 0,6 m khng phi l 0,65? Trong l thuyt tp
m chng ta khng c nh tr li cu hi kiu nh vy m ghi nhn rng
tp m ca mt khi nim m ph thuc mnh m vo ch quan ca ngi
dng hay, mt cch ng n hn, ca mt cng ng, hay ca mt ng dng
c th. Kha cch ny cng th hin tnh khng chnh xc v ng ngha ca
cc khi nim m. Tuy nhin, thc t ny khng nh hng n kh nng ng
dng ca l thuyt tp m v mi gii php da trn l thuyt tp m cng ch
nhm vo mt min ng dng c th trong cc khi nim m trong ng
dng (hay trong cng ng s dng ng dng ) s c ngha chung thng
nht.
1.1.1. Khi nim tp hp m
nh ngha 1.1. Cho mt tp v tr U. Tp hp A c xc nh bi ng
thc: A = { A~ (u ) /u : u U, A(u) [0, 1]} c gi l mt tp hp m
trn tp U.
Bin u ly gi tr trong U c gi l bin c s v v vy tp U cn
c gi l tp tham chiu hay min c s. Hm A~ : U [0, 1] c gi
l hm thuc (membership function) v gi tr A~ (u ) ti u c gi l

thuc ca phn t u thuc v tp hp m A. Nu khng gy nhm ln, hm

thuc A~ cng c k hiu l A(.), nu bin c s u khng biu th hin,
hay A(u), nu bin u xut hin hin.
Lu rng v phi ca nh ngha A l mt tp kinh in v do
nh ngha trn l hon chnh.
H tt c cc tp m trn min c s U c k hiu l F(U),
F(U) = { A~ : U [0, 1]} = [0, 1]U
C nhiu cch biu din hnh thc mt tp m. Trong trng hp U l
mt tp hu hn, m c hay v hn lin tc, tp m A c th c biu
din bng cc biu thc hnh thc nh sau:
Trong trng hp U hu hn, U = {ui : 1 i n}, ta c th vit:
A =

1i n

A(u1)/u1 + A(u2)/u2 + ... + A(un)/un

hay

A =

A (ui ) / ui
~

Trong trng hp ny tp m c gi l tp m ri rc (discrete fuzzy

set).
Trong trng hp U l v hn m c, U = {ui : i = 1, 2, }, ta c
th vit:

A =

1i <

A (u i ) / u i
~

Trong trng hp U l v hn lin tc, U = [a, b], ta c th vit

b

A =

A~

(u ) / u

Lu rng cc biu thc trn ch c tnh hnh thc, cc php cng +,

php tng v php ly tch phn u khng c ngha theo quy c thng
thng. Tuy nhin cch biu din nh vy s rt tin dng khi nh ngha v
thao tc cc php tnh trn cc tp m sau ny.
V d 1.1. Xt tp U gm 5 ngi l x1, x2,.x5 tng ng c tui l 10, 15,
50, 55, 70 v A l tp hp cc ngi Tr. Khi ta c th xy dng hm
thuc nh sau:

Tr(10) = 0.95, Tr(15) = 0.75, Tr(50) = 0.35, Tr(55) = 0.30, Tr(70) =

0.05 v tp m A =

0.95 0.75 0.35 0.30 0.05

+
+
+
+
x1
x2
x3
x4
x5

nh ngha 1.2. Tp m A c dng hnh thang xc nh bi b 4 gi tr (a, b,

c, d), k hiu A = (a, b, c, d) v c xc nh:

x
b

(x) =
d
d

0
a
a
1
x
c
0

nu x a
nu a < x < b
nu b x c
nu c < x < d
nu x d

1.1.2. Tp lt ct ca tp m
trn chng ta thy khai nim tp m l mt s khi qut trc tip,
p ca khi nim tp kinh in. iu ny cho php hy vng n s t c
s cho mi lin h cht ch gia hai khi nim tp hp ny. dn n vic
nghin cu , trc ht chng ta a ra khi nim tp lt ct ca mt tp
m.
nh ngha 1.3. Cho mt tp m A~ trn tp v tr U v [0, 1]. Tp lt
~
ct (hoc +) ca tp A~ l mt tp kinh in, k hiu l A~ (hoc A + ),

c xc nh bng ng thc sau:

~
A~ = {u U : A~ (u ) } (hoc A + = {u U : A~ (u ) > }).

Nh vy, mi tp m A~ s cm sinh mt h cc tp kinh in, ta c

nh x

h : A~ F(U)

{ A~ P(U): 0 1}

(1*)

n gin k hiu, ta vit h cc tp kinh in nh vy bng h(A~) =

{ A~ : 0 1}, A~ F(U). H cc tp hp nh vy c cc tnh cht sau:
nh l 1.1. Cho A~, B~ F(U), h l nh x c cho trong (1*) v h(A~) =
{ A~ : 0 1}, h(B~) = { B~ : 0 1}. Khi ,
(i) Mi h h(A~) nh vy l dy n iu gim, nu < , th A~
A~ ;

(ii) Nu A~ B~ th { A~ : 0 1} { B~ : 0 1}.
Ngha l tn ti mt song nh t h cc tp m F(U) vo h ca nhng h
tp kinh in P(U) dng (1*).
Chng minh: Tnh cht (i) d dng rt ra t tnh cht (A(u) A (u)

).
chng minh (ii), gi s A B, uU(A(u) B(u)). nh , ta
gi s rng c u0 U sao cho A(u0) > B(u0). Chn [0, 1] sao cho A(u0)
> > B(u0). iu ny khng nh u0 A~ nhng u0 B~ hay A~ B~ . Vy,
{ A~ : 0 1} { B~ : 0 1}.
Hin nhin l nu A~ = B~ th { A~ : 0 1} = { B~ : 0 1}. Nh
vy ta chng t rng nh x h l song nh.
1.1.3. Mt s khi nim c trng ca tp m
nh ngha 1.4. (i) Gi ca tp m: Gi ca tp m A~, k hiu l
Support(A~), l tp con ca U trn A (u ) 0, Support(A~) = {u: A (u ) > 0}.
~

(ii) cao ca tp m: cao ca tp m A~, k hiu l hight(A~), l

cn trn ng ca hm thuc A trn U, hight(A~) = sup{ A (u ) : u U}.
~

(iii) Tp m chun (normal): Tp m A~ c gi l chun nu

hight(A~) = 1. Tri li, tp m c gi l di chun (subnormal).
(iv) Li ca tp m: Li ca tp m A~, k hiu l Core(A~), l mt tp
con ca U c xc nh nh sau:
Core(A~) = {u U: A (u ) = hight(A~)}.
~

By gi chng ta s ly mt s v d v vic biu din ng ngha ca

cc khi nim m thuc cc lnh vc khc nhau bng tp m.
V d 1.2. Gi s U l tp v tr v s o nhit thi tit, chng hn U = [0,
50] tnh theo thang C. Chng ta s xc nh tp m biu th khi nim m
thi tit NNG v LNH. Trong v d ny ta s dng mt hm s mu, gi l
S-hm v th ca n c hnh ch S. Chng ta k hiu hm ny l S(u, a, b,

10

c), trong a, b v c l nhng tham s. N l hm tng khc bc 2 v c

nh ngha nh sau:
i vi u a

S(u, a, b, c) = 0
ua

ca

= 2

i vi a u b

uc

ca

= 1 2

i vi b u c
i vi c u

= 1

Hm thuc A~(u) = S(u, 15, 25, 35) l khi nim thi tit NNG ca
ngi Lng Sn cc Bc nc ta, cn hm thuc B~(u) = S(u, 25, 35, 45) l
khi nim NNG ca ngi Si Gn (xem Hnh 1.1).
Vi hai tp m ny ta c: Support(A~) = [15, 50], Support(B~) = [25,
50], Hight(A~) = Hight(B~) = 1, Core(A~) = [35, 50] v Core(B~) = [45, 50].
Hm thuc biu th khi nim m LNH c xc nh qua hm thuc
NNG bng biu thc sau:

A~(u) = 1 A~(u) v B~(u) = 1 B~(u)

V d ny th hin tnh ch quan v
ng ngha ca khai nim m v do th
hin tnh t do trong vic xy dng cc hm
thuc. Tnh hung tng t nh vy khi ta
ni n khi nim cao ca gii n v gii
nam, hay khi nim cao ca ngi Vit
Nam v ngi Chu u.

1,0

A~(u)

B~(u)

A~(u)
0

B~(u)

15

25

35

45

50

Hnh 1.1: Hm thuc ca tp m NNG

v LNH

V d 1.3. Tp m hnh chung: Ngi ta c th biu din ng ngha ca khi

nim m tri mt m hay d chu bng hm dng hnh chung nh sau:
exp ( ((u u0)/b)2)
Chng ta c th chp nhn hm chung
trong Hnh 1.2 l biu th ng ngha ca khi
nim nhit D CHU v khi tp m D~

1,0

D~(u)

c dng: D~(u) = exp ( ((u 24)/10)2)

0

11

15

25

35

45

50

Hnh 1.2: Hm thuc ca tp m

D CHU

V d 1.4. Ta s a ra mt v d v tp m ri rc (discrete fuzzy set). Xt U

l tp cc gi tr trong thang im 10 nh gi kt qu hc tp ca hc sinh v
mn Ton, U = {1, 2, , 10}. Khi khi nim m v nng lc hc mn ton
gii c th c biu th bng tp m G~ sau:
G~ = 0,1/4 + 0,2/5 + 0,4/6 + 0,7/7 + 0,9/8 + 1,0/9 +1,0/10
(2*)
y cc gi tr ca min U khng c mt trong biu thc (2*) c ngha
thuc ca chng vo tp m G~ l bng 0,0.
Trong trng hp tp m ri rc ta c th biu din tp m bng mt
bng. Chng hn, i vi tp m G~ trn ta c bng nh sau:
Bng 1.1: Tp m G~

U
G~

10

0,0

0,0

0,0

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,0

1,0

V d 1.5. Trong v d ny chng ta s xy dng tp m biu th ng ngha

ca khi nim GI v TR ca thuc tnh la tui.
Gi s tp v tr ch tui tnh theo n v nm l U = {u : 0 u 120},
chng hn tui ca x l 8,37 nm. Khi khi nim GI c th c biu th
bng tp m vi hm thuc nh sau:

GI(u) =

120

u 60 1
{1 +
} /u
6

TR(u) = 1 GI(u) =

120

u 60 1
{1 {1 +
} }/ u
6

Cn nhn mnh mt ln na rng y l cng thc hnh thc biu din

cc tp m. Du tch phn ch c ngha min xc nh U ca hm thuc l v
hn continuum, tp hp c lc lng tng ng vi on [0, 1].
V d 1.6. Tp ri rc trn min phi s: Trong thc t ng dng ngi ta cng
hay s dng tp m trn min phi s, chng hn, min gi tr ngn ng. V d,
ta xt bin ngn ng NHIT c th xem nh xc nh trn min 3 gi tr
ngn ng U = {Thp, Trung-bnh, Cao}. Khi , mt tp m ri rc T~ trn
min U c th c biu th nh sau:
T~ = 1/Thp + 2/Trung-bnh + 3/Cao

12

Chng hn Tri-mt c th biu th bng tp m nh sau:

Tri-mt = 0,7/Thp + 0,8/Trung-bnh + 0,2/Cao
i vi tp hp kinh in A chng ta c khi nim s lng cc phn
t ca mt tp hp, trong trng hp A l hu hn, hay lc lng ca tp hp,
trong trng hp A l v hn. Hai tp hp A v B c lc lng bng nhau nu
c tn ti mt nh x 1-1 t A ln B.
i vi tp m A~, khi nim lc lng c khi qut ha bng nh
ngha sau:
nh ngha 1.5. Lc lng ca tp m
Cho A~ l mt tp m trn U
(i) Lc lng v hng (scalar cardinality): Lc lng hay bn s thc
ca tp A~, k hiu l Count(A~), c tnh theo cng thc m sau (i khi
c gi l sigma count).
Count(A~)

arith
uU

=
y

arith

A~ (u) , nu U l tp hu hn hay m c
arith

A~

(u)du , nu U l tp v hn continuum

arith

l tng v tch phn s hc.

(ii) Lc lng m (fuzzy cardinality): Lc lng hay bn s m ca tp

A~ l mt tp m trn tp cc s nguyn khng m N c nh ngha nh
sau:

Card(A~) =

Card ( A~ )

(n)dn

trong Card ( A~ ) (n) c xc nh theo cng thc sau, vi | At~ | l lc lng

ca tp mc At~ , Card ( A ~ ) (n) = suppremum {t [0, 1]: | At~ | = n}.
C th xem cng thc tnh Count(A~) trn nh l cng thc m s
phn t trong U. Thc vy, nu tp A~ tr v tp kinh in th A~(u) 1 trn
U v do cng thc Count(A~) trn chnh l b m s phn t. Khi A~(u)
1, th u ch thuc v tp A~ vi t l phn trm bng A~(u) v do phn t u
ch c m vo s lng cc phn t mt i lng bng A~(u).

13

Lu rng, khc vi trng hp tp kinh in, d tp U l v hn m

c hay v hn continuum, th lc lng ca tp m A~ vn c th l hu
hn, ty theo dng iu ca hm A~(u).

1.2. Bin ngn ng

L.A.Zadeh vit khi thiu ht tnh chnh xc b ngoi ca nhng vn
phc tp, mt cch t nhin l tm cch s dng cc bin ngn ng, l
cc bin m gi tr ca chng khng phi l s m l cc t hoc cc cu
trong ngn ng t nhin hoc nhn to. ng lc cho vic s dng cc t,
cc cu hn cc s l c trng ngn ng ca cc t, cc cu thng l t xc
nh hn ca s.
Trong c s d liu quan h, cc quan h hay cc bng d liu cha cc
thuc tnh hay cc tn ct. N ch tnh cht ca i tng. Cc thuc tnh ny
cng th hin trong ngn ng nh m t tnh cht i tng l con ngi,
trong ngn ng t nhin chng ta c nhng thuc tnh TUI, CHIU CAO,
LNG, NNG LC . Cc thuc tnh ny c th c m t bng gi tr
ngn ng nh tr, gi, rt tr, V l do nh vy, Zadeh gi cc thuc tnh
kiu nh vy l bin ngn ng v min gi tr ca chng l gi tr ngn ng
hay gi l min ngn ng (linguistic domain hay term-domain). Tuy nhin,
nh chng ta cp trong Mc 1.1, v bn thn gi tr ngn ng khng phi
l i tng ton hc, ng ngha ca chng c biu th bng cc tp m hay
hm thuc. khi nim bin ngn ng tr thnh mt khi nim ton hc,
Zadeh hnh thc ha khi nim ny nh sau:
nh ngha 1.6. Bin ngn ng l mt b nm (X, T(X), U, R, M ), trong X
l tn bin, T(X) l tp cc gi tr ngn ng ca bin X, U l khng gian tham
chiu ca bin c s u, mi gi tr ngn ng xem nh l mt bin m trn U
kt hp vi bin c s u, R l mt qui tc c php sinh cc gi tr ngn ng
ca T(X), M l qui tc ng ngha gn mi gi tr ngn ng trong T(X) vi mt
tp m trn U.
V d 1.7. Cho X l bin ngn ng c tn l AGE, bin c s u ly theo s
tui ca con ngi c min xc nh l U = [0,100]. Tp cc gi tr ngn ng

14

T(AGE) = {old, very old, more or less young, less young, very young.}. R
l mt qui tc sinh cc gi tr ny. M gn ng ngha mi tp m vi mt gi
tr ngn ng. Chng hn, i vi gi tr nguyn thy old, M (old) = {(u, old(u)
| u[0,100]}, y chn
0

old(u) = (1 + ( u 50 ) 2 ) 1

u [0,50]
u [50,100]

Cc c trng ca bin ngn ng

Trong thc t c rt nhiu bin ngn ng khc nhau v cc gi tr nguyn
thu, chng hn nh bin ngn ng S NGY LM VIC c gi tr nguyn
thu l t, nhiu, bin ngn ng LNG c gi tr nguyn thu l thp,
cao..Tuy nhin, nhng kt qu nghin cu i vi mt min tr ca mt
bin ngn ng c th vn gi c ngha v mt cu trc i vi min gi
tr ca cc bin cn li. c trng ny c gi l tnh ph qut ca bin ngn
ng.
Ng ngha ca cc gia t v cc lin t hon ton c lp vi ng cnh,
iu ny khc vi gi tr nguyn thy ca cc bin ngn ng li ph thuc vo
ng cnh. V d ta ni LNG ca cn b An l rt cao, khi c hiu
rng LNG khong trn 8.000.000 ng, nhng ta ni CHIU CAO ca cn
b An l rt cao th c hiu rng CHIU CAO khong trn 1.8 m. Do
khi tm kim m hnh cho cc gia t v cc lin t chng ta khng quan tm
n gi tr nguyn thu ca bin ngn ng ang xt. c trng ny c gi
l tnh c lp ng cnh ca gia t v lin t.
Cc c trng trn cho php chng ta s dng cng mt tp cc gia t
v xy dng mt cu trc ton hc duy nht cho min gi tr ca cc bin
ngn ng khc nhau.

1.3. Cc php tnh trn trn tp m

Xt mt bin ngn ng X nh c nh ngha trn. Trc ht,
chng ta c nhn xt rng, nhn chung, tp nh ca tp T(X) qua nh x M(X)
khng c cu trc i s, trn chng ta khng nh ngha c cc php

15

tnh trn tp m. Mt l do na lm cho chng ta khng quan tm n iu

ny l cu trc i s ca tp gc T(X) cng cha c pht hin. Trong khi
chng ta cha pht hin ra cu trc i s ca min T(X), trong mc ny
chng ta s nh ngha trn tp F(U, [0, 1]) mt cu trc i s.
Cng cn nhn mnh rng mc tiu ca l thuyt tp m l m hnh
ha ton hc ng ngha ca cc khi nim m v, quan trng nht, l m hnh
ha phng php lp lun ca con ngi. y l mt vn cc k kh v
phc tp v nhng vn ny thuc loi c cu trc yu, hay kh c th c
mt cu trc ton duy nht m hnh ha trn vn nhng vn nu trn. Nh
l mt h qu, kh lng chng ta tm c mt cu trc ton hc cht ch, p
ca tp F(U, [0, 1]). Chnh v vy chng ta khng c mt rng buc cht ch,
minh bch trong nh ngha cc php ton trong F(U, [0, 1]). Nh chng ta s
thy di y, chng ta c nhiu cch khc nhau nh ngha cc php tnh
v do n to ra tnh mm do, a dng trong tip cn, thch nghi vi cc bi
ton ng dng khc nhau, min l n cho php gii quyt c cc bi ton
ng dng, c bit cc bi ton thuc lnh vc tr tu nhn to.
Trc khi nh ngha cc php tnh trong F(U, [0, 1]), chng ta hy
xem on [0, 1] nh l mt cu trc dn L[0,1] = ([0, 1], , , ) vi th t t
nhin trn on [0, 1]. Khi , vi mi a, b [0, 1], ta c:
a b = max {a, b}, a b = min {a, b} v a = 1 b.
Chng ta c th kim chng rng L[0,1] = ([0, 1], , , ) l mt i s
De Morgan, hn na n c cc tnh cht sau:
- Cc php tnh hp v giao c tnh giao hon
a b = b a v a b = b a
- Cc php tnh hp v giao c tnh cht phn phi ln nhau
a (b c) = (a b) (a c) v a (b c) = (a b) (a c)
- Tnh cht nut (absorption) v nut i ngu (dual absorption):
:

a (a b) = a,

- Tnh cht nut i ngu :

a (a b) = a.

- Tnh ly ng
:
- Tnh cht ph ph nh :

a a = a v a a = a
(a) = a

- Tnh n iu gim

a b a b

- Tnh cht nut

16

- Tnh cht De Morgan

(a b)= ab; (a b) = a b.

Da trn cu trc L[0,1] chng ta s nh ngha cc php tnh trn tp m

thng qua cc php tnh ca dn L[0,1].
~

1.3.1. Php hp
Cho hai tp m A~ v B~ trn tp v tr U. Hp ca hai tp m ny l
~

mt tp m k hiu l A~ B~, m hm thuc ca n c nh ngha theo

im (pointwise) nh sau:

A~ B ~

(u ) = A~ (u ) B ~ (u )

hay, trong trng hp U l hu hn hay m c,

A~ B~ = 1i< A (ui ) / ui 1i< B (ui ) / ui =
~

1i <

[ A~ (ui ) B ~ (ui )] / ui

hay, trong trng hp U l tp continuum,

~

A~ B~ =

uU

A (u)du
~

uU

B (u)du =
~

uU

[ A~ (u ) B ~ (u )]du .

~
Mt cch tng qut, cho Ai F(U), i I, vi I l tp ch s hu hn

hay v hn no . Khi , hp ca cc tp m nh vy, k hiu l

iI

Ai~ ,

c nh ngha bng hm thuc nh sau

(U

iI

Ai~ (u ) = Supi I Ai (u )

(3*)

Chng ta s cho mt s v d v php tnh ny.

Xt tp v tr U nh trong V d 1.3 v hai tp m G~ v K~ c cho
nh trong bng di y.
Bng 1.2: Tp m trn U

10

0,0

0,0

0,0

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,0

1,0

1,0

0.9

0,8

0,6

0,4

0,2

0,0

0,0

0,0

0,0

U
G
K

Khi s dng cch biu din tp m ri rc, hp ca hai tp m G~ v K~

c thc hin nh sau:

17

G~ K~ = (0,0/1 + 0,0/2 + 0,0/3 + 0,1/4 + 0,3/5 + 0,5/6 + 0,7/7 + 0,9/8

+1,0/9 + 1,0/10)
~

(1,0/1 + 0,9/2 + 0,8/3 + 0,6/4 + 0,4/5 + 0,2/6 + 0,0/7 + 0,0/8 +

0,0/9 + 0,0/10)
= 1,0/1 + 0,9/2 + 0,8/3 + 0,6/4 + 0,4/5 + 0,5/6 + 0,7/7 + 0,9/8 +
1,0/9 + 1,0/10
Cch thc hin php tinh trong dn L[0,1] theo im nh vy gi cho
chng ta thc hin cc php tnh nh vy ngay trn Bng 1.3 nh sau:
Bng 1.3: Hp hai tp m trn U

U
G~

10

0,0

0,0

0,0

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,0

1,0

K~

1,0

0.9

0,8

0,6

0,4

0,2

0,0

0,0

0,0

0,0

G~ K~ 1,0

0,9

0,8

0,6

0,4

0,5

0,7

0,9

1,0

1,0

Mt cch tng qut, nu cho trc cc tp m Ai~ , i = 1, , m, th hp

ca cc tp m ny l tp m A~ c nh ngha m rng bng quy np v
c k hiu l
~

~
A = i =1 Ai

Nhn xt 1.1: Cc hng thc dng (ui)/ui c th xem l mt tp m m gi

ca n ch cha duy nht mt phn t ui, hm thuc ca n bng 0 ti mi u
ui v bng (ui) ti phn t ui. K hiu tp m ny l (ui){ui}, tch ca s v
hng ca (ui) vi tp kinh in 1-phn t {ui}. Khi , vi nh ngha php
hp nh trn, cc php cng hnh thc + c th c biu th bng php
hp, ta c, chng hn vi U l tp hu hn, U = {u1, , un}, tp m A~ c
biu din qua php hp nh sau:
~

A~ = i =1 (ui ){ui }
~

Tp G~ K~ thu c c nhng c im sau:

~

Support(G~ K~) = U
~

N l tp m chun v Hight(G~ K~) = 1

18

Core(G~ K~) = {1, 9, 10}

~

Count(G~ K~) = 1,0 + 0,9 + 0,8 + 0,6 + 0,4 + 0,5 + 0,7 + 0,9 + 1,0 +
1,0 = 7,8 .
~

1.3.2. Php giao

Cho hai tp m A~ v B~ trn tp v tr U. Hp ca hai tp m ny l
~

mt tp m k hiu l A~ B~, m hm thuc ca n c nh ngha theo

im (pointwise) nh sau:

A~ B ~

(u ) = A~ (u ) B~ (u )

hay, trong trng hp U l hu hn hay m c,

A~ B~ = 1i< A (ui ) / ui
~

1i <

B (ui ) / ui =
~

1i <

[ A~ (u i ) B ~ (u i )] / u i

hay, trong trng hp U l tp continuum,

~

A~ B~ =

uU

A (u)du
~

uU

B (u)du =
~

uU

[ A~ (u ) B ~ (u )]du .

~
Mt cch tng qut, cho Ai F(U), i I, vi I l tp ch s hu hn

hay v hn no . Khi , hp ca cc tp m nh vy, k hiu l

iI

Ai~ ,

c nh ngha bng hm thuc nh sau

(I

iI

Ai~ (u ) = Infi I Ai (u )

Chng ta s cho mt s v d v php tnh ny.

Xt hai tp m G~ v K~ c cho trong Bng 1.2. Khi s dng cch
biu din tp m ri rc, giao ca hai tp m G~ v K~ c thc hin nh
sau:
~

G~ K~ = (0,0/1 + 0,0/2 + 0,0/3 + 0,1/4 + 0,3/5 + 0,5/6 + 0,7/7 + 0,9/8

+1,0/9 + 1,0/10)
~

(1,0/1 + 0,9/2 + 0,8/3 + 0,6/4 + 0,4/5 + 0,2/6 + 0,0/7 + 0,0/8 +

0,0/9 + 0,0/10)

19

= 0,0/1 + 0,0/2 + 0,0/3 + 0,1/4 + 0,3/5 + 0,2/6 + 0,0/7 + 0,0/8 +

0,0/9 + 0,0/10
Cch thc hin php tnh trong dn L[0,1] theo tng im nh vy,
tng t nh trn, chng ta thc hin cc php tnh nh vy ngay trn Bng
1.4 di y:
Bng 1.4: Giao ca hai tp m trn U

U
G~

10

0,0

0,0

0,0

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,0

1,0

K~

1,0

0.9

0,8

0,6

0,4

0,2

0,0

0,0

0,0

0,0

G~ K~ 0,0

0,0

0,0

0,1

0,3

0,2

0,0

0,0

0,0

0,0

Tp G~ K~ thu c c nhng c im sau:

~

Support(G~ K~) = U
~

N l tp m di chun v Hight(G~ K~) = 0,3 < 1

~

Core(G~ K~) = {5}, tp mt phn t

~

Count(G~ K~) = 0,1 + 0,3 + 0,2 = 0,6

1.3.3. Php ly phn b ~
Xt mt tp m A~ trn tp v tr U. Php ly b ca tp A~, k hiu l
~ A~, l tp m vi hm thuc c xc nh bng ng thc sau:
~ A (u ) = 1 A (u )
~

Tp m ~ A~ biu din dng cng thc hnh thc c dng sau:

Trng hp U l hu hn hay v hn m c
~ A~ = ~

uU

A (u ) / u =uU (1 A (u )) / u =
~

Trng hp U l v hn continuum
~ A~ =

u U

~ A (u )du = ~
~

uU

20

A (u )du =
~

uU

(1 A~ (u ))du

 ly v d. chng ta xt hai tp m G~ v K~ c cho trong Bng

1.2. Khi s dng cch biu din tp m ri rc, php ly phn b ca hai tp
m G~ v K~ c thc hin nh sau:
~ G~ = ~ (0,0/1 + 0,0/2 + 0,0/3 + 0,1/4 + 0,3/5 + 0,5/6 + 0,7/7 + 0,9/8
+1,0/9 + 1,0/10)
=
(1,0/1 + 1,0/2 + 1,0/3 + 0,9/4 + 0,7/5 + 0,5/6 + 0,3/7 + 0,1/8
+0,0/9 + 0,0/10)
cn
~ K~ = ~ (1,0/1 + 0,9/2 + 0,8/3 + 0,6/4 + 0,4/5 + 0,2/6 + 0,0/7 + 0,0/8 +
0,0/9 + 0,0/10)
= (0,0/1 + 0,1/2 + 0,2/3 + 0,4/4 + 0,6/5 + 0,8/6 + 1,0/7 + 1,0/8 +
1,0/9 + 1,0/10)
Tng t nh trn, php ly phn b cng c th thc hin trn bng
d liu, c th nh sau:
Bng 1.5: Phn b ca tp m trn U

U
G~
~G
K

~K

10

0,0

0,0

0,0

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

1,0

1,0

1,0

1,0

1,0

0,9

0,7

0,5

0,3

0,1

0,0

0,0

1,0

0.9

0,8

0,6

0,4

0,2

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,1

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1,0

1,0

1,0

1.3.4. Php tng v tch i s ca cc tp m

Php cng i s hai tp m: Cho hai tp m A~ v B~ trn tp v tr
U. Tng i s ca hai tp m ny l mt tp m, k hiu l A~ B~, c
nh ngha bi ng thc sau:
Trong trng hp U l hu hn hay v hn m c,
A~ B~ =

uU

[ A~ (u ) + B ~ (u ) A~ (u ). B ~ (u )] / u ,

Trong trng hp U l v hn continuum,

A~ B~ =

uU

[ A~ (u ) + B ~ (u ) A~ (u ). B ~ (u )]du .

21

Lu rng gi tr biu thc A (u ) + B (u ) A (u ). B (u ) lun lun

~

thuc [0, 1] v do cc nh ngha ca php tnh trn l ng n.

Php nhn i s hai tp m: Nhn i s hai tp m A~ v B~ l mt
tp m, k hiu l A~ B~, c xc nh nh sau:
Trong trng hp U l hu hn hay v hn m c,
A~ B~ =

A (u ). B (u ) / u ,
~

uU

Trong trng hp U l v hn continuum,

A~ B~ =

uU

A (u ). B (u )du .
~

1.3.5. Php tp trung hay php co (concentration)

Cho tp m A~ trn U. Php tp trung tp m A~ l tp m, k hiu l
CON(A~ ), c nh ngha nh sau:
CON(A~) =

uU

A (u )du = (A~), vi > 1

~

V > 1 nn A (u ) < A (u ) v do min gii hn bi hm A (u ) s

~

nm trn trong min gii hn bi hm A (u ) , hm thuc A (u ) ca tp m

~

b co li sau php tp trung. Ni khc i tp m CON(A~) biu th mt khi

nim c t hn khi nim gc biu th bi tp m A~ (xem Hnh 1.3). V trc
quan chng ta thy khi nim m cng c t th n cng chnh xc hn, t m
hn v gn gi tr kinh in hn.
Thng thng ngi ta s dng pht tp trung biu th ng ngha tc
ng ca gia t rt (very) v ng ngha, chng hn, ca khi nim rt tr l
c t hay t m hn so vi khi nim tr.
1.3.6. Php dn (Dilation)
Ngc vi php tp trung l php dn. Php dn khi tc ng vo mt
tp m A~, k hiu l DIL(A~), c xc 1,0
A~ (u)
nh bi ng thc sau:
~ (u )
A

DIL(A~) =

uU

A~ (u)du = (A~), vi < 1

A~ (u)
0

15

25

35

45

Hnh 1.3: Php tp trung

22

50


Trong trng hp ny ta thy A~ (u ) > A (u ) v do php dn s lm hm
~

thuc ca tp m dn n ra, hm thuc ca tp m thu c s xc nh

mt min thc s bao hm min gii hn bi hm thuc ca tp m gc. Trn

Hnh 1.3, ta thy ng cong nt chm biu th hm thuc A~ (u ) cn ng

cong nt lin biu th hm thuc A (u ) . Ng ngha ca khi nim m biu th

~

bi tp m kt qu t c t hn hay ng ngha ca n cng m hn.

Ngc vi hay i ngu vi vic s dng php CON, php DIL c
s dng biu th ng ngha ca gia t c th hay xp x v ng ngha ca
khi nim c th tr t c t hn hay tnh m ca n ln hn.
V d 1.8. Xt tp v tr U = {1, 2, , 8} v hai tp m A~ v B~ trn U c
cho nh sau:
A~ = 0,8/3 + 1,0/5 + 0,6/6 v B~ = 0,7/3 + 1,0/4 + 0,5/6
Khi ta c:
A~ B~ = 0,94/3 + 1,0/4 + 1,0/5 + 0,8/6
A~ B~ = 0,56/3 + 0,30/6
CON(A~) = 0,64/3 + 1,0/5 + 0,36/6 , vi = 2.
DIL(A~) = 0,8 /3 + 1,0/5 + 0,6 /6 , vi = 1/2
1.3.7. Tch -ca-t cc tp m
Cho Ai l tp m ca tp v tr Ui, i = 1, 2, , n. Tch -ca-t ca
~
n
~
~
~
cc tp m Ai~ , i = 1, 2, , n, k hiu l A1 A2 An hay i =1 Ai , l

mt tp m trn tp v tr U1 U2 Un c nh ngha nh sau:

A1~ A2~ An~ =

U1...U n

A1 (u1 ) ... An (u n ) /(u1 ,..., u n )

V d 1.9. Cho U1 = U2 = {1, 2, 3} v 2 tp m

A~ = 0,5/1 + 1,0/2 + 0,6/3 v B~ = 1,0/1 + 0,6/2
Khi ,
A~ B ~ =

0,5/(1,1) + 1,0/(2,1) + 0,6/(3,1) + 0,5/(1,2) + 0,6/(2,2) +

0,6/(2,3).

23

Mt v d ng dng ca tch -ca-t l kt nhp (aggreegation) cc

thng tin m v cc thuc tnh khc nhau ca mt i tng. V d, trong cc
h lut ca cc h tr gip quyt nh hay h chuyn gia, h lut trong iu
khin thng c cc lut dng sau y:
Nu X1 := A1~ and X2 := A2~ and and Xn := An~

th Y := B~

trong cc Xi l cc bin ngn ng (v gi tr ca n l cc ngn ng c

xem nh l nhn ca cc tp m) v Ai l cc tp m trn min c s Ui ca
bin Xi. Hu ht cc phng php gii lin quan n cc lut nu-th trn u
i hi vic tch hp cc d liu trong phn tin t nu nh ton t kt
nhp, mt trong nhng ton t nh vy l ly tch -ca-t A1~ A2~ An~ .
1.3.8. Php t hp li (convex combination)
Cho Ai~ l tp m ca tp v tr Ui tng ng vi bin ngn ng Xi, i
= 1, 2, , n, v wi (0, 1], l cc trng s v mc quan trng tng i
ca bin Xi so vi cc bin khc, i = 1, 2, , n, v tha rng buc

i =1

wi = 1 .

Khi t hp li ca cc tp m Ai~ , i = 1, 2, , n, l mt tp m A~ xc
nh trn U = U1U2Un, hm thuc ca n c nh ngha nh sau:
A~ (u1 ,..., u n ) =

n
i =1

wi A~ (u i )
i

trong l tng s hc (ch khng phi l tng hnh thc).

Php t hp li thng c s dng biu th ng ngha ca gia t
kiu ct yu (essentially) hay c trng hay c tnh tiu biu
(typically). V d, khi nim m v ngi To ln c biu th mt cch ct
yu t ng ngha ca cc khi nim ngi Cao v Bo. Nh vy ng ngha
ca To ln c th biu th qua ng ngha ca Cao v ca Bo thng qua
php t hp li.
C th, gi s ng ngha ca cc tp m Bo trn min U1 = [40, 100]
theo n v kg v ca Cao trn min U2 = [50, 220] vi n v cm c biu
th nh sau:

24

100

Bo =

40

u1 40 2
du1
1 +
30

100

Cao =

40

u 2 140 2
du 2
1 +
30

Khi , tp m To-ln c biu th nh php t hp li sau:

To-ln
100

40

Bo

0,6

0,4

Cao

220

50

{0,6 Bo (u1 ) + 0,4 Cao (u 2 )}du 1 du 2

Chng hn, ta c:

To-ln(70,170) = 0,60,5 + 0,40,5 = 0,5

To-ln(80,170) = 0,60,64 + 0,40,5 = 0,584
To-ln(70,180) = 0,60,5 + 0,40,64 = 0,556
1.3.9. Php m ha (Fuzzification)
Vic m ha c hai bi ton:
- Tm tp m biu th mt tp kinh in hay, mt cch tng qut hn,
hy m ha mt tp m cho A~;
- Tm thuc ca gi tr ngn ng ca mt bin ngn ng tng ng
vi mt d liu u vo l thc hoc m.
Theo ngha th nht ta nh ngha php m ha nh sau:
Php m ha F ca mt tp m A~ trn tp v tr U s cho ta mt tp
m F(A~, K~) c xc nh theo cng thc sau:
F(A~, K~) =

A~

(u ) K ~ (u ) du

trong K~(u) l mt tp m trn U, u U, c gi l nhn (kernel) ca F.

Nu A~ (u ) l hm thuc ca tp kinh in 1-phn t {u}, A~ (u ) ch
bng 1 ti phn t u cn li l bng 0 hay ta c tp m {1/u}, th ta c
F({1/u}, K~) = K~(u)

25

Nu A~ l tp kinh in A, A (u ) = 1 trn A v bng 0 ngoi A, th m

ha ca A vi nhn K~(u) s l tp m sau:
~
F(A, K~) = AK (u )du

V d 1.10. Cho hai tp m A~ v K~ trn U nh sau:

U = {a, b, c, d}, A~ = 0,8/a + 0,6/b ,
K~(a) = 1,0/a + 0,4/b v K~(b) = 1,0/b + 0,4/a + 0,4/c
Khi
F(A~, K~) = 0,8(1,0/a + 0,4/b) + 0,6(1,0/b + 0,4/a + 0,4/c)
= 0,8/a + 0,32/b + 0,6/b + 0,24/a + 0,24/c
= (0,8 0,24)/a + (0,32 0,6)/b + 0,24/c
= 0,8/a + 0,6/b + 0,24/c
Ngi ta cho rng php m ha nh trn c vai tr quan trng trong
biu din ng ngha ca cc gia t nh t nhiu (more or less), mt cht hay
hi (slightly), nhiu (much). Chng hn, vi khi nim m gii ch v NNG
LC ca chuyn vin, th khi nim hi gii c th c biu th bng php
m ha tc ng vo tp m biu din khi nim gii.
Bi ton m ha th 2 c gii hn trong trng hp tp v tr l tp
hu hn cc gi tr ngn ng
C th bi ton m ha trong trng hp ny nh sau: Gi s T l tp
cc gi tr ngn ng ca mt bin ngn ng X no vi min c s U. Cho
mt tp kinh in hoc tp m A~ trn U. Hy tm tp m trn min T biu th
tp m A~ hay, mt cch tng ng, hy tm thuc ca gi tr trong T
tng ng vi d liu u vo A~.
Chng hn, ta xt bin NHIT thi tit vi T = {Thp, Trung-bnh,
Cao} vi khng gian c s l [0, 100] theo
Tr-bnh
thang C. Vn l cn xc nh 1 Thp
thuc hay gi tr chn l TV ca mnh
A~ := , T, vi := c hiu l xp x

0,5

A~

Cao
100
0,0
Hnh 1.4: Cc hm thuc ca bin
NHIT
26

bng. C th chng ta cn xc nh gi tr chn l nh sau:

(Thp) = TV(A~ := Thp)

(Tr-bnh) = TV(A~ := Tr-bnh)
(Cao)
= TV(A~ := Cao)
Vic xc nh gi tr chn l ny c tin hnh nh sau (xem Hnh
1.4): Chng ta ln theo th ca hm thuc ca tp m u vo A~ s thy n
ct th ca hm thuc Thp gi tr 0,52. Gi tr ny biu th ph hp
nht ca tp m A~ biu din qua tp m hay khi nim m Thp l 0,52.
Tng t, th ca A~ s ct th ca tp m Tr-bnh hai gi tr 0,34 v
0,82 v do ph hp nht ca vic biu din ng ngha ca A~ qua khi
nim m Tr-bnh l gi tr 0,82 ln hn. Cng nh vy, ph hp ca A~
biu th qua khi nim Cao l 0,18. Nh vy, vic m ha s a vic biu
din tp m A~ trn U thnh tp m trn tp cc gi tr ngn ng T sau:
NHIT_(A~) = 0,54/Thp + 0,82/Tr-bnh + 0,18/Cao (4*)
1.3.10. Php kh m
Trong iu khin m cng nh trong lp lun trong cc h chuyn gia
vi cc lut tri thc m, d liu u ra nhn chung u l nhng tp m. Thc
t chng ta cng thng gp nhu cu chuyn i d liu m u ra thnh gi
tr thc mt cch ph hp. Phng php chuyn i nh vy c gi l
phng php kh m (defuzzification). Nhu cu ny thng gp nht trong
iu khin m v u ra i hi l gi tr thc tc ng vo mt qu trnh
thc no .
Gi s d liu u ra c biu din dng (4*) vi cc tp m ca
cc gi tr ngn ng c biu th trong Hnh 1.4.
Trc khi trnh by mt s phng php kh m, chng ta hy a ra
phng php bin i tnh hm thuc ca tp m c biu din bng biu
thc dng (4*). Trc ht ta nh li rng tp m vi hm thuc c dng (u)
a, a [0, 1], c k hiu l aU, n l tch ca s v hng a v tp kinh
in U. Khi , hng thc trong (4*), chng hn 0,54/Thp, s c hiu l
biu thc 0,54U AND Thp, trong Thp l nhn ca tp m vi hm thuc

27

c cho trong Hnh 1.4. T Nhn xt 1.1, chng ta c th hiu cc php cng
hnh thc + s l php OR m ng ngha ca n l php trong dn
L([0,1]).
C nhiu cch biu th ng ngha php AND v php OR trn on [0,
1]. Mt cch tng qut, ta c th chn mt 1
Thp
Tr-bnh
cp i ngu t-norm v t-conorm bt k m
A~
chng s c cp n sau ny khi ni v 0,5
cc i s lin hp tp hp m biu th
Cao
ng ngha ca hai php AND v OR. Di
100
0,0
y ta s chn ng ngha ca AND l php
Hnh 1.5: Cc hm thuc ca 3
hng t trong (1.5)
Min, v OR l php Max. Trong Hnh 1.5 ta
c cc kt qu ca vic thc hin php AND 1
cho tng hng t trong cng thc (4*): hng
t th nht c biu th bng hnh thang 0,5
th nht vi chiu cao l 0,54; hng t th
hai c biu th bng hnh thang th hai
100
0,0
gia, vi chiu cao 0,82; hng t th ba
Hnh 1.6. Hm thuc hp ca 3
c biu th bng hnh thang bn phi vi
hng t trong (1.5)
chiu cao l 0,18.
Hnh 1.6 biu th kt qu ca php OR ca 3 hng t vi ng ngha
c biu th trong Hnh 1.5.
Nh vy, bt k mt tp m no c cho dng cng thc (4*) chng
ta u c th bin i v tp m c dng Hnh 1.6.
By gi bi ton kh m c c th ha bng bi ton cho trc mt
tp m vi hm thuc c biu th bng th, chng hn nh trong Hnh
1.6. Hy xc nh phng php bin i tp m v mt gi tr thc thuc
min c s U. Vi v d ang xt, ta c bin NHIT vi U = [0, 100] theo
thang C.
Thng chng ta c nhiu cch gii bi ton kh m. Chng ta
khng c nhng rng buc cht ch no v vic nh ngha mt phng php
kh m. Bt k nh nghin cu ng dng no cng c th a ra mt nh
ngha v mt phng php kh m, min l n ph hp vi mt ng dng no
hay n ph hp vi mt tng no v ng ngha ca php kh m.

28

Tuy nhin, v trc quan chng ta c th a ra nhng yu cu mt phng

php kh m c xem l tt. Hellendoorn, H. and C. Thomas nm 1993
a ra 5 tiu chun trc quan sau. (i) Tnh lin tc, ngha l mt s thay i
nh ca d liu u vo ca phng php n cng ch to ra nhng thay i
nh d liu u ra; (ii) Tnh khng nhp nhng (disambiguity), ngha l
phng php ch sinh ra mt gi tr u ra duy nht; (iii) Tnh hp l
(plausibility) i hi rng gi tr u ra phi nm vng trung tm ca tp m
v thuc hay gi tr hm thuc ti phi ln (khng nht thit ln nht);
(iv) phc tp tnh n gin (computational simplicity), mt i hi t
nhin v (v) Tnh trng s ca phng php (weighting method) i hi
phng php tnh n trng s hay s u tin ca cc tp m kt qu u ra
(i vi trng hp bi ton cho nhiu kt qu u ra nh i vi mt s
phng php lp lun m a iu kin).
Ni chung, chng ta c th hiu cc tiu chun cn bo m gi tr kh
m ca tp m A~ l phn t thc i din mt cch hp l ca A~.
Sau y chng ta nghin cu mt vi phng php kh m.
1.3.10.1. Phng php cc i trung bnh (average maximum)
Cho tp m A~ vi hm thuc A~ . Gi umin v umax tng ng l hai
gi tr nh nht v ln nht ca min c s U m ti hm thuc A~ nhn
gi tr ln nht (cc i ton phn). K hiu gi tr kh ca A~ theo phng
php cc i trung bnh l DAv-max(A~). Khi DAv-max(A~) c nh ngha
nh sau:
DAveMax(A~) =

u min + u max
2

tng ca phng php ny l chng ta ch quan tm n cc gi tr

ca U m ti n ph hp hay tng thch vi ng ngha ca tp m A~
nht, ti thuc l cc i ton phn. Nhng gi tr khc ca U m ti
thuc nh hn 1 u b b qua. V vy, mt kh nng la chn gi tr kh
m l gi tr trung bnh ca gi tr nh nht v gi tr ln nht ti thuc
vo tp m l ln nht. chnh l l do ngi ta gi phng php kh m
ny l phng php cc i trung bnh.

29

V d trn Hnh 1.6, hm thuc A~ t cc i ton phn trn on [41,

59] v, do , chng ta ta c:
41 + 59
= 50 .
2

DAveMax(A~) =

1.3.10.2. Phng php cc i trung bnh c trng s

tng ca phng php ny l tm nhng on ti hm thuc
A~ t cc i a phng. Ngha l ti cc gi tr ca min c s m

thuc ca chng t cc i a phng. Ni khc i cc gi tr ca U

thuc v tp m A~ vi tin cy c tri nht. Cc gi tr nh vy cn
c tham gia ng gp vo vic xc nh gi tr kh m ca tp A~ vi
trng s ng gp chnh l thuc ca chng vo tp A~. Chng ta chn
cch ng gp nh vy bng phng php ly trung bnh c trng s
(weighted average maxima method). V vy cch tnh gi tr kh m ca tp
m A~ nh sau:
Xc nh cc gi tr ca U m ti hm thuc A~ t gi tr cc i
a phng. K hiu umini v umaxi l gi tr ln nht v nh nht trong cc
gi tr ca U m ti hm thuc t cc i a phng. Gi tr trung bnh
cng ca umini v umaxi s c k hiu l uavemaxi, trong , ch s i ch n
l gi tr tng ng vi gi tr cc i a phng th i.
Gi s hm thuc A~ c m gi tr cc i a phng, i = 1, 2, , m.
Khi gi tr kh m ca tp m A~ c tnh theo cng thc trung bnh cng
c trng s nh sau:
Dw-AveMax =

i =1

(uave max i )uave max i

i =1

(uave max i )

V d, chng ta xt tp m A~ c cho trong Hnh 1.6. Hm thuc A~

t cc i a phng trn hai on thng, on [0, 23] v on [41, 59]. Do
, theo cng thc ta c uavemax1 = (0 + 23)/2 = 11,5 v uavemax2 = (41 +
59)/2 = 50. Theo cng thc chng ta c:
Dw-AveMax =

(11,5)11,5 + (50)50 0,54 11,5 + 0,82 50 47,21

=
=
34,71
(11,5) + (50)
0,54 + 0,82
1,36

30

1.3.10.3. Phng php trng tm

Trong hai phng php trn, ngi ta ch quan tm n gi tr ca min
U m ti hm thuc t cc i, cn cc gi tr khc u b b qua. Nh
vy c v thiu bnh ng. Phng php trng tm (centroid method hay
centre of gravity) xut pht t tng mi gi tr ca U u c ng gp
vi trong s vo vic xc nh gi tr kh m ca tp m A~, y trng s
ca n l thuc ca phn t thuc vo tp m A~.
Theo ngha thng thng ca trng tm, cng thc tnh gi tr kh m
c dng sau:
b

u (u)du
(u)du

DCentroid(A ) =

V d, ta tnh gi tr kh m theo phng php trong tm ca tp m

trong Hnh 1.6. Theo cng thc trn ta tnh:
100

u (u )du =

23

25

41

59

25

41

0,54 * udu + ( 501 u + 1)udu + ( 501 u )udu + 0,82udu

23

91

+ 59 ( 501 u + 2)udu +

100

91

0,18udu

= 142,83 + 24,946 + 355,306 + 738,0 + 1145,386 + 154,71 =

2561,178
100

(u )du = 12,42 + 1,04 + 10,56 + 14,76 + 10,56 + 10,88 + 1,44 = 61,66

Do ,

DCentroid(A~) =

2561,178
= 41,537.
61,66

1.3.11. Nguyn l thc trin v s hc cc s m

1.3.11.1. Nguyn l thc trin
Vn c t ra l cho mt tp m A trn khng gian U v mt quan
h kinh in trn U V (hay n cng l mt nh x a tr t U sang V), liu
tp m A s cm sinh mt tp m B no trn V nh thng tin t quan h ?

31

Nguyn l thc trin (extension principle) cho ta mt quy tc xc nh

tp m B da trn cc thng tin m quan h cung cp. Nguyn l ny c
pht biu nh sau:
Cho l mt quan h kinh in trn U V. Vi v V, ta k hiu

-1(v) = {u U: (u, v)}

Khi , mi tp m A trn U s cm sinh mt tp m B trn V nh quan h
vi hm thuc B(v) c tnh theo cng thc sau:

B(v) = sup u 1 ( v ) A (u ) .
Ta cho mt vi v d v ng dng ca nguyn l thc trin trn.
V d 1.11. Ngi ta thng biu din khi nim chn l nh l mt tp m
trn U = [0,1], chng hn hm thuc True ca khi nim True c cho trong
Hnh 1.7. Thng thng, phn b ca tp m True biu th php ph nh v
do ng cong gch tng on biu th khi nim False. V trc quan
quan st trn Hnh 1.7 chng ta thy khng hp l.
By gi chng ta nh ngha khi nim ph nh bng vic p dng
nguyn l thc trin. Trong lgic a tr vi min gi tr
chn l trn on [0,1], php ph nh l 1-, t = 1 t.
n xc nh mt nh x t [0,1] vo [0,1]. Theo
nguyn l thc trin, tp m True s cm sinh tp m
cng trn [0,1], chnh l tp m False, vi hm thuc l

False

True

Hnh 1.7

False(t) = sup s 1 (t ) True ( s ) = sup s{1t } True ( s )

= True(1 t)
Hm thuc ny l ng cong i xng vi True qua ng thng s =
0,5 v n biu th khi nim False mt cch hp l hn.
V d 1.12. By gi ta xt mt v d phc tp hn v vic p dng nguyn l
thc trin. Xt khng gian U = R, tp tt c cc s thc v php tnh 2-ngi a
* b trn cc s thc. Php tnh ny xc nh mt quan h hai ngi, hn na n

32

xc nh mt nh x : R R R. Do , theo nguyn l thc trin, mi cp

tp m A v B trn R s cm sinh mt tp m C cng trn R nh nh x vi
hm thuc c xc nh nh sau:

C(t) = sup ( a ,b ) 1 (t ) A (a) B (b) = sup a*b=t A (a) B (b) (5*)

V hnh thc ha, cng thc trn r rng v d hiu, nhng v tnh ton
n li rt phc tp: cho trc hai hm thuc A(a) v B(b) chng ta kh c
th tnh ton c th c hm thuc C(t) da theo cng thc trn.
khc phc kh khn tnh ton ny, chng ta ng dng cu trc s
hc trn cc khong, c th trn cc tp mc hay lt ct ca tp m.
1.3.11.2. S hc cc khong v ng dng i vi nguyn l thc trin
Trc ht chng ta kho st li cng thc (5*) da trn cc tp mc.
Chng ta bit rng c mt tng ng 1-1 gia tp m A trn U v h n iu
gim cc tp mc {A : (0, 1]}, < A A. V vy, thay v tnh
trc tip hm thuc ca mt tp m, ta tnh h cc tp mc. c bit trong
trng hp ri rc ha, s tp mc nh vy ch hu hn. cho gn, ta k
hiu gi ca tp m A l A(0), A(0) = {u U: A(u) > 0}.
Gi thit rng ta ch xt cc tp m m hm thuc ca chng lin tc.
phn tch cng thc (5*) trn quan im tp mc mt cch c th, ta
gi thit php * l php + s hc trn R. Ta s chng t rng
C = A + B = {a + b: a A & b B}

(6*)

Thc vy, gi s t C, C(t) . T (5*), ta suy ra A(a) v

B(b) vi t nht mt cp (a, b) sao cho a + b = t. Ngha l, ta c C {a

+ b: a A & b B}. Ngc li, d dng thy rng vi mi cp (a, b) sao
cho a A & b B, th A(a) B(b) v do , theo (5*), vi t = a + b,
ta c C(t) hay a + b C. Nh vy chng ta chng minh cng thc
(6*) l ng.
Tng t nh vy chng ta c th thit lp cc cng thc tng t nh
(6*) cho cc php tnh s hc khc.

33

Vi gi thit cc hm thuc ca cc tp m c xt A l chun, tc l

high(A) = 1 hay A1 , v lin tc, cc tp mc u l cc on thng. Khi
, cng thc (6*) c ngha on C l tng ca 2 on A v B. Nh vy,
(6*) dn n vic nghin cu s hc cc khong ng.
Xt h cc khong ng, gii ni trn tp s thc R, k hiu l h
Intvl(R).
Ta nh ngha cc php tnh s hc trn cc khong nh vy nh sau.
Gi * l php tnh 2-ngi bt k trn s thc R, * c th l php cng (+),
php tr (), php nhn (.) v php chia (/) s hc, th n s cm sinh mt
php tnh trn Intvl(R) cng c k hiu l php * v c nh ngha nh
sau:
[a, b] [c, d] = {u v : u [a, b] & v [c, d]}

(7*)

vi gi thit rng nu l php chia th ta gi thit on [c, d] khng cha

phn t 0 ca R.
T (7*) ta d dng suy ra cc cng thc sau
[a, b] + [c, d] = [a + b, c + d]
[a, b] [c, d] = [a b, c d]
[a, b] / [c, d] = [a, b] . [1/d, 1/c]
[a, b] . [c, d] = [e, f], vi e = min {ac, ad, bc, bd} cn f = max
{ac, ad, bc, bd}
Lu rng v mi s a, b, c v d c th m hoc dng nn ta phi tnh min,
max xc nh u mt ca khong kt qu ca php nhn.
Tr li vi nguyn l thc trin i vi nh x xc nh bi php tnh
s hc trn s thc vi tp m cm sinh c tnh trn cc tp mc nh
dng cng thc (6*). Nu cc tp m A v B l chun v lin tc, th tt c cc
tp mc A v B u l cc khong ng gii ni, chng l cc phn t ca
Intvl(R) v do cc cng thc dng (6*) u c tnh ton da trn s
hc cc khong.
1.3.11.3. S m v s hc cc s m

34

Xt tp m A trn tp cc s thc R. V nguyn tc, khng c rng

buc cht i vi vic xy dng cc tp m biu th ng ngha ca cc khi
nim ngn ng. Tuy nhin, n gin trong xy dng cc tp m v trong
tnh ton trn cc tp m, ngi ta a ra khi nim tp m c dng c bit,
gi l s m biu th cc khi nim m v s nh gn 10, khong 15, ln
hn nhiu so vi 10,
S m l tp m c cc c im sau:
N l tp m chun, tc l high(A) = 1;
Mi tp mc A, (0,1], l cc khong ng;
Support(A) l tp gii ni hay n l mt on hu hn.
Trong nhiu ti liu nghin cu v trong ng dng, ngi ta thng s
dng cc s m c bit, gi l cc s m tam gic hay hnh thang (xem Hnh
1.8).
Cc php tnh s hc trn s m
Very
small

C hai cch nh ngha cc php

tnh s hc trn cc s m.

small

medium

large

Very
large

Cch th nht, da trn cng

0
thc (5*) khi s dng nguyn l thc
Hnh 1.8: Cc s m ca
cc gi tr ngn ng
trin.
Cch nh ngha th hai, nh
ngha qua tp mc. V, nh trong Mc 1.3.11.2, chng ta thy mi tp m
A c xc nh duy nht bi h cc tp mc {A : (0,1]}. Khi ta c
th biu din:
A=
Gi s A =

( 0 ,1]

( 0 ,1]

v B =

( 0 ,1]

v l mt php tnh s hc hai

ngi no trn s thc, {+, , ., /}. Theo nh ngha s m, A v B l

cc khong ng gii ni v A B l mt php tnh s hc trn cc khong.
Khi , ta nh ngha:

35

100

AB=

( 0 ,1]

A B

V d 1.13. Cho cc tp m A v B vi cc hm thuc sau

A(u) = 0

vi u 1 v u > 3

= (u + 1)/2 vi

1 < u 1

= (3 u)/2 vi

1 < u 1,

B(u) = 0

vi u 1 v u > 5

= (u 1)/2

vi

1<u3

= (5 u)/2

vi

3 < u 5.

Khi , ta c th kim chng thy rng

A = [2 - 1, 3 - 2], v B = [2 + 1, 5 2].
v, do ,
(A + B) = [4, 8 4]
(A B) = [4 6, 2 4]
(A . B) = [ 42 + 12 5, 42 16 + 15] vi (0;0,5]
= [42 1, 42 16 + 15]

vi (0,5;1]

(A / B) = [(2 1)/(2 + 1), (3 2)/(2 + 1)] vi (0;0,5]

= [2 1)/(5 2), (3 2)/(2 + 1)] vi (0,5;1]
Trong trng hp n gin ny chng ta c th tnh cc hm thuc kt qu v
thu c

A+B(u) = 0

vi u 0 v u > 8
vi

0<u 4

= (8 u)/4 vi

4<u8

= u/4

A-B(u) = 0

vi u 6 v u > 2

= (u + 6)/4 vi 6 < u 2
= (2 u)/4

A.B(u)

=0

vi 2 < u 2
vi u < 5 v u > 15

36

= [3 (4 u)1/2]/2 vi
1/2

= (1 + u) /2

5 u < 0
0 u < 1/3

vi

1/2

3 u < 15

= [4 (1 + u) ]/2 vi

A/B(u)

=0

= (u + 1)/(2 2u)

vi u < 1 v u > 3
1u<0

vi

0 u < 1/3

= (5u + 1)/(2u + 2) vi
= (3 u)/(2u + 2)

1/3 u < 3

vi

1.3.11.4. Phng trnh s hc m

Cng nh trong s hc, khi chng ta c s hc cc s m th chng ta
c th gii cc phng trnh s hc. Chng ta s thy vi biu din tp m qua
h cc tp mc, chng ta c th d dng gii cc phng trnh s hc m.
Chng ta hy ly mt v d.
V d 1.14. Xt phng trnh m
A+X=B
(8*)
trong A v B l cc tp m cn X l tp m n. Ta hy tm nghim X v s
chng t rng nghim X = A B.
Xt tp mc mc (0, 1] ca 3 tp m trong (8*) v t A = [a1,
a2], B = [b1, b2] v X = [x1, x2]. R rng ta phi c cc rng buc sau:
a1 a2, b1 b2 v x1 x2. T (8*) ta c:
a1 + x1 = b1 v a2 + x2 = b2 v do x1 = b1 a1, x2 = b2
a2.
Nh vy cho phng trnh m (8*) c nghim ta phi c gi thit
(i)

b1 a1 b2 a2, vi mi (0, 1];

Ngoi ra, t iu kin n iu gim ca h X, < X X ta

suy ra x1 x1 x2 x2. Hay, mt iu kin tn ti nghim na l
(ii) < b1 a1 b1 a1 b2 a2 b2 a2 .
Vy, vi iu kin (i) v (ii), ta c
X=

37

( 0 ,1]

Mt cch tng t, phng trnh m

A . X = B s c nghim vi hai iu kin sau:
(i) b1/a1 b2/a2 , vi mi (0;1];
(ii) < b1/a1 b1/a1 b2/a2 b2/a2 .
1.3.12. Php ton kt nhp
Mt php ton trn tp m c ngha thc tin quan trng l php kt
nhp (Aggregation Operator). Trong cuc sng hng ngy con ngi thng
xuyn phi nh gi cc i tng trn c s tng hp cc nh gi theo tng
tiu ch nh gi no . V d, nh gi hc lc ca hc sinh hay sinh vin
trn c s cc im nh gi ca cc mn hc, hay nh gi cc phng n
u t mt nh my trn c s nh gi hiu qu kinh t, x hi, nh gi
phng n pht trin sn phm ca mt x nghip theo nhiu tiu ch khc
nhau
Mt cch hnh thc, bi ton t ra l gi s c n tiu ch nh gi Ci v
mi tiu ch c nh gi bng cc t ngn ng vi ng ngha biu th bng
cc tp m Ai~ , i = 1, , n. Hy xy dng php tnh cho php kt nhp cc
im nh gi Ai~ , i = 1, , n.
Chng ta s xy dng mt lp cc ton t nh vy, gi l php kt
nhp, trn c s cc tnh cht trc gic quan st c t bn cht ca vic tch
hp cc kin v xem chng l cc tin ca php kt nhp. Ta s thy sau
ny l php kt nhp l mt hm g: [0, 1]n [0, 1]. Khi vic kt nhp cc
im nh gi Ai~ trn khng gian Ui, i = 1, , n, s l mt tp m A ~ c
xc nh bng php kt nhp sau:
A ~ (u ) = g ( A1~ (u1 ), A2~ (u 2 ),..., An~ (u n )) , u = (u1, , un) U1 Un

Nh vy, nu chng ta c th pht trin mt l thuyt v cc php kt

nhp, th chng ta c cng c kt nhp cc kin hoc cc nh gi theo cc
tiu chun khc nhau.
Trc ht, mt cch hnh thc ha, php kt nhp l mt hm 2-ngi g :
[0;1]2 [0;1] c cc tnh cht sau c coi l cc tin :

38

Tin (Agg1). g c tnh cht kt hp, g(a, g(b, c)) = g(g(a, b), c) v do
ta c th vit :
g(a, b, c) = g(a, g(b, c)).
Nh vy, mt hm kt nhp g c th m rng thnh hm n-ngi
g(a1, a2, , an): [0;1]n [0;1]
Tin (Agg2). g l php ton ly ng (idempotent).
g(a, a, , a) = a, a [0;1]
ngha thc tin ca tin ny l r rng: nu cc kin l ging
nhau, th kt qu kt nhp phi khng thay i.
Tin (Agg2*). g tha iu kin bin sau:
g(0, 0, , 0) = 0 v g(1, 1, , 1) = 1.
D nhin, tin ny l trng hp ring ca Tin (Agg2) v do n l
mt rng buc nh hn kh nhiu Tin (agg2).
Tin (Agg3). g l hm lin tc.
i hi ny l t nhin trn thc t: cc kin xp x nhau th kt qu
kt nhp cng xp x nhau.
Tin (Agg4). g(a1, , an, g(a1, , an)) = g(a1, , an)
Tin (Agg4) m t mt tnh cht thc t l nu thm mt kin mi
trng vi gi tr kt nhp cc kin c khng lm thay i gi tr kt nhp
c.
Tin (Agg5). Tnh n iu tng: Vi mi cp (a1, , an) v (b1, , bn)
cc gi tr trong [0, 1], nu ai bi, vi i = 1, 2, ..., n, th
g(a1, , an) g(b1, , bn).
Tin (Agg6). Tnh cht giao hon: Vi bt k mt hon v v tr, : {1, 2,
, n} {1, 2, , n} ca cc ton hng ca php kt nhp g(a1, , an),
chng ta c:
g(a1, a2, , an) = g(a(1), a(2), , a(n))
ngha ca Tin (Agg6) l n m t mt kiu tnh hung thc t
trong th t cc kin khng quan trng trong kt nhp. iu ny cng

39

hp l trong mt lp cc bi ton ng dng. Tuy nhin, t mt cch nhn

khc, mt cu hi t ra l liu ta c th b yu cu ny khng? Cu tr li l
c v trong vic ly quyt nh tp th trong thc tin nhiu khi kin u
tin c nh hng mnh n kt qu ca php kt nhp, hoc ngc li, trong
cc tnh hung khc kin v cui li c nh hng mnh hn so vi cc
kin u. i vi cc loi bi ton ny, chng ta c l thuyt cc php kt
nhp khng giao hon. Tuy nhin, trong gio trnh ny chng ta khng cp
n lp cc php tnh ny.
By gi ta cho mt s v d v php kt nhp. Do tnh cht rt a dng
ca cc bi ton ng dng, v nguyn tc chng ta khng nht thit i hi
mt php kt nhp no phi tha mn c 6 tin trn.
1) Hm min v max:

Gi s g(a1, a2) = Min {a1, a2} (hay g(a1, a2) =

a1 a2)
Do tnh kt hp ca php Min, ta c th d dng m rng hm ny thnh
php n-ngi:
g(a1, a2, , an) = Min {a1, a2, , an}.
Bn cnh hm Min, xt hm Max h(a1, a2) = Max {a1, a2} (hay h(a1,
a2) = a1 a2).
Tng t, do tnh kt hp ca php Max, ta c th d dng m rng
hm ny thnh hm n-ngi:
h(a1, a2, , an) = Max {a1, a2, , an}.
D dng kim tra hm Min v Max tha tt c cc tin t (Agg1)
(Agg6).
2) Trung bnh c trng s:
WAvg(a1, a2, , an) =

1i n

wi ai , vi wi 0 v

1i n

wi = 1 .

Chng ta kho st cc tnh tha cc tin ca php kt nhp WAvg.

(a) R rng rng php WAvg tha cc tin ly ng, lin tc v n
iu tng.

40

(b) By gi ta kho st tnh tha Tin (Agg4) ca n.

nh l 1.2. Cho php kt nhp c trng s wAvg, nu n c n-i s ta s k
hiu n l WAvg(a1, a2, , an) =

1i n

win ai , vi win 0 v

1i n

win = 1 . Khi

, WAvg tha Tin (Agg4) nu v ch nu

win+1
, i = 1, , n
w =
1 jn wnj+1
n
i

(9*)

Chng minh: Trc ht ta gi thit rng php kt nhp Wavg tha Tin
(Agg4), ta c ng thc WAvg(a1, a2, , an) = WAvg(a1, a2, , an, WAvg(a1,
, an)), hay

1i n

win ai = 1i n win+1ai + wnn++11 1in win ai = 1i n ( win+1 + wnn++11 win ) ai

T ng thc ny ta suy ra win =

win+1
=
1 wnn++11

win+1
, ta thu c (9*).
1 jn w nj+1

Ngc li, rt d dng kim chng rng nu cc trng s ca php kt nhp

WAvg c mi lin h (9*) th WAvg s tha Tin (Agg4).
(c) C th kim tra rng WAvg khng c tnh cht kt hp, khng tha
Tin (Agg1).
(d) WAvg khng c tnh cht giao hon, khng tha Tin (Agg6).
nh l 1.3. Nu tn ti hai trong s wi v wj ca php kt nhp WAvg sao cho
wi wj, th php WAvg khng giao hon.
Chng minh: Xt mt b gi tr (a1, a2, , an) sao cho ai = 1, cc gi tr khc
u bng 0, (0, , 0, ai = 1, 0, ,0 ), v xt mt php hon v hon v hai
v tr vi ch s i v j, cn cc v tr khc gi nguyn. Nu php WAvg c tnh
giao hon ta phi c
WAvg(a1, a2, , an) =
=

1i n

1i n

wi ai = wi = WAvg(a(1), a(2), , a(n)) =

wi a (i ) = wj.

iu ny mu thun vi gi thit wi wj.

3) Php trung bnh cng s hc

41

Php kt nhp trung bnh cng c k hiu l Avg v c nh ngha

nh sau

Avg(a1, a2, , an) =

1i n

1
ai .
n

Trong cuc sng hng ngy chng ta thng hay gp v s dng php
kt nhp ny tng hp cc kin nh gi hay im nh gi theo cc thiu
chun khc nhau. Bay gi chng ta kho st xem php kt nhp quen thuc
ny s tha mn cc tin no v vic kt nhp.
(a) R rng l php Avg tha cc tin v tnh ly ng, lin tc, n
iu tng.
(b) By gi ta xem xt tnh tha ca php Avg i vi Tin (Agg4).
Ta tnh biu thc
Avg(a1, a2, , an, Avg(a1, a2, , an)) =

1i n

1
1
)ai
+
n + 1 n(n + 1)

1 i n

1
1
ai ] +
n +1
n +1

1i n

1
ai =
n

1i n

1
ai
n

Avg(a1, a2, , an).

Biu thc ny chng t rng php kt nhp Avg tha Tin (Agg4).
(c) Tnh giao hon ca php Avg c lin h cht ch vi nh l 1.2. C
th, ta c nh l sau:
nh l 1.4.. Php kt nhp trung bnh c trng s WAvg c tnh giao hon th
n l php ly trung bnh cng s hc Avg.
Chng minh: Gi s WAvg c tnh cht giao hon, vi mi php hon v v tr
cc hng t , ta c
WAvg(a1, a2, , an) = WAvg(a(1), a(2), , a(n)) (10*)
Xt b gi tr (1, 0, , 0) v php hon v ch i vi hai v tr th nht v
v tr th i, cc v tr cn li gi nguyn. Thay vo (10*) ta thu c
WAvg(a1, a2, , an) = w1 = wi = WAvg(a(1), a(2), , a(n)).

42

iu ny ng vi mi ch s i = 1, , n. Do

1i n

wi = 1 , ta suy ra wi =

1/n, vi mi i.
4) Php trung bnh cng tng qut ha
Php kt nhp trung bnh cng tng qut ha c xc nh bi cng
thc sau
g(a1, a2, , an) =

a1 + ... + a n

1/

vi R, tp s thc, v ai 0, i = 1, , n, khi < 0.

D dng kim tra thy rng php kt nhp ny tha cc tin ly
ng, lin tc, n iu tng v giao hon. Tuy nhin, bng vic kim chng
vi cc b gi tr (a1, a2, , an) c th ta c th ch ra rng, ni chung, n
khng tha tnh cht kt hp v Tin (Agg4).
Vi cc gi tr (, +) khc nhau n s xc nh cc php kt
nhp trung bnh cng khc nhau.
- Khi 0 th g xc nh php kt nhp trung bnh hnh hc g0 = (a1
. a2 an)1/n
Thc vy, ta tnh gii hn :

lim ln g = lim

ln(a1 + ... + a n ) ln n

p dng quy tc lHospital chuyn v ly gii hn theo thng ca o hm

ta thu c
a1 ln a1 + ... + a n ln an ln a1 + ... + ln an
=
= ln(a1 .a 2 ...an )1 / n .

0
a1 + ... + a n
n

lim ln g = lim

l iu ta cn chng minh.
- g(a1, a2, , an) = Min {a1, a2, , an} v g+(a1, a2, , an) = Max
{a1, a2, , an}

43

Thc vy, khi , vi amin = Min {a1, a2, , an} v lu rng

l s m, ta c

lim ln g = lim

ln(a1 + ... + an ) ln n

ln a min
= lim

a
+ ln( 1
amin

+ ... + n
a min

) ln n

= ln amin
v ta thu c iu cn chng minh.
i vi trng hp g+ vic chng minh hon ton tng t.
- Vi = 1, ta c g-1(a1, a2, , an) =

n
, ta c hm ly
a + ... + an1
1
1

trung bnh iu ha; vi = +1, ta c g+1(a1, a2, , an) =

a1 + ... + an
, ta c
n

php trung bnh s hc.

5) Php trung bnh cng trng s theo th t (Php ton OWA)
Trong nhiu cng trnh nghin cu v ng dng, ngi ta thng s
dng php kt nhp c gi l php ly trung bnh cng trng s theo (quan
h) th t (ordered weighted averaging operations (OWA)) v k hiu l gw.
N c nh ngha nh sau. Cho mt vect trong s (w1, w2, , wn), wi (0,
1] v w1 + + wn = 1. Khc vi php trung bnh cng c trng s, y, i
vi mi b gi tr ca i s, (a1, a2, , an), trc ht n c sp xp theo
quan h th t gim dn, ta thc hin mt hon v (a(1), a(2), , a(n)) sao
cho a(i) l s ln nht th i trong cc gi tr ca i s cho. Ni khc i,
a(i) a(j), nu i < j. Khi ,
gw = w1a(1) + w2a(2) + + wna(n)
V d, cho vect trng s (0,3, 0,1, 0,2, 0,4) v b gi tr (0,6, 0,9, 0,2,
0,6). Sp xp b cc gi tr ny theo th t gim, ta thu c 0,9, 0,6, 0,6, 0,2
v do , theo nh ngha trn,
gw(0,6, 0,9, 0,2, 0,6) = 0,3 0,9 + 0,1 0,6 + 0,2 0,6 + 0,4 0,2 = 0,53

44

D dng kim chng rng php OWA tha cc tin ly ng, lin
tc, n iu tng v giao hon.
By gi ta kho st mt s trng hp c bit:
- Vi vect trng s wmin = (0, 0, , 0, 1) php OWA s tr thnh php
Min v vi wmax = (1, 0, , 0), php OWA s tr thnh php Max.
- g wmin ( a1 ,..., a n ) = Min {a1, a2, , an} v g wmax ( a1 ,..., an ) = Max {a1,
a2, , an}
- Vi vect trng s w = (1/n, , 1/n), r rng php OWA tr thnh
php trung bnh s hc.
nh l 1.5. Vi mi php kt nhp g tha tin ly ng v n iu tng,
ta c
Min {a1, a2, , an} g(a1, a2, , an) Max {a1, a2, , an} (11*)
Ngc li, nu hm g tha cng thc (11*) th n c tnh cht ly ng.
Chng minh: t amin = Min {a1, a2, , an} v amax = Max {a1, a2, , an}.
Khi , p dng tnh ly ng v n iu tng, ta thu c
amin = g(amin, , amin) g(a1, a2, , an) g(amax, , amax) = amax
Ngc li, gi s g tha cng thc (11*). Khi ,
a = Min {a, a, , a} g(a, a, , a) Max {a, a, , a} = a, ngha l
g c thnh cht ly ng.
By gi ta kho st mt s tnh cht hay ca cc php kt nhp. Trc
ht, ta nhc li bi ton v phng trnh hm Cauchy: Tm h cc hm s thc
tha mn phng trnh hm
f(x + y) = f(x) + f(y)

(12*)

Cauchy nm 1821 chng t rng nu vi gi thit f lin tc, ch c

h hm c dng f(x) = cx, c R, l nghim ca bi ton (12*). Sau ngi
ta chng minh rng khng nh ny vn cn ng vi mt trong cc iu kin
rng buc sau:
- f lin tc ti mt im no ;

45

- f n iu trn mt khong no ;
- f gii ni trn mt khong no .
Vic gii bi ton ny trong trng hp bin thc kh phc tp.
tham kho, ta gii bi ton trong trng hp f l lin tc.
Trc ht ta chng minh khng nh khi cc bin nhn cc gi tr trong
tp cc s hu t Q. Thc vy, vi iu kin (12*) ta s chng t rng:
- f(0) = 0: t y = 0, ta c f(x + 0) = f(x) + f(0) v do f(0) = 0.
- f(x) = f(x): V, khi t y = x, ta c f(x + (x)) = f(x) + f(x) = f(0)
= 0.
- f(nx) = nf(x): V, f(nx) = f(x + x + + x). p dng h thc (12*) n 1
ln ta thu c ng thc cn chng minh.
1
x
y
- f = f ( x) : t y = nx ta thu c f(y) = nf(x) = nf(x) = nf ,
n

iu cn chng minh.
T hai khng nh cui ta suy ra
x m
f m = f ( x) hay f ( xq) = f ( x )q
n n

(12*)

Xem q l bin nhn gi tr hu t, q Q, v x l mt hng c chn l 1, ta

c :

f(q) = cq, c = f(1) v q Q.

V Q tr mt trong tp cc s thc R, f l lin tc ta suy ra khng nh ng

trn trng s thc R.
nh l 1.6. Gi s hm g: [0, 1]n R+ tha iu kin bin (Agg2*), tnh n
iu (Agg5) v tnh cht sau:
g(a1 + b1, , an + bn) = g(a1, , an) + g(b1, , bn) (13*)
trong ai, bi [0, 1], i = 1, , n. Khi , ta c
g(a1, , an) =

1i n

wi ai , vi wi > 0, i = 1, , n.

Ngoi ra nu n tha tnh ly ng (Agg2) th g l php trung bnh cng c

trng s.
Chng minh: Ta t gi(ai) = g(0, ...,0, ai, 0, ..., 0). Khi , gi tha h thc
(12*) v theo li gii ca bi ton phng trnh hm Cauchy vi rng buc

46

tnh n iu, n phi c dng gi(x) = wix, trong wi = gi(1) > 0. Do vy, t
gi thit (13*), ta suy ra
g(a1, , an) = g(a1, 0, , 0) + g(0, a2, , an)
v p dng tip tc nh vy ta thu c
g(a1, , an) = g(a1, 0, , 0) + g(0, a2, 0, , 0) + + g(0, ,
0, an)
= g1(a1) + g2(a2) + + gn(an) =

1i n

wi ai

Ngha l ta thu c iu cn ta chng minh.

Nu g tha thm tnh cht ly ng, ta c
a = g(a, , a) = a 1in wi , hay

1i n

wi

=1

iu ny chng t g l php trung bnh cng c trng s.

1.4. Quan h m
1.4.1. Khi nim quan h m
nh ngha 1.7. Cho U l tch -cc ca n min c s Ui, i = 1, , n. Khi
, mi mt tp m trn U c gi l mt quan h m n-ngi v c k
hiu l R, gi l tn ca quan h , v n c biu th bng cng thc sau:
R =

U1...U n

(u1 ,..., u n ) /(u1 ,..., u n )

trong (u1, , un) l hm thuc ca tp m R.

thuc (u1, , un) c ngha cc i tng u1, , un tng ng ca
cc min c s U1, , Un, c quan h R vi nhau vi tin cy hay ph
hp chnh l (u1, , un).
Trong trng hp R l quan h ri rc th n c th biu th bng mt
bng vi tn hng l tn cc phn t trong U, cn tn ct l tn cc phn t
trong V. Trong trng hp ny ta cn ni R c biu din bng ma trn.
V d, xt hai min c s U = V = {1, 2, 3, 4}. Quan h m ln hn rt
nhiu gia cc phn t ca U s c biu th bng bng sau:

47

Bng 1.6: Quan h m

Ln hn rt nhiu

0,0

0,0

0,0

0,0

0,3

0,0

0,0

0,0

0,8

0,0

0,0

0,0

1,0

0,8

0,3

0,0

Mi mt gi tr thuc trong bng ny, chng hn gi tr 0,8 ti hng

3 ct 1, c ngha cp gi tr (3, 1) tha quan h Ln hn rt nhiu vi
ph hp l 0,8, hay gi tr 3 ln hn rt nhiu gi tr 1 vi ph hp (vi
quan h ln hn rt nhiu) l 0,8.
Ta xt mt v d khc vi U = V = R, tp tt c cc s thc. Trn tp s
thc ny ta c khi nim trc quan v s gn nhau gia cc s thc. Quan h
m gn vi, k hiu l Rgn, c th biu th bng cng thc sau:
Rgn =

|u v|
a

U V

/(u , v) .

1.4.2. Quan h m v tri thc dng lut nu-th

Mt dng biu din tri thc quan trng trong tr tu nhn to l tri thc
c pht biu di dng mnh nu-th nh sau:
Nu cng dng in I l ln, th vng quay m t in N l nh
(14*).
Mnh (14*) biu th mi quan h m gia i lng cng
dng in v i lng s vng quay ca m t in. Theo ngha , phi c
kh nng biu din (14*) bng mt quan h theo nh ngha 1.7. tng ca
phng php chuyn mt mnh ngn ng nh trn thnh mt quan h m
c thc hin nh sau:
Gi s min c s ca bin ngn ng I l UI = [0, 10] theo n v
Ampe v min c s ca bin ngn ng N l VN = [400, 2000] theo n v
vng/pht. Khi nim m ln ca I c biu th qua tp m vi hm thuc

I-ln: [0, 10] [0, 1], khi nim nh ca N c biu th bng tp m vi

hm thuc N-nh: [400, 2000] [0, 1]. Khi , mt tng trc quan biu

48

din theo tng im (u, v) (pointwise) mang tnh nh lng ca mnh

(14*) l:
Nu I := I-ln(u)

th N := N-nh(v)

Hay, mt cch hnh thc hn, ta c th vit

I := I-ln(u) N := N-nh(v)

(15*)

Cng thc (15*) cho php ta nhn nhn r rng hn mi quan h gi 2

phn t u UI v v VN. Vn cn li l t (15*) ta c th tnh gi tr
thuc ca cp phn t (u, v). V hai gi tr I-ln(u), N-nh(v) [0, 1] cng
phn nh tnh ng n ca ng thc u = ln v v = nh, ta c th xem chng
nh gi tr chn l ca mt lgic a tr trn on [0, 1]. Do ng ngha ca
(15*) c th biu th bng

I-ln(u)
trong

N-nh(v)

(16*)

l mt php ko theo lgic no ca lgic a tr v do gi tr

I-ln(u)

N-nh(v) [0, 1].

Mt vi v d ca php ko theo

Ko theo nh phn (binary): s

Ko theo chun (Standar):

Ko theo Goedel:
Ko theo Madami:
hc) .
Ko theo Lukasiewicz

thng c s dng nh:

= (1 s) t

= 1

nu s t

= 0

nu s > t

= 1

nu s t

= t

nu s > t

t
t

= s . t (trong . l tch s

= 1 (1 s + t)

1.4.3. Cc php tnh trn quan h

V quan h cng l tp m nn cc php tnh trn tp m c trnh by
trong Mc 1.3 cng l cc php tnh trn quan h. Tuy nhin, trn quan h c
nhng php tnh c th ring m trn tp m ni chung khng c, chng hn
php tnh hp thnh di y:

49

nh ngha 1.8. Gi s R l quan h m trn UV v S l quan h m trn

VW. Khi , php hp thnh ca hai quan h ny l mt quan h trn UW,
c k hiu l RS v c nh ngha nh sau:
Ro S =

vV

[ R (u, v) S (v, w)] /(u, w)

(17*)

trong c th l mt php tnh 2-ngi trong [0,1] c tnh giao hon, kt

hp v phn phi i vi php max . Nu l php min , th ta c php hp
thnh max-min, nu l php nhn s hc . ta c php hp thnh maxproduct.
i ngu vi php hp thnh (17*) l
Ro S =

vV

[ R (u, v) * S (v, w)] /(u, w)

(18*)

trong * l mt php tnh i ngu vi . Vi * l max ta c php hp thnh

min-max i ngu vi php hp thnh max-min, vi * l ta c php hp
thnh min-sum i ngu vi php hp thnh max-product.
Nu R v S l cc tp m ri rc, tc U, V v W l hu hn, chng hn
U = {u1, , um}, V = {v1, , vp} v W = {w1, , wn}. Khi , hm thuc ca
tp m (18*) ti cp phn t (ui,wj) c dng

RoS(ui,wj) = kp=1 [ R (ui , vk ) S (vk , w j )]

(19*)

Quan st cng thc (19*) c th nhn thy s ng dng ca n vi

biu thc tnh phn t (i,j) ca tch hai ma trn, vi tng y c hiu l
php max , tch c hiu l php tnh . Ngha l, tnh gi tr RoS(ui,wj),
ta ly cc phn t ca hng th i ca bng R nhn bng php vi cc phn t
tng ng ca ct th j ca bng S; ly tng bng php max cc kt qua thu
c.
nh l 1.7. Php hp thnh c nh ngha nh trong nh ngha 1.8 c
tnh cht kt hp, ngha l, cho cc quan h m R trn khng gian UV, S trn
khng gian UW v Q trn khng gian WZ, chng ta c ng thc sau:
(R o S) o Q = R o (S o Q) = R o S o Q

(20*)

V d 1.15. Xt mt qu trnh x l thng tin nh trong hnh (1) ca Hnh 1.9.

R v S l cc quan h m biu din cc tri thc, chng hn, di dng mt tp

50

lut if-then. Ngoi ra, gi s R v S l cc quan h m vi gi thit ri rc nh

c xt trn. l vect hng m-chiu c xem nh l d liu u vo,
l vect hng p-chiu c xem nh kt qu x l trung gian, cn = (g1, ,
gn) l vect output n-chiu biu th vect u ra. y chng ta gi thit rng
qu trnh x l thng tin tng tc gia cc

R
S
qu trnh thc t c m phng bng cc (1)
php hp thnh. Ngha l, d liu u ra
c tnh theo cc cng thc sau:
(2)

= o R, = o S

RoS

(21*)
Hnh 1.9

Vi tnh cht ca cc php tnh nu trong nh ngha 1.8, trong Hnh

1.9 qu trnh (1) l tng tng vi qu trnh (2).
Thc vy, gi s hm thuc ca R l R(ui, vk), hm thuc ca S l

S(vk, wj) v = (a1, , am). Khi , do tnh cht kt hp, ta ln lt tnh theo
cng thc (21*) nh sau:

o R = ( im=1 [ai R (vi , v1 )] , , im=1 [ai R (vi , v p )] )

v thnh phn th j ca vect = o S s l:
gj = lp=1 { im=1[ai R (ui , vl )] R (vl , w j )}
Theo tnh phn phi ca php tnh i vi php max, v do tnh giao
hon v kt hp ca php max, chng ta c
gj = lp=1 im=1[ai R (ui , vl ) R (vl , w j )] = im=1 lp=1[ai R (ui , vl ) R (vl , w j )]
= im=1 {ai lp=1 [ R (ui , vl ) R (vl , w j )]}
C th nhn thy biu thc lp=1 [ R (ui , vl ) R (vl , w j )] chnh l phn t cij ca ma
trn R o S, v do

= o (R o S)

(22*)

Nh vy, s tng ng ca cc cng thc (21*) v (22*) em li cho

ta ngha thc tin ca php hp thnh.

51

1.4.4. Quan h m 2-ngi

Mt lp cc quan h m quan trng l quan h m 2-ngi, chng hn
quan h bn thn, bn hng gn gi, hc gii hn, ...
Quan h 2-ngi R trn U U, hay gi l quan h trn khng gian U, c
nhng tnh cht c bit m cc quan h khc khng c. Trong nhng quan h
ny c quan h n v E c nh ngha bi hm thuc sau:

E(u, u) = 1, vi u U v R(u, v) = 0, vi u, v U, u v.
nh ngha 1.9. Cho R l quan h m 2-ngi trn U U. Khi ta ni R l:
Phn x

nu v ch nu R(u, u) = 1, vi u U hay E R;

Phn phn x

nu v ch nu R(u, u) = 0, vi u U;

i xng

nu v ch nu R(u, v) = R(v, u), vi u, v U;

-Bc cu

nu v ch nu R(u, v) R(u, w) R(w, v), u,

v, w U;
*-Bc cu i ngu: nu v ch nu R(u, v) R(u, w) * R(w, v), u, v, w
U,

trong * l php tnh i ngu i vi .

Mt quan h m c c 3 tnh cht phn x, i xng v -bc cu c

gi l quan h tng t (similarity) hay quan h tng ng m.

Mt quan h m c 3 tnh cht phn phn x, i xng, *-bc cu i
ngu c gi l quan h tng t i ngu.
V d quan h bn thn, quan h ln hn rt nhiu l nhng quan
h tng ng m v chng u l cc quan h phn x, i xng v bc cu.
Trong thc t chng ta d dng xy dng c quan h m phn x v
i xng, nhng kh c th c ngay tnh cht -bc cu. Quan h m R c 2
tnh cht phn x v i xng c gi l quan h ging nhau (resemblance)
hay quan h gn gi (proximity). c c tnh - bc cu ca quan h m R
ta thc hin php ly -bc cu, k hiu l R^ c nh ngha l n l quan
h -bc cu nh nht cha R, ngha l
R^ =

I{S : S is transitive & R S} .

52

Ta s dng k hiu nh sau: R2 = R o R; Rk+1 = Rk o R, vi k = 1, 2,

nh l 1.8. Gi s R l quan h gn gi. Khi , ta c
(i)

R^ = R R2 Rk =

Rk

k =1

(ii) Nu U hu hn v c n phn t, th ta c
(iii) Nu l, Rl = Rl+1, th ta c

R^ =
R^ =

UR

UR

k =1

k =1

(iv) R l tng t nu R2 R v khi R^ = R.

V d 1.16. m t s gn gi gia cc gi tr m t mu mt ca con ngi
ta c th xy dng mt quan h m gn gi nh sau. Gi s U = {en, nu,
xanh, xanh hi sm, nu en, en nu, xanh nht}. C nhiu bi ton thc t
i hi so snh, tm kim v chng ta c th gii quyt bi ton ny da trn
vic xy dng quan h tng t, v trc ht xy dng quan h gn gi.
Chng hn quan h sau:
Bng 1.7. Quan h gia cc mu

en

nu
en

en
nu

nu xanh

xanh hi
sm

xanh nht

en

1,0

0,7

0,85

0,6

0,0

0,3

0,0

nu en

0,7

1,0

0,92

0,86

0,0

0,4

0,0

en nu

0,85

0,92

1,0

0,82

0,0

0,2

0,0

nu

0,6

0,86

0,82

1,0

0,0

0,25

0,0

xanh

0,0

0,0

0,0

0,0

1,0

0,9

0,84

xanh hi sm 0,3

0,4

0,2

0,25

0,9

1,0

0,65

0,0

0,0

0,0

0,84

0,65

1,0

xanh nht

0,0

D dng kim chng n l quan h gn gi: n l phn x v n ng nht

bng 1 trn ng cho chnh; n l i xng v cc gi tr i xng qua
ng cho chnh.

1.5. i s cc tp m

53

L thuyt tp m l c s ton hc cho vic pht trin cc phng php

m phng lp lun ca con ngi. V nguyn tc, vn t duy, lp lun ca
con ngi l vn cc k phc tp v do khng th s dng mt cu trc
ton hc duy nht m phng. V vy, mc tiu ca chng ta l cng xy
dng c nhiu cu trc i s cc tp m th cng tt chng ta c th
linh hot trong tip cn cc vn ng dng.
1.5.1. T-norm v t-conorm
Trong nh ngha cc php tnh hp v giao trn tp m trong Mc 1.3,
chng ta s dng hai cp php tnh 2-ngi trn [0;1] l cp min () v max
() v cp php tnh tch i s a.b (.) v tng i s () a b = a + b a.b.
D dng kim chng chng l nhng cp i ngu De Morgan. By gi chng
ta s a ra mt h cc cp i ngu t-norm v t-conorm.
nh ngha 1.10. Mt hm 2-bin T : [0;1] [0;1] [0;1] c gi l php tnorm nu n tha cc tnh cht sau vi a, a, b, c [0;1]:
(T1) Tnh cht iu kin bin
(T2) Tnh cht giao hon

:
:

T(a, 1) = a
T(a, b) = T(b, a)

(T3) Tnh cht n iu

a a T(a, b) T(a, b)

(T4) Tnh cht kt hp

T(T(a, b), c) = T(a, T(b, c))

Chng ta d dng kim chng rng php min () v php tch i s (.) l cc
php t-norm v chng c k hiu tng ng l Tm v Tp. Php t-norm Tm
() c gi l php giao m chun (fuzzy standard intersection).
Mt tnh cht kh hay ca php ton hai ngi T no l tnh ly ng
(idempotency) ni rng T(a, a) = a, vi a [0;1]. Tuy nhin, sau y chng
ta ch ra mt tnh cht c tn ca php giao tiu chun.
nh l 1.9. Php giao tiu chun l php t-norm duy nht c tnh cht ly
ng.
Chng minh: Tt nhin ta thy Tm c tnh cht ly ng, min{a, a} = a, vi
a [0;1]. By gi ta xt bt k php t-norm no m T(a, a) = a, vi a
[0;1]. Khi , vi a, b [0;1] v khng mt tnh tng qut ta gi s a b,
theo tnh cht n iu v tnh cht v iu kin bin ta c

54

a = T(a, a) T(a, b) T(a, 1) = a, Do vy, T(a, b) = a =

min{a, b}.
nh l ny gii thch l do ti sao chng ta khng xem tnh cht ny l
tin ca php t-norm.
Mt s tnh cht quan trng ca php t-norm m chng ta cn i hi
cn phi c trong nhiu ng dng, khi cn thit cng c th c coi l cc
tin , c pht biu sau y.
(T5) T l hm hai bin lin tc (Tnh lin tc);
(T6) T(a, a) < a
(Tnh ly ng di (subidempotency));
(T7) a < a v b < b T(a, a) < T(b, b)

(Tnh n iu cht).

V d v nhng php t-norm hay c s dng l cc php sau:

Php giao m tiu chun: Tm(a, b) = min{a, b};
Php tch i s:
a.b;
Php hiu gii ni: T(a, b) = max{0, a + b 1};
1

Php giao cht :

T(a, b) =

khi b = 1
khi a = 1
khi a 1 & b 1

Ngoi ra, cc php tnh sau cng l t-norm:

TL(a, b)
= max {0, a + b 1}
T*(a, b)

a nu b = 1

b nu a = 1
0 nu a 1 & b 1

Chng ta c cc bt ng thc sau:

T* TL Tp Tm

(23*)

v, vi mi T-norm T:
T* T Tm

(24*)

Php giao cht ting Anh l drastic intersection. Nu dch theo ngha en th gi l php giao mnh.
Chng ti cho rng ch cht trong ting Vit trong ng cnh ny c ngha ph hp hn.

55

Mt php tnh i ngu vi php t-norm c gi l php t-conorm v c

nh ngha nh sau,
nh ngha 1.11. Mt hm 2-bin S : [0;1] [0;1] [0;1] c gi l php tconorm, hay cn gi l S-norm, nu n tha cc tnh cht sau vi a, a, b, c
[0;1]:
(S1) Tnh cht gii ni :
(S2) Tnh cht giao hon:

S(a, 0) = a
S(a, b) = S(b, a)

(S3) Tnh cht n iu:

a a S(a, b) S(a, b)

(S4) Tnh cht kt hp:

S(S(a, b), c) = S(a, S(b, c))
Nh vy, ch c tnh cht (T1) v (S1) lm nn s khc bit gia hai h
php tnh T-norm v S-norm.
Di y l mt vi S-norm:
Sm(a, b)
= max{a, b}
SL(a, b)
= min{1, a + b}
Sp(a, b)
= a + b a.b
S*(a, b)
= a nu b = 0
= b nu a = 0
= 1

nu a 0 & b 0.

V mt ngha lgic, php T-norm c s dng m rng ng ngha ca

php lgic AND, cn php S-norm m rng ng ngha ca php OR.
By gi chng ta m rng ng ngha ca php ph nh (negation). Gi tr
chn l trong on [0, 1] chng ta s dng php 1 m ta ng ngha
php ph nh. Di y, chng ta s a ra mt h php ph nh nh sau:
nh ngha 1.12. Hm N : [0;1] [0;1] c gi l php ph nh nu n c
cc tnh cht sau, vi mi a, a [0;1]:
(N1) Tnh n iu gim :

a a N(a) N(a)

(N2) Tnh ly ng

N(N(a)) = a

C th suy ra rng hm N trong nh ngha trn phi l nh x 1-1.

nh ngha 1.13. Ba php tnh T-norm T, S-norm S v php ph nh N c
gi l mt h i ngu (T, S, N) nu chng tha u kin sau:

56

N(S(a, b)) = T(N(a), N(b))

Chng ta c th kim chng cc h sau l h i ngu:

(25*)

(, , 1-), (, , 1-), (TL, SL, 1-) v (T*, S*, 1-)

1.5.2. i s cc tp m
nh ngha 1.14. Cho mt h i ngu bt k = (T, S, N) v khng gian c
s U. Gi F(U) h tt c cc tp m trn U. i s cc tp m trn F(U) da
trn h i ngu l mt cu trc A = (F(U), , , ) vi cc php tnh
c nh ngha nh sau:
- Php giao : A B =

T (

A~

(u ), B ~ (v) /(u , v)

- Php hp :

A B =

S (

A~

(u ), B ~ (v)) /(u , v)

- Php b :

A =

N (
U

A~

(u )) / u

i s cc tp m A c cc tnh cht sau:

1) Cc php tnh v c tnh giao hon v kt hp. Chng hn chng ta
chng t chng c tnh kt hp. Nh rng php S-norm S c tnh cht kt hp.
(A B) C =
=

S (S (
U

S (
U

A~

A~

(u ), B~ (u )), C ~ (u )) / u

(u ), S ( B ~ (u ), C ~ (u ))) / u

= A (B C)
Tng t, chng ta c th kim chng cc khng nh cn li pht biu
trn.
2) Nu php tnh T-norm T c tnh ly ng, T(a, a) = a vi a U, th
php giao cng c tnh ly ng
A A = A, vi A F(U, [0;1]).
Tng t, nu php S-norm S l ly ng, S(a, a) = a vi a U, th php
hp cng c tnh ly ng
A A = A, vi A F(U, [0;1]).
Thc vy, ta kim chng cho php giao:

57

 T (

A A =

A~

(u ), A~ (u )) / u

A~

(u ) / u

=A

Cng kim chng tng t nh vy chng ta c tnh cht sau:

3) Nu cc php T v S phn phi ln nhau th cc php v cng phn
phi ln nhau
(A B) C = (A C) (A C) v
(A B) C = (A C) (A C)
A = v A U = A v

4)

A = A

v A U = U

5) Tnh cht i ngu De Morgan:

(A B) = ( A) ( B) v
(A B) = ( A) ( B)
( A) = A

6) Tnh cht ly ng:

7) Nhn chung, chng ta c tnh cht sau m n rt khc bit vi tp m kinh

in:
A ( A) ;

A ( A) U

1.5.3. Quan h gia i s tp m v i s cc tp kinh in

Trong Mc 1.1 chng ta bit rng nh x h : A~ F(U) { A~ P(U): 0
1} thit lp mt song nh t tp tt c cc tp m F(U) vo tp tt c cc tp
kinh in P(U). iu ny gi mt hy vng c mt mi lin h cht ch v
p gia khi nim tp m v khi nim tp kinh in.
nh l 1.10. Cho Ai~ F(U) vi i I, I l tp ch s no . Khi ,
(i)
(ii)

U
U

iI

(U A )
= (U A )

Ai~

iI

Ai~ +

iI

iI

~
i

~
i

v
v

I
I

iI

iI

(I A )
(I A )

Ai~ =
Ai~ +

iI

iI

~
i

~
i

Chng minh: (i) Trc ht ta chng minh ng thc trong (i). Ta thy, u
IiI Ai~ nu v ch nu vi i I, u Ai~ hay Ai~ (u ) . iu ny tng
ng vi khng nh

58

Infi I Ai~ (u ) .

(26*)

Theo nh nga php giao cc tp m, (26*) tng ng vi s kin u

(I

iI

Ai~

) . Nh vy, ng thc trong (i) c chng minh.

(ii) c chng minh mt cch tng t.

Ta c th chng t ng thc khng th xy ra i vi cc bao hm
thc trong nh l trn. Chng hn, i vi bao hm thc trong (i), ta xt v d
sau.
Gi s cc tp m Ai~ c hm thuc cho bi Ai~ (u ) = 1 1/i, vi mi u
U v i N. Khi ,

(U

iI

Ai~ (u ) = Sup i N Ai~ (u ) = Sup i N (1 1/i) = 1

(U

Do ,

iI

Ai~ = U.
1

Mt khc, vi mi i N v mi u U, ta c Ai~ (u ) = 1 1/i < 1 v do ,

Ai~1 = , vi mi i N

Vy ta suy ra,

iI

Ai~1 = U =

(U

iI

Ai~ .
1

nh l 1.11. Xt A~, B~ F(U). Khi , ta c

A~ B~ nu v ch nu A~ B~ , vi bt k [0;1];

(i)
v

A~ B~ nu v ch nu A~+ B~+ , vi bt k [0;1].

A~ = B~ nu v ch nu A~ = B~ , vi bt k [0;1];

(ii)
v

A~ = B~ nu v ch nu A~+ = B~+ , vi bt k [0;1].

Chng minh: chng minh (i), gi s A~ B~, A~(u) B~(u), vi u U.

iu ny ko theo khng nh A~ B~ , vi bt k [0;1]. Ngc li, gi
s phn chng l A~ B~ , vi bt k [0;1] nhng A~ B~. Vy, phi c
u0 U sao cho A~(u0) > B~(u0). Ly sao cho A~(u) > > B~(u). Vi nh
vy, ta c u0 A~ nhng u0 B~ , ngha l A~ B~ , m iu nu mu thun
vi gi thit l A~ B~ , vi bt k [0;1].

59

Mt cch hon ton tng t, chng ta d dng chng minh nhng

khng nh cn li ca nh l.
nh l 1.12. Cho A~ F(U). Khi , vi mi [0;1], ta c
~
~
~
(i) A = I < A = I < A + ;
~
~
~
(ii) A + = U < A = U < A + .

Chng minh: (i) Vi < , v vi > 0 nh, ta c < + < v r

rng, A~ A~+ A~+ A~ . Cc bao hm thc ny ko theo h thc sau
A~

Gi s u

<

<

A~

<

A~+ .

A~+ nhng u A~ . Khi , ta c A~(u) <

v vi nh,

ta cng c A~(u) < < < . Vy, u A~ v do u A~+ . Suy ra, u

<

A~+ mu thun vi gi thit. iu ny chng t ng thc (i) phi xy

ra.
Bng phg php tng t, chng ta c th chng minh (ii).
nh l 1.13 (nh l phn tch th nht). Vi mi A~ F(U) ta c cng
thc biu din tp m qua cc tp mc sau
A~ =

[ 0 ,1]

A~

(27*)

trong l s v hng, A~ l tp m c dng tch ca s v hng v tp

kinh in v php hp v hn v phi ca (27*) l php hp cc tp m.
Chng minh: chng minh ng thc gia hai tp m trong (27*) ta s
chng t rng hai hm thuc ca chng ng nht bng nhau trn U. Tht vy,
xt mt phn t u U bt k v t = A~(u). Theo nh ngha, ta c ng
thc sau

[ 0,1]

A~ (u ) = Sup [0,1] A~ (u )

= max {Sup[0,] A~ (u ) , Sup (,1] A~ (u ) }. (1)

Vi [0;], A~(u) = hay u A~ v do A~ (u ) = . Vi Vi
(;1], ta c A~(u) = < v do vy u A~ v A~ (u ) = 0. T (1) ta suy ra

60

[ 0 ,1]

A~ (u ) = Sup[0,] A~ (u ) = Sup[0,] = = A~(u).

Vy ng thc (27*) c chng minh.

Bng cch chng minh tng t ta thu c nh l sau
nh l 1.14 (nh l phn tch th hai). Vi mi A~ F(U) ta c cng thc
biu din tp m qua cc tp mc sau
A~ =

[ 0 ,1]

A~+

(28*)

trong l s v hng v A~+ l tp m c dng tch ca s v hng v

tp kinh in.
K hiu Image(A~) tp nh hay tp cc gi tr ca hm thuc A~(.).
Trong thc t chng ta quan tm n trng hp cc tp m A~ ri rc, ngha
l tp nh Image(A~) l hu hn. Ta chng t rng tp ch s trong (27*) c
th thay bng tp nh Image(A~) [0;1].
nh l 1.15 (nh l phn tch th ba). Vi mi A~ F(U) ta c cng thc
biu din tp m qua cc tp mc sau
A~ =

Im age ( A~ )

A~

(29*)

trong l s v hng v A~ l tp m c dng tch ca s v hng v

tp kinh in.
Chng minh: Trong chng minh nh l 1.13, ta gi thit = A~(u) hay
Image(A~). Cc cng thc trong chng minh vn ng khi ta thay tp ch
s [0;1] bng tp nh Image(A~).

61

Chng 2

LGIC M
2.1. Cc mnh m
Nhn chung i tng nghin cu ca lgic l cc mnh cng vi
gi tr chn l ca chng. Trong chng ny chng ta nghin cu cc mnh
m v vic nh gi gi tr chn l ca chng.
Mnh m cha nhng khi nim khng chnh xc, khng chc chn
v do khng c thng tin nh gi gi tr chn l l tuyt i ng I
hay tuyt i sai O, gi tr chn l ng, sai theo ngha kinh in. V gi tr
chn l ca cc mnh m c th nm trong on [0;1].
Sau y chng ta s kho st 4 loi mnh m v vic nh gi gi tr
chn l ca chng.
2.1.1. Mnh m khng iu kin v khng b gii hn
Trc ht ta lm sng t cm t gii hn (qualified). Mt mnh
bao gi cng c gi tr chn l. Vn l chng ta c tuyn b mt cch r
rng gi tr chn l ca n hay khng. Nu chng ta tuyn b r gi tr chn l
ca n, tc l chng ta gii hn gi tr chn l ca n vo mt gi tr c
th no y, nu khng ta ni mnh khng b gii hn. Cn mnh
iu kin l mnh nu-th, nu khng nh vy mnh c gi l
mnh khng iu kin.
Mnh m khng iu kin v khng gii hn l mnh dng sau:
p : X l A,
(1*)
trong X l bin vi min tham chiu U, A l tp m trn U biu th ng
ngha ca gi tr ngn ng nh tr, rt cao, nhanh nhn, n gin ta k
hiu hm thuc ca tp m A l A(u).
Cu hi t ra l nu X nhn gi tr c th u U th gi tr chn l ca
mnh p c cho bi (1*) l bao nhiu. Trong trng hp c th nh vy,
(1*) tr thnh
u l A
(2*)

62

Nh chng ta bit (2*) c hiu l u l phn t ca tp m A vi

thuc A(u) hay c th hiu A(u) l gi tr chn l ca mnh (2*) v ta k
hiu tv(p) = A(u), u U.

(3*)

Chng hn, ta xt O l mt cng ng dn c, bin X ch chiu cao ca

cc c th trong cng ng nhn gi tr trong min tham chiu U = [0, 220]
tnh theo n v cm v A l tp m biu th ng ngha ca t cao, m t chiu
cao ca cc c th trong cng ng. Khi , mnh (1*) c c th ha
thnh
p : Chiu cao (X) l cao (A) (4*)
Nu X nhn gi tr 170 th gi tr chn l ca mnh (4*) l tv(p) =
0,85 [0, 1], nu X nhn gi tr u 150 th tv(p) = 0,0.
Trong thc t ngi ta thng ch chiu cao ca mt i tng hay mt
c th c th o O, v (1*) khi c vit c th nh sau:
p : X(o) l A
cao

Rt cao

1,00
0,85

Chng hn, X ch bin tui Age v A

l tp m biu th khi nim tr v
o l mt c th th ta thng vit
p : Age(o) l tr
trong Age(o) ch tui tnh theo
nm ca c th o. Gi tr chn l ca
p khi l
tv(p) = tr(Age(o)).

90

150 170

195

Hnh 2.1: Tp m cao ch

chiu cao ca cc c th

2.1.2. Mnh m khng iu kin c gii hn chn l (qualified)

Thng mt mnh trong cuc sng thc tin hng ngy ca chng ta
u c mt tin cy hay mt mc ng hay sai nht nh. Chng hn ta
c mnh khng nh Ngy mai chc tri nng trong khi hm nay tri
ang u m. Nu khng nh ny c mt dn lng ni th tin cy khng
bng khng nh nh vy ca c quan d bo thi tit c uy tn. Mt chuyn
gia y t khng nh Chu b au rut tha c tin cy hay tnh ng chn
l cao hn l khng nh c nhn t mt sinh vin y khoa. Nh vy, mt

63

220

nhu cu t nhin l chng ta cn biu th mt mnh m cng vi gi tr

chn l ca n.
Mt mnh m khng iu kin v gii hn c biu th dng
p : X l A l (5*), trong X v A l cc i lng

chun sau

ging nh trng hp trn, cn l php gii hn chn l m (fuzzy truth

qualifier) v n l tp m trn tp U = [0;1].
Chng hn, ta ly v d mt mnh dng (i) Kt qu hc tp ca sinh
vin Nam l gii l rt ng, hay (ii) Trnh i tuyn Olympic Ton ca
Vit Nam l gii l kh ng.
Cu hi c t ra l vi mt c th c th o v mt gi tr u U ca
bin c s ca A, gi tr chn l ca mnh p dng (5*) l bao nhiu.
tng nh gi gi tr chn l ny nh sau:
Gii
1
0,87
Kh
ng

1,00

0,75
ng

0,30

Rt
ng

0,75

Hnh 2.3: Tp m gii

Hnh 2.2

Xt mnh (i) vi khi nim gii c biu din bng tp m trong

Hnh 2.3 v khi nim chn l rt ng c cho trong Hnh 2.2. Gi s Kt
qu(Nam) = 7. Khi , tv(Kt qu(Nam) l gii) = gii(7) = 0,75. V gi tr
chn l ca mnh Kt qu(Nam) l gii l rt ng vi hm thuc c
cho trong Hnh 2.2, nn gi tr chn l ca mnh p s bng thuc ca gi
tr 0,75 vo tp m biu din khi nim chn l rt ng.
tv(p) = rt ng(0,75) = 0,30.
By gi chng ta vn xt mnh ny vi mt s thay i gi tr chn
l rt ng ca n thnh kh ng ta c mnh Kt qu hc tp ca sinh
vin Nam l gii l kh ng v ta k hiu l mnh p. Khi , ta c
tv(p) = kh ng(0,75) = 0,87.
hay tv(p) < tv(p). Chng ta hy t gii thch xem nh vy c hp l khng?

64

10

Trong trng hp tng qut, vi mnh gii hn chn l p trong (5*) v vi

mi phn t u U, gi tr chn l tv(p) ca mnh p c nh gi bng
cng thc
tv(p) = (A(u))

(6*)

Da trn (6*), nu l hm ng nht, (t) = t, vi t [0;1], ta s c li c

cng thc nh gi chn l (3*) ca mnh khng gii hn chn l. iu ny
ch ra rng mnh khng gii hn chn l c th xem nh l mnh gii
hn chn l vi = true m hm thuc ca n l hm ng nht. Lu rng
khng phi trong bt k bi ton no gi tr chn l ngn ng cng c biu
th ng ngha bng hm ng nht.
2.1.3. Mnh iu kin khng gii hn chn l
Mnh iu kin khng gii hn chn l (conditional and unqualified
proposition) l mnh c dng sau
p : Nu X l A, th Y l B
(7*)
trong X v Y l cc bin nhn cc gi tr tng ng trong min c s U v
V, cn A v B l cc tp m tng ng trn min U v V.
Nh chng ta d cp trong Mc 1.4 chng 1 v quan h m v tri
thc dng lut nu-th, mnh (7*) xc nh mt quan h m R gia hai i
lng X v Y . R l tp m trn tch -cc U V. Khi , (7*) c th c
hiu l mnh sau:
p : (X,Y) l R,

(8*)

trong , nh trong Mc 1.4 chng 1, quan h m R c xc nh qua cc

tp m A v B v mt php ko theo Imp, vi A(u) v B(v) l cc hm thuc
tng ng ca A v B, ta c
R(u, v) = Imp(A(u), B(v)).
Nu k hiu Imp l

th biu thc trn c dng quen nhn hn l

R(u, v) = A(u)

B(v).

2.1.4. Mnh iu kin v gii hn chn l

Mnh iu kin c gii hn chn l l mnh c dng sau

65

p : Nu X l A, th Y l B l

(9*)

vi l gi tr chn l ngn ng biu th bng hm thuc (t), t [0;1]. (9*)

s xc nh mt quan h m R* vi hm thuc R*(u, v) c nh ngha nh
sau:
Nh trn, mnh Nu X l A, th Y l B s xc nh mt quan
h m R trn tch -cc U V, vi thuc R(u, v) [0;1]. V vy, chng ta
c th nh ngha hm thuc
R*(u, v) = (R(u, v)).

2.2. Php ko theo m

Trong Mc 1.4 chng 1 khi cp v quan h m v vic biu din tri
thc dng lut Nu p, th q, chng ta thy mi quan h cht ch gia
ng ngha ca mnh m dng nu-th v cc loi php ko theo lgic s t,
s, t [0;1]. C th vi l do , cc php ko theo nh vy c gi l cc
php ko theo m.
V tri thc dng lut l mt yu t quan trng trong biu din tri thc v
trong lp lun xp x, nn vic nghin cu cc php ko theo m c v tr quan
trng. Sau y chng ta tm hiu mt s kin thc c bn v loi php tnh
ny.
Mt cch tng qut, php ko theo m l mt hm 2-ngi J : [0;1]2
[0;1] vi ngha ni rng vi gi tr chn l s v t tng ng ca hai mnh
p v q, J(s, t) s cho ta gi tr chn l ca mnh Nu p, th q. N c
xem nh l mt s m rng ca php ko theo kinh in khi hn ch gi tr
chn l vo tp {0, 1}. Trong Mc 1.4 chng 1 chng ta a ra mt s v
d v cc php ko theo ny, tuy khng gi l php ko theo m.
C nhiu cch tip cn xc nh php ko theo m, mc d v
nguyn tc khng c mt rng buc cng nhc vic nh ngha ny. Ta s a
ra mt s nh ngha khc nhau sau lm v d:
- nh ngha da trn s khi qut php ko theo 2-tr: Php ko theo
Kleene-Dienes

66

Jb(s, t) = s t, s, t [0;1] v s = 1 t, y ch s b c ngha l

binary.
- Khi nghin cu phng php lp lun xp x ng dng vo iu
khin qu trnh ti luyn thp, Mamdani a ra nh ngha sau:
J(s, t) = min(s, t).
- Mt cch khi qut tng t, gi s N l hm ph nh v S l php
hp, chng hn S l t-conorm, ta c th nh ngha
J(s, t) = S(N(s), t).
Mt khc, trong lgic kinh in biu thc Boole ( s t) tng ng
vi cc biu thc sau:
s (s t) v ( s t) t
v do ta c cng thc khi qut sang min tr chn l [0;1], vi T l php tnorm, nh sau:
J(s, t) = S(N(s), T(s, t)) v S(T(N(s), N(t)), t).
- Nu xem tng i s nh l php hp m, ta c php ko theo
Reichenbach:

Jr(s, t) = 1 s + s.t.

- Nu ta chn php hp m l php tng gii ni S(s, t) = min {1, s +

t}, ta c php ko theo Lukasiewicz: Ja(s, t) = min {1, 1 s + t}.
- Php ko theo ca Goguen a ra nm 1969:
t

JGoguen(s, t) = min 1, s .
- Php ko theo Gaines-Rescher
Jg-r(s, t) =

1 nu s t

0 nu s > t

- Nu chn php giao chun, php , ta c php ko theo Goedel

Jg(s, t) = sup {x : s x t} =

1 nu s t

t nu s > t

- Nu chn php giao t-norm T(s, t) = s.t, ta c php ko theo Goguen

J(s, t) = sup {x : s . x t} =

67

1 nu s t

t / s nu s > t

- Php ko theo Wu
Jwu(s, t) =

1
nu s t

min{1 s, t} nu s > t

Tuy nhin, trong lgic kinh in v khng kinh in (chng hn lgic

trc gic) mt loi php ko theo c nh ngha thng qua php hi. C th,
J(s, t) = max {u {0, 1} : s u t}

ta c :

(10*)

C th thy php ko theo trong lgic mnh v lgic v t tha biu

thc (10*).
By gi ta trnh by php ko theo m c khi qut ha t nh
ngha (10*) v kho st cc tnh cht ca loi php ko theo ny.
2.2.1. Cch tip cn qua php t-norm
Tng qut ha cng thc (10*) trn bng cch m rng gi tr chn l
trong min 2-tr {0, 1} sang on [0;1] v thay th php hi bng php tnorm T, ta c cng thc tnh sau
JT(s, t) = sup {u [0, 1] : T(s, u) t}

(11*)

nh l 2.1. Php ko theo JT c cc tnh cht sau

(i)

T(s, u) t nu v ch nu JT(s, t) u;

(ii)

JT(JT(s, t), t) s;

(iii)

JT(T(s, t), u) = JT(s, JT(t, u));

(iv)

s t JT(s, u) JT(t, u) v JT(u, s) JT(u, t);

(v)

T(JT(s, t), JT(t, u)) JT(s, u);

(vi)

JT(infjJ sj, t) supjJ JT(sj, t);

(vii)

JT(supjJ sj, t) = infjJ JT(sj, t);

(viii) JT(t, supjJ sj) supjJ JT(t, sj);

(ix)

JT(t, infjJ sj) = infjJ JT(t, sj);

(x)

T(s, JT(s, t)) t

Chng minh: Chng ta s chng minh mt s tnh cht pht biu trong
nh l trn.

68

(i) Nu T(s, u) t th u {x : T(s, x) t}. Do vy, theo nh ngha, u

sup{x : T(s, x) t} = Jsup(s, t). Ngc li, nu u Jsup(s, t) th, theo tnh n
iu ca php t-norm,
T(s, u) T(s, Jsup(s, t)) = T(s, sup{x : T(s, x) t}).
Do tnh lin tc ca php t-norm T ta c,
T(s, sup{x : T(s, x) t}) = sup{T(s, x) : x {x : T(s, x) t}} t.
(ii) Ta c, Jsup(s, t) = sup{x : T(s, x) t} v do , cng vi tnh lin
tc ca T, ta c : JT(JT(s, t), t) = sup{y : T(JT(s, t), y) t} = sup{y : T(sup{x :
T(s, x) t}, y) t} = sup{y : sup{T(x, y) : x {x : T(s, x) t}} t}
(iii) Ta chng minh JT(T(s, t), u) = JT(s, JT(t, u)). Theo nh ngha
JT(s, JT(t, u)) = sup{x : T(s, x) JT(t, u)}
Ta thy, T(s, x) JT(t, u) T(t, T(s, x)) u T(T(s, t), x) u (do
tnh kt hp ca T) x JT(T(s, t), u). Do vy,
JT(s, JT(t, u)) = sup{x JT(T(s, t), u)} = JT(T(s, t), u).
(iv) Gi s s t. Do tnh n iu ca T, ta c T(s, x) T(t, x) v do
sup{x : T(s, x) u} sup{x : T(t, x) u} hay JT(s, u) JT(t, u).
Mt cch tng t ta chng minh bt ng thc cn li.
(v) Theo nh ngha
T(JT(s, t), JT(t, u)) = T(sup{x : T(s, x) t}, sup{y : T(t, y) u})
Theo tnh lin tc ca T v do T(s, x) t & T(t, y) u T(s, T(x, y))
u. ta suy ra
T(JT(s, t), JT(t, u)) = supx{T(x, sup{y : T(t, y) u}) : T(s, x) t}
= supxsupy{T(x, y) : T(s, x) t & T(t, y) u}
supxsupy{T(x, y) : T(s, T(x, y)) u}
= supxsupy{T(x, y) : T(x, y) JT(s, u)}
= JT(s, u).
(vi) Lu rng {x: infjJ T(sj, x) t} {x: supjJ T(sj, x) t}. Do ,
ta c JT(infjJ sj, t) = supx{x: T(infjJ sj, x) t} = supx{x: infjJ T(sj, x) t}
supx{x: supjJ T(sj, x) t} = supjJ supx{x: T(sj, x) t}= supjJ JT(sj, t).

69

(vii) t s0 = supjJ aj. Khi , s0 aj v, do tnh cht (iv) chng

minh, ta c JT(s0, t) JT(sj, t), vi mi jJ. Do vy, JT(s0, t) infjJ JT(sj, t).
Mt khc, do u = infjJ JT(sj, t) JT(si, t) vi mi iJ, t tnh cht (i) ta suy ra
T(si, infjJ JT(sj, t)) t, vi mi iJ. Vy, t tnh lin tc ca T, ta suy ra T(s0,
infjJ JT(sj, t)) = supiJ T(si, infjJ JT(sj, t)) t. Nh tnh cht (i) ta suy tip ra
JT(s0, t) infjJ JT(sj, t). Kt hp cc kt qu li ta c
JT(supjJ aj, t) = JT(s0, t) = infjJ JT(sj, t).
(viii) Vi lu rng {x : T(t, x) supjJ sj} {x : T(t, x) sj}, vi mi
jJ, ta c

JT(t, supjJ sj) = supx {x : T(t, x) supjJ sj} supx {x : T(t, x) sj}

= JT(t, sj), vi mi jJ. Do vy, ta rt ra tnh cht (viii).

(x) Do tnh lin tc ca T, ta c
T(s, JT(s, t)) = T(s, supx {x: T(s, x) t}) = supx {T(s, x) : T(s, x) t} t,
l iu ta cn chng minh.
2.2.2 Cch tip cn tin
Trong cch tip cn tin chng ta s a ra cc yu cu v tnh cht
ca cc php ko theo m v xem chng l cc tin ca php ko theo m.
Bn cht ng ngha kp theo m trong ngn ng t nhin hay trong lp lun
ca con ngi rt phc tp, kh c mt h tin chung cho mi tnh hung.
V vy, nhng tin sau y khng nht thit bt buc mi php ko theo
m phi tha mn. Ch c ng dng thc tin l tiu chun cui cng chng
minh tnh ph hp ca mt nh ngha php ko theo m. Mt s tin l s
khi qut ca php ko theo kinh in.
Tin 1. s s J(s, t) J(s, t) (Tnh n iu tng i vi bin
th nht).
Tin 2. t t J(s, t) J(s, t) (Tnh n iu tng i vi bin th
hai).
Tin 3. J(0, t) = 1 (Tnh chi phi ca gi tr chn l sai).
Tin ny c ngha nu gi tr chn l ca phn tin t l sai th n chi phi
gi tr chn l ca c mnh nu-th.
Tin 4. J(1, t) = t (Tnh trung tnh ca gi tr chn l ng).

70

iu ny ni rng gi tr chn l ng ca phn tin t khng ng gp

c bt k s thay i gi tr chn l ca phn hu t cn li.
Tin 5. J(s, s) = 1 (Tnh ng nht).
Tin 6. J(s, J(t, u)) = J(t, J(s, u)) (tnh cht hon i).
Tin 7. J(s, t) = 1 nu v ch nu s t (Tnh cht v iu kin gii
ni).
iu ny ni rng gi tr chn l ca mnh nu-th l ng nu v
ch nu gi tr chn l ca phn tin t b chn bi gi tr chn l ca phn hu
t.
Tin 8. J(s, t) = J(N(t), N(s)), trong N l hm ph nh.
Tin 8 l s khi qut ha tnh cht ca php ko theo kinh in ni
rng p q q p.
Tin 9. J l hm lin tc theo c hai bin.
Mc d, trn mt gc nh no , Tin 9 l mt i hi t nhin
nhng nhiu php ko theo trong cc v d c trnh by u tit khng
tha tnh lin tc, chng hn php ko theo Goedel hay Goguen. V vy, cn
nhn mnh mt ln na rng khng nht thit bt buc mi php ko theo m
phi tha mn mi tin nu trn, ng thi ta cng c quyn t ra cc yu
cu v mt tnh cht no khc m mt pho ko theo cn phi c.
Mt cu hi ny sinh l liu c tn ti mt php ko theo m tha mn
tt c 9 i hi trn? Cu tr li c pht biu trong mnh sau.
nh l 2.2. Mt hm 2-bin J : [0;1]2 [0;1] tha cc Tin 1 9 v php
ko theo m nu v ch nu c tn ti mt hm lin tc n iu tng thc s f
: [0;1] [0;+) sao cho f(0) = 0 v J(s, t) = f1(f(1) f(s) + f(t)), vi s, t
[0;1], v N(s) = f1(f(1) f(s)), vi s [0;1].
Trong cc v d cp trn, ch c php k theo Lukasiewicz
tha mn c 9 tin , vi hm ph nh m chun, t.l. N(s) = 1 s, ngha l
n tha nh l 2.2. vi hm f l hm ng nht.
Mt v d khc v loi php ko theo m tha nh l trn vi hm f
c cho nh sau:

71

e s 1
f(s) = ln(1 + s) vi hm ta ngc l f1(s) =
1

v hm ph nh i cng vi f l

N(s) =

nu 0 s ln 2
nu ln 2 < s 1

1 s
, s [0;1].
1+ s

Khi php ko theo m c xc nh l

1 s + 2t
, vi mi s, t [0;1].
1= s

J(s, t) = min 1,

Ta m rng v d ny bng vic thay hm f trn bng hm f = ln(1 + s),

vi l tham s dng. Khi ,
es 1

f1(s) =
1

nu 0 s ln(1 + )
nu ln 2 < s 1

v hm ph nh trong trng hp ny l hm Sugeno

N(s) =

1 s
, s [0;1].
1 + s

Php ko theo m kh c xc nh l
1 s + t + t
.
1 + s

J(s, t) = min 1,

2.3. Lng t m
Trong lgic v t chng ta c khi nim lng ha tn ti v lng ha
khi qut. Tng t nh vy, trong lgic m chng ta cng c nhng khi
nim mang hm nh vy nh khong 10 hc sinh thi tt nghip gii; nhiu
hn nhiu 100 c th voc mi hch ang sinh sng trong khu bo tn quc
gia; t nht l 7 sinh vin ang lm thc tp tt nghip Cng ty Microsoft
Vit Nam; hu ht n sinh vin kha 2005 u c nguyn vng theo hc khoa
CNTT, khong mt na s sinh vin trong kha 2006 l n, Nhng t in
nghing trong cc v d trn u th hin ng ngha khng chnh xc, m v
s lng v c gi l cc lng ha m.
Theo L.A. Zadeh, c hai loi lng ha m: (i) Lng ha tuyt i vi
ng ngha m c n nh lin quan n mt gi tr (tuyt i) c th trong
tp cc s thc khng m, chng hn, nh trong 3 v d u nu trn; (ii)

72

Lng ha tng i, xc nh trn tp [0;1], ch t l m s phn t tha mt

iu kin hay mnh no , v d nh trong hai v d sau cng cp
trn. Chng hn hu ht ch c mt s t l m s phn t tha mt mnh
m no . Cng tng t nh vy ta hiu cm t lng ha m khong mt
na.
Lng ha tuyt i Q c cho bi mt
Gii
tp m trn tp cc s thc dng R+. Chng 1,00
hn Q l lng ha m khong 10 s l tp m
Q*: hu ht
Q : khong 10
Q cho trong Hnh 2.4. Lng ha tng i 0,26
c xc nh da trn tnh t s gia bn s
10
0
10
7
ca tp m v bn s ca tp m gii hn phm
Hnh 2.4: Tp m Q v Q*
vi cc c th c cp. V d, trong mnh
hu ht n sinh vin kha 2005 u c nguyn vng hc khoa CNTT phm
vi c cp l tp cc n sinh vin kha 2005. Phm vi cng c th l tp
m, chng hn trong mnh hu ht n sinh vin hc gii kha 2005 u
c nguyn vng hc khoa CNTT phm vi l tp m cc n sinh vin hc
gii kha 2005. Khi , lng ha tng i c hiu l mt tp m trn
on [0;1]. Chng hn, tp m Q* trong Hnh 2.4 biu th php lng ha hu
ht.
Mt cch tng qut, mnh cha php lng ha m bt k Q c
dng c bn sau:
p : C Q c th o trong O sao cho X(o) l A (12*),
trong Q l lng ha m bt k, X l bin v mi c th o O, X(o) nhn
gi tr trong min tham chiu ca tp m A.
V d mt mnh nh vy l C khong 10 sinh vin ni ting Anh
tt, trong Q l khong 10, O l mt tp sinh vin trong mt lp hc
chng hn, X l bin nhn gi tr ch trnh ni tri chy ting Anh ca sinh
vin trong lp cn A l tp m xc nh trn tp cc gi tr ca bin X biu th
khi nim tt.
n gin ha cch vit ca (12*), nu ta k hiu gi tr chn l ca
mnh c th o trong O sao cho X(o) l A l P(o), P(o) = A(X(o)), th P s
l mt tp m trn O v mnh (12*) tr thnh mnh :

73

p : C Q cc c th o c tnh cht P(o)

(13*)

Nu P l tp kinh in th s lng cc c th o tha P(o) chnh l s lng

cc phn t ca tp P. Trong trng hp nh trn P l tp m, s lng ca P
chnh l bn s ca tp m P. Khi , gi tr chn l ca mnh (13*) c
xc nh bi tng thch ca bn s C ca tp m P vi php lng ha
m Q, hay n c xc nh bi mnh sau, vi bin C nhn gi tr trn R+,
p : C l Q

(14*)

Nu Q l lng ha tuyt i, n l mt tp m trn R+, th gi tr C c tnh

theo bn s v hng, tc l C(P) = count(P) v gi tr chn l ca (14*) hay
cng l ca (13*) l Q(C).
V d, chng ta xt mnh p : C khong 10 sinh vin ni ting Anh
tt vi O = {Nam, Hoa, Chnh, Hng, Nga}. X l bin ch mc ni tt
ting Anh v gi s im ca cc sinh vin ny c cho nh sau: X(Nam) =
6,5; X(Hoa) = 9,0; X(Chnh) = 8,5; X(Hng) = 7,0 v X(Nga) = 9,5. Nh
vy, tp m P c xc nh nh sau (xem Hnh 2.5)
P=

oO

tt(X(o))/o = 0,35/Nam + 1,0/Hoa + 0,5/Hng + 0,82/Chnh +

1,0/Nga
Khi ,

tt

1,00

C(P) = count(P) = 3,67

0,82

Do , g tr chn l ca mnh p, vi Q
c cho trong Hnh 2.4 s l

0,5
0,35
0

6,5 7

9
8,5 9,5 10

Hnh 2.5: Tp m tt

tv(p) = Q(3,67) = 0,26.

Mt bin tng ca mnh (14*) c dng sau
p : C Q c th o trong O sao cho X1(o) l A1 v X2(o) l A2 (15*)
Mt v d v mnh dng ny l C khong 10 sinh vin ni ting Anh tt
c dng ngi kh cao. Nh vy bin X1 ch trnh ni ting Anh nhn gi

74

tr trong min im [0;10], cn bin X2 ch dng ngi theo chiu cao trong
min [0;200] tnh theo cm. A1 l tp m biu th khi nim tt, A2 l tp m
biu th khi nim kh cao.
Cng nh trong trng hp mnh dng (12*), khi t
P1(o) = = A1(X1(o)) v P2(o) = = A2(X2(o))

(16*)

ta c th chuyn mnh p v mnh p sau

p : C Q cc c th o c tnh cht (P1(o) v P2(o)),
hay, tng t nh mnh (14*), ta thu c dng mnh ca p nh sau
p : C l Q
(17*), trong C l bn s ca tp m (P1(o) v P2(o)).
Vi Q l php lng ha tuyt i, C s l bn s v hng ca tp m
(P1(o) v P2(o)) v c tnh bng cng thc
C(P1 P2) =

oO

min{A1(X1(o)), A2(X2(o))}

v gi tr chn l ca mnh (15*) s l tv(p) = tv(p) = Q(C(P1 P2))

Trong trng hp Q l php lng ha tng i, ta tnh t s ca cc
bn s cc tp m. V d, i vi mnh Hu ht sinh vin ni ting Anh
tt c dng ngi kh cao t l ny s l (lu l P2 l tp con ca tp P1)
prC(P1 P2)

= C(P1 P2)/C(P1)

= ( oO min{A1(X1(o)), A2(X2(o))}) /

oO

A1(X1(o))

v gi tr chn l ca mnh (15*) hay (17*) s c tnh bng cng thc

Q(prC(P1 P2)).

2.4. Lp lun xp x n iu kin

Thut ng lp lun xp x c L.A. Zadeh s dng ln u tin v
c nghin cu nhiu tc gi trong v ngoi nc nghin cu. Zadeh xut
pht t v d sau v phng php lp lun ca con ngi:
Tin 1: Nu v ca qu c chua l , th qu c chua l chn
Tin 2: V ca qu c chua c l rt
.
(18*)
Kt lun:
qu c chua c l rt chn

75

Tin th nht th hin tri thc, s hiu bit ca chng ta, tin th
hai l d kin hay s kin (fact) v kt lun c rt ra t hai Tin 1 v 2.
(18*) c gi l mt lc lp lun xp x n iu kin, v ch c mt tin
c dng lut nu-th.
Chng ta thng hay gp kiu lp lun xp x nh vy trong suy lun
ca chng ta bng ngn ng t nhin. Cu hi t ra l liu chng ta c th c
mt cch tip cn tnh ton m phng phng php lp lun nu trn?
2.4.1. Quy tc suy lun hp thnh
Mt cch tng qut, lc lp lun (18*) c biu th nh sau vi A,
A, B v B l cc tp m tng ng trn cc khng gian tham chiu U ca X
v V ca Y,
Tin 1: Nu X l A, th Y l B
Tin 2:
X l A
.
Kt lun:
Y l B

(19*)

Tin 1 biu th mi quan h gia hai i lng X v Y, vi X nhn

gi tr trong U v Y nhn gi tr trong V. Lc lp lun (19*) c gi l
quy tc ct ui tng qut ha (generalized modus ponens). N khc quy tc
ct ui kinh in ch s kin X l A trong Tin 2 khng trng vi
s kin trong phn nu hay tin t ca Tin 1.
Chng ta thit lp quy tc suy lun hp thnh p dng vo lc
lp lun (19*) da trn quan st cc trng hp sau.
1) Trng hp X v Y c quan h hm s, tc l v = f(u), v V v u
U. Khi , nu ta c s kin X l u th ta suy ra v = f(u), nh tri thc
X xc nh hm Y. Nu ta c s kin X l A, trong A l tp con ca U,
th ta suy ra c tp B = {v V: v = f(u) v u U} V.
2) Trng hp X v Y c quan h c cho bi quan h 2-ngi kinh
in R U V. Khi , nu ta c s kin X l u th ta suy ra c tp B =
{v V: (u, v) R}. Tng t, nu ta c s kin X l A, trong A l
tp con ca U, th ta suy ra c tp

76

B = {v V: (u, v) R v u A} V
S dng thut ng hm c trng, vi A, B v R l cc hm c
trng tng ng ca cc tp A, B v R, cng thc tnh B trn c th vit
di dng sau

B(v) = u U [A(u) R(u, v)], v V

(20*)

3) Trng hp X v Y c quan h c cho bi quan h m 2-ngi R

trn U V. Nh chng ta bit, ng ngha ca mnh nu-th trong (19*) c
th c biu th bng mt quan h m R trn U V. N c xc nh da
trn tp m A trn U v tp m B trn V, v da trn ng ngha ca php kp
theo m c nghin cu, tc l,
R = Impl(A, B) = A

B, hay R(u, v) = J(A(u), B(v))

(21*)

S khc bit ca trng hp ny so vi trng hp cp trong 2)

l thay v cc hm c trng chng ta c cc hm thuc A, B v R. V vy,
nu ta c s kin X l A vi A l tp m trn U, th chng ta c th suy
lun ra tp m B c tnh bng cng thc c khi qut ha t (20*) nh
sau:

B(v) = u U [A(u) R(u, v)], v V

(22*)

Nh chng ta nghin cu trong Mc trc, cng thc (22*) c th c

biu din dng ma trn:
B = A o R
(23*)
trong o l php hp thnh max-min (max-min composition). Chnh v B
c suy lun ra t cng thc (23*) nn phng php lp lun xp x ny
c gi l quy tc suy lun hp thnh.
Nu ta thay php min bng mt php t-norm T no trong (22*) v
(23*), ta c quy tc suy lun hp thnh max-T c k hiu l oT, c th ta c

B(v) = u U T(A(u), R(u, v)), v V

v

B = A

(23*.1)

77

(22*.1)

V d, xt lc suy lun (19*) vi U = {u1, u2, u3} v V = {v1, v2}, A =

0,5/u1 + 1,0/u2 + 0,6/u3 v B = 1,0/v1 + 0,4/v2. Cho s kin X l A vi A =
0,6/u1 + 0,9/u2 + 0,7/u3. Chng ta s suy lun da theo quy tc suy lun ct
ui tng qut v v vy trc ht chng ta tnh quan h m R = A
vo php ko m theo Lukasiewicz s
= A(u)

B da

t = 1 (1 s + t). Nh vy, R(u, v)

B(v) = 1 (1 A(u) + B(v)), u U v v V. Vi cc d liu

ca bi ton, quan h m R c dng ma trn sau :

1,0 0,9
1,0 0,9

R = 1,0 0,4 v do B = A o R = (0,6 0,9 0,7) o 1,0 0,4 = (0,9 0,7)

1
,
0
0
,
8
1
,
0
0
,
8

Nh vy, ta suy ra B = 0,9/v1 + 0,7/v2.

Quy tc suy lun hp thnh cng c th ng dng cho quy tc modus tollens
tng qut ha c dng lc lp lun sau:
Tin 1: Nu X l A, th Y l B
Tin 2:
Y l B.
Kt lun:
X l A

(24*)

Lu rng ni chung B B. Khc vi quan h hm s, quan h m R

c tnh i xng gia hai bin X v Y, cho nn s dng php hp thnh trn
cc quan h m, vic suy lun ra A c th c tnh theo cng thc sau vi
B l vect ct :
A = R o B
(25*)
Chng ta xt mt v d vi cc d kin ging nh trong v d va xem
xt trn, tr vic ta khng c s kin X l A m y ta li so s kin Y
l B vi B c cho l B = 0,9/v1 + 0,7/v2, ngha l n chnh l kt lun
trong v d trn. Khi , quan h m R vn nh c tnh trong v d trn
v kt lun A c tnh theo (25*) nh sau:
1,0 0,9

0,9
A = R o B = 1,0 0,4 o = (0,9 0,9 0,9)

0,7
1,0 0,8

78

Nh vy, ta a suy ra c kt lun A = 0,9/u1 + 0,9/u2 + 0,9/u3.

Nh chng ta thy, php kp theo c v tr quan trng trong lp lun. Trong
mi trng thng tin khng chc chn, chng ta c nhiu cch biu din ng
ngha ca php kp theo. Trong Mc trc chng ta nghin cu v php
ko theo m lm c s nh ngha ng ngha ca cc mnh iu kin
nu-th hay cc lut m v chng ta lit k mt danh sch cc php ko
theo. d p ng vi thc tin a dng v phc tp, v nguyn tc, danh
sch nh vy cng di cng tt. V vy, sau y chng ta trnh by mt s
tng nh ngha cc php ko theo m thu tm ng ngha ca lut.
cho gn v d hiu, trc ht chng ta trnh by v vic biu din
ng ngha ca lut m bng biu thc ca i s ca quan h m nu trong
Bng 2.1 di y, trong mt s php ko theo lit k trong Mc trc.
Tuy nhin, cn lu l, do tnh phong ph ca cc biu thc gii tch, khng
phi biu thc gii tch no ca php ko theo cng vit c di dng biu
thc i s tp hp.
Bng 2.1. Biu thc i s ca quan h biu th ng ngha ca lut
Php ko theo

Biu thc gii tch Jb(A(u),

B(v))

Biu thc i s ca R

Kleen-Dienes

max[1 A(u), B(v)]

CA V U B

Mamdani

min(A(u), B(v))

(A V) (U B)

Zadeh 1973

max[min(A(u), B(v)), 1
A(u)]

((A V) (U B)) CA

Reichenbach

1 A(u) + A(u)B(v)

CA B

By gi ta trnh by mt s tng trc quan v s thu tm ng ngha

ca php ko theo trong ngn ng t nhin.
(1) Khi ta khng nh A l ng th mnh ph nh A cng cung
cp mt lng thng tin nht nh.

79

Trong lgic kinh in iu ny l hin nhin, hay t gi tr chn l ca

A ta suy ra gi tr chn l ca A. iu ny khng lun lun ng trong lgic
m. Tuy nhin, chng ta c th tn dng ngha trc quan ny b sung vo
nh ngha ca php ko theo hay quan h m. Chng hn ta c th nh ngha
quan h m R nh sau:
- Quan h R da trn php ko theo Mamdani khng c thng tin lin
quan n A, khi thm thng tin ny ta c quan h c Zadeh nh ngha
nm 1973 cho trong Bng 2.1.
- Quan h R xc nh da trn php ko theo tch c cho nh sau
R(u, v) = Jproduct(A(u), B(v)) = A(u) . B(v).
b sung thng tin lin quan n A ta c th thit lp quan h sau:
R(u, v) = max [A(u) . B(v), 1 A(u)]
(2) Mt khng nh A B bao gi cng cho ta mt thng tin no v
khng nh A B. Chng hn, khi ta khng nh Ngi tr th chy
nhanh thng ko theo mt khng nh Ngi gi th chy chm mc
tin cy no . Nhn xt trc quan ny gi cho ta mt cch b sung thng
tin vo nh ngha php ko theo nh sau: Nu R c nh nga da trn mt
php ko theo J(A(u), B(v)) no , th ta c th sinh mt nh ngha khc nh
sau:
R(u, v) = max [J(A(u), B(v)), J((A)(u), (B)(v))],
hay, dng biu thc i s, trong
R = (A V

k hiu php ko theo J,

U B) (A V) (U B).

Chng hn, nu J l php ko theo Goedel, hay Rg = A V

U B, th ta

c mt nh ngha khc l
Rgg = (A V

U B) (A V) (U B);

Nu J l php ko theo Zadeh, hay Rz = A V

U B, th ta c mt nh

ngha khc l
Rzz = (A V

U B) (A V) (U B).

80

Cng vi tng trc quan ny nhng khng nht thit hai php ko
theo l ging nhau, chng hn ta c th nh ngha quan h sau biu din
lut:
g

U B) (A V) (U B),

U B) (A V) (U B).

Rzg = (A V

Rgz = (A V

hay
z

2.4.2. Vic la chn php ko theo m cho phng php lp lun xp x

2.4.2.1. i vi quy tc ct ui tng qut ha
thy r vai tr ca php ko theo m, da vo (22*.1) cng thc
(23*.1) c th vit c th nh sau, trong B(v), A(u) v R(u, v) l cc hm
thuc tng ng ca cc tp m B, A v R,
B(v) = u U T[A(u), J(A(u), B(v))], v V

(26*)

Mt cu hi t ra l mt phng php lp lun khi no c xem l tt

hay ph hp. Mt tiu chun nh gi mc ph hp l khi quay tr v lp
lun kinh in, tc l khi A = A th ta cn c B = B, hay ta cn c
B(v) = u U T[A(u), J(A(u), B(v))], v V (27*)
tr li cho cu hi ny, ta c nh l sau
nh l 2.3. Gi s rng php t-norm T l hm lin tc, php ko theo m
c chn l php JT, t.l. JT(s, t) = supu {u : T(s, u) t}. Khi , nu A l tp
m chun th phng php lp lun xp x tha iu kin (27*).
Chng minh: Theo nh ngha ca php JT(s, t), ta c T(s, JT(s, t)) t. Vi s =
A(u) v t = B(v) ta thu c biu thc T(A(u), JT(A(u), B(v))) B(v), vi mi u
U v v V. Mt khc, do A l tp m chun, t.l. tn ti u0 U sao cho
A(u0) = 1, ta suy ra T(A(u0), JT(A(u0), B(v))) = JT(1, B(v))) = B(v) v iu ny
chng t php ko theo m JT tha (27*).
nh l 2.4. Nu tp m A c min tr ph ton on [0,1], th cc php ko
theo m sau tha iu kin (27*) i vi bt k php t-norm T no:

81

(i) Php ko theo Gaines-Rescher Jg-r;

(ii) Php ko theo Goedel Jg;
(iii) Php ko theo Wu
Jwu.
Chng minh: Trc ht chng ta chng minh trng hp kh hn trc.
(iii) Vi mi v V, ta tnh biu thc sau v nh rng min tr ca A
ph ton b on [0;1]:
supuU T(A(u), Jwu(A(u), B(v)))

= sups[0, 1] T(s, Jwu(s, B(v)))

= max{sups B(v)T(s, Jwu(s, B(v))), sups > B(v)T(s, Jwu(s, B(v)))}

= max{sups B(v)T(s, 1), sups > B(v)T(s, min(1-s, B(v))}
= max{B(v), sups > B(v)T(s, min(1-s, B(v))}= B(v),
v, do T n iu tng theo tng bin, T(s, min(1-s, B(v)) T(1, B(v)) = B(v).
u ny ni rng (27*) ng i vi php ko theo m Wu.
i vi trng hp (i) v (ii) ta chng minh hon ton tng t nhng
vic tnh ton n gin hn. Chng hn, i vi trng hp (i), ta thy
supuU T(A(u), Jg-r(A(u), B(v)))

= sups[0, 1] T(s, Jg-r(s, B(v)))

= max{sups B(v)T(s, Jg-r(s, B(v))), sups > B(v)T(s, Jg-r(s, B(v)))}

= max{sups B(v)T(s, 1), sups > B(v)T(s, 0)}
= max{B(v), 0} = B(v), v, T(s, 0) T(1, 0) = 0.
d so snh, chng ta cho cc kt qu nghin cu v vn ny i
vi cc php ko theo cp trn trong Bng 2.1.
Bng 2.2. Quy tc ct ui tng qut ha
Tn
php ko
theo

t-norm
min

t-norm
tch i s

t-norm
hiu gii
ni

t-norm
giao
cht

Gaines-Rescher

Goedel (Jg)

Goguen (J)

B1/2

Kleene-Dienes

max{1/2,
B}

max{1/4, B}

82

Lukasiewicz
(Ja)

1
2

(1 + B )

Reichenbach
(Jr)

1
2B

Wu (Jwu)

1
4

max{B,

(1 + B) 2

1
}
4 4 min(B,1 / 2)

2.4.2.2. i vi quy tc modus tollens tng qut ha

Tng t nh i vi trng hp nghin cu v vic la chn php ko
theo m i vi phng php lp lun xp x da trn quy tc suy lun ct
ui tng qut ha trn, mt tiu chun la chn php ko theo m l khi s
kin u vo B := B th kt lun hay u ra ca quy tc suy lun phi l A
= A2, hay chng ta phi c:
N(A(u)) = supvV T(N(B(v)), J(A(u), B(v)))

(28*)

Tng t nh vic nghin cu i vi quy tc ct ui tng qut ha

trn, kt qu lp lun A khi s dng quy tc modus tollens tng qut ha vi
gi tr u vo B = B c cho trong Bng 2.2.
2.4.2.3. Xy dng phng php lp lun da trn phng trnh quan h
m
Trong hai Mc trc chng ta trnh tiu chun la chn php ko
theo m J xc nh quan h R sao cho n tha biu thc
B = A oR
i vi quy tc ct ui tng qut ha, v tha biu thc
N(A) = R o N(B)

(29*)
(30*)

i vi quy tc modus tollens tng qut ha.

Nh vy, bn cht ca vic tm mt phng php lp lun xp x l vic
xc nh quan h m R mt cch ph hp. Tuy nhin, khi quan st hai biu
thc (29*) v (30*), chng ta c th coi chng nh l cc phng trnh quan
2

Xem ch thch ngay trc.

83

h m v bi ton xy dng mt phng php lp lun xp x tr thnh vic

gii phng trnh quan h m (29*) hay (30*) n tm li gii R khi cho bit
cc quan h m A v B.
By gi chng ta i nghin cu mt s phng php gii cc phng
trnh quan h hai dng nu trn.
Bng 2.3. Quy tc modus tollens tng qut ha
Tn
php ko
theo

t-norm min

t-norm
tch
i s

t-norm
hiu gii
ni

t-norm
giao cht

Gaines-Rescher

max{1/4, A}

max{1/(4A), A}

max{1/4, A}

( A 2) 2

Goedel (Jg)
Goguen (J)
Kleene-Dienes
Lukasiewicz
(Ja)

max{1/2,
A}
1
1 A

max{1/2,
A}
(1 12 A)

Reichenbach
(Jr)

1
1+ A

Wu (Jwu)

1
4

1
4 A(u )

(A)(u )

A(u )

1
2

A(u ) <

1
2

1) Phng trnh quan h m

Cho cc quan h m 2-ngi P(u, v), Q(v, w) v R(u, w), vi u U, v
V v w W. i vi vic nghin cu phng trnh quan h, chng ta gii hn
vic xt cc quan h m ri rc, U, V v W l cc tp hu hn
U = {ui : i = 1, , n}, V = {vj : j = 1, , m} v W = {wk : k = 1, , l}

84

Khi cc quan h m c th biu th dng ma trn.

Xt phng trnh quan h m
R = P

(31*)

Gi s rng cc quan h R v Q l cc d kin cho trc. Bi ton t ra l tm

T

quan h m P sao cho n tha phng trnh quan h (31*). V php o khng
giao hon, mt bi ton tng t l, cho trc R v P, tm quan h Q sao cho
n tha phng trnh (21*).
Cng thc (31*) cng c th c xem nh l mt s phn tch quan h
R thnh quan h Q khi cho trc P, hoc mt s phn tch quan h R thnh
quan h P khi cho trc quan h Q.
V cc quan h c th biu th dng ma trn, nh chng ta bit,
T

php hp thnh o ng vi php t-norm T s l php tch ma trn tng t

nh php tch ma trn thng thng, vi php nhn l php t-norm T v php
cng l php ly max. V vy chng ta c th s dng cng c ma trn gii
phng trnh (31*).
Mt cch tng qut, cc quan h trong (31*) c th suy bin thnh cc
cc ma trn mt hng hay mt ct. Chng hn, R v P c th suy bin thnh
hai vect hng, hoc R v Q l hai vect ct.
Vn phn hoch bi ton
Trc ht ta xt bi ton cho trc ma trn R v Q, hy xc nh tp cc
ma trn S(Q, R) tha phng trnh (31*), xc nh tp li gii ca phng
trnh (31*)
S(Q, R) = {P : P o Q = R}
(32*)
trong , php hp thnh o c gii hn l php hp thnh max-min.
Khng mt tnh cht tng qut c th thy d dng v t nhin rng bi ton
ny s c phn tch thnh tp cc bi ton biu th bng phng trnh ma
trn sau:
pi o Q = ri
(33*)

85

trong i = 1, , n, v cc vect hng pi = (pij : j = 1, , m) v ri = (rik : k =

1, , l). Cng thc (33*) c ngha,
rik = max1jm min(pij, qjk)

(34*)

K hiu tp cc li gii ca phng trnh (33*) l

Si(Q, ri) = {pi : pi o Q = ri}
(35*)
vi i = 1, , n. Khi li gii ca phng trnh (31*) s l vect ct

P=

p1

p2
.
,
.

.
p
n

vi pi Si(Q, ri) vi mi i = 1, , n.

Mt cu hi t ra l khi no phng trnh ma trn (33*) c nghim hay

khng c nghim, hay khi no Si(Q, ri) ?
T cng thc (34*) co th thy ngay l nu
max1jm qjk < max1in rik

(36*)

vi mt ch s k no , th Si(Q, ri) = , ngha l khng c mt ma trn P

no tha mn phng trnh ma trn (31*).
V d 2.1. Xt phng trnh ma trn dng (31*) sau
0,9 0,5
0,6 0,3
p11 p12 p13
,
o 0,7 0,8 =

p p p
0,2 1,0

21
22
23

1,0 0,4

vi ma trn th nht P l n s. Bi ton t ra l xc nh tp nghim S(Q,

R). Nh chng ta trnh by trn, bi ton ny c phn hoch thnh mt
tp cc bi ton con dng (33*) sau

(p

11

p12 p13

0,9 0,5

o 0,7 0,8 = 0,6 0,3

1,0 0,4

86

(p

21

p22 p 23

0,9 0,5

o 0,7 0,8 = 0,2 1,0 .

1,0 0,4

Tuy nhin, vi k = 2, i = 2, ta c r22 = 1,0 v chng ta kim chng thy

max1jm qjk = max(0,5 0,8 0,4) < 1,0 = r22.
Vy, phng trnh ma trn cho khng c nghim, S(Q, R) = .
Sau y chng ta nghin cu phng php gii phng trnh (31*) hoc
(33*), k c phng php gii xp x trong trng hp S(Q, R) = .
Phng php gii phng trnh ma trn vi php hp thnh max-min
poQ=r

Xt phng trnh quan h

(37*)

ca mt phn hoch no , ta b qua ch s phn hoch i trong phng trnh

(33*). Trc ht, chng ta kho st cu trc ca tp li gii ca phng trnh
(37*), S(Q, r) = {p : p o Q = r}.
Gi P = {p = (p1, , pm) : pj [0, 1], j = 1, , m}, p l tp m trn
khng gian V. Trn P ta nh ngha quan h th t b phn trn cc vect, p
p nu v ch nu pj pj, vi mi j = 1, , m. Vi by k 2 phn t p v p,
vi p p, ta nh ngha on
[p, p] = {p: p p p}.
Chng ta bit rng tp [p, p] s to thnh mt dn (lattice).
Da trn cu trc P ta nh ngha mt s khi nim sau.
Xt tp li gii hay tp nghim S(Q, r). Phn t p* ca S(Q, r) c gi l
nghim ti i nu vi mi p S(Q, r), ta c p p* p = p*, khng tn ti
mt nghim ca (37*) no thc s ln hn
p*. Nghim p* c gi l ln nht nu p*

p* nghim ln
nht

p, vi p S(Q, r).
Mt cch tng t, p* S(Q, r) c
gi l nghim ti tiu nu vi mi p S(Q,
r), ta c p p* p = p*, t.l. khng tn ti
mt nghim ca (37*) no thc s nh hn

pv nghim
ti tiu

pv nghim ti
tiu

t
. . . nghim
.
pv

ti tiu

Hnh 2.6. Cu trc tp S(Q, r)

87

p*. Nghim pv c gi l nh nht nu pv p, vi p S(Q, r).

Ngi ta xc nh c cu trc ca tp nghim S(Q, r) nh sau:
- Tp S(Q, r) lun tn ti nghim ln nht p*;
- Tp S(Q, r) cha nhiu nghim ti tiu, nhn chung phng trnh (37*)
khng c nghim nh nht;
- Vi p l mt nghim ti tiu v p* l nghim ln nht ca (37*), ta c
[p, p*] S(Q, r). Ni khc i, khi k hiu Smin = Smin(Q, r) l tp cc nghim
ti tiu ca S(Q, r), ta c
S(Q, r) =

p* S*

[ p* , p * ]

Trn Hnh 2.6 chng ta thy hnh nh cu trc tp nghim S(Q, r) vi

ch mt nghim ln nht v mt s nghim ti tiu cn tp [lpv, p*] biu th
bng hnh chic l.
By gi ta xem xt phng php hay th tc xc nh cu trc S(Q, r).
(i) Xc nh nghim ln nht: Ngi ta cng chng t rng nu S(Q, r)
th nghim ln nht p* = ( p *j : j = 1, , m) c xc nh nh sau:
rk if q jk > rk
p *j = min1 k l (qjk, rk), vi (qjk, rk) =
1 otherwise

(38*)

v nu p* khng tha mn phng trnh (37*) th S(Q, r) = , ngha l vic

tn ti nghim ln nht c xc nh bi (38*) l iu kin cn v
S(Q, r) .
(ii) Xc nh tp nghim ti tiu Smin(Q, r): xc nh c cu trc
ca tp S(Q, r), tip theo ta ch cn xc nh tp Smin(Q, r), ta gii bi ton tm
trong cc phn t p p*, tt c cc nghim ti tiu ca (37*). Khng mt tnh
tng qut gi thit rng r1 rs > 0, vi s l, ngha l gi thit ny ko
theo vic ta ch xt phng trnh (37*) vi vic rt gn vect r xung cn s

88

thnh phn. Thc vy, nu cc thnh phn ca vect hng r khng phi l dy
s n iu khng tng, ta ch cn thc hin mt php hon v thch hp cc
v tr ca chng. Ta c quyn lm c iu my v tp ch s ca vect r
tng ng vi cc phn t ca khng gian W m cc phn t ca n khng b
buc phi c xp th t. Sau , khng lm thay i phng trnh ma
trn (37*) chng ta thc hin chnh php hon v i vi cc ch s ct ca
ma trn Q (lu rng ch s ct ca Q trng vi ch s cc thnh phn ca r).
Ngoi ra, vi thnh phn rk = 0, k > s, ta c th loi b thnh phn ny ca
vect r v ct th k ca Q, v nu p l nghim ca phng trnh (37*) c
rt gn th ta cng c max1j

min{pj, qjk} = rk = 0. Thc vy, v p* l

nghim nn ta phi c
max1j m min{ p *j , qjk} = rk = 0.

(39*)

T y ta suy ra nu qjk 0 th p *j = 0 v nu qjk = 0 th p *j c th nhn

gi tr ty trong [0, 1] m ta vn c ng thc (39*). V p p*, nn ta c pj
= 0 i vi j m qjk 0 v do p tha mn (39*). Nh vy mi nghim ca
phng trnh (37*) rt gn u l nghim ca phng trnh gc.
By gi ta ch ra rng ta c th rt gn tip phng trnh (37*) b cc
d liu lin quan n cc ch s j m p *j = 0. C th i vi nhng ch s j ny
ta loi b thnh phn p *j ca vect p* v hng th j ca ma trn Q. Khi ,
nu p l nghim ca pgng trnh (37*) rt gn, th khi khi phc li thnh
phn th j loi vi gi tr bng 0 ta s thu c nghim ca phng trnh
gc, vic p c khi phc nh vy s tha phng trnh gc.
Nh vy, chng ta c th gi thit rng mi thnh phn ca vect
nghim ln nht p* v vect r u khc 0, p *j 0, vi j = 1, , m, v rk 0,
vi k = 1, , l. Khi , cho trc Q, r v p* tha mn cc iu kin trn, tp
nghim ti tiu ca phng trnh rt gn (37*) c xc nh bng mt th
tc.
trnh vic trnh by cc k thut phc tp chng ta s khng chng
minh tnh ng n ca th tc ny. Nhng nm c tng ca th tc
ta nu ra mt s nhn xt trc quan.

89

Ta vit li cng thc (34*) xem xt, vi lu rng ta b qua ch s i

trong cng thc ny v ta ang xt bi ton ca mt phn hoch vi phng
trnh (37*):
rk = max1jm min(pj, qjk),

(*)

trong pj l thnh phn ca mt vect nghim ti tiu no . Nh vy, phi

c nhng ch s j min(pj, qjk) = rk, vi mi k. V p l ti tiu nn, i vi
nhng ch s j nh vy, ta phi c pj = rk. i vi nhng ch s j khc, gi tr
pj ca vect p khng nh hng n kt qu ca cng thc (*), v min(pj, qjk)
< rk. V vy, v p l ti tiu nn pj = 0. V vy, cc bc chnh ca th tc xc
nh tp Smin(Q, r) bao gm:
1. Xc nh cc tp Jk(p*) = {j: 1 j m, min( p *j , qjk) = rk}, k = 1, , l.
Thit lp tich -cc J(p*) = J1(p*) J2(p*) Jl(p*).
K hiu cc phn t ca J(p*) l = (k : k = 1, , l).
2. i vi mi J(p*) v mi ch s j, 1 j m, ta xc nh tp sau
K(, j) = {k : 1 k l, k = j}.
3. Vi mi phn t J(p*), ta sinh cc vect sau g() = (gj(): j = 1,
, m), trong :

gj() =

max kK ( , j ) rk if K ( , j ) ,
.

0
otherwise

4. La chn trong cc vect m-chiu c sinh ra trong Bc 3 nhng

phn t ti tiu theo quan h th t mt phn trong P. Cc phn t nh vy
tn ti v s cc phn t g() l hu hn v chng l tp tt c cc nghim ti
tiu.
V d 2.2. Cho trc quan h Q v r nh sau:

90

 0,1

0,9
Q=
0,8

0,1

0,4 0,5 0,1

0,7 0,2 0,0
1,0 0,5 0,0

0,3 0,6 0,0

v r = 0,8 0,7 0,5 0,0

Hy xc nh tp tt c cc nghim S(Q, r) ca (37*).

(i) Trc ht ta xc nh nghim ln nht p* da vo cng thc (38*).
Ta c,
p1* = min(1,0 1,0 1,0 0,0)

= 0,0

p 2* = min(0,8 1,0 1,0 1,0)

= 0,8

p3* = min(1,0 0,7 1,0 1,0)

= 0,7

p 4* = min(1,0 1,0 0,5 1,0)

= 0,5

v p* = (0,0 0,8 0,7 0,5). Chng ta c th kim chng rng p* l nghim v

do S(Q, r) .
(ii) Xc nh cc nghim ti tiu: Do p1* = 0,0 v r4 = 0,0 ta c phng
trnh ma trn rt gn sau:

(p

p3

0,9 0,7 0,2

p 4 ) o 0,8 1,0 0,5 = 0,8 0,7 0,5 .

0,1 0,3 0,6

By gi ta thc hin th tc 4 bc trnh by trn.

1. Vi p* = (0,8 0,7 0,5), ta c J1(p*) = {2}, J2(p*) = {2, 3} v J3(p*)
= {3, 4}. Vy, J(p*) = {2} {2, 3} {3, 4}. (Lu rng, sau khi rt gn, j =
2, 3, 4 cn k = 1, 2, 3).
2. Tp K(, j) v cc vect g(), J(p*) = {2} {2, 3} {3, 4},
c xc nh v lit k trong Bng 2.4 sau:
Bng 2.4. Kt qu Bc 2 v 3 trong V d 2.2

K(, j)

j :=
3

91

g()
4

j := 2

 = 223
224
233
234

{1, 2}

{3}

{1, 2}
{3}
{1}

{2, 3}

{1}
{3}

(0,8
(0,8
(0,8
(0,8

0,5
0,0
0,7
0,7

0,0)
0,5)
0,0)
0,5)

{2}

3. i vi mi J(p*), ta sinh cc vect g() c cho trong ct

cui ca Bng 2.4.
4. Da trn quan h th t trn P, ta thy c hai vect ti tiu l (0,8
0,5 0,0) v (0,8 0,0 0,5) v chng l lp thnh tt c cc nghim ti tiu ca
phng trnh ma trn cho. Quay v phng trnh gc cha rt gn, nghim
ti tiu thu c bng vic thm thnh phn p1* = 0,0 v, do , ta thu c
S*(Q, r) = {(0,0 0,8 0,5 0,0), (0,0 0,8 0,0 0,5)}.
2.4.2.4. Lp lun vi phng trnh quan h da trn cc php hp thnh
sup-T
Xt phng trnh ma trn
P

Q=R

(40*)

trong , thay v php hp thnh max-min, oT y l php hp thnh sup-T

vi php t-norm T, cn cc k hiu lin quan n cc quan h P, Q v R hon
ton gi nguyn nh trong mc trn. Tng t nh trong Mc trc, bi ton
t ra l cho trc cc ma trn Q v R, hy tm nghim ma trn P. Ta s s
dng cng cc k php nh trong mc trc, chng hn S(Q, R) l tp tt c
cc nghim ca (40*), p* l nghim ln nht, n l phn t ln nht ca S(Q,
R) trong tp sp th t mt phn P.
Nh ta bit, phng trnh (40*) biu th mt tp cc phng trnh c dng
sup1jm T(pij, qjk) = rik

(41*)

vi mi i = 1, , n v k = 1, , l, v T l mt php t-norm cho trc.

92

 gii bi ton ny, chng ta nghin cu hai loi php tnh hp thnh
c gi l php hp thnh sup-T (hay max-T, trong trng hp hu hn) v
php hp thnh infIT.
1) Php hp thnh sup-T trn cc quan h m
Khi qut ha ca php hp thnh sup-min, hay max-min trong trng
T

hp hu hn, l php hp thnh sup-T, k hiu l o , c nh ngha nh sau:

(P

Q)(u, w) = supv V T(P(u, v), Q(v, w))

(42*)

vi u U v w W. Nh vy n tr v php hp thnh sup-min khi thay

php t-norm T bng php t-norm min ().
Gi s P, Pj l cc quan h m trn U V, Q v Qj l cc quan h m
xc dnh trn U W v R l quan h m xc nh trn W Z, trong ch s j
J. Khi , chng ta c th kim chng tnh ng n ca cc tnh cht sau:
T

Q)

(i)

(P

(ii)

o (

(iii)

o (

= P

(Q

R), (tnh cht kt hp ca php

oT)
T

Qj ) =
jJ

jJ

(iv)

(U jJ Pj ) o Q =

(v)

(vi)

jJ

Pj ) o Q

(P

Qj )

jJ

(P o Q j ) ,
T

jJ

(P o Q j ) ,

jJ

( Pj o Q ) ,
T

jJ

( Pj o Q ) ,

Q)t = Qt

(vii) Q1 Q2 (P

Pt, trong php t l php chuyn v

ma trn hng thnh ct hay, mt cch
tng ng, chuyn ct thnh hng;

Q1 P

Q2) & (Q1

P Q2

P).

By gi ta ch xt trng hp m tt c cc quan h m 2-ngi u xc nh

trn khng gian U U, hay gi n gin l cc quan h 2-ngi trn U. Tp tt
c cc quan h nh vy c k hiu l R(U). Tng t nh trong Mc trc,

93

 y ta c khi nim T-bc cu:

v ch nu R

Quan h 2-ngi R trn U l T-bc cu nu

R R.

Nu R khng phi l T-bc cu ta nh ngha bao ng T-bc cu ca

n, k hiu l RT, l quan h T-bc cu nh nht cha R. nghin cu bao
ng T-bc cu ca quan h R, ta a ra k php sau: K hiu R2(T) = R, R2(T)
T

= R o R v, bi quy np, ta nh ngha Rk(T) = Rk-1(T) o R. Nu khng c g

nhm ln, cho gn, ta loi b k hiu (T) s m, thay v vit Rk(T) ta vit
Rk. Theo tnh cht kt hp ca oT, ta c Rk

Rl = Rk+l.

Theo nh ngha ca php o , ta c th thy rng

Rk(u, v) = sup z1 ,..., zk 1 T ( R(u , z1 ), R ( z1 , z 2 ),..., R ( z k 1 , v ))

(43*)

nh l 2.5. Vi mi quan h 2-ngi trn U, bao ng T-bc cu ca R c

tnh theo cng thc sau:

RT =

Rn

(44*)

1n<

Chng minh: Trc ht ta chng minh quan h S =

R n tha tnh cht

1n<

bc cu. Thc vy, theo tnh cht (iv) v (ii), ta thy

S =

Rn o
1 n<

1 m<

U U

1 n<

Rm =

1 n<

1 m<

(R n o R m )

(R n o

Rm )

1 m<

R n+m

1 n ,m<

R n = S,

1n <

ngha l, theo nh ngha, S l quan h T-bc cu.

R rng ta c R S v do ta ch cn cn chng minh l S l nh nht trong
cc quan h T-bc cu cha R. Gi s Q l quan h T-bc cu bt k cha R.
Khi , ta c

R2 = R

R Q

Q Q.

94

Bng quy np, gi s Rn Q, ta suy ra Rn+1 = R

Rn Q

Q Q. Do

vy, vi mi n, ta thu c Rn Q. iu ny ko theo kt lun S =

Rn

1n <

Q, S l nh nht trong nhng quan h m Q nh vy v do , theo nh

ngha, S = RT.
nh l 2.6. Gi s R l quan h m phn x trn tp U hu hn n phn t, n
2. Khi , ta c

RT = Rn-1.

Chng minh: V R l phn x, ta c E R, trong E l ma trn n v. Khi

, R = E

R R

R = R2. T suy ra rng Rn Rn+1, vi mi s

nguyn n.
Trc khi chng minh tip, d hiu ta nhc li mt tnh cht ca cc
php t-norm T. Do tnh cht kt hp ca T ta c th vit T(a1, T(a2, a3)) = T(a1,
a2, a3) v do , theo quy np, ta cng c T(a1, a2, , am) = T(a1, T(a2, a3, ,
am)), ai [0, 1]. Da vo cc tnh cht ca t-norm ta c th thy rng
T(a1, , ai-1, ai, ai+1, , am) T(a1, , ai-1, ai+1, , am),

(45*)

tc l khi b bt mt ton hng th hm T khng gim. Thc vy, do tnh n

iu ca T, tnh cht T(a, 1) = a v tnh giao hon, ta c
T(a1, , ai-1, ai, ai+1, , am) T(a1, , ai-1, 1, ai+1, , am)
= T(a1, , ai-1, ai+1, , am, 1)
= T(T(a1, , ai-1, ai+1, , am),1)
= T(a1, , ai-1, ai+1, , am),
ta thu c cng thc (45*).
By gi ta chng t rng Rn = Rn-1 hay Rn(u, v) = Rn-1(u, v), vi u, v U,
y n = |U|. Vi u = v, ta c 1 Rn-1(u, u) Rn(u, u) 1, hay Rn(u, u) = Rn-1(u,
u). Gi s rng u v. Theo cng thc (43*) ta c:
Rn(u, v) = sup z1 ,..., zn 1 T ( R (u , z1 ), R ( z1 , z 2 ),..., R( z n 1 , v)) .
Do n = |U|, dy cc phn t u = z0, z1, z2, , zn-1, zn = v phi c hai phn t
bng nhau, chng hn zi = zj, vi 0 i < j n. Khi , da vo (45*) v (43*),
ta thu c:

95

T ( R(u , z1 ),..., R( zi 1 , z i ),..., R( z j , z j +1 ),..., R( z n1 , v))

T ( R(u, z1 ),..., R( zi 1 , zi ), R( z j , z j +1 ),..., R( z n1 , v))

Rk(u, v)

(vi k n 1)

Rn-1(u, v).
T bt ng thc ny v (43*), ta suy ra Rn(u, v) Rn-1(u, v), vi u, v U,
ta c Rn Rn-1. Nh vy, ta chng minh rng Rn = Rn-1. iu ny ko theo
ng thc Rm = Rn-1, vi mi m n. Vy, (44*) dn n ng thc RT = Rn-1.
2) Php hp thnh inf T trn cc quan h m
Cho php t-norm T, php ko theo lin kt vi T, JT, c nh ngha
trong Mc trc l:
JT(s, t) = sup {u [0, 1] : T(s, u) t}

(46*)

Gi s P v Q l hai quan h m xc nh tng ng trn U V v V

W. Php hp thnh inf T , k hiu l

, trn cc quan h m 2-ngi c nh

ngha nh sau
(P

Q)(u, w) = inf v V JT(P(u, v), Q(v, w))

(47*)

vi mi (u, w) U W.
Php hp thnh

c cc tnh cht sau:

nh l 2.7. Cho cc quan h m P(U, V), Q(V, W), R(U, W) v S(W, Z). Khi
,
(i) Cc khng nh sau l tng ng
P

Pt

Q
P (Q
(ii) Ta c:

R;

(Q

(48*)
T

R;

(49*)

Rt)t ;
S) = (P

Chng minh: (i) Theo nh l 2.6, ta c

96

(50*)
T

Q)

S.

(51*)

T(P(u, v), Q(v, w)) R(u, w)

nu v ch nu JT(P(u, v), R(u, w))

Q(v, w), vi mi u U, v V v w W. T y ta suy ra

supv VT(P(u, v), Q(v, w)) R(u, w) nu v ch nu supu UT(Pt(v, u),
R(u, w)) Q(v, w). Ngha l, (48*) v (49*) l tng ng.
chng minh (50*), ta hy vit li (48*) theo tng im (u, w), u
supv VT(P(u, v), Q(v, w)) R(u, w).

U, w W, nh sau:

Biu thc ny tng ng vi supv VT(Qt(w, v), Pt(v, u)) Rt(w, u),
Qt

ta c :

Pt

Rt.

(52*)

p dng s tng ng gia (48*) v (49*), ta suy ra (52*) tng

ng vi (50*) v do (50*) tng ng vi (48*).
(ii) l h qu trc tip ca khng nh (iii), nh l 2.6, ni rng JT(T(s,
t), u) = JT(s, JT(t, u)), vi mi s, t, u [0, 1].
nh l 2.8. Cho cc quan h m P(U, V), Pj(U, V), Q(V, W) v Qj(V, W), vi
j J. Khi ,
T

jJ

Pj ) o Q
jJ

Pj ) o Q
T

P o(
T

P o(

j J

jJ

Qj ) =
jJ

jJ

Qj )

( Pj o Q ) ,
( Pj o Q ) ,
T

jJ

(P o Q j ) ,
T

jJ

(P o Q j ) .

(53*)
(54*)
(55*)
(56*)

Chng minh: Cc khng nh tng ng c suy ra trc tip t cc khng

nh (vii), (vi), (ix) v (viii) trong nh l 2.6.
Sau y ta pht biu nh l v tnh n iu ca php hp thnh

nh l 2.9. Cho cc quan h m P(U, V), Q1(V, W), Q2(V, W) v R(U, W).
Khi , nu Q1 Q2, th
P

Q1 P

Q2 v Q1

97

R Q2

R.

Chng minh: Do Q1 Q2, ta c Q1 Q2 = Q1 v Q1 Q2 = Q2. p dng

(55*) ta thu c
(P

Q1) (P

Q2 ) = P

(Q1 Q2) = P

Q1.

ng thc ny chng minh tnh ng n ca bao hm th nht pht biu

trong nh l. Bng cch tng t, ta c th chng minh bao hm thc th hai
da vo (53*).
T

Cc nh l v php hp thnh o l c s chng minh nh l sau

m s c vai tr quan trng trong vic gii cc phng trnh quan h.
nh l 2.10. Cho cc quan h m P(U, V), Q(V, W) v R(U, W). Khi , ta
T

Pt o ( P

c:

Q) Q,

R P

P (P
R (R

(Pt o R),

(57*)

Q)

Qt)

(58*)

Qt,

Chng minh: Mt cch hin nhin ta c P

(59*)

Q.
T

(60*)

Q (Pt)t

Q. Thit lp

tng ng cc biu thc con ca biu thc ny vi cng thc (49*) v chuyn
v dng cng thc tng ng (48*) ta thu c (57*). Mt cch tng t,
T

t cng thc hin nhin ng Pt o R Pt o R, khi thit lp tng ng vi

cng thc (48*) v p dng cng thc (49*) tng ng vi n, ta thu c
(58*).
T

By gi ta ly chuyn v ma trn ca (57*) ta thu c [Pt o ( P

T

Qt. Do (R o S)t = St o Rt, vi mi quan h R v S, ta c ( P

Q)t

Q)]t

Qt. Li thit lp cng thc con ca cng thc ny tng ng vi cng thc
con ca (48*) v thay th vo cnt thc tng ng (49*) ta thu c (59*).
Cng thc (60*) r rng suy ra trc tip t (59*).
Ta c nhn xt l nu cc du bao hm trong (57*) v (58*) l du ng
thc th c th xem hai php hp thnh sup-T v inf-T l i ca nhau. Tuy
nhin, y chng ta ch c du bao hm nhng chng cng th hin mi lin

98

h gia hai php hp thnh. V vy, ta c th xem chng l i ca nhau theo

ngha yu nh vy.
By gi ta tr li vic gii phng trnh (40*), P
cc quan h Q v R.

Q = R, khi cho trc

nh l 2.11. Nu i vi phng trnh (40*) ta c S(Q, R) , th P* = (Q

T

Rt)t l ln nht trong S(Q, R).

Chng minh: Ly mt nghim P S(Q, R), P

ng ca cng thc (48*) v (50*) ta c: P (Q

Q = R. Theo s tng

o
T

Rt)t = P*.

Vn cn li l chng minh P* S(Q, R). t S = (Q

Q v, do , St = Qt

(Q

Rt)t

Q = P*

Rt). Theo (57*) ca nh l 2.10, ta thu c St

Rt hay S R. Mt khc, S = P*
o

Q P

Q = R v do S = P*

Q = R, ngha l P* l nghim ca phng trnh (40*).

T nh l trn ta thy phng trnh (40*) c nghim hay iu kin

cn v l:

(Q

Rt)t

Q = R.

V d 2.3. Xt phng trnh (3.6-38) vi php t-norm T l php nhn s hc

v Q v R c cho nh sau:
Q =

0,1

0,2
0,3

v R =

0,12

0,18
0,27

Khi ,

(P*)t = Q

Hay,

Rt

0,1
T
= 0,2 o (0,12 0,18 0,27) =
0,3

P* =

99

1,0 0,6 0,4

1,0 0,9 0,6 .

1,0 1,0 0,9

1,0 1,0 1,0

0,6 0,9 1,0

0,4 0,6 0,9

Kim chng ta thy P* o Q =

1,0 0,6 0,4

0,1

T
1,0 0,9 0,6 o 0,2
0,3

1,0 1,0 0,9

0,12

0,18 ,
0,27

ngha l S(Q, R) v P* l nghim ln nht.

nh l 2.12. Gi s P, P S(Q, R). Khi ,
(i) iu kin P P P ko theo P S(Q, R);
(ii) P P S(Q, R), trong l php hp ng vi t-conorm max.
Chng minh: (i) Do R = P

Q P

Q P

Q = R, ta suy ra P

Q = R, P S(Q, R).
(ii) Theo tnh cht (iv) ca php hp thnh sup-T, (U jJ Pj )

jJ

( Pj o Q ) ,

ta c (P P)

Q = (P

Q) (P

Q =

Q) = R R = R.

iu ny chng t P P S(Q, R).

2.4.2.5. Lp lun vi phng trnh quan h da trn cc php hp thnh
infI-T
T

Xt phng trnh quan h : P o Q = R

(61*)
trong php hp thnh sup-T c thay bng php hp thnh infI-T lin kt
vi php t-norm T v P, Q v R l cc quan h m xc nh trn cc khng
gian hu hn, ngha l chng c biu din di dng ma trn.
Tng t nh i vi mc trn, cho trc P v R, ta k hiu S(Q, R) l
tp tt c cc nghim P ca phng trnh (61*). Cho n nay cha c phng
php no xc nh c tt c cc nghim ti tiu, nhng nghim ti i c
xc nh bi nh l sau:
nh l 2.13. Nu S(Q, R) , th P* = R

Qt l nghim ln nht trong

S(Q, R).
Chng minh: Ly mt nghim bt k P S(Q, R), P
thc R

Q = R. Xt biu

Qt v da vo cng thc (59*), i vi mi P v Q, ta c:

100

P* = R

Qt = (P

Q)

Qt P. (62*)

Theo cng thc (60*) v kt hp nh l 2.9 v tnh n iu ca

(62*), ta thu c
R (R
T

Do vy, P* o Q = (R
trong S(Q, R).

Qt)

Qt)

Q P

vi

Q = R.

Q = R, ngha l P* l nghim ln nht

Nhn xt: Nh l mt h qu ca nh l trn, phng trnh (61*) c nghim

nu v ch nu ta c (R

Qt)

Q = R.

V d 2.4. Gi s php t-norm T trong (61*) l php nhn s hc v hai quan

h m Q v R c cho nh sau:
0,1 0,6

0,20 1,0

Q = 0,8 0,9 v R = 0,25 1,0 .

Khi ,
P* = R

0,20 1,0

Qt = 0,25 1,0

0,1 0,8

o
0,6 0,9

0,5 0,9

= 0,4 0,9

Kim chng bng vic thay P* vo phng trnh (61*) ta thy

0,5 0,9 T 0,1 0,8

0,4 0,9 o 0,6 0,9

0,20 1,0

0,25 1,0 ,

ngha l P* l nghim v l nghim ln nht ca S(Q, R).

Do (P

Q)t Qt

Pt, bi ton tm nghim P ca phng trnh (61*) khng

th chuyn trc tip v bi ton tm nghim Q khi cho trc P v R. K hiu

S(P, R) l tp tt c cc nghim ca bi ton sau, khi nghim ti tiu trong
S(P, R) c xc nh bi nh l sau. Tic l cho n nay chng ta cha c
phng php tm cc nghim ti i trong S(Q, R).
nh l 2.14. Nu S(P, R) , th Q* = Pt
S(P, R).

101

R l nghim nh nht trong

Chng minh: Ly nghim ty Q S(P, R), t.l. P

Pt

Q = R. Xt biu thc

R v da vo (3.6-55), i vi mi quan h P v Q, ta c
Q* = Pt

R = Pt

(P

Q) Q

(63*)

Mt khc, theo cng thc (58*) v nh l 2.9 v tnh n iu ca

t (63*) ta thu dc
R P
Do vy, P

(Pt

R) = P

Q* P

Q = R.

Q* = R v, do (53*) nghim Q* l nh nht.

Tng t nh i vi tp nghim S(Q, R), ta cng d dng chng minh

cc tnh cht tng t i vi tp S(P, R) nh sau:
1) Nu Q, Q S(P, R), th iu kin Q Q Q ko theo Q
S(P, R);
2) Nu Q, Q S(P, R), th Q Q S(P, R).
V d 2.5. Gi s php t-norm T trong phng trnh (61*) l php nhn s hc
v hai quan h P v R c cho nh sau
0,5 0,9

0,20 1,0

P = 0,4 0,9 v R = 0,25 1,0 .

Nh rng P y chnh l nghim ca bi ton trong v d trc.

Khi ,

Q* = Pt

0,5 0,4

R = 0,9 0,9

0,20 1,0
T

o
0,25 1,0

0,100 0,5

= 0,225 0,9 .

Thay Q* vo phng trnh (61*), ta c

0,5 0,4

Q = 0,9 0,9

0,100 0,5

o
0,225 0,9

0,20 1,0

= 0,25 1,0 .

Vy, Q* l nghim nh nht trong S(P, R) ca phng trnh (61*).

102

2.4.2.6. Nghim xp x ca phng trnh quan h

Xt phng trnh quan h
T

(64*)
P o Q = R
Nhn chung, vi Q v R cho trc, (64*) khng c nghim v, do ,
bi ton t ra l hy nghin cu vn nghim xp x ca phng trnh trn.
tng v nghim xp x nh sau.
Gi s phng trnh (64*) khng c nghim. Khi , ta bin i mt
cht cc quan h m Q v R thnh quan h Q v R sao cho phng trnh
P

Q = R

(65*)

tr nn c nghim. Mt cch t nhin, chng ta xem cc nghim ca (65*) l

cc nghim xp x ca (64*) nu chng tha mn mt s iu kin hp l no
. tng ny gi cho chng ta a ra nh ngha sau y:
nh ngha 2.1. Mt quan h m P~ c gi l nghim xp x ca (64*) nu
cc iu kin sau tha mn:
(i) Tn ti cc quan h Q Q v R R sao cho
P~

Q = R .

(66*)

(ii) Nu c nhng quan h P, Q v R sao cho Q Q Q, R

R R v P

Q = R, th Q = Q v R = R.

hiu ngha ca nh ngha ny, ta hy vit phng trnh quan h

(64*) theo im nh sau, supv VT(P(u, v), Q(v, w)) = R(u, w)

(67*)

Khi , c th thy ngha ca iu kin (i) l: V phng trnh (64*)

khng c nghim, ngha l c nhng im ti du ng thc trong (67*)
phi thay bng du nh hn <, v do mun phng trnh quan h c
nghim th hoc l phi thay th Q bng quan h ln hn, hoc phi thay th R
bng quan h nh hn, hoc c hai trng hp. ngha ca (ii) r rng hn:
R v Q tng ng phi gn R v Q nht nu chng tn ti. lm sng t, ta
a ra v d sau.
V d 2.6. Xt phng trnh

103

P
trong

0,1 0,3

o
0,2 0,4

= (0,5 0,6) .

(68*)

l php hp thnh sup-tch i s. Ta tnh quan h

t

0,1 0,3 T 0,5

t t
P* = (Q o R ) = 0,2 0,4 o 0,6 = 1,0 1,0 .

Do
P*

0,1 0,3
T

o
0,2 0,4

= (1,0 1,0)

0,1 0,3
T

o
0,2 0,4

= (0,2 0,4) (1,0 1,0) ,

theo nh l 2.11, ta suy ra phng trnh quan h (68*) cho khng c

nghim.
By gi cng ta i tm nghim xp x ca phng trnh (68*). Gi s ta
gim R thnh R = (0,2 0,4). Khi , nu phng trnh thu c c nghim
th n phi c dng P~ = (Q
(1,0 1,0), v
P~

0,1 0,3
T

o
0,2 0,4

Rt)t v c th kim chng thy ta cng c P~ =

= (1,0 1,0)

0,1 0,3
T

o
0,2 0,4

= (0,2 0,4) ,

ngha l P~ l nghim ca (68*). Gi s c R = (r1 r2) sao cho R R R

v phng trnh sau
P*

0,1 0,3
T

o
0,2 0,4

= R

c nghim P = (p1 p2). Kh , ta c h phng trnh

max{0,1p1, 0,2p2} = r1,
max{0,3p1, 0,4p2} = r2.
H ny ch c nghim ch khi r1 0,2 v r2 0,4, ngha l ch khi R R.
Vy R = R, v, theo nh ngha, P~ l nghim xp x ca phng trnh (68*).
Hn na, c th kim chng l bt k quan h (a 1,0), vi a [0, 1], u l
nghim xp x ca (68*) v do nghim xp x khng duy nht.

104

By gi ta tm nghim xp x khi tng Q thnh Q =

dng nghim ca phng trnh P

0,1 0,3

0,5 0,6 .

Khi ,

Q = R l
t

0,1 0,3 T 0,5

~
t t
P = (Q o R ) = 0,5 0,6 o 0,6 = 1,0 1,0 .

Kim chng ta thy

P~

0,1 0,3
T

o
0,5 0,6

= (1,0 1,0)

0,1 0,3
T

o
0,5 0,6

ngha l P~ ng l nghim ca phng trnh P

= (0,5 0,6) ,

Q = R. Gi s c quan h

Q = (qjk) sao cho Q Q Q v c tn ti nghim P = (p1 p2) ca

phng trnh mi P

Q = R. T h thc Q Q Q ta suy ra q11 = 0,1,

q12 = 0,3, 0,2 q21 0,5 v 0,4 q22 0,6. Thay vo phng trnh ta c
(p1 p2)

0,1 0,3
T

q
q
22
21

= (0,5 0,6) ,

hay chng ta c
max{0,1p1, q21p2} = 0,5,
max{0,3p1, q22p2} = 0,5.
Suy ra, q21p2 = 0,5 v q22p2 = 0,6 v do ta phi c q21 0,5 v q22 0,6.
iu ny chng t Q Q, v ta thu c Q = Q. Theo nh ngha 2.1,
P~ = (1,0 1,0) l nghim xp x ca (68*).
T v d ny ta thy khng ch nghim xp x ca mt phng trnh
quan h l khng duy nht m c cc quan h b bin i R v Q cng khng
duy nht.
Mt cu hi t ra l nghim xp x v s tn ti ca mt phng trnh
quan h bt k?
nh l 2.15. Phng trnh quan h (64*) lun lun c nghim xp x v P~ =
(Q

Rt)t l nghim xp x ln nht.

105

Chng minh: Trc ht chng ta chng t rng P~ = (Q

kin ca nh ngha 2.1.. Chn Q = Q v R = (Q
nhin ta c P~

Rt)t tha cc iu

Rt)t

Q. Khi , hin

Q = R. Ta cn cn kim tra xem liu R R. T h thc

(57*) ta suy ra
T

R = (Q

Rt)t

Q = [Qt

(Q

Rt)]t (Rt)t = R, (69*)

ngha l iu kin (i) tha mn.

By gi ta kim tra iu kin (ii). Gi s rng c tn ti Q, R v P sao cho
Q Q Q, R R R v P

Q = R. V Q = Q, ta c P

Q = R,
T

ngha l phng trnh P o Q = R c nghim. Theo nh l 2.11, P* = (Q o

Rt)t l nghim v l phn t ln nht trong S(Q, R). V n l nghim nn ta
c (Q

Rt)t

Q = R. Do R R R, ta c h thc
Q

Rt Q

Rt Q

Rt.

(70*)

Mt khc, n v tri ca bao hm thc trong (69*) v h thc (58*), ta

c :
Q

Rt = Q

Kt hp vi (70*) ta thu c Q

[Qt

(Q

Rt = Q
T

Rt)] Q

Rt.

Rt v, do , ta c
T

R = (Q o Rt)t o Q = (Q o Rt)t o Q = R.
Nh vy, ta chng t rng iu kin (ii) tha mn v P~ l nghim
xp x ca (64*).
Ta cn cn chng t rng P~ l nghim ln nht. Thc vy, gi s P l
mt nghim xp x ca (64*), ngha l c tn ti Q, R sao cho Q Q, R
R v P

Q = R. Khi , theo nh l 2.11, P (Q

n iu (gim theo bin th nht, tng theo bin th hai) ca

Rt)t (Q

Rt)t = P~. Ngha l, P P~.

2.5. Lp lun xp x a iu kin

106

Rt)t v, do tnh
T

, ta c (Q

Nhn chung tng ca phng php lp lun xp x l thit lp cch

tnh kt lun t mt tp cc tri thc dng lut (mnh nu-th) v cc s
kin, da trn l thuyt tp m. Tri thc cng y th kt lun c tnh
cng ph hp vi thc tin hn. Trong cc quy tc lp lun trnh by trong cc
phn trc, tin ch cha mt lut v v vy i khi chng ta gi l phng
php lp lun m n iu kin (fuzzy single conditional reasoning method).
Trong mc ny chng ta nghin cu phng php lp lun da vo nhiu lut
v c gi l phng php lp lun m a iu lin (fuzzy multiple
conditional reasoning method). T m trong thut ng ny i khi c b
qua cho gn.
Phng php lp lun a iu kin c m t bng lc sau:
Tin 1: Nu
Tin 1: Nu
...........
Tin n: Nu
S kin:
Kt lun:

X l A1, th Y l B1
X l A2, th Y l B2
(71*)
Y l An, th Y l Bn
X l A,
.
Y l B

trong , X v Y l cc bin ngn ng vi cc khng gian tham chiu hay

khng gian c s tng ng l U v V, cn Ai, Bi, A v B, vi i = 1, 2, , n,
l nhng nhn ngn ng ca cc tp m xc nh trn cc khng gian tham
chiu U hoc V. Tp n lut pht biu trong cc tin trn c gi l m
hnh m v n m t hay m hnh ha mi quan h gia hai i lng c
m t bng cc bin X v Y bng cc tp m.
Bt k phng php no cho php tnh kt lun B t cc tin v s
kin trong (71*) c gi l mt phng php lp lun xp x a iu kin.
V chng ta ang nm trong mi trng thng tin khng chc chn, m,
nn s khng c mt phng php lp lun chnh xc v duy nht. Mi
phng php s xut pht t mt quan st trc quan no . V vy, nhn
chung chng ta s c mt s cch gii bi ton lp lun xp x.
By gi chng ta nghin cu mt s phng php lp lun xp x a
iu kin.

107

2.5.1. Phng php da trn quy tc modus ponens

Phng php ny da trn tng xem n lut trong m hnh m c
lin kt vi nhau bng php tuyn (disjuctive) hoc php hi (conjunctive).
Nh vy ta c th p dng quy tc modus ponens cho tng lut sau kt
nhp (aggregate) cc kt lun thu c i vi tng lut.
2.5.1.1. M hnh m c coi l tuyn ca cc lut
Phng php ny bao gm cc bc sau:
Bc 1: Chn mt phng php thng nht tnh quan h m Rj(u, v) =
J(Aj(u), Bj(v)) biu th ng ngha ca cc lut trong (71*). Khi , vi d
liu u vo A v vi mi lut th j, j = 1, 2, , n, kt lun trung gian Bj
c tnh theo quy tc modus ponens tng qut
Bj = A

R, hay Bj(v) = supuU T(A(u), J(Aj(u), Bj(v))).

Bc 2: Biu th php hi lin kt cc lut bng php t-norm chun,

php hp tp m, ta tnh kt lun B theo cng thc
B =

1 j n

B 'j

, hay

B(v) = max1jn supuU T(A(u), J(Aj(u), Bj(v))), v V. (72*)

Trong trng hp php ko theo c nh ngha bi Mamdani,
J(Aj(u), Bj(v)) = min{Aj(u), Bj(v)}, v T l php t-norm chun, php min, cng
thc trn s tr thnh
B(v) = max1jn supuU min{A(u), min[Aj(u), Bj(v)]}
= max1jn supuU min{min[A(u), Aj(u)], Bj(v))}
= max1jn min{supuU min[A(u), Aj(u)], Bj(v))}
= max1jn min{high(A Aj), Bj(v))}

(73*)

trong high(.) l chiu cao ca mt tp m. Gi tr high(A Aj) c th

c xem l tng hp ca d liu u vo A vi tin t Aj ca lut th j.
Vi nhng gi thit gii hn nh trn, t cng thc (73*) ta thu c
mt phng php lp lun n gin hn nh sau:

108

Bc 1: V cc lut trong (71*) l cc im ta tri thc chng ta

suy lun, nn vi gi tr u vo A ta hy tnh tng hp gia A v cc
tin t Aj ca lut th j, j = 1, 2, , n, bng cng thc:
rj(A) = high(A Aj) = supuU min{A(x), Aj(x)}.
Bc 2: V tng hp l rj(A), kt lun suy ra c da vo lut
th j s l Bj = min{rj(A), Bj}, Bj l tp m Bj b ct ngn sao cho chiu cao
ca phn cn li l rj(A).
Bc 3: V s lin kt cc lut trong (71*) c xem nh l php
tuyn, kt lun suy ra c t n lut s c tnh bng cng thc
B =

1 j n

B 'j

Gii hn cc tp m hnh tam gic, phng php lp lun xp x nh

vy c th c biu th trong Hnh 2.7, trong m hnh m ch cha 2 lut.
1

r1(A)

A1

B1

Lut 1
1

r2(A)
A2

B2

Lut 2
1

U
Lut 3

Hnh 2.7

109

B1 B2

2.5.1.2. M hnh m c coi l hi ca cc lut

Phng php lp lun trong trng hp ny hon ton tng t nh
trn, ch khc bit Bc 2 nh sau:
Bc 2: V m hnh m c xem l hi ca cc lut nn kt lun B
c tnh bng giao ca cc kt lun trung gian Bj nh sau B

1 j n

B 'j

hay
B(v) = min1jn supuU T(A(u), J(Aj(u), Bj(v))), v V. (74*)
Gii hn php ko theo c xc nh bi Mamdani v T l php tnorm chun, php min, ta c cng thc tnh B nh sau:
B(v)

= min1jn supuU min{A(u), min[Aj(u), Bj(v)]}

= min1jn supuU min{min[A(u), Aj(u)], Bj(v))}

= min1jn min{supuU min[A(u), Aj(u)], Bj(v))}
= min1jn min{high(A Aj), Bj(v))}

(75*)

2.5.2. Phng php lp lun da vo vic m hnh ha ton hc ca m

hnh m
M hnh m (71*) biu th tri thc chuyn gia trong mt lnh vc ng
dng no . Khi xem n nh l mt i tng chung, khng tch ri, ta c
nhu cu m hnh ha n bng mt i tng ton hc, c th l bng mt
quan h m. Vi cch nhn , ta xy dng mt phng php lp lun nh
sau:
Bc 1: Tng t nh Bc 1 trong Mc trc, mi lut trong m hnh
m c biu th bng mt quan h Rj(u, v) = J(Aj(u), Bj(v)). xc nh quan
h m biu din m hnh m (71*), chng ta thc hin vic kt nhp
(aggregate) cc quan h Rj(u, v) bng php t-conorm chun hay php hp cc
tp m:
R(u, v) =

1 j n

R j (u, v) .

(76*)

Bc 2: Hnh 2.8 th hin m hnh m

(71*) c biu th bng quan h m R v,

R(u, v)
M hnh ton hc
ca (71*)

Hnh 2.8
110

B =
T

A o R

tng t nh trng hp quy tc modus ponens, kt lun B c tnh theo

qua tc suy lun hp thnh:
T

B = A o R.
Nhn chung c s khc bit ln gia phng php lp lun xp x y
vi phng php c trnh by trong Mc 2.5.1. Tuy nhin, trong nhng
iu kin hn ch chng li ng nht vi nhau. Thc vy, cng nh trn, ta
gi thit php ko theo c xc nh l Mamdani, php
sup-min, kt lun B c tnh nh sau

l php hp thnh

B(v) = supuU min{A(u), R(u, v)}

= supuU min{A(u), max1jn min[Aj(u), Bj(v)]}
= max1jn supuU min{A(u), min[Aj(u), Bj(v)]}
= max1jn supuU min{min[A(u), Aj(u)], Bj(v)]}
= max1jn min{supuU min[A(u), Aj(u)], Bj(v))}
= max1jn min{high(A Aj), Bj(v))}
= max1jn Bj(v)
B = A o R =

Vy,

1 j n

B 'j

trong Bj l phn tp m Bj b ct ngn vi chiu cao cn li l high(A

Aj). iu ny chng t B cng tnh c t phng php lp lun da trn
quy tc modus ponens.
Ch : Trong trng hp chng ta xem cc lut ca m hnh m c lin kt
bng php hi, quan h m R trong cng thc (76*) s c tnh theo cng
thc sau
R(u, v) =

1 j n

R j (u, v) .

(77*)

Nhn chung, cho n nay, cho mt m hnh m (71*) v mt cch biu

th ng ngha J(Aj(u), Bj(v)) ca cc lut trong m hnh, chng ta c 4 cch
tnh kt lun u ra B nh sau:
(1)
(3)

B' = A' o (U1 j n R j )

(2)

B' = U1 j n A' o R j

(4)

111

B' = A' o (I1 j n R j )

T

B' = I1 j n A' o R j

Trong trng hp php t-norm T ca php hp thnh o l php min, mi quan

h gia 4 phng php lp lun nh vy c thit lp trong nh l sau:
T

nh l 2.16. Nu php hp thnh o l sup-min, ta c

2B

4B 1B = 3B.

Chng minh: Xt cng thc tnh 4B:

= min 1 j n (A o Rj)(v)
4B(v)
= min 1 j n supuU min [A(u), Rj(u, v)]
supuU min 1 j n min [A(u), Rj(u, v)]
= supuU min [A(u), min 1 j n Rj(u, v)]
= supuU min [A(u), ( I1 j n R j )(u, v)]
T

= ( A' o (I1 j n R j ) )(v)

2B(v).

Nh vy chng ta chng t rng 2B 4B.

T

Tip theo, ta thy rng A o Rj A' o (U1 jn R j ) , vi mi j: 1 j n. Do vy,

T

B' = I1 j n A' o R j A' o (U1 j n R j ) = 1B.

Cui cng, ta xt 1B:

1B(v)

= supuU min [A(u),

1 j n

R j (u, v) ]

= supuU max 1 j n min [A(u), Rj(u, v)]

= max 1 j n supuU min [A(u), Rj(u, v)]
T

= (U1 j n A' o R j )(v) = 3B(v).

Nh vy, nh l c hon ton chng minh.
V d 2.7. Xt mi quan h gia hai bin ngn ng p sut AS v nhit N
trong h thng iu khin phn phi cht lng trong mt nh my. Gi s
nhit nm trong gii hn [400;1000] theo n v psi v nhit trong gii
hn [130;140] F.
Gi thit rng quan h gia hai i lng ny tun theo cc lut ca m
hnh m sau:

112

Nu N := rt cao th AS := cao
(78*)
Nu N := thp

th AS := kh thp

Tp m biu th ng ngha ca cc gi tr ngn ng ca hai bin ngn

ng c c trng bi cc hm thuc sau:
Nhit rt cao = 0,0/134 + 0,0/135 + 0,2/136 + 0,4/137 + 0,7/138 +
1,0/139
Nhit thp = 1,0/134 + 0,8/135 + 0,6/136 + 0,4/137 + 0,2/138 +
0,0/139
p sut cao
= 0,0/400 + 0,2/600 + 0,4/700 + 0,6/800 + 0,8/900 +
1,0/1000
p sut kh thp = 1,0/400 + 0,9/600 + 0,8/700 + 0,6/800 + 0,4/900 +
0,0/1000
1) Cu hi t ra l hy tnh p sut ca cht lng tng ng vi nhit
l cao c c trng bi hm thuc sau:
Nhit
cao = 0,0/134 + 0,2/135 + 0,4/136 + 0,6/137 + 0,8/138 +
1,0/139
Gii: Ta s tnh p sut ng vi nhit u vo A = cao bng 4 phng
php trn:
Trc ht chng ta tnh cc quan h m biu th hai lut trong (78*).
Gi s rng quan h m Ri, i = 1, 2, c tnh da theo php ko theo
Zadeh, R(u, v) = max{min[A(u), B(v)], 1 A(u)} v
min. Khi ,
1,0

1,0

0,8

R1(u, v) = 0,6

0,3

0,0

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

1,0

0,8
1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

0,6
0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 ; R2(u, v) = 0,6

0,3 0,4 0,6 0,7 0,7

0,8

1,0
0,2 0,4 0,6 0,8 1,0

113

l php hp thnh sup-

0,9 0,8 0,6 0,4 0,0

0,8 0,8 0,6 0,4 0,2

0,6 0,6 0,6 0,4 0,4

0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 .

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

1,0

0,8

0,6

0,6

0,3

0,0

B' = A' o (I1 j n R j )

(0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0) o

0,9 0,8 0,6 0,4 0,0

0,8 0,8 0,6 0,4 0,2

0,6 0,6 0,6 0,4 0,4

0,6 0,6 0,6 0,6 0,6

0,3 0,4 0,6 0,7 0,7

0,2 0,4 0,6 0,8 1,0

= (0,6 0,6 0,6 0,6 0,8 1,0)

i vi 4B, ta tnh
1,0

1,0

0,8

A o R1 = (0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0) o 0,6

0,3

0,0

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

0,6 0,6 0,6 0,6 0,6

0,3 0,4 0,6 0,7 0,7

0,2 0,4 0,6 0,8 1,0

= (0,6 0,6 0,6 0,6 0,8 1,0)

1,0

0,8

0,6

A o R2 = (0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0) o 0,6

0,8

1,0

0,9 0,8 0,6 0,4 0,0

0,8 0,8 0,6 0,4 0,2

0,6 0,6 0,6 0,4 0,4

0,6 0,6 0,6 0,6 0,6

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

= (1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0)

Vy,

B' = I1 j n A' o R j = (0,6 0,6 0,6 0,6 0,8 1,0)

By gi ta tnh 1B = 3B:

114

B' = A' o (

1 j n

Rj )

= (0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0) o

1,0

1,0

0,8

0,6

0,8

1,0

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

0,6 0,6 0,6 0,6 0,6

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

= (1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0)

2) Xt d liu u vo nhit l thp c c trng bi hm thuc
sau:
Nhit thp = 1,0/134 + 0,8/135 + 0,6/136 + 0,4/137 + 0,2/138 +
0,0/139
Tng t nh trn, ta tnh
T

1,0

0,8

0,6

0,6

0,3

0,0

B' = A' o (I1 j n R j )

(1,0

0,8

0,6

0,4

0,2

0,0) o

0,9 0,8 0,6 0,4 0,0

0,8 0,8 0,6 0,4 0,2

0,6 0,6 0,6 0,4 0,4

0,6 0,6 0,6 0,6 0,6

0,3 0,4 0,6 0,7 0,7

0,2 0,4 0,6 0,8 1,0

= (1,0 0,9 0,8 0,6 0,4 0,4)

i vi 4B, ta tnh:

A o R1 = (1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0) o

115

1,0

1,0

0,8

0,6

0,3

0,0

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

0,6 0,6 0,6 0,6 0,6

0,3 0,4 0,6 0,7 0,7

0,2 0,4 0,6 0,8 1,0

= (1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0)

A o R2 = (1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0) o

1,0

0,8

0,6

0,6

0,8

1,0

0,9 0,8 0,6 0,4 0,0

0,8 0,8 0,6 0,4 0,2

0,6 0,6 0,6 0,4 0,4

0,6 0,6 0,6 0,6 0,6

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

= (1,0 0,9 0,8 0,6 0,4 0,4)

T

Vy,

B' = I1 j n A' o R j = (1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0) (1,0 0,9 0,8 0,6

0,4 0,4)
= (1,0 0,9 0,8 0,6 0,4 0,4).
By gi ta tnh 1B = 3B:
T

1,0

1,0

0,8

0,6

0,8

1,0

B' = A' o (

1 j n

Rj )

(1,0

0,8

0,6

0,4

0,2

0,0) o

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

0,6 0,6 0,6 0,6 0,6

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

= (1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0)

Lu : Trong nhiu bi ton, chng ta i hi d liu u ra l gi tr thc nn
chng ta cn p dng mt phng php kh m no chuyn d liu u
ra l tp m v gi tr thc. Trong v d trn, nu cn thit ta c th bin i
tp m ca d liu u ra thnh gi tr thc thuc min tham chiu [134;140]
ca bin ngn ng p sut bng mt phng php kh m c trnh by
trong Mc 3.3.10.

116

2.5.3. Phng php lp lun xp x a iu kin, nhiu bin

Trong mc cc trn chng ta nghin cu cc phng php lp lun
xp x trong phn tin t ca lut (mnh nu-th) ch c mt bin ngn
ng. Trong mc ny chng ta s cp n phng php lp lun trn cc
lut m phn tin t c nhiu bin ngn ng tham gia v chng c lin kt
lgic bng cc php V hay HOC. Nh vy, chng ta c th c cc trng
hp sau:
Dng tin t hi: NU X1 l A1 V V Xm l Am TH Y l B
Phng php lp lun i vi dng ny ta c th c xy dng bng
vic a v phng php i vi trng hp tin t ch c mt bin, nh thay
tin t nhiu bin bng mnh X* l A*, vi
A* = A*1 A*2 A*m

(79*)

trong , A*i l m rng hnh tr ca tp m Ai trong tch -cc U1

Um, ngha l A*i l mt tch -cc ch c ring thnh phn th i l Ai cn cc
thnh phn cn li l ton khng gian Uj, j i, v hm thuc ca n l
A*(u1, u2, , um) = min{A1(u1), A2(u2), , Am(um)}.
Dng tin t tuyn: NU X1 l A1 HOC HOC Xm l Am TH Y
l B .
Tng t nh trn, nhng A* c tnh theo cng thc
A* = A*1 A*2 A*m
vi hm thuc l

(80*)

A*(u1, u2, , um) = max{A1(u1), A2(u2), , Am(um)}.

Mnh vi NU KHNG v TR KHI

Nhng mnh iu kin c cha NU KHNG hay TR KHI c cu
trc lgic cho php chuyn v dng quen bit v do chng ta c th s
dng cc phng php lp lun xp x trnh by trn.
(1) Mnh

117

NU X l A TH (Y l B1 NU KHNG B2)
c th phn tch thnh cc mnh iu kin quen bit c lin kt vi
nhau bng HOC nh sau:
NU X l A TH Y l B1
HOC
NU X l KHNG A TH Y l B2
(2) Mnh
NU X l A1 TH Y l B TR KHI X l A2
cng nh trn, c th phn tch thnh cc mnh iu kin quen bit c
lin kt vi nhau bng HOC nh sau:
NU X l A1 TH Y l B
HOC
NU X l A2 TH Y l KHNG B
(3) Mnh
NU X1 l A1 TH Y l B NU KHNG (NU X2 l A2 TH
Y l B2)
c th phn tch thnh
NU X l A1

TH Y l B
HOC

NU X l KHNG A1 V X2 l A2 TH Y l B2
Dng mnh iu kin kt t
Trong thc t ta cng thng gp cc mnh dng sau
NU X1 l A1 TH (NU X2 l A2 TH Y l B)
c th vit thnh mnh dng sau
NU X1 l A1 V X2 l A2 TH Y l B
2.5.4. Phng php lp lun xp x bng th

118

Phng php lp lun bng th khng c ngha trong tnh ton my

tnh nhng n c ngha cho vic chng ta trc tip tnh ton bng tay trong
vic thit lp cc v d kim tra tnh ng n ca lgic chng trnh my
tnh v cho chnh vic trnh by v lnh hi ni dung ca gio trnh ny.
Xt mt m hnh m nhiu bin hay cn gi l mt h lut sau ( n
gin trong trnh by chng ta gii hn ch 2 bin u vo):
NU X1j l A1j V X2j l A2j TH Y l Bj, j = 1, 2, , n.

(81*)

Chng ta gii hn phng php lp lun th vi nhng gi thit sau:

-

Cc tp m u dng tam gic hay hnh thang;

Cc lut trong (81*) lin kt bng php tuyn hoc hi;
Quan h m c nh ngha da trn php ko theo Mamdani;
Php hp thnh l sup-min.

Vi nhng gi thit trn ta c th xy dng mt phng php lp lun

th kh n gin v d dng thc hin tnh ton trc tip bng tay.
Trc ht, chng ta hy thit lp cng thc tnh tp m kt lun khi cho
bit tp m u vo A1 v A2.
Vi php hp thnh sup-min:
B(v) = (A1 A2) o R(u1, u2, v)
= supu1U1, u2U2 min{min[A1(u1), A2(u2)], max1jn Rj(u1, u2, v)}
= supu1U1, u2U2 max1jn min{min[A1(u1), A2(u2)], Rj(u1, u2, v)}
= max1jn supu1U1, u2U2 min{min[A1(u1), A2(u2)], Rj(u1, u2, v)}
= max1jn (A1 A2) o Rj(u1, u2, v) = max1jn Bj (82*)
Cng thc (82*) chng t rng, vi nhng iu kin php hp thnh l
sup-min v lin kt cc lut l tuyn, th kt lun B c th c tnh theo kt
qu lp lun i vi tng lut: Bj = (A1 A2) o Rj(u1, u2, v), trong Rj(u1,
u2, v) l quan h m biu din ng ngha ca lut th j.
Ta hy vit tng minh biu thc gii tch ca (82*) vi Rj tnh theo
Mamdani:

119

B(v) = max1jn supu1U1,

u2U2

min{min[A1(u1), A2(u2)], min[A1j(u1),

A2j(u2), Bj(v)]}
= max1jnsupu1U1,

u2U2

min{min[A1(u1), A1j(u1)], min[A2(u2),

A2j(u2)], Bj(v)}
= max1jn min{supu1U1 min[A1(u1), A1j(u1)], sup
A2j(u2)], Bj(v)}

u2U2

min[A2(u2),

(83*)

Phn tch biu thc cha sup trong v phi ca ng thc cui cng
trong (82*) ta thy, biu thc supu1U1min[A1(u1), A1j(u1)] xc nh chiu cao
ca tp m A1A1j, high(A1A1j). Mt cch tng t, supu2U2 min[A2(u2),
A2j(u2)] xc nh chiu cao high(A2A2j) ca tp m A2A2j. Do vy, (83*)
tr thnh biu thc sau:
B(v) = max1jn min{min[high(A1A1j), high(A2A2j)], Bj(v)}

(84*)

K hiu hj = min[high(A1A1j), high(A2A2j)], biu thc min[hj, Bj(v)], vi

v V, xc nh phn ca tp m Bj, Bj, b ct ct ngn, c chiu cao cn li
l hj. Vy, B c tnh theo cng thc sau
B = B1 B2 Bn

(85*)

V cc tp m dng tam gic hay hnh thang, biu thc (85*) cho ta
mt phng php lp lun bng th c th tnh trc tip bng tay nh sau:
Bc 1. Vi mi j = 1, , n,
(i) Tnh chiu cao ca cc hnh tam gic hay hnh thang A1A1j v
A2A2j. Ly hj l chiu cao thp nht trong cc chiu cao tnh.
(ii) Ct phn ngn ca hnh tam gic hay hnh thang Bj sao cho phn
cn li Bj ca n c chiu cao l hj.
Bc 2. Ly hp ca cc tp hp Bj, j = 1, , n, ta thu c tp m kt
lun B.

120

A11
h1

A12

A1

A2

B1
min

B2

h2
A21

A1

A22

A2

B1

min

B2

Hnh 2.9

Hnh 2.9 l mt v d gii tch cch tnh tp m kt qu da trn phng php

lp lun th. v d ny, h lut (81*) c 2 lut v d liu u vo ca h
l cp tp m tam gic (A1, A2). ng vi Bc 1, i vi j = 1, ta ly giao
ca hai tam gic A11 v A1 v giao ca A12 v A2, v min ca chiu cao ca
hai tam gic thu c l h1. Ct ngn tam gic B1 ta thu c hnh thang c
chiu cao l h1 c t bng cc ng gch song song vi hai y. Mt cch
tng t, i vi j = 2, ta thu c hnh thang vi chiu cao l h2 bng cch
ct ngn tam gic B2. Hp ca hai hnh thang kt qu l hnh c nh du
bng cc ng gch song song vi cnh y. Nu cn thit bin i tp m
kt qu v gi tr thc, ta c th s dng mt trong cc phng php kh m
c trnh by phn sau.
Ch : Trong trng hp d liu u vo l cc tam gic (A1, A2) suy bin
thnh cc gi tr thc, hm thuc ca chng l hm c trng ch khc khng
ti gi tr thc th cc bc ca phng php lp lun th vn vn dng
c ng n.

121

Chng 3

LP LUN NGN NG V THAO TC D LIU M

3.1. i s gia t
Vn s dng tp m biu din cc gi tr ngn ng v dng cc
php ton trn tp m biu th cc gia t ngn ng nh rt tr = ( tr)2, t
nhiu tr

= ( tr)1/2. cho php thc hin cc thao tc d liu m, p ng

nhu cu thc t ca con ngi. Tuy nhin, theo cch s dng tp m ta thy
c nhiu nhc im do vic xy dng cc hm thuc v xp x cc gi tr
ngn ng bi cc tp m cn mang tnh ch quan, ph thuc nhiu vo kin
chuyn gia cho nn d mt mt thng tin. Mc khc, bn thn cc gi tr ngn
ng c mt cu trc th t nhng nh x gn ngha sang tp m, khng bo
ton cu trc na.
Do , vn t ra l c mt cu trc ton hc m phng chnh xc
hn cu trc ng ngha ca mt khi nim m. N.C.Ho v cng s a ra
SGT v SGT m rng v SGT tuyn tnh y gii p y cho
cu hi ny.
3.1.1 Mt s khi nim
Chng ta xt min ngn ng ca bin chn l TRUTH gm cc t sau:
Dom(TRUTH) = {true, false, very true, very false, more-or-less true, more-orless false, possibly true, possibly false, approximately true, approximately
false, little true, little false, very possibly true, very possibly false.....}, trong
true, false l cc t nguyn thu, cc t nhn (modifier or intensifier) very,
more-or-less, possibly, approximately, little gi l cc gia t (hedges).
Khi , min ngn ng T = dom(TRUTH) c th biu th nh mt i
s X = (X, G, H, ), trong G l tp cc t nguyn thu c xem l cc
phn t sinh. H = H- H+ vi H+ v H- tng ng l tp cc gia t dng,
m v c xem nh l cc php ton mt ngi, quan h trn cc t (cc
khi nim m) l quan h sp th t tuyn tnh trn X cm sinh t ng ngha
ca ngn ng. V d da trn ng ngha, cc quan h th t sau l ng: false

122

 true, more true very true nhng very false more false, possibly true
true nhng false possibly false ... . Tp X c sinh ra t G bi cc php
ton trong H. Nh vy mi phn t ca X s c dng biu din x = hnhn1.......h1c,

cG. Tp tt c cc phn t c sinh ra t mt phn t x c k

hiu l H(x). Nu G c ng hai t nguyn thu m, th mt c gi l phn

t sinh dng k hiu l c+, mt gi l phn t sinh m k hiu l c- v ta c
c- < c+. Trong v d trn true l phn t sinh dng cn false l phn t sinh
m.
V mi quan h gia cc gia t chng ta c cc khi nim sau:
(1) : Mi gia t hoc l dng, hoc l m i vi bt k mt gia t no
khc, k c chnh n.
(2) : Nu hai khi nim u v v c lp, ngha l uH(v) v vH(u) th
xH(u) ta c xH(v). Ngoi ra nu u v v l khng snh c th bt k
xH(u) cng khng snh c vi bt k yH(u).
(3) : Nu x hx th xH(hx) v nu h k v hx kx th hhx kkx vi
mi gia t h, k, h, k. Hn na hx kx th hx c lp vi kx.
(4) : Nu uH(v) v u v (u v) th u hv (u hv), i vi mi gia t
h.
nh ngha trn mi ch da vo cc tnh cht ng ngha v di truyn
ng ngha ca ngn ng nhng to ra cu trc giu xy dng cc
quan h i snh trong m hnh CSDL m.
Tip theo l nh l th hin ngha trc quan trong ngn ng v tnh
cht di truyn ng ngha ca ngn ng.
nh l 3.1. Gi s x = hnh1u v y = kmk1u l cc biu din chnh tc ca
x v y i vi u. Khi tn ti mt ch s j min {m,n} + 1 sao cho vi mi i
< j ta c hi = ki v
(1) x < y khi v ch khi hjxj < kjxj, trong xj = hj-1h1u ;
(2) x = y khi v ch khi n = m = j v hjxj = kjxj ;
(3) x v y l khng snh c khi v ch khi hjxj v kjxj l khng snh
c.

123

V tt c cc thuc tnh c min tr cha gi tr s trong CSDL u tuyn tnh,

nn mt cch t nhin ta gi thit trong chng ny, SGT c s dng l
SGT tuyn tnh, do tp H+ v H- l tp sp th t tuyn tnh. Nh vy,
cho X = ( X, G, H, ) vi G = {0, c-, W, c+, 1 }, H = H- H+ vi gi thit H
= {h1,h2,.., hp}, H+ = {h-1, ..., h-q}, h1 > h2 > ... > hp v h-1 <...< h-q l dy cc
gia t, ta c cc nh ngha lin quan nh sau :
nh ngha 3.1. Cho X = ( X, G, H, ) l mt SGT, vi mi xX, di
ca x c k hiu |x| v xc nh nh sau:
(1) Nu x = c+ hoc x = c- th |x| = 1.
(2) Nu x = hx th |x| = 1 + |x|, vi mi h H.
nh ngha 3.2. Hm fm: X[0,1] c gi l o tnh m trn X nu tho
mn cc iu kin sau:
(1) fm l o m y trn X, tc l

fm(h u ) = fm(u )
i

vi mi

q i p ,i 0

uX.
(2) Nu x l khi nim r, tc l H(x) = {x} th fm(x) = 0. Do fm(0)
= fm(W) = fm(1) = 0.

(3) Vi mi x,y X v hH ta c

fm( hx ) fm( hy )
, ngha l t s ny khng
=
fm ( x)
fm( y )

ph thuc vo x v y, c k hiu l (h) gi l o tnh m (fuzziness

measure) ca gia t h.
Trong i s gia t, mi phn t x X u mang du m hay dng, c gi
l PN-du v c nh ngha quy nh sau:
nh ngha 3.3. Hm Sgn: X {-1, 0, 1} l mt nh x c nh ngha mt
cch qui nh sau, vi h, h'H, c {c+, c-}:
(1) Sgn(c) = -1 v Sgn(c+) = +1.
(2) Sgn(hhx) = -Sgn(hx) nu h l negative vi h v hhx hx.
(3) Sgn(hhx) = Sgn(hx) nu h l positive vi h v hhx hx.

124

(4) Sgn(hhx) = 0 nu hhx = hx.

Mnh 3.1. Vi x X, ta c: h H, nu Sgn(hx) = +1 th hx > x, nu
Sgn(hx) = 1 th hx < x v nu Sgn(hx) = 0 th hx = x.
chuyn i mt gi tr trong SGT (gi tr ngn ng) thnh mt s trong
[0,1] ta s dng hm nh lng ng ngha.
nh ngha 3.4. Cho fm l o tnh m trn X, hm nh lng ng ngha
trn X c nh ngha nh sau :
(1) (W) = = fm(c-), (c) = - .fm(c-) v (c+) = + .fm(c+)

(2) Nu 1 j p th (h j x) = ( x) + Sgn(h j x) fm(hi x) (h j x ) fm(h j x)

i=1

i = j

Nu q j -1 th (h j x) = ( x) + Sgn(h j x) fm(hi x) (h j x ) fm(h j x)

trong (hjx) =

1
1 + Sgn(h j x) Sgn(hq h j x )( ) { , } .
2

3.1.2 Cc tnh cht ca o tnh m trong SGT

Da trn cu trc ca SGT, trong quan h gia cc phn t l quan
h th t ng ngha, m hnh ton hc ca tnh m v tnh m ca cc
khi nim m c nh ngha trong cc cng trnh ca N.C.Ho v cng
s, y chng ti ch trnh by mt s mnh v b lin quan n hm
fm v hm
Mnh 3.2
(1) fm(hx) = (h)fm(x), vi xX
(2) fm(c) + fm(c+) = 1
(3)

fm(h c) = fm(c) , trong c {c, c+}

i

q i p ,i 0

(4)

fm(h x) = fm( x) , vi xX
i

q i p ,i 0

125

(5)

(hi ) = v

i= q

(h ) = , vi , > 0 v + = 1.
i

i =1

B 3.1. Cho fm l hm o tnh m trn X v hm nh lng ng ngha

trn X gn vi fm. Khi tn ti mt phn hoch gn vi fm sao cho pht

biu sau l ng, vi xX: (x)I(x) v (x) chia on I(x) thnh hai on
con t l :. V nu Sgn(h1x) = 1 th on con tng ng vi ln hn on
con tng ng vi v nu Sgn(h1x) = -1 th on con tng ng vi nh
hn on con tng ng vi .
nh l 3.2. Cho X = ( X, G, H, ) l SGT tuyn tnh. Ta c cc pht biu
sau:
(1) Vi xX, H(x) l tp sp th t tuyn tnh.
(2) Nu G l tp sp th t tuyn tnh th H(G) cng l tp sp th t
tuyn tnh.
Trong SGT tuyn tnh, b sung thm vo hai php tnh v vi
ng ngha l cn trn ng v cn di ng ca tp H(x), khi SGT tuyn
tnh c gi l SGT tuyn tnh y .
Cho mt SGT tuyn tnh y AX = (X, G, H, , , ), trong
Dom(X
X) = X l min cc gi tr ngn ng ca thuc tnh ngn ng X c sinh
t tp cc phn t sinh G = {0, c-, W, c+, 1} bng vic tc ng cc gia t
trong tp H, v l hai php tnh vi ng ngha l cn trn ng v cn
di ng ca tp H(x), tc l x = supremum H(x) and x = infimum H(x),
quan h l quan h sp th t tuyn tnh trn X cm sinh t ng ngha ca
ngn ng.

3.2. Cc phng php lp lun ngn ng

3.2.1. Lp lun bng cc siu lut
Trong phn ny, chng ti gii thiu phng php lp lun s dng cc
siu lut c tc gi N.C.Ho gii thiu. Trong cc phn tip theo so snh
suy din m vi lp lun ngn ng chng t c th s dng cu trc i s
gia t cho lp lun m kt qu khng khc nhiu vi suy din m.

126

3.2.1.1. Mnh m v c s tri thc m

Trc ht d nhn thy rng con ngi s dng cc cu trong ngn ng
kt hp vi mt gi tr chn l ngn ng ch s tin cy v mc ng n
ca cc cu biu th tri thc ca mnh. V d trong tri thc ca chng ta
c cu Trng Harvard rt ni ting trong mt khung cnh nht nh c gi
tr chn l l rt ng. Nh vy, thnh t c bn ca tri thc l mt cp gm
mt cu ni chung c cha cc khi nim m v mt gi tr chn l ngn ng.
Mt cch hnh thc mi thnh t c bn ca tri thc s c k hiu bng mt
cp A=(P(x,u),t), trong P(x,u) l mnh m vi bin i tng x, u l
mt khi nim m v t l gi tr chn l ngn ng. C th gi thit rng t l
mt khi nim sinh ra t khi nim ng v ta gi l mt khng nh.
Chng ta xt cu sau y : Lan rt gi, Phn X ca ng c ph
thuc mnh vo phn Y v Nu mt sinh vin hc trng i hc c uy
tn v anh ta hc chm ch th s tr thnh mt nhn vin tt.
Trong cc cu trn, nu loi b cc khi nim m th phn cn li c
th xem l cc mnh theo ngha kinh in. V vy, mt cch k hiu c th
vit cho cc cu trn nh sau: TUOI(Lan, rt gi), PHUTHUOC(X, Y, mnh),
TRUONG(x, c uy tn) v HOC(x, chm ch)NHANVIEN(x, tt).
Vi cch hnh thc ha cc mnh m c xem l mt khi qut
trc tip t cc mnh kinh in. V vy, cng nh i vi ngn ng logic v
t, ta k hiu cc mnh m bng cc ch ci in hoa F, P, Q, R, S....Cc
khng nh c k hiu l A vi ch s khi cn. V tri thc thu np t nhiu
ngun v trong nhng khung cnh khc nhau, nn mt cch tng qut ta gi
thit mt mnh m c th c nhiu gi tr chn l ngn ng. Mt tp hu
hn hay m c cc khng nh c gi l mt c s tri thc v k hiu l
K. V y cc mnh cha cc khi nim m nn c th dng t c s tri
thc m. Mt c s tri thc K gi l nht qun nu n khng cha hai khng
nh dng (P,t) v (P,s) vi t>W v s>W.
Bi ton lp lun pht biu nh sau: Cho mt c s tri thc K, hy tm
nhng khng nh suy ra c t K.
3.2.1.2. Lp lun ngn ng bng cc siu lut

127

Khc vi phng php lp lun m, y tc gi xy dng cc lut suy din

v lp lun bng dy chng minh, tng t nh logic kinh in. Mt cch
tng qut cc lut suy din c dng:
(P1, t1),........(Qn, tn)
(Q1, s1),........(Qm, tm)
trong (Pi,ti), ti>W, i=1..n l cc tin , (Qi,si), sj>W, j=1..m l cc kt lun.
Sau y l cc siu lut suy din cho php thao tc trc tip cc gi tr ngn
ng.
Lut chuyn gia t
(RT1) ((P, hu), T)

(RT2) ((P, u), hT)

((P, u), hT)

((P, hu), T)

y l xu cc gia t v h l mt gia t no , T{ng, sai}

Lut chuyn gia t trong mnh
(RT1) (hP, T)

(RT2) (P, hT)

(P, hT)

(hP, T)

Lut chuyn gia t trong mnh ko theo

(RTI1) (hP hQ, ng), (hP, ng)
(P Q, h ng)
(RTI2)

(P Q, h ng), (P, h ng)

(hP hQ, ng)

Lut modus ponens

(RMP)

(P Q, ng), (P, ng)

(Q, ng)

Lut modus tonens

(RMT)

(P Q, ng), (Q, ng)

(P, ng)

Lut ko theo t l
(RPI)

(P(x, u) Q(x, v), ng)

(P(x, u) Q(x, v), ng)

128

trong v l cc xu gia t, P v Q l cc cng thc phn phi c i

vi gia t.
Lut php th
(RSUB)

P(x, u)
P(a, u)
Trong x l bin c th, u l hng c th
Lut th cng thc tng ng
(RE)

P Q, (F(P), T)
(F(Q), T)

trong k hiu F(X) ch X l cng thc con ca F.

Cho K l mt c s tri thc, ta ni mt khng nh (P,t) suy c t K nu c
tn ti mt dy chng minh (P1,t1)........(Pn,tn) t cc khng nh trong K nh
vic s dng cc lut (RT), (RTI1), (RTI2), (RMP), (RMT), (RPI), (RSUB) v
(RE) sao cho (Pn,tn)=(P,t). Khi ta c k hiu K |--- (P,t) v ta t
C(K)={(P,t) : K|--- (P,t)}.
Sau y chng ta c nh l ch ra tnh ng n ca phng php lp
lun trn.
nh l 3.3. Gi s K l mt c s tri thc, khi :
(1) Nu K |--- (P,t) th t>W.
(2) Nu K nht qun th C(K) cng nht qun.
(3) Nu c tn ti mt php gn 2-tr cho K th K l nht qun. Mt
php gn 2-tr val ch c cc gi tr 0 v 1, ngha l (P,t), val(P)=1 (t>W).
Nh vy, c th thy rng logic cc gi tr ngn ng c th lm c s cho
phng php lp lun bng cc siu lut suy din c a ra trn. Sau y
chng ta a ra mt v d m t cho phng php ny.
V d 3.1. Gi s trong c s tri thc c cc cng thc sau :
- Nu mt sinh vin hc chm ch v trng anh ta c uy tn th s l
mt nhn vin tt l ng.
- Trng ca An rt c uy tn l c th ng.
- Lan hc tng i chm ch.

129

C th rt c nhng thng tin g t nhng khng nh trn trong c s tri

thc. Da vo phng php trn ta cn xy dng mt dy cc chng minh
sau, k hiu
p(x,chm ch)
cho mnh
x hc chm ch
q(U(x),c uy tn)
cho mnh
Trng ca x c uy tn
r(x,rt tt)
cho mnh
x s l mt nhn vin tt
Khi ta hy chng minh :
(1) (q(U(An),rt c uy tn),c th ng)
(theo gi thit)
(2) (q(U(An),c th rt c uy tn),ng)

(theo lut (RT))

(3) (p(U(An),tng i chm ch),ng)

(theo gi thit)

(4) (p(x,chm ch)q(U(x),c uy tn)r(x,tt),ng)

(theo gi thit)

(5) (q(U(x),c uy tn)(p(x,chm ch)r(x,tt),ng)

(theo lut (RE))

(6) (c th rt q(U(An),c uy tnc th rt(p(An),tng i chm

ch)r(An,tt)), ng)

(do (5) v cc lut (RPI), (RSUB))

(7) (c th rt(p(An,tng i chm ch)r(An,tt)),ng) (do (2),(6) v lut

(RMP))
(8) ((p(An,tng i chm ch)r(An,tt),c th rt ng) (do (7) v lut
(RT1))
(9) (p(An,tng i chm ch)r(An,tng i tt),c th rt ng)

(do

(8) v lut (PRI)).

(10) (r(An,tng i tt),c th rt ng)

(do (3), (9) v lut (RMP))

(11) (r(An,c th tng i tt),ng)

(do (10) v lut (RT))

(12) (r(An,tt),c th rt tng i ng)

(do (11) v lut (RT))

3.2.1.3. So snh suy din m v lp lun ngn ng

Phng php lp lun ngn ng c u im ln l thao tc n gin,
lm vic trc tip trn cc gi tr ngn ng m khng phi qua cc bc trung
gian nh xy dng hm thuc, quan h m, kh m..... tin cy ca kt qu
ch ph thuc vo la chn gi tr ngn ng v cc gia t. Quan trng hn l
s cho mt kt qu di dng mt ngn ng t nhin m khng phi qua bc

130

xp x ngn ng. i vi phng php suy din m phi thc hin cc bc

trung gian nn c th em li sai s ln.
3.2.1.4. Nhn xt phng php lp lun ngn ng bng cc siu lut
Lp lun ngn ng cho kt qu tng ng vi suy din m v c
coi l tha mn cc tiu chun suy din tt ca suy din m. Tuy nhin, lp
lun ngn ng bng cc siu lut vn cn mt s hn ch sau:
Gi s ta c mnh : Qu chui chn th n ngon, dng lp lun
ngn ng ta c Qu chui khng chn lm th n khng ngon lm l hp l,
hoc Qu chui rt chn th n rt ngon chp nhn c, nhng nu Qu
chui rt rt chn th n rt rt ngon s khng hp l cho lm bi v chui
rt rt chn chuyn sang dng khc (chn nhn). R rng khi nim v
chn ca qu chui c s phn t sinh khc vi mc ngon ca qu chui
gy ra s sai lch.
Trong v d 3.1 nu o mnh Nu mt sinh vin hc chm ch v
trng anh ta c uy tn th s l mt nhn vin tt l ng thnh Nu trng
ca mt sinh vin c uy tn v anh ta hc chm ch th s l mt nhn vin tt
l ng , th s cho kt qu (r(An,tt),tng i c th rt ng) hay
(r(An,tng i c th rt tt),ng) khc vi kt qu trn. Do vy, cn mt
phng php lp lun mi nhm khc phc nhng hn ch ny.
3.2.2. Phng php lp lun da trn i s gia t
Trong phn ny, chng ti gii thiu phng php lp lun xp x da
trn i s gia t i vi bi ton a iu kin 1 bin v bi ton a iu kin
nhiu bin.
3.2.2.1. Bi ton a iu kin, mt bin
Cho m hnh m mt bin gm n mnh IF-THEN nh sau:
If X=A1 then Y=B1
If X=A2 then Y=B2
(1*)
............................................

If X=An then Y=Bn

131

 gii quyt bi ton ny, ta xem mi mnh IF-THEN l mt im v nh

vy m hnh m din t mt ng cong Cf trong tch Decacs X v Y , y X,
Y l cc min ngn ng v c xem nh l i s gia t ca X, Y. Nh vy,
vn lp lun m i vi m hnh cho v mt u vo A, tm u ra B
tng ng ca A c xem nh vn ni suy i vi ng cong Cf trong
X x Y . Thut ton s dng trong phng php ny c th m t nh sau:
Thut ton 3.1
Input
: M hnh m (1*), u vo A
Output
: Gi tr ca Y
(1) Xy dng hm nh lng ng ngha X, Y l cc nh x t X v Y
vo [0,1].
(2) Tc dng ca hm X v Y l bin i gi tr ng ngha thnh mt
gi tr thc thuc on [0,1] v sau bin i ng cong m Cf trong X x Y
thnh ng cong thc Cr trong [0,1]x[0,1].
(3) S dng phng php ni suy tuyn tnh tnh u ra tng ng
vi mi u vo.
3.2.2.2. Bi ton a iu kin, nhiu bin
Cho m hnh m nhiu bin nh sau:
M1: If X1=A11 AND X2=A12 AND.....AND Xn=A1n then Y=B1
M2: If X1=A21 AND X2=A22 AND.....AND Xn=A2n then Y=B2 (2*)
........................................................................................................................................

Mm: If X1=Am1 AND X2=Am2 AND.....AND Xn=Amn then Y=Bm

M*: If X1=A1 AND X2=A2 AND.....AND Xn=An Cn tnh Y=B?
gii quyt bi ton ny, chng ta t
A1=X1=A11 AND X2=A12 AND.....AND Xn=A1n l tp m ca bin X,
tng t
A2=X1=A21 AND X2=A22 AND.....AND Xn=A2n
...........................
Am=X1=Am1 ND X2=Am2 AND.....AND Xn=Amn
A0=X1=A1 AND X2=A2 AND.....AND Xn=An

132

Khi bi ton tr thnh

If X=A1 then Y=B1
If X=A2 then Y=B2
............................................

If X=An then Y=Bm

Cho X=A0 tnh Y=B?
Nh vy bi ton tr thnh dng (1*), do c th s dng phng php ni
suy m. Mun vy phi tnh gn nhau gia A0 vi cc Ai.
nh ngha 3.5. Gi s x,y X1 X2 ...... Xn. Ta nh ngha x < y khi v
ch khi vi mi xi, yi Xi th xi < yi.
nh ngha 3.6. Khong cch gia x,y X1 X2 ...... Xn c nh ngha
nh sau:
n

(x,y)= ( xi ) ( yi )
i =1

nh ngha 3.7. Cho n b i s gia t X1, X2, ..Xn, khi ta gi hm tch

Xn [0,1] tha mn
hp trn i s gia t l hm c dng F : X1 X2 ......
cc tnh cht sau :
(1) 0 F(x) 1

xX1 X2 ...... Xn.

(2) Nu x y th F(x) F(y)

x,yX1 X2 ...... Xn.

Thut ton 3.2

Input
: M hnh m (2*), u vo A=(A1, A2, ...An)
Output
: Gi tr ca Y
(1): Chuyn bi ton (2*) v dng bi ton (1*)
(2): Vi mi mnh IF-THEN tnh (Xi), (Yi), tnh *(Xi)
(3): Tnh j ca mnh M* vi Mj vi j=1..m
(4): Vi mi mnh j, xc nh F(Xj) tc l F(Xj1,Xj2, ....Xjn)
Xc nh F(A) tc l F(A1, A2, ...An)
(5): Xc nh h,k sao cho: k v h l hai gi tr nh nht trong cc j, kh, j
=1..m

133

Nu F(A)[ F(Xh),F(Xk)] or F(A)[ F(Xk),F(Xh)] th ni suy [Xh, Xk]

hoc [Xk, Xh], tng ng
F(Y)=(Y)=k(Y).

F ( A) F ( X k )
F ( A) F ( X h )
+ h (Y ).
F(X h ) F(X k )
F(X k ) F(X h )

Nu F(A)[ F(Xh),F(Xk)] or F(A)[ F(Xk),F(Xh)] th

F(Y)=(Y)=

F(X k ) + F(X h ) + F(X l )

, vi l l ch s tha mn l l gi
3

tr nh nht trong cc gi tr j (khl, j =1..m).

3.2.3. Phng php lp lun trn i s gia t khng thun nht
Theo tc gi L.X.Vinh, min gi tr ca bin ngn ng m cc gi tr
ny c th cha not so, khi mt cu trc c xy dng gi l i s gia t
PN-khng thun nht. Nh vy, i s gia t PN-khng thun nht s c
xy dng t i s gia t AH(X,C,H,), y H cha not so (not hoc N).
3.2.3.1. Hnh thc ha cc mnh
Mc d s t ng ca ngn ng t nhin l hu hn nhng kh nng
biu t ca ngn ng t nhin hu nh l v hn. Vi mt vi t giu thng
tin chng ta c th m t nhiu trng thi ca s vt. Chng hn mu xanh
nht ca bu tri ngy hm nay v ngy hm qua chc chn l khng ging
nhau. Do vy, khi biu t tri thc ca mnh bng ngn ng t nhin con
ngi thng s dng chng v cc t nh th gi l cc khi nim m. Cc
cu cha khi nim m gi l mnh m. V d An cn tr, Sinh vin
Lan hc rt chm....l cc mnh m hay tng qut l cc v t m. Di
dng th hin ca bin ngn ng chng c th vit thnh Tui ca An cn
tr, Vic hc ca Lan l rt chm. Nh vy, mt cch hnh thc mi mnh
m c s l mt cp (p,u) vi p l mt v t n-ngi v u l mt khi nim
m, chng hn (Tui(An),tr), (Vic hc(Sinh vin Lan),rt chm).
Vi mi v t p, tp cc khi nim m u ca n s c nhng vo mt
i s gia t PN-khng thun nht hu hn i xng, k hiu {Dp, Cp, LH, , }, trong - l php ton i. Chng hn i vi v t p=Tui(ngi) th
Cp={gi, tr}, LH={rt, c th, khng, tng i....}, khi cc khi nim m

134

s l {rt tr, c th tr, tng i gi..}. Tp tt c cc khi nim m tng

ng vi v t p, k hiu l TERp, c nh ngha nh sau:
nh ngha 3.8. TERp l mt b phn ca Dp tha mn cc iu kin sau:
(1) CpTERp
(2) Nu uTERp th huTERp,hH
(3) Nu uTERp th -uTERp
T cc mnh c s, bng cc php ton logic nh , , , ta c th xy
dng cc mnh phc tp hn. Kt qu thu c tp cc cng thc, k hiu
FP v c nh ngha nh sau:
nh ngha 3.9. (1) Mnh c s (p,u)FP vi mi uTERp. Vi P = (p,u),
hH ta vit hP = h(p,u) thay v (p,hu).
(2) Vi mi P,QFP ta c PQ, PQ, P, PQ thuc FP.
nh ngha 3.10. Cho T = (T, C, LH, , , , , -) l i s gia t PNkhng thun nht hu hn i xng ca bin ngn ng Truth. nh x v :
FPT c gi l hm nh gi trn T nu cc iu kin sau y tha mn
(1) Nu P=(p,u) l mnh c s th v(P) lun xc nh, hn na
v((p,u)) = v(p,-u).
(2) Nu P=(p,ku) th v(hP)=l khi v ch khi v(P)=l*h* vi mi h, k,
lH v C, trong :
h*=h-, l*=l nu k=N
v

h*=h, l*=l- nu kN v h=N

h*=h, l*=l nu kN v hN

(3) Vi mi cng thc P, Q m v(P) v v(Q) xc nh th

v(PQ) = v(PQ)
v(PQ) = v(PQ)
v(PQ) = v(P)v(Q)
v(P) = v(P)
y trong v tri l php ton logic, v phi l php ton ca T
Hai cng thc P v Q c gi l tng ng, k hiu PQ nu vi mi php
nh gi v , khi v(P) v v(Q) xc nh th v(P) = v(Q).

135

nh l 3.4. Vi mi cng thc P, Q, R, mi hH v vi mi v t p, ta c

(1) (p,u) (p,u) v (p,h-u) = (p,hu)
(2) P P v P = P
(3) PP P v PP P
(4) PQ QP v PQ QP
(5) P(QR) (P)QR v P(QR) (P)QR
(6) P(PQ) P v P(PQ) P
(7) (PQ) PQ v (PQ) PQ
(8) PQ PQ
Tnh cht phn phi gia php v khng tha mn v i s gia t
PN-khng thun nht hu hn i xng khng phi l dn phn phi.
3.2.3.2. Cc qui tc suy din
Mt s tc tc gi xy dng mt s qui tc suy din cho lp lun
ngn ng nh qui tc chuyn gia t, qui tc t l.... Cc qui tc ny gii quyt
kh hiu qu cho phn ln cc mnh m thng gp. Tuy nhin, nu s
dng chng th trong qu trnh lp lun c th thu c mt s kt qu khng
ph hp. Chng hn xt mnh sau : Mt sinh vin hc chm th kt qu
tt v do Nu An hc khng chm th kt qu c th l tt. iu ny
chp nhn c kt qu c th tt c hiu l khng tt lm. S dng qui tc
t l cho cu th hai ta thu c Nu An hc rt khng chm lm th kt qu
rt c th l tt, kt lun ny ni chung khng ph hp na. iu ny xy ra
do s xut hin ca khng chm lm cha gia t khng (Not so) v tnh
khng thun nht ca n vi gia t c th (Possibly) trong thnh phn cn
li. Cng v l do ny m xut hin nhng kt qu khng ph hp khi s dng
qui tc chuyn i gia t. V vy, trong tc gi L.X.Vinh m rng qui tc
chuyn i gia t trc y v a ra mt s qui tc suy din mi nh thay
th gia t ng mc, phn t l gii quyt cc tnh hung nu trn.
Chng ta bit rng qui tc suy din l mt s m da vo ngi
ta c th suy ra cc kt lun t mt tp cc khng nh cho trc, n c dng :
(P1, t1),.........(Pn, tn)
(Q1, s1),.........(Qm, sm)

136

trong (Pi, ti) l cc tin v (Qi, si) l cc kt lun vi cc gi tr ti, si >W.

Mt qui tc c gi l ng n nu v(Pi) = ti, vi mi i=1..n th v(Qj) = sj vi
mi j = 1..n vi v l hm nh gi bt k.
Qui tc chuyn gia t cho mnh m n gin
Trong qu trnh lp lun ngn ng nhiu bc chng ta cn chuyn mt
mnh m sang dng khc c ngha tng ng. Cc qui tc sau cho
chng ta cch xc nh mc ng ca cc mnh thu c.
(RT1)

((P, hku), l)
((P, ku), l*h*)

(RT2)

((P, ku), lh)

((P, h*ku), l*)

trong l xu gia t bt k, h, k, lH, h*, l* xc nh theo cng thc trong

nh ngha hm nh gi v v l khi nim sinh nguyn thy ca bin ngn
ng Truth.
Qui tc chuyn gia t cho mnh ko theo
(RTI1)

(h(P, ku) h(Q, kv), lTrue),((P, ku), True)

((P, ku) (Q, kv), l*h*True)

(RTI2)

((P, ku) (Q, kv), lTrue),((P, ku), True)

(h*(P, ku) h*(Q, kv), l*True)

trong v l cc xu gia t ty , h, k, lH v h*, l* xc nh nh trong

hm nh gi v.
Hai qui tc sau y l m rng cho qui tc Modus ponens v Modus
tollens ca logic kinh in.
(RMP)

(P Q, True),(P, True)
(Q, True)

(RMT)

(P Q, True),(Q, True)
(P, True)

Cc qui tc phn t l v t l
Phn loi mnh ko theo

137

Trong thc t nhiu mnh ko theo c tnh t l gia hai thnh phn ca n.
Chng hn nu sinh vin hc cng chm th kt qu cng tt hoc tri cng
nng th nhit cng cao...i vi cc mnh ny, chng ta c th ni
rng tri nng th nhit cao l tng i ng dn n tri rt nng
th nhit rt cao hay tri khng nng lm th nhit khng cao lm
cng s l tng i ng....Tuy nhin, khi xut hin gia t khng (Not so)
ng mt trong hai thnh phn th s khng cn t l na, khi chng ta
gi tnh cht ny l phn t l. V d nu Lan hc khng chm th kt qu c
th tt l tng i ng khng th suy ra nu Lan hc rt khng chm
th kt qu rt c th tt l tng i ng m phi l nu Lan hc rt
khng chm th kt qu t c th tt mi l tng i ng.
Cc mnh va cp trn y c dng P(x*,h1u)Q(x*,h2v), trong c
th l bin hoc hng u,v l cc khi nim m, h1, h2 l cc gia t. Ta chia cc
mnh ko theo thnh hai loi khc nhau:
- Loi t l: Khi h1 v h2 khng phi l gia t Not so (h1N, h2N) hoc ng
thi l hai gia t ny (h1=h2=N)
- Loi phn t l: Khi c ng mt gia t h1 hoc h2 l Not so.
Qui tc t l
(RPI)

(P(x*, h1u) Q(x*, h2v), True)

(hP(x*, h1u) hQ(x*, h2v), True)

trong l cc xu gia t, x* c th hng hoc bin, cc cng thc P, Q thuc

lp c th chuyn gia t, h1, h2 l cc gia t ty tha mn iu kin mnh
t l.
T (RPI), (RMP), (RMT) vi a l hng ta suy ra :
Qui tc t l Modus ponens
(RPMP)

(P(x*, h1u) Q(x*, h2v), True), (hP(a, h1u), True)

(hQ(a, h2v), True)

Qui tc t l Modus tollens

(RPMT)

(P(x*, h1u) Q(x*, h2v), True), (hQ(a, h2u), True)

(hP(a, h1u), True)

Qui tc phn t l
(RNPI)

(P(x*, h1u) Q(x*, h2v), True)

138

(hP(x*, h1u) h-Q(x*, h2v), True)

trong l cc xu gia t, x* c th hng hoc bin, h1, h2 l cc gia t ty
tha mn iu kin mnh loi phn t l v h- l gia t i xng ca h.
T cc qui tc (RNPI), (RMP), (RMT) ta suy ra
(RNPMP)

(P(x*, h1u) Q(x*, h2v), True), (hP(a, h1u), True)

(h-Q(a, h2v), True)

v
(RNPMT)

(P(x*, h1u) Q(x*, h2v), True), (hQ(a, h2u), True)

(h-P(a, h1u), True)

Cc qui tc tng ng v thay th hng cho bin

Vic thay th cc gia t ng mc h v k cho nhau v tr tin t ca
mt khi nim m khng lm thay i ngha ca mnh . V vy, ta c qui
tc thay th gia t ng mc sau y :
(REH)
P(x*, hu)
P(x*, ku)
Ngoi ra tng t [5][7] cng c qui tc thay th cng thc tng ng :
(REF)

P Q, (F(P), )

(F(P/Q), )
qui tc thay th hng a bi bin x*
(RSUB)
P(x*, u)
P(a, u)
3.2.4. Phng php lp lun ngn ng
Lp lun ngn ng l tm kim cc kt lun khng chc chn bng
phng php suy din theo ngha xp x t cc tin khng chc chn
dng ngn ng. Tng t nh trong i s gia t, chng ta i tm cc khng
nh t c s tri thc da vo cc qui tc suy dn.
Chng ta tha nhn rng, gi tr chn l ca mi khng nh l khng
suy nht, n c th nhn nhiu gi tr khc nhau min l cc gi tr u ln
hn hay nh hn gi tr trung ha W. Chng hn cho P, Q l hai cng thc m
PQ thuc loi t l v c gi tr chn l l True, ngha l (P Q, True).
Vi ty hLH, theo (RPI)

139

(hP hQ, True)

do , theo (RTI1) nhiu trng hp tr thnh
(P Q, hTrue)
v trong i s gia t PN-khng thun nht ca bin ngn ng Truth, ta c
True, hTrue W.
Do trong tc gi a ra hai khng nh tng ng trong c s
tri thc m.
V d 3.2. Gi s trong c s tri thc c cc khng nh sau
-Hm no tri cng nng th nhit cng cao l rt ng.
-Hm nay tri rt l khng nng lm.
Ta c th rt ra kt lun g t cc khng nh trn.
Biu din Hm no tri nng bng p(Hm no, nng) v nhit cao l
q(nhit , cao). Khi ta c :
(1) p((Hm nay, rt khng nng lm), ng)

(gi thit)

(2) (p(Hm no, nng) q(Nhit , cao), rt ng)

(gi thit)

(3) (p(Hm no, c th nng) q(Nhit , c th cao), rt ng),t (2) v

(RPI)
(4) (p(Hm no, khng nng lm) q(Nhit , c th cao), rt ng),t (3)
v (REH).
(5) (p(Hm no, rt khng nng lm) q(Nhit , t c th cao), rt ng),
t (4) v (RNPI).
(6) (p(Hm nay, rt khng nng lm) q(Nhit , t c th cao), rt ng),
t (5) v (RSUB).
(7) (q(nhit , t c th cao), rt ng),

t (6), (1) v (RMP)

(8) (q(nhit , c th cao), rt t ng),

t (7) v (RT1)

(9) (q(nhit , cao), rt t c th ng),

t (8) v (RT1)

(10) (q(nhit , rt t c th cao), ng),

t (9) v (RT2)
Nh vy, ta c th s dng kt lun (8) Hm nay nhit c th cao
l rt t ng hoc kt lun (10) Hm nay nhit rt t c th cao l
ng.

140

3.3. Thao tc d liu m

3.3.1. Cc m hnh C s d liu m
Trc ht, mt s khi nim c bn ban u v c s d liu quan h
c trnh by. Tip n l mt s cch tip cn m rng m hnh c s d
liu quan h nhm x l nhng thng tin m.
nh ngha 3.11. Cho D1, D2, , Dn l n min gi tr, r l mt quan h trn
cc min D1, D2, , Dn nu r l mt tp con no cc n-b c sp c
dng (d1, d2,, dn) sao cho di Di vi i = 1, 2, .., n.
R rng, mt quan h c th biu din di dng mt bng, mi dng
biu din mt b ca quan h, mi ct biu din mt thnh phn ca cc b
trong quan h. S cc b ca mt quan h gi l lc lng ca quan h v s
cc thnh phn c gi l bc ca quan h. d dng tham chiu n cc
thnh phn ca cc b m khng cn bit th t ca thnh phn trong b c
sp, ngi ta thng t tn cho cc thnh phn, tn ca mt thnh phn l
mt thuc tnh. Nh vy, mi Di trong nh ngha 3.11 chnh l min gi tr
ca thuc tnh th i trong quan quan h r. Do , ta c th nh ngha mt
quan h xc nh trn mt tp thuc tnh nh sau:
nh ngha 3.12. Cho U = {A1, A2, , An } l mt tp hu hn cc thuc tnh.
Vi mi thuc tnh Ai, vi i =1, 2,.., n c min gi tr tng ng l Dom(Ai).
Khi , r l quan h xc nh trn tp thuc tnh U nu : r Dom(A1)
Dom(A2) . Dom(An).
i vi m hnh CSDL quan h, nu ngi qun tr ang qun l mt
c s d liu (CSDL) thc t no , khi x l cc tnh hung trong hoc
khng c y thng tin, hoc c thng tin khng chnh xc, khng chc
chn m gi chung l thng tin m th s gp nhng tnh hung sau :
Ti thi im cn cp nht mt i tng no vo CSDL nhng
cha c y thng tin v i tng . Chng hn, i tng l mt cn
b khoa hc c hc v TSKH nhng gi tr thuc tnh hc v khng c thng
tin v nm bo v (at present unknown value).
Bit hng dn nhiu nghin cu sinh nhng khng bit c th l
bao nhiu (vague concept).

141

Nu gii hn trong m hnh quan h th phi i thng tin v i

tng ta mi nhp vo CSDL, hoc nu c nhp s gy kh khn, mt ng
ngha v khng nht qun trong x l d liu.
Mt tnh hung khc na : Gi s trong CSDL quan h v cc cn b,
khi ta thng c nhng nhu cu x l cu hi tm cc cn b khoa hc tr
v c nhiu cng trnh cng b trn cc tp ch quc t. R rng trong phm
vi thao tc d liu kinh in chng ta khng th x l cu hi cha khi nim
m nh vy.
Do , mt cch t nhin xut hin nhu cu m rng CSDL. C nhiu
cch m rng nhng da trn hai phm tr chnh:
Th nht: c php ( cc k hiu v cc quy tc kt hp cc k hiu ).
Th hai : ng ngha ( ngha cc k hiu trong th gii thc ).
Mt cch hnh thc c hai cch m rng m hnh quan h l m rng
ng ngha ca d liu khai thc d liu r vi cc yu t m v m rng
min gi tr ca thuc tnh biu din d liu m.
Vi cch m rng ng ngha, d liu ti mi b i vi thuc tnh l d
liu r. Tuy nhin, cho php chng ta khai thc d liu vi ngha rng hn. V
d chng ta c th tm nhng cn b c kinh nghim v c lng tng i
cao trong nm 2005. Cch m rng ny c u im l c th s dng cc h
qun tr CSDL m hnh quan h trong vic lu tr d liu. Tuy nhin, n
khng cho php biu din d liu m nn hn ch nhiu n kh nng qun l
d liu thc t.
Vi cch m rng min tr cho thuc tnh s cho php b sung thm cc
c php trong biu din d liu nhm cho php biu din c d liu m.
Theo cch ny, ngoi vic a vo h thng k hiu, vic quan trng l gii
quyt vn ng ngha ca cc k hiu. Do , hng nghin cu ny s
mang tnh tng qut hn.
Trong nhng nm qua, c nhiu tc gi trong v ngoi nc nghin
cu v xut cc m hnh CSDL m theo hai cch trn, c bit c ba m
hnh sau y c nhiu tc gi quan tm nghin cu.
M hnh CSDL m theo cch tip cn tp con m.
M hnh CSDL m theo cch tip cn quan h tng t.
M hnh CSDL m theo cch tip cn l thuyt kh nng.

142

 x l, lu tr v biu din cc d liu m c rt nhiu tc gi trong v

ngoi nc quan tm nghin cu nhm m rng m hnh quan h do
E.F.Codd xut nm 1970. Mt s tc gi nc ngoi tiu biu cho hng
nghin cu ny c th k n Buckles v Petry (1980), Baldwin v Zhou
(1984), Raju K.V.S.N v Mazumdar (1988), Yager (1995), Bosc (1995),
Cubero (1994), Mustafa ILKer Sozat, Adnan Yazici (2001)..Cc tc gi
trong nc nghin cu u tin phi k n PGS.TS H Thun, PGS.TS L
Tin Vng t nhng nm 1985, 1989, tip n l cc tc gi inh Th Ngc
Thanh, Trng c Hng (1996), H Cm H (2002), Trn Thin Thnh
(2004), Nguyn Cng Ho (2003).
Tm li, cc m hnh CSDL m ca cc tc gi tp trung nghin cu
ch yu l ba m hnh di y.
3.3.2. M hnh CSDL m theo cch tip cn tp con m
Cch tip cn ny do Baldwin v Zhou a ra nm 1984, Zvieli a ra
nm 1986, vi quan nim rng mt quan h r D1 D2 . Dn [0,1]
c cho bi mt hm thuc r : D1 D2 . Dn [0,1]. Nh vy, mt b
d liu tr c dng: (t1, t2, ..tn, r(t1, t2, ..tn)), trong ti Di v mi b d liu
phi thuc v mt quan h l khi nim m, nhng gi tr trn mi thuc tnh
l gi tr r. Trn mi min tr c yu t m, thay quan h ng nht trn min
tr thuc tnh bi quan h xp x bng nhau c xc nh bi hm thuc
tho mn tnh cht phn x v i xng.
V mt biu din quan h m trong m hnh ny ging trong m hnh
quan h nhng thm ct ch thuc ca mt b vo quan h.
V d 3.3. Xt lc quan h COMPANY(N, E, S, P). Min tr ca cc
thuc tnh E, S, P l cc tp m trn cc v tr tng ng l UE = [0,30], UP
= [500,3000], US = [5000,30000]. Cc hm thuc E tng ng tp con m
S nhn vin t, S tng ng tp con m Lng bn cao, P tng ng
tp con m Li nhun nhiu c xc nh nh sau:
(1+ | e 10 | / 4) 1
1

nu e 10

E(e) =

nu e < 10

143

(1+ | s 12000 | / 4000 ) 1

nu s 12000

nu s > 120000

S(s) =

(1+ | p 1600 | / 400) 1

P(p) =
1

nu p 1600
nu p > 1600

Mt quan h r trn lc COMPANY th hin Lng bn hng cao, li

nhun nhiu v t nhn vin nh sau:
TENCTY (N)

SONVIEN (E) LUONGBAN (S) LOINHUAN (P)

CT Bch ho 1

10

11000

1100

0.44

CT Bch ho 2

11

10000

1600

0.67

CT Bch ho 3

14

10000

1500

0.50

CT Bch ho 4

12

13000

1800

0.67

CT Bch ho 5

09

8000

1200

0.50

Bng 3.1. Quan h r trn lc COMPANY

Cc php tnh quan h nh: Php chiu, hp, giao, tch -Cc c thc hin
nh cc php ton tng ng trn cc tp m.
Quan h xp x bng nhau EQ trn min tr Di l nh x EQ : Di [0,1] tho
mn cc tnh cht sau: vi x, y Di :
(1) Tnh phn x

: EQ(x,x) = 1

(2) Tnh i xng : EQ(x,y) = EQ(y,x)

so snh gi tr ca hai b d liu trn mt thuc tnh, trn mt tp
thuc tnh quan h EQ c s dng.
Gi s X = {A1, A2, , Am} l tp con ca U, r l quan h m trn U v
t1, t2, t3 l ba b d liu thuc r, ta nh ngha:
biu th hai gi tr t1[A] v t2[A] ging nhau theo quan h EQ trn
mt thuc tnh A ta xc nh EQ(t1[A],t2[A]).
biu th ba gi tr t1[A], t2[A] v t3[A] ging nhau theo quan h EQ
trn mt thuc tnh A ta c :

EQ(t1[A],t2[A],t3[A])= min{EQ(t1[A],t2[A]),EQ(t2[A],t3[A]),EQ(t3[A],t1[A])}.

144

 biu th hai gi tr t1[X],t2[X] ging nhau trn tp thuc tnh X theo

quan h EQ : EQ(t1[X],t2[X]) = min{EQ(t1[A1],t2[A1]), EQ(t1[A2],t2[A2]),

EQ(t1[Am],t2[Am])}.
3.3.3. M hnh CSDL m theo cch tip cn quan h tng t
M hnh ny c Buckles v Petry xut nm 1980. Trong m
hnh ny, gi tr ca mi b ti mt thuc tnh c th a tr (mt tp cc gi tr
c th). Trn mi min tr cha d liu m c trang b mt quan h tng
t nh gi gn nhau gia cc gi tr.
i vi m hnh do hai tc gi Buckles v Petry xut, gi tr ti mi
thuc tnh ca i tng c th l n tr hoc a tr nhng c mt rng buc
l cc gi tr i hi phi tng t nhau, hay ni cch khc l tng
t ca hai gi tr bt k khng nh hn ngng cho trc.
Tuy nhin, trong cuc sng c th gp nhng thng tin khng chc
chn v mt i tng, c th gp nhng thng tin cho bit mt s kh nng
m iu xy ra trong thc t ch l mt trong cc kh nng ny. Chng hn, ti
mt thi im khi chn on bnh cho mt bnh nhn An, cc bc s trong hi
ng a ra chn on bnh nh sau: Vim amidan, vim ph qun, st siu
vi trng. Thc t c th bnh nhn An b mt trong 3 bnh ni trn hoc b c
3 bnh. Nu xem mt tp cc kh nng c th xy ra cn c lu tr khi
chng ta cha c c s chc chn mt kh nng no trong l ng th tc
gi H Cm H m rng m hnh ca P.Buckles v E.Petry theo ng ngha
nh vy. Mt iu c bit trong m hnh ny l cc phn t ca mi gi tr
thuc tnh khng i hi tng t theo ngng.
Cc kt qu nghin cu v m rng theo cch tip cn m hnh ny c
th k n S.K.De, R.Biswas v Mustafa ILKer Sozat, Adnan Yazici .
i snh gi tr ca hai b d liu trn mt thuc tnh, trn mt tp
thuc tnh, s dng quan h tng t (similarity relation) hay quan h tng
ng m c ba tnh cht phn x, giao hon v bc cu max-min.
Quan h tng t trn min D l mt nh x s t D D [0,1] tho mn cc
tnh cht sau: vi x, y, z D :
(1) Tnh phn x
(2) Tnh i xng

: s(x,x) = 1
: s(x,y) = s(y,x)

145

(3) Tnh bc cu max-min: s(x,z) max yD {min(s(x,y),s(y,z))}

Cho x, y D, [0,1], ta ni x tng ng y vi ngng , k hiu x
y, nu s(x,y) . Khi , quan h l mt quan h tng ng, do
quan h ny s chia min D thnh cc lp tng ng d1, d2, .., dk.
Mt quan h m r trn tp cc thuc tnh A1, A2, An l mt tp con
tch -Cc: 2D1 x 2D2 xx 2Dn.
Trn mi min tr Dj xc nh mt quan h tng t sj v c mt
ngng j [0,1]. Mt b ti r c dng ti = (di1, di2,din), vi dij Dj.
gii quyt vn d tha d liu ca cc b, trong m hnh ny yu
cu cc gi tr ti mi thuc tnh ca mt b phi nm trong mt lp tng
ng vi ngng cho trc. Trong mt quan h c cc b d tha, khi ta
trn cc thnh phn tng ng vi nhau to thnh mt b mi tng ng
vi hai b ban u.
Mt hn ch ca m hnh ny l s dng quan h tng t, bi v n l
mt quan h yu cu kh cht do tnh bc cu max-min lm hn ch kh nng
biu din d liu trong thc t. Mt s nghin cu thay quan h tng t bi
quan h gn nhau (proximity relation) khng cn phi tho mn tnh bc cu
max-min. Tuy nhin, m bo cc kt qu trong m hnh quan h, cc tc
gi a ra quan h tng ng -gn nhau vi mc ch phn hoch min tr
mi thuc tnh thnh cc lp tng ng. Do , cc kt qu quan trng ca
l thuyt c s d liu quan h c m rng trn m hnh ny vn ng
nh : ph thuc d liu, cc dng chun, php tch..
3.3.4. M hnh CSDL m theo cch tip cn l thuyt kh nng
Trc ht, chng ta xem xt mi quan h gia tnh m v kh nng
thng qua mt v d. Sau , m hnh CSDL m nghin cu da trn l
thuyt kh nng c gii thiu.
V d 3.4. Xt mnh p = x l mt s nguyn trong khong [0,5].
Khi , mnh p khng nh (i) : c th bt k s nguyn no trong khong
[0,5] l gi tr ca x ; (ii) : khng th bt k s nguyn no ngoi khong [0,5]
l gi tr ca x.

146

Ni cch khc, p sinh ra mt phn b kh nng X gn vi mi s nguyn u

[0,5] kh nng u c th l gi tr ca x. Do , X = Poss{X = u} = 1 vi 0
u 5 v X = Poss{X = u} = 0 vi u < 0 hoc u > 5. y, Poss {X = u} l
kh nng X c th nhn gi tr u.
By gi, mnh p c xem xt vi ngha m: p = x l mt s
nguyn nh. y, s nguyn nh l tp m c nh ngha trong v tr s
nguyn dng nh sau : S nguyn nh = 1/0 + 1/1 + 0.9/2 + 0.7/3 + 0.5/4 +
0.2/5. Trong 0.7/3 c ngha l mc thuc ca s nguyn 3 trong tp m
s nguyn nh. V vy, mnh p vi ngha m khng nh : c th bt k s
nguyn no l s nguyn nh vi kh nng ca X nhn gi tr ca u bng mc
thuc ca u trong tp m s nguyn nh. Do , Poss{X = 0} = Poss{X =
1}=1, Poss{X = 2} = 0.9, Poss{X = 3} = 0.7, Poss{X = 4} = 0.5, Poss{X
= 5} = 0.2, Poss{X = u} = 0 vi u < 0 hoc u > 5.
Theo cch tip cn tp m, Zadeh xem phn b kh nng Poss {X = u}
nh thu hp bi tp m F trn min tr U , c hm thuc F. Khi , Poss {X
= u} = F(u), vi mi uU.
M hnh CSDL m da trn l thuyt kh nng c xut bi Prade
v Testemale vo nm 1983 bng cch m rng min tr thuc tnh, s dng
phn b kh nng biu din cc d liu m. Gi tr ca mt n-b t ti thuc
tnh A c biu din bi phn b kh nng chun t[A] (tn ti uU : (u) =
1) trn min tr m rng D {e}. Trong e l phn t b sung vo mi
min tr, c s dng trong trng hp thuc tnh A khng p dng
(inapplicable) cho b t.
Mt quan h m r trn tp thuc tnh {A1, A2, ..An} l mt tp con
ca tch -Cc: (D1) (D2) (Dn), vi (Di) l tp cc phn b kh
nng chun trn min tr Di ca thuc tnh Ai, i = 1. .n.
Mt b d liu t thuc quan h r c dng t = (t[A1], t[A2],....t[An]).
gn nhau ca hai gi tr t1[Ai], t2[Ai] ca hai b t1 v t2 ti thuc tnh
Ai ,
=

hiu

(t1[Ai],t2[Ai])

Sup min( t1[ Ai ] ( x), t 2[ Ai ] ( y )) .

x , yDi
si ( x , y ) i

147

xc

nh:

(t1[Ai],t2[Ai])

vi si l quan h gn nhau (c hai tnh cht phn x v i xng) trn thuc

tnh Ai, i l ngng kt hp vi quan h si trn min tr Di.
Nu khng c quan h gn nhau th mc nh l quan h ng nht, khi
gn nhau ca hai gi tr t1[Ai], t2[Ai] c xc nh :
(t1[Ai],t2[Ai]) = Sup min( t1[ A ] ( x ), t 2[ A ] ( x)) .
xDi

gn nhau trn tp thuc tnh X ca hai b t1 v t2 ti thuc tnh Ai,

k hiu (t1[X],t2[X]) c xc nh: (t1[Ai],t2[Ai])= min{ (t1 [Ai ], t 2 [Ai ])} , vi X
1i m

= {A1, A2, ..Am}.

Biu din d liu ca phn b kh nng
Dng phn b kh nng cho php biu din c nhiu loi d liu nh: d
liu r, d liu khng p dng c, d liu cha bit, d liu khng c thng
tin, d liu khng chc chn. Chng ta c th xt mt s kh nng biu din
d liu m ca phn b kh nng tiu biu nh sau:
3.3.4.1 Biu din d liu trong trng hp kinh in
(1) Bit chc chn lng ca An l 500: t[LUONG](e) = 0, t[LUONG](500)
= 1, t[LUONG](d) = 0, d D-{500}.
(2) An l mt ngi khng c lng, hay ni cch khc thuc tnh
Lng khng p dng cho An : t[LUONG](e) = 1, t[LUONG](d) = 0, d D.
(3) Bit chc chn rng An c lng nhng khng bit l bao nhiu
(Unknown). Trong trng hp ny tt c cc gi tr u c kh nng bng
nhau v bng 1 : t[LUONG](e) = 0, t[LUONG](d) = 1, d D.
(4) Khng bit g v thng tin Lng ca An (Null): t[LUONG](e) = 1,
t[LUONG](d) = 1, d D.
3.3.4.2 Biu din d liu trong trng hp m
(1) Khng bit chnh xc lng bao nhiu nhng chc chn trong
khong t 200 n 300 : t[LUONG](e) = 0, t[LUONG](d) = 1 nu 200 d 300,
t[LUONG](d) = 0 nu d < 200 hoc d > 300.

148

(2) Bit lng ca An l cao, khi ta dng tp m cao vi hm thuc

cao biu din : t[LUONG](e) = 0, t[LUONG](d) = cao(d), d D.

(3) Ta bit nhng thng tin ri rc v Lng ca An: t[LUONG](e) = 0,
t[LUONG](di) = ai, i = 1..m, t[LUONG](d) = 0, d D-{d1, d2,dm}.
V d 3.5. Xem xt cu ni tui ca An l gi.
Gi s rng tp m gi c nh ngha trn U ={u : 0 u 100}. Do ,
A(X)(u) c th nhn cc gi tr sau :
U

10

20

25

30

35

40

50

60

A(X)(u)

0.2

0.3

0.5

0.8

0.9

Bng 3.2. Bng phn b kh nng gn vi Gi

3.3.5. Ph thuc d liu trong CSDL m
Trong m hnh quan h, hai dng ph thuc d liu quan trng gip
cho vic chun ho tt cc CSDL l ph thuc hm v ph thuc a tr. Khi
m rng m hnh quan h c th biu din v x l c nhng thng tin
khng chc chn, khng y c rt nhiu cng trnh tp trung nghin
cu m rng hai dng ph thuc ny trn m hnh mi. Nh vy, khi nim
ph thuc hm m c nhiu tc gi nghin cu pht trin da trn ngha
ca khi nim ph thuc hm c in vi nhiu cch tip cn khc nhau. Tuy
nhin, cc cch tip cn m rng ph thuc hm kinh in ny da vo 2
nguyn tc chnh:
Nguyn tc th nht: Nguyn tc m rng ny thay cho quan h bng
nhau trn d liu r bi quan h gn nhau hoc quan h tng t trn d liu
m v t ngng xc nh gn nhau.
Nguyn tc th hai: Nguyn tc ny da vo ngha ca cc ph thuc
d liu xy dng nh ngha tng ng cho m hnh mi sao cho bo ton
mt s kt qu quan trng c xy dng trong m hnh quan h.
Trong phn ny ta dng cc k hiu
(t1[A],t2[A]) : l mt s thuc [0,1] ch gn nhau ca hai gi tr
b t1 v t2 trn thuc tnh A.

149

(t1[X],t2[X]) : gn nhau ca hai gi tr b t1 v t2 trn tp thuc tnh

X.

(t1 [ X ], t 2 [X ]) = (t1[A1],t2[A1], (t1[A2],t2[A2], ,(t1[Ak],t2[Ak]) :

Vct gn nhau ca hai gi tr b t1 v t2 trn tp thuc tnh X.

3.3.5.1 Ph thuc hm m
Ph thuc hm kinh in XY c ngha l nu c hai b d liu thuc r
m gi tr trn tp thuc tnh X bng nhau th ko theo gi tr trn tp thuc
tnh Y cng bng nhau. Vn t ra y, nu vi hai b d liu bt k m
gi tr trn tp thuc tnh X l "xp x" bng nhau th ko theo gi tr trn tp
thuc tnh Y cng "xp x" bng nhau. Vy X v Y c rng buc g khng?
y chnh l cu tr li chng ta phi i nghin cu m rng ph thuc hm
trong CSDL quan h.
V d 3.6. Cho lc quan h U = {TEN, HSLUONG, SONAMCTAC,
THUNHAP} v quan h Sonam_thunhap xc nh trn U c cho bng 3.3
TEN

HSLUONG SONAMCTAC

THUNHAP

Thnh

2.67

10

1000000

Thu

3.0

10

1050000

Hin

3.63

15

1400000

Lnh

4.55

20

3000000

Mnh

4.55

22

3100000

Bng 3.3. Quan h Sonam_thunhap

Ta thy, trong quan h Sonam_thunhap khng tn ti ph thuc hm kinh in
no. Tuy nhin, vi hai b bt k thuc Sonam_thunhap, nu SONAMCTAC
(S nm cng tc) xp x nhau th THUNHAP (Thu nhp) cng Xp x
nhau. Nh vy, c mt rng buc khng chnh xc gia hai thuc tnh
SONAMCTAC v THUNHAP. Do , cc ph thuc trong CSDL quan h cn
c nghin cu m rng.
a. Khi nim ph thuc hm m ca Raju

150

Khi nim ph thuc hm m c Raju xy dng trn m hnh tp

con m. Ph thuc hm m X ~> Y ng trn quan h r nu v ch nu vi
mi t1, t2 r ta c :
(t1[X],t2[X]) (t1[Y],t2[Y]).
y c xem l m rng tiu biu ca khi nim ph thuc hm m v c
nhiu tc gi tip tc m rng v pht trin trn cc m hnh khc.
b. Khi nim ph thuc hm m ca Chen
Ph thuc hm m X ~> Y ng trn quan h r nu v ch nu :
Min{I (t1 [X ], t 2 [ X ]), (t1 [Y ], t 2 [Y ])} , trong [0,1], I l php ko theo ca

t1 ,t 2r

Gdel.
D thy khi nim ph thuc hm ny m rng hn khi nim Raju. im c
bit ca ph thuc hm m ca Chen l cho php thay i ngng .
c. Khi nim ph thuc hm m ca Cubero
Xut pht t quan im m trn mi thuc tnh l khc nhau nn t
ngng gn nhau cho mi thuc tnh.

Ph thuc hm m X

( , )

~>

Y ng trn quan h r nu v ch nu vi mi t1,

t2 r nu (t1 [X ], t 2 [X ]) th (t1 [Y ], t 2 [Y ]) , trong , tng ng l

vct ngng ca cc tp thuc tnh X, Y.
Khi nim ph thuc hm m ca Cubero c chng minh l m rng
khi nim ph thuc hm m ca Raju v Chen, tuy nhin vc t ngng phi
c nh.
m rng ph thuc hm m, tc gi Trn Thin Thnh a lng t
ngn ng vo trong ph thuc hm m nhm m t cc ph thuc d liu gn
vi thc t hn.
Cho r l mt quan h trn lc U, X, Y U, [0,1]. tha ca
ph thuc hm m X~>Y ca mt b t trong quan h r, k hiu (t|X~>Y),
c xc nh :
(t|X~>Y) = min{I ( (t [X ], t1 [X ]), (t [Y ], t1 [Y ]) )}.
t1r

151

trong I l php ko theo m ca Gdel. K hiu rX~> Y = { tr : (t|X~>Y)

}
d. Khi nim ph thuc hm m ca H Thun vTrn Thin Thnh
Cho r l mt quan h trn lc U, X, Y U, Q l lng t ngn ng
c xc nh bi hm thuc Q, [0,1]. Quan h r c gi l tha ph
thuc hm m X xc nh Y vi ngng v lng t Q, k hiu Q(X~>Y)
khi v ch khi Q(|rX~> Y|) = 1 nu Q l lng t tuyt i, hoc Q(|rX~> Y|/|r|)
= 1 nu Q l lng t t l.
3.3.5.2. Ph thuc a tr hm m
Tng t nh ph thuc hm, ph thuc a tr c nhiu tc gi
nghin cu trn m hnh CSDL m. Mt s kt qu tiu biu v ph thuc a
tr ca cc tc gi s c trnh by.
a. Khi nim ph thuc a tr m ca Jyothi v Babu
Da vo ngha ca ph thuc a tr trong CSDL quan h, cc tc gi
a ra khi nim ph thuc a tr m bng cch thay th quan h ng nht
trn d liu r bng quan h gn nhau trn d liu m, trong quan h gn
nhau tha mn 2 tnh cht phn x v i xng.
Ph thuc hm m X ~>~> Y ng trn quan h r nu v ch nu vi
mi t1, t2 r, tn ti t3 r sao cho : (t1[X],t2[X],t3[X]) max (min
((t1[Y],t3[Y]),

(t2[Z],t3[Z])),

min

((t2[Y],t3[Y]),

(t1[Z],t3[Z])),

(t1[Y],t2[Y],t3[Y]), (t1[Z],t2[Z],t3[Z]))
trong (a,b,c) = min((a,b), (b,c), (a,c)).
b. Khi nim ph thuc a tr m ca Bhattacharjee v Mazumdar
Ph thuc hm m X ~>~> Y ng trn quan h r nu v ch nu vi
mi t r, t x = t [X], z = t [Z] ta c Yr(x) Yr(xz), vi Yr(x) = {y: tr, t
[X] = x, t [Y] = y}, Yr(x) Yr(xz) khi v ch khi y Yr(x) th yYr(xz)
sao cho (y,y) v ngc li, [0,1].
c. Khi nim ph thuc a tr m ca H Thun v Trn Thin Thnh

152

~>

Ph thuc hm m X
mi t1, t2 r nu

(X ,Y )

Y ng trn quan h r nu v ch nu vi

(t1 [X ], t 2 [ X ]) X

th tn ti t3 r sao

cho : (t1 [X ], t3 [X ]) X , (t1 [Y ], t 3 [Y ]) Y , (t1 [Z ], t3 [Z ]) Z . im hn ch ca

ph thuc a tr ny l phi c nh vect ngng.
3.3.6. Ngn ng truy vn d liu
3.3.6.1. Cc iu kin m
Trong ngn ng truy vn, thnh phn quan trng nht l iu kin
dng chn cc b d liu trong mt CSDL no . Trong CSDL m, cc
iu kin c s dng khi truy vn d liu gi l iu kin m. C th phn
tch cc thnh phn chnh trong mt iu kin m c biu din bi cc tp
m nh sau:
V t nguyn t (atomic predicate): l nh x t tp cc min tr thuc
tnh vo [0,1]. Mt v t nguyn t thng tng ng vi mt gi tr ngn ng
nh gi, tr
Ton t sa i : l nh x t [0,1] vo [0,1] ng vi mt t nhn nh
rt, c th.
Cc ton t so snh: l cc php i snh gia cc gi tr m trn
nhng min tr, chng hn nh php so snh xp x, gn nhau.
Lin kt lgc : thng dng cc php ton hi, tuyn, ph nh.
3.3.6.2 Chn cc b tho mn iu kin m
Gi s r = {t1, t2,.tn} l mt quan h xc nh trn U, P l mt v t
m. K hiu P(ti) l tho v t P ca b ti (tir). Khi , kt qu php
chn cc b ca quan h r tho mn v t P l mt tp con m, k hiu rP v
c xc nh:
P (t1 ) P (t 2 )
(t )
,
,........., n n
t2
tn
t1

rP =

153

Trong trng hp c th, mun chn cc b d liu, thng thng ta t

ngng [0,1] cho tho v t m. Kt qu cui cng l mt lt ct trn
tp m rP mc .

154

Chng 4

M HNH C S D LIU M
THEO CCH TIP CN I S GIA T
4.1. M hnh biu din CSDL m theo cch tip cn i s gia t
Xt mt lc CSDL trn min v tr U = {A1, A2, , An}. Mi
thuc tnh Ai c gn vi mt min tr thuc tnh, k hiu l Dom(Ai), trong
mt s thuc tnh cho php nhn cc gi tr ngn ng trong lu tr hay
trong cc cu truy vn v c gi l thuc tnh m. Cc thuc tnh cn li
c gi l thuc tnh kinh in. Thuc tnh kinh in Ai c gn vi mt
min gi tr kinh in, k hiu l D A . Thuc tnh m Ai s c gn mt min
i

gi tr kinh in D A v mt min gi tr ngn ng LD A hay l tp cc phn t

i

ca mt SGT. Xem gi tr ngn ng nh l mt phn t ca SGT. bo

m tnh nht qun trong x l ng ngha d liu trn c s thng nht kiu
d liu ca thuc tnh m, mi thuc tnh m s c gn vi mt nh x nh
lng ng ngha SGT.
Theo cch tip cn ny gi tr ngn ng l d liu, khng phi l nhn
ca cc tp m biu din ng ngha ca gi tr ngn ng v u im c bn
ca n l vic cho php tm kim, nh gi ng ngha ca thng tin khng
chc chn ch bng cc thao tc d liu kinh in thng dng v do bo
m tnh thun nht ca kiu d liu trong x l ng ngha ca chng.
V tt c cc thuc tnh c min tr cha gi tr s trong CSDL u
tuyn tnh, nn mt cch t nhin ta gi thit SGT c s dng l SGT
tuyn tnh, do tp H+ v H- l tp sp th t tuyn tnh. Nh vy, cho X = (
X, G, H, ) vi G = {0, c-, W, c+, 1 }, H = H- H+ vi gi thit H =
{h1,h2,.., hp}, H+ = {h-1, ..., h-q}, h1 > h2 > ... > hp v h-1 <...< h-q l dy cc
gia t.
Cho mt SGT tuyn tnh y AX = (X, G, H, , , ), trong
Dom(X
X) = X l min cc gi tr ngn ng ca thuc tnh ngn ng X c sinh

155

t tp cc phn t sinh G = {0, c-, W, c+, 1} bng vic tc ng cc gia t

trong tp H, v l hai php tnh vi ng ngha l cn trn ng v cn
di ng ca tp H(x), tc l x = supremum H(x) and x = infimum H(x),
quan h l quan h sp th t tuyn tnh trn X cm sinh t ng ngha ca
ngn ng.
4.1.1. Ng ngha d liu da trn vic nh lng i s gia t
4.1.1.1. t vn
Cho mt CSDL DB = {U ; R1, R2, ., Rn ; Const}, vi U = {A1, A2,.,
An} l tp v tr cc thuc tnh, R1, R2, ., Rn l cc lc xc nh trn U,
Const l tp cc rng buc trong CSDL. Mi thuc tnh Ai c gn vi mt
min tr, k hiu l Dom(Ai). Thuc tnh kinh in Ai c gn vi mt min
gi tr kinh in, k hiu l D A . Thuc tnh m Ai s c gn mt min gi
i

tr kinh in D A v mt min gi tr ngn ng LD A . Nh vy, ta c Dom(Ai) =

i

D Ai LD A , vi D Ai l tp cc gi tr kinh in ca Ai, LD A l tp cc gi tr
i

ngn ng ca Ai. Tuy nhin, rt gn khi trnh by, trong chng ny nu

cho U = {A1, A2,., An} th ta cng gi U l mt lc quan h.
V d 4.1. Cho lc quan h U = {STT, TEN, SOCTRINH, SONCSINH,
NAMSINH} v quan h Lylichkhoa hoc c xc nh nh sau:
STT

TEN

SOCTRINH SONCSINH NAMSINH

Bnh

1950

Nhanh

10

1953

Hu

nhiu

rt nhiu

1960

Hng

1975

kh nng t

1954

Thu

1950

Minh

1945

Bng 4.1. Quan h Lylichkhoahoc

156

Trong quan h Lylichkhoahoc, cc thuc tnh STT (S th t), TEN (Tn),

NAMSINH (Nm sinh) c gi l thuc tnh kinh in v c min tr tng
ng DSTT, DTEN, DNAMSINH. Cc thuc tnh SOCTRINH (S cng trnh ),
SONCSINH (S nghin cu sinh) c gi l thuc tnh m v c min tr
tng ng DSOCTRINH LDSOCTRINH, DSONCSINH LDSONCSINH. Do , i vi
m hnh CSDL m ny, cc khi nim nh lc , quan h, b d liu c
hiu tng t nh trong CSDL quan h. Tuy nhin, min tr ca cc thuc tnh
m c xc nh l mt tp bao gm min tr kinh in v min gi tr ngn
ng c sinh ra khi tc ng cc gia t vo cc phn t sinh. Chng hn,
trong quan h Lylichkhoahoc, min tr thuc tnh LDSOCTRINH, LDSONCSINH
cha hai phn t t v nhiu. Vn t ra y, tm mt phng php i
snh d liu ng dng thao tc d liu trn min tr ca cc thuc tnh m.
V d tm nhng cn b c nhiu cng trnh khoa hc v hng dn rt nhiu
nghin cu sinh. Nu chng ta xem LDSOCTRINH, LDSONCSINH l hai SGT v
cc gi tr nhiu, rt nhiu thuc hai SGT , th vic i snh d liu trn
min tr ca thuc tnh m s c da trn nh lng ng ngha ca SGT.
xut cc php i snh d liu trn m hnh CSDL m, mt s
nh ngha c gii thiu. Cc nh l, h qu v b lin quan c chng
ta trnh by lm c s cho phn tip theo.
4.1.1.2. Ng ngha d liu da trn vic nh lng SGT
Trong phn ny, cc khi nim nh: bng nhau theo mc k, khc nhau
theo mc k v b hn theo mc k c trnh by. V nguyn tc, chng ta c
th nh ngha vi mc k l s nguyn dng bt k. Tuy nhin, trong ngn
ng t nhin, ngi ta thng ch s dng mt s gia t tc ng lin tip,
iu ny dn n trong CSDL ch c mt s gii hn cc gia t tc ng lin
tip vo phn t sinh. V vy, mt cch hp l chng ta gi thit s gia t tc
ng lin tip vo phn t sinh khng vt qu p cho trc. Do , trong
chng ny, gi tr k c xt l 1 k p, vi k, p nguyn.
V tnh m ca cc gi tr trong SGT l mt on con ca [0,1] cho
nn h cc on con nh vy ca cc gi tr c cng di s to thnh phn
hoch ca [0,1]. Phn hoch ng vi cc gi tr c di t ln hn s mn
hn v khi di ln v hn th di ca cc on trong phn hoch gim

157

dn v 0. Do , cc phn hoch c xy dng da trn tnh m cc gi tr

trong SGT hay l da trn tnh m cc gi tr trong Dom(Ai).
Vi Ai l thuc tnh m, i snh hai gi tr trong Dom(Ai) ta xy
dng phn hoch ca Dom(Ai). Nu t min gi tr kinh in DAi = [a,b],
bng mt php bin i tuyn tnh hoc s dng mt hm chuyn i no
th ta c th xem mi DAi = [0,1]. Do , xy dng phn hoch ca Dom(Ai)
tr thnh xy dng phn hoch ca [0,1].
nh ngha 4.1. Cho Xk = {xX: |x| = k}, xt Pk = {I(x): xXk } l mt phn
hoch ca [0,1]. Gi l hm nh lng ng ngha trn X.
(1) u bng v theo mc k, c k hiu u =k v, khi v ch khi I(u) v I(v)
cng cha trong mt khong m mc k. C ngha l vi u, vX, u =k v
k Pk : I(u) k v I(v) k.
(2) u khc v theo mc k, c k hiu u k v, khi v ch khi I(u) v I(v)
khng cng cha trong mt khong m mc k.
(3) u nh hn v theo mc k, c k hiu u <k v, khi v ch khi I(u) v
I(v) khng cng cha trong mt khong m mc k v (u) < (v).
V d 4.2. Cho SGT X = (X, G, H, ), Trong H = H+ H-, H+ = {hn,
rt}, hn < rt, H- = {t, kh nng}, t > kh nng, G = { tr, gi}. Ta c P1 =
{I(tr), I(gi)} l mt phn hoch ca [0,1]. Tng t, P2 = {I(hn tr), I(rt
tr), I(t tr), I(kh nng tr), I(hn gi), I(rt gi), I(t gi), I(kh nng gi)}
l phn hoch ca [0,1].
(a) Ta c P1 l phn hoch ca [0,1]. Do hn tr =1 rt tr v 1 = I(tr)
P1 : I(hn tr) 1 v I(rt tr) 1.
Ta c P2 l phn hoch ca [0,1]. Do t gi =2 rt t gi v 2 =I(t gi )P2
: I(t gi) 2 v I(rt t gi) 2.
(b) Ta c P2 l phn hoch ca [0,1]. Chn 2 = I(rt tr)P2, ta c I(t tr)
2 v I(rt tr) 2 (1).
Mc khc vi mi 2 I(t tr)P2, ta c I(t tr) 2 v I(rt tr) 2 (2).
T (1) v (2) suy ra t tr 2 rt tr. Hn na, v t tr 2 rt tr v (t tr )
> (rt tr) nn t tr >2 rt tr.

158

B 4.1. Quan h =k l mt quan h tng ng trong Pk.

Chng minh: Tnh phn x : Ta chng minh bng quy np.
xDom(Ai) nu |x| = 1 th x = c+ hoc x = c-.
Ta c 1 = I(c+)P1: I(c+) = I(x) 1 hoc 1 = I(c-)P1 : I(c-) = I(x) 1.
Vy =k ng vi k = 1, hay x =1 x.
Gi s |x| = n ng, c ngha =k ng vi k = n, hay x =n x, ta cn chng minh
=k ng vi k = n+1. t x = h1x, vi |x| = n. V x =n x nn theo nh ngha ta
c: n Pn: I(x) n. Mc khc ta c Pn+1 = {I(h1x), I(h2x),.}, vi h1
h2 l mt phn hoch ca I(x). Do (n+1) = I(h1x)P(n+1): I(h1x) = I(x)
(n+1). Vy =k ng vi k = n + 1, hay x =n+1 x.
Tnh i xng: x, y Dom(Ai), nu x =k y th theo nh ngha k Pk : I(x)
k v I(y) k hay k Pk : I(y) k v I(x) k. Vy y =k x th y =k x.
Tnh bc cu: Ta chng minh bng phng php qui np
Trng hp k = 1
Ta c P1 = {I(c+), I(c-)}, nu x =1 y v y =1 z th 1 = I(c+)P1: I(x) 1 v
I(y) 1 v I(z) 1 hoc 1 = I(c-)P1 : I(x) 1 v I(y) 1 v I(z) 1,
c ngha l 1P1: I(x) 1 v I(z) 1 hay x =1 z. Vy =k ng vi k = 1.
Gi s quan h =k ng vi trng hp k = n c ngha l ta c x, y, z
Dom(Ai) nu x =n y v y =n z th x =n z.
Ta cn chng minh quan h =k ng vi trng hp k = n+1. Tc l x, y, z
Dom(Ai) nu x =n +1 y v y =n+1 z th x =n+1 z.
Theo gi thit nu x =n +1 y v y =n+1 z th (n+1)P(n+1): I(x) (n+1) v I(y)
(n+1) v I(z) (n+1), c ngha l (n+1)P(n+1): I(x) (n+1) v I(z) (n+1).
Vy x =n+1 z.
B 4.2. Cho u = hnh1x v v = hmh1x l biu din chnh tc ca u v v
i vi x.
(1): Nu u = v th u =k v vi mi k.
(2): Nu h1 h1 th u =|x| v.
Chng minh:
(1) Ta c u =k u v v =k v, v u = v nn theo b 2.2 ta c u =k v, vi
mi k.

159

(2) Nu |u| = |v| = 2, tc l u = h1x v v = h1x, do h1 h1 nn u v. Ta

c I(h1x) I(x), I(h1x) I(x) v I(h1x) I(h1x) nn 1 = I(x)P1: I(h1x)
1 v I(h1x) 1 hay h1x =1 h1x. Vy u =|x| v.
Nu |u| |v|, do h1 h1 nn I(h1x) I(h1x) (1). Gi s k >1 sao cho
u =k v th kPk = { I(hk-1... h1x), I(hk-1 h1x)}, vi Pk l mt phn hoch
ca I(x) : I(u) k v I(v) k.
Nu chn k = I(hk-1 h1x) th I(u) I(hk-1 h1x) v I(v) I(hk-1
h1x) hay I(hnh1x) I(hk-1 h1x) v I(hm.h1x) I(hk-1 h1x) iu ny
mu thun v I(hm.h1x) I(hk-1 h1x) do (1).
Nu chn k = I(hk-1 h1x) th

I(hnh1x) I(hk-1 h1x) v

I(hm.h1x) I(hm.h1x) I(hk-1 h1x), iu ny mu thun v I(hnh1x)

I(hk-1 h1x) do (1). Vy khng tn ti k > 1 sao cho u =k v hay k = 1. Vy
u =|x| v.
V d 4.3. Cho u = rt hn tr v v = hn rt tr. Ta c h1 = hn, h1 = rt, x =
tr. V h1 h1 nn theo tnh cht (2) ca b 4.2 ta c u =|tr| v, hay u =1 v.
nh l 4.1. Cho Xk ={xX: |x| = k}, xt Pk ={I(x): xXk} l mt phn hoch
ca [0,1], u = hn.h1x v v = hm.h1x l biu din chnh tc ca u v v i
vi x.
(1) Nu u =k v th u =k v, 0 < k< k.
(2) Nu tn ti mt ch s j min(m,n) ln nht sao cho vi mi s =
1..j ta c hs= hs th u = j+|x| v.
Chng minh: (1) Ta c Pk = {I(hk-1h1x), I(hk-1h1x)}. V u =k v nn theo
nh ngha k Pk : I(u) k v I(v) k (1).
Ta c P1 = {I(x)}, P2 = {I(h1x), I(h1x)},Pk ={I(hk-1h1x), I(hk1h1x)}.
1h1x)
k

Mt khc, I(hk-1h1x) I(hk-2h1x) .. I(h1x) I(x) v I(hk-

I(hk-2h1x) ... I(h1x) I(x) nn k = I(hk-1h1x) Pk hoc

= I(hk-1h1x) Pk v k-1 = I(hk-2h1x)Pk-1 hoc k-1 = I(hkk-1

2h1x)P ..v
k
k-1

sao cho:

2 = I(h1x)P2 hoc 2 = I(h1x)P2 v 1 = I(x)P1

. 2 1 (2).

160

T (1) v (2) ta c I(u) k k-1 . 2 1v I(v) k k-1 .

2 1, c ngha l 0 < k< k lun kPk : I(u) k v I(v) k. Vy
0 < k< k nu u =k v th u =k v.
(2): Nu j =1 ta c h1 = h1, khi u = hn.h2h1x v v = hm..h2 h1x
hay u = hnh2h1x v v = hmh2h1x. t x = h1x ta c u = hnh2x v v =
hmh2x. V h2 h2 nn theo b 2.3 ta c u = |x| v (do |x| = 2, |x| = 1) hay
u =2 v. Vy u = j+|x| v.
Nu j 1, t k = j, ta cn chng minh u =k+|x| v. V u =k v nn theo gi thit ta
c s =1..k ta c hs = hs. Khi u = hn.h2h1x v v = hm..h2 h1x hay u =
hn.hkhk-1h1x v v = hm.hkhk-1h1x.
t x = hkhk-1.h1x ta c u = hnhk+1x v v = hmhk+1x. V hk+1
hk+1 nn theo b 2.2 ta c u =|x| v hay u =k+|x| v (do |x| = k, |x| = 1).
V d 4.4. Cho u = rt rt tr v v = hn rt tr. Ta c h1 = rt, h2 = rt, h1 =
rt, h2 = hn, x = tr. Ta thy tn ti ch s j =1 ln nht sao cho h1 = h1, do
theo tnh cht (2) ca nh l 4.1 ta c u =j+|tr| v, hay u =2 v.
H qu 4.1. Nu u H(v) th u = |v| v.
V d 4.5. Cho u = rt rt tr v v = rt tr. V u H(v) nn theo h qu 4.1 ta
c u =|rt tr| v, hay u =2 v.
B 4.3. Cho Xk ={xX: |x| = k}, xt Pk ={I(x): xXk } l mt phn hoch
ca [0,1], u = hn.h1x v v = hm.h1x l biu din chnh tc ca u v v i
vi x.
(1) Nu tn ti ch s k min(m,n) ln nht sao cho u =k v th u k+1v.
(2) Nu u <k v hoc u >k v th vi a H(u), vi b H(v) ta c a
<k b hoc a >k b.
V d 4.6. Cho u = rt rt tr v v = hn rt tr. Theo v d 4.4 ta c u =2 v
nn theo b 4.3 ta c u 3 v.
H qu 2.2
(1) Nu uH(v) th u |v|+1 v.
(2) Nu u k v th u k v 0 < k < k.

161

nh ngha 4.2. Cho Dom(Ai) = D A LD A , l hm nh lng ng ngha

i

ca Dom(Ai). Hm f : Dom(Ai) [0,1] c xc nh nh sau:

Nu LD A = v D A th Dom(Ai) ta c f()=
i

Nu

D Ai ,

LD Ai

min
max min

th Dom(Ai) ta c f() =

{*(maxLV)}/max
Vi D A = [min, max] l min tr kinh in ca Ai v LD A = [minLV, maxLV]
i

l min tr ngn ng ca Ai.

V d 4.7. Cho min tr c s U(Tuoi) = {0100, rt rt tr,, rt rt
gi}.
DTUOI = {20, 25, 27, 30, 45, 60, 75, 66, 80}.
LDTUOI = {tr, rt tr, gi, hn tr, hn gi, t gi, rt gi, rt rt tr}.
Dom(TUOI) = DTUOI LDTUOI. Nu LDTUOI = khi Dom(TUOI) = DTUOI
= {20, 25, 27, 30, 45, 60, 75, 66, 80}. Do Dom(Tuoi), chuyn i gi
tr v mt s trong [0,1] nh hm f(), ta c Dom(Tuoi) = {0.2, 0.25, 0.27,
0.3, 0.45, 0.6, 0.75, 0.66, 0.8}.
Nu D A v LD A ta c Dom(Tuoi) = D A LDTuoi = {tr, rt
i

tr, gi, hn tr, hn gi, t gi, rt gi, rt rt tr, 20, 25, 27, 30, 45, 60, 75,
66, 80}. Gi s tnh c (maxLV) = (rt rt gi) = 0.98.
Khi D A ta c f() = {*(maxLV)}/max= (*0.98)/100, hay
i

D A chuyn i gi tr v mt s trong [0,1] nh hm f(), ta c D A =

i

{0.196, 0.245, 0.264, 0.294, 0.441, 0.588, 0.735, 0.646, 0.784}.

Nu chng ta chn cc tham s W v o tnh m cho cc gia t sao
cho (maxLV) =1.0 th ({*(maxLV)}/max) =

min
.
max min

Tip theo, chng ta i xy dng mt hm k chuyn mt gi tr

trong [0,1] thnh mt gi tr ngn ng tng ng trong SGT X.
nh ngha 4.3. Cho SGT X = (X, G, H, ), l hm nh lng ng ngha
ca X. k: [0,1]X gi l hm ngc ca hm theo mc k c xc nh:
a[0,1], k(a) = xk khi v ch khi a I(xk), vi xkXk.

162

V d 4.8. Cho SGT X = (X, C, H, ), Trong H = H+ H-.

Trong H+ = {hn, rt} vi hn < rt v H- = {t, kh nng} vi t > kh
nng.
G = {nh, ln}. Gi s cho W = 0.6, fm(hn) = 0.2, fm(rt) = 0.3, fm(t) = 0.3,
fm(kh nng) = 0.2, fm(nh) = 0.6, fm(ln) = 0.4.
Ta c P2 = {I(hn ln), I(rt ln), I(t ln), I(kh nng ln), I(hn nh),
I(rt nh), I(t nh), I(kh nng nh)} l phn hoch ca [0,1]. Ta c fm(rt
ln) = 0.12, fm(kh nng ln) = 0.08. Ta c |I(rt ln)| = fm(rt ln) = 0.12,
hay I(rt ln) = [0.88,1]. Do theo nh ngha 2(0.9) = rt ln v 0.9
I(rt ln).
Tng t ta c |I(kh nng ln)| = fm(kh nng ln) = 0.08, hay I(kh
nng ln) = [0.72,0.8]. Do theo nh ngha 2(0.75) = kh nng ln v 0.75
I(kh nng ln).
Trong phn ny, gi s chng ta ch xt cc phn t c sinh t phn
t ln.

0.6

t ln

kh nng ln ln

0.72

0.75

0.8

hn ln

0.88

|I(t ln)| = 0.12

rt ln
0.9

|I(rt ln)| = 0.12

|I(kh nng ln)| = 0.08 |I(hn ln)| = 0.08

|I(ln)| = 0.4
Hnh 4.1. Tnh m ca phn t sinh ln

nh l 4.2. Cho SGT X= (X, C, H, ), l hm nh lng ng ngha ca

X, k l hm ngc ca , ta c:
(1) xk Xk, k((xk)) = xk.
(2) a I(xk), b I(yk), xk k yk, nu a < b th k(a) <k k(b).

163

Chng minh:
(1) t a = (xk) [0,1]. V (xk) I(xk) nn a I(xk). Vy, theo nh
ngha ta c k(a) = xk , hay k((xk)) = xk.
(2) V a I(xk) v b I(yk) nn theo nh ngha ta c k(a) = xk v
k(b) = yk.
Mc khc theo gi thit xk k yk nn I(xk) I(yk). V a < b nn I(xk) <
I(yk), hay k(a) <k k(b).
4.1.2. Phng php x l gi tr khong
Trong c s d liu m, c nhiu quan h m min tr ca cc thuc
tnh khng phi l gi tr ngn ng, khng phi gi tr s m l gi tr khong,
chng hn nh quan h lu tr nhit st mt cn bnh ca cc bnh nhn
trong mt bnh vin no , quan h thu nhp c nhn trong mt c quan....
i vi loi d liu ny, vic lu tr phc tp nn vic x l d liu loi ny
cng phc tp hn. V vy, trong phn ny, mt phng php x l gi tr
khong gip cho vic thao tc d liu d dng c trnh by. Trc ht, mt
v d c xem xt t phn tch ng ngha ca cc gi tr khong trong
mt quan h.
V d 4.8. Cho lc quan h U = { STT, TEN, TUOI, THUNHAP } v quan
h Thunhapcanhan c xc nh nh sau:
STT

TEN

TUOI

THUNHAP

An

30

2.500.000

Hi

Khong 25

1.500.000

Hng

[25,40]

Khong 3.500.000

Phng

[45,50]

[1.500.00,1.800.000]

Thy

45

Khong 1.000.000

Bng 4.2. Quan h Thunhapcanhan

164

Chng ta thy rng cc gi tr trn thuc tnh TUOI v THUNHAP rt a dng,

tuy nhin, chng ta ch quan tm n vn x l cc gi tr khong. V vy,
tt c cc gi tr trn quan h Thunhapcanhan c th chuyn v cc gi tr
khong tng ng. Mt cch tng qut, nu l gi tr a ta chuyn thnh [a,a],
nu l gi tr khong a ta chuyn thnh [a-, a+], vi c xem l bn knh
vi tm a. Nu gi tr t a n b, th c chuyn thnh [a,b]. Do , quan h
Thunhapcanhan c th chuyn thnh quan h sau:
STT

TEN

TUOI

THUNHAP

An

[30, 30]

[2.500.000, 2.500.000]

Hi

[23, 27]

[1.500.000, 1.500.000]

Hng

[25, 40]

[3.400.000, 3.600.000]

Phng

[45, 50]

[1.500.00, 1.800.000]

Thy

[45, 45]

[9.00.00, 1.100.000]

Bng 4.3. Quan h Thunhapcanhan (sau khi chuyn i), vi TUOI = 2 v THUNHAP =
100.000

4.1.2.1. Chuyn cc gi tr khong v on con [0,1] tng ng

Gi Dom(Ai) = [min, max] l min tr kinh in ca thuc tnh m Ai
trong mt quan h, trong min, max tng ng l gi tr nh nht v gi tr
ln nht ca Dom(Ai). Trc ht, ta s dng hm f chuyn i gi tr thuc
Dom(Ai) thnh gi tr thuc [0,1]. Tip theo, khong [a,b] c bin i thnh
on con [0,1] tng ng khi s dng hm f , hay [f (a),f (b)] [0,1].
V d 4.9. S dng quan h Thunhapcanhan (sau khi chuyn i)
Chn DTUOI = [0,100] v DTHUNHAP = [500.000,6.000.000], khi ta c cc kt
qu chuyn cc gi tr khong tng ng v on con ca [0,1] nh sau:
STT

TEN

TUOI

THUNHAP

An

[0.3, 0.3]

[0.36, 0.36]

Hi

[0.23, 0.27]

[0.18, 0.18]

Hng

[0.25, 0.4]

[0.52, 0.56]

Phng

[0.45, 0.50]

[0.18, 0.23]

Thy

[0.45, 0.45]

[0.07, 0.11]

Bng 4.4. Quan h Thunhapcanhan sau khi s dng hm f

165

4.1.2.2. i snh cc gi tr khong

Cho SGT X = (X, G, H, ) v mt gi tr khong [a,b]. so snh
mt gi tr xX vi [a,b], trc ht chuyn [a,b] v on con ca [0,1]. V tnh
m ca x l mt on con ca [0,1], do so snh xX v on con [0,1],
chng ta ch cn da vo phn giao ca hai on con ca [0,1] tng ng.
Vi xX, k hiu I(x) [0,1] v |I(x)| = fm(x), [Ia,Ib] = [f(a),f(b)]
[0,1] tng ng vi vic chuyn i gi tr khong [a,b] v on con ca [0,1].
(1) Vi mi [Ia,Ib] nu tn ti xX sao cho [Ia,Ib] I(x) th [a,b] = |x| x.
Ib

Ia

I(x)
Hnh v 4.2. Khi [Ia,Ib] I(x)

(2) Vi mi [Ia,Ib] sao cho [Ia,Ib] I(x) x, x1X th:

Khi vi x v x1, gi s x < x1 nu |[Ia,Ib]I(x)| |[Ia,Ib]|/ th [a,b] = |x| x.
Ib

Ia

I(x)

I(x1)

Hnh v 4.3. Khi [Ia,Ib] I(x) (i)

ngc li nu |[Ia,Ib] I(x1)| |[Ia,Ib]|/ th [a,b] = |x1| x1.

Ia

I(x)

Ib

I(x1)

Hnh v 4.4. Khi [Ia,Ib] I(x) (ii)

vi l s on I(xi) [0,1] sao cho [Ia,Ib] I(xi) .

(3) Vi mi [Ia,Ib] nu tn ti xX sao cho [Ia,Ib] I(x) = th:
Nu tn ti zX sao cho [Ia,Ib] I(z) v I(x) I(z) th [a,b] =|z| x.

166

Ia

Ib

I(x)
I(z)
Hnh v 4.5. Khi [Ia,Ib] I(x) =
V d 4.10. Cho SGT XTuoi= ( XTuoi, GTuoi, HTuoi, ), vi GTuoi = {tr, gi},
H+Tuoi = {rt, hn}, H-Tuoi = {kh nng, t}, rt > hn v t > kh nng. WTuoi =
0.6.
fm(tr) = 0.6, fm(gi) = 0.4, fm(rt) = 0.25, fm(hn) = 0.25, fm(kh nng) =
0.25, fm(t) = 0.25. Ta c fm(rt tr) = 0.15, fm(hn tr) = 0.15, fm(t tr) =
0.15, fm(kh nng tr) = 0.15.
V rt tr < hn tr < tr < kh nng tr < t tr nn I(rt tr) = [0,0.15],
I(hn tr) = [0.15,0.3], I(kh nng tr) = [0.3,0.45], I(t tr) = [0.45,0.6]
Ta c fm(rt gi) = 0.1, fm(hn gi) = 0.1, fm(t gi) = 0.1, fm(kh nng gi) =
0.1.
V t gi < kh nng gi < gi < hn gi < rt gi nn I(t gi) = [0.6,0.7],
I(kh nng gi) = [0.7,0.8], I(hn gi) = [0.8,0.9], I(rt gi) = [0.9,1].

Hnh v 4.6. Tnh m ca tr v gi

V [0.23,0.27] I(hn tr) m [f(23),f(27)] = [0.23,0.27] nn [23,27] =2

hn tr. Hay khong 25 =2 hn tr. Tng t ta c [0.25,0.4] I(hn tr) =
[0.25,0.3] v [0.25,0.4] I(kh nng tr) = [0.3,0.4].
Mt khc ta c |[0.25,0.3]| = 0.05, |[0.3,0.4]| = 0.1, |[0.25,0.4]|/2 =
0.075. V [f(25),f(40)] = [0.25,0.4] v |[0.25,0.4] I(kh nng tr)|
|[0.25,0.4]|/2 nn [25,40] =2 kh nng tr.

167

4.1.3. Ng ngha d liu da trn ln cn tp ca SGT

4.1.3.1. tng t mc k
Chng ta c th ly cc khong m ca cc phn t di k lm
tng t gia cc phn t, ngha l cc phn t m cc gi tr i din ca
chng thuc cng mt khong m mc k l tng t mc k. Tuy nhin, theo
cch xy dng cc khong m mc k, gi tr i din ca cc phn t x c
di nh hn k lun lun l u mt ca cc khong m mc k. Mt cch hp
l, khi nh ngha ln cn mc k chng ta mong mun cc gi tr i din nh
vy phi l im trong (theo ngha tp) ca ln cn mc k. V vy ta nh
ngha tng t mc k nh sau:
Chng ta lun lun gi thit rng mi tp H v H+ cha t nht 2 gia
t. Xt Xk l tp tt c cc phn t di k. Da trn cc khong m mc k v
cc khong m mc k+1 chng ta m t khng hnh thc vic xy dng mt
phn hoch ca min [0,1] nh sau :
Vi k = 1, cc khong m mc 1 gm I(c) v I(c+). Cc khong m
mc 2 trn khong I(c) l I(hpc) I(hp-1c) I(h2c) I(h1c) A(c)
I(h-1c) I(h-2c) I(h-q+1c) I(h-qc). Khi , ta xy dng phn
hoch v tng t mc 1 gm cc lp tng ng sau:
S(0) = I(hpc); S(c) = I(c) \ [I(h-qc) I(hpc)];

S(W) = I(h-qc) I(h-qc+);

v mt cch tng t, S(c+) = I(c+) \ [I(h-qc+) I(hpc+)] v S(1) = I(hpc+).

Ta thy, tr hai im u mt A(0) = 0 v A(1) = 1, cc gi tr i
din A(c), A(W) v A(c+) u l im trong tng ng ca cc lp tng
t mc 1 S(c), S(W) v S(c+).
Tng t, vi k = 2, ta c th xy dng phn hoch cc lp tng t
mc 2. Chng hn, trn mt khong m mc 2, chng hn, I(hic+) =
(A(hic+), A(hic+)] vi hai khong m k l I(hi-1c+) v I(hi+1c+) chng ta
s c cc lp tng ng dng sau: S(hic+) = I(hic+) \ [I(hphic+) I(h-qhic+)],
S(hic+) = I(h-qhi-1c+) I(h-qhic+) v S(hic+) = I(hphic+) I(hphic+), vi i
sao cho -q i p v i 0.

168

Bng cch tng t nh vy ta c th xy dng cc phn hoch cc lp

tng t mc k bt k.
Cc gi tr kinh in v cc gi tr ngn ng c gi l c tng t
mc k nu cc gi tr i din ca chng ( y i din ca gi tr thc l
chnh n) cng nm trong mt lp tng t mc k.
4.1.3.2. Ln cn mc k ca khi nim m
Gi s phn hoch cc lp tng t mc k l cc khong S(x1), S(x2),
, S(xm). Khi , mi gi tr ngn ng u ch v ch thuc v mt lp tng t,
chng hn l S(xi) v n gi l ln cn mc k ca u v k hiu l k(u).
Da trn khi nim tng t, cc quan h i snh c nh ngha nh
sau :
nh ngha 4.4. Cho U l tp v tr cc thuc tnh, r l quan h xc nh trn
U, gi s t1 v t2 l hai b d liu thuc quan h r. Ta k hiu t1[Ai] =k t2[Ai]
v gi l chng bng nhau mc k, nu mt trong cc iu kin sau xy ra :
(1) Nu t1[Ai], t2[Ai] D A th t1[Ai] = t2[Ai] ;
i

(2) Nu mt trong hai gi tr t1[Ai], t2[Ai] l khi nim m, chng hn

l t1[Ai], th ta phi c t2[Ai] k(t1[Ai]) ;
(3) Nu c hai gi tr t1[Ai], t2[Ai] l khi nim m, th k(t1[Ai]) =

k(t2[Ai]).
Nh thng thng, nu iu kin t1[Ai] =k t2[Ai] khng xy ra ta c
t1[Ai] k t2[Ai].
Do quan h tng t mc k c xy dng bng mt phn hoch ca
on [0,1], nn c th thy quan h =k l tng ng trn [0,1]. Ngoi ra, ta
cn nhn mnh rng ng thc t1[Ai] =k t2[Ai] c ngha Lk t1[Ai], t2[Ai] Rk,
trong Lk v Rk l hai im mt ca khong k(t1[Ai]) hay k(t2[Ai]). Ngha
l, vic kim chng t1[Ai] =k t2[Ai] c a v vic kim chng cc quan h
i snh kinh in. Hn na, tnh mm do trong thch nghi vi cc ng dng
c th c th t c bng vic iu chnh cc tham s ca nh x nh lng
A . y chnh l u im ni bt ca cch tip cn i s n thng tin m.
i

Da trn quan h tng ng ny ta c th d dng nh ngha cc quan h

i snh khc. Trc ht, n gin ta quy c l k php k(t[Ai]) c ngha

169

c khi t[Ai] DAi. Khi k(t[Ai]) c hiu l tp bao gm ch ng mt gi

tr thc t[Ai]. Vi quy c , vi mi cp ln cn mc k, k(x) and k(y), ta
s vit k(x) < k(y) khi u < v, vi mi u k(x) v mi v k(y).
nh ngha 4.5. Cho U l tp v tr cc thuc tnh, r l quan h xc nh trn
U, gi s t1 v t2 l hai b d liu thuc quan h r. Khi ,
(1)

Ta vit t1[Ai] k t2[Ai], nu

t1[Ai] =k t2[Ai] hoc k(t1[Ai]) <

k(t2[Ai]);
(2) Ta vit t1[Ai] < k t2[Ai], nu k(t1[Ai]) < k(t2[Ai]);
(3) Ta vit t1[Ai] > k t2[Ai], nu k(t1[Ai]) > k(t2[Ai]).
Sau y l nh l khng nh h cc khong k(x) l mt phn hoch ca
Dom(Ai) v gi tr nh lng ca x X lun l im trong ca ln cn mc k
ca x.
nh l 4.3. Cho mt SGT tuyn tnh y , tp cc gia t H v H+ c t
nht hai phn t. Khi , h cc khong {k(x): x X } c gi l ln cn
mc k ca min tr ngn ng ca thuc tnh Ai v l mt phn hoch ca
Dom(Ai). Hn na, mi gi tr x ca Ai c duy nht mt ln cn mc k, A (x)
i

l im trong ca k(x) vi mi xX.

Mnh 4.1. Quan h = k l tng ng trn Dom(Ai).

4.2. Ph thuc d liu trong c s d liu m

4.2.1. Ph thuc hm m
Nh chng ta bit, trong m hnh quan h, hai dng ph thuc d
liu quan trng gip cho vic chun ho tt cc CSDL l ph thuc hm v
ph thuc a tr. Khi m rng m hnh quan h c th biu din v x l
c nhng thng tin khng chc chn, khng y gi chung l d liu m
c rt nhiu cng trnh tp trung nghin cu m rng hai dng ph thuc
ny trn m hnh mi. i vi m hnh trong cc cng trnh ny l s m
rng m hnh quan h theo hai cch : m rng ng ngha v m rng min tr
ca thuc tnh. Tuy nhin, cch m rng min tr ca thuc tnh l tt hn m
rng ng ngha, bi v, cch m rng ny cho php b sung thm cc c php

170

trong biu din d liu nhm cho php biu din c d liu m. V th, vn
m rng min tr ca thuc tnh, ngoi vic a k hiu vo h thng, vic
quan trong hn l gii quyt vn ng ngha ca cc k hiu.
Nh vy, khi nim ph thuc hm m (fuzzy functional dependencies)
c nhiu tc gi nghin cu pht trin da trn ngha ca khi nim ph
thuc hm c in vi nhiu cch tip cn khc nhau. Tuy nhin, cc cch tip
cn m rng ph thuc hm kinh in ny da vo 2 nguyn tc chnh:
Nguyn tc th nht (m rng k hiu): Nguyn tc m rng ny thay
cho quan h bng nhau trn d liu r bi quan h gn nhau hoc quan h
tng t trn d liu m v t ngng xc nh gn nhau.
Nguyn tc th hai (m rng ng ngha): Nguyn tc ny da vo
ngha ca cc ph thuc d liu xy dng nh ngha tng ng cho m
hnh mi sao cho bo ton mt s kt qu quan trng c xy dng trong
m hnh quan h.
V d 4.11. Vi cch tip cn m rng ng ngha, mt ph thuc hm m
X~>Y tho trn quan h r khi v ch khi gn nhau ca d liu ca cc b
trn tp thuc tnh X ko theo gn nhau ca cc b trn tp thuc tnh Y.
Do , php ko theo m ng vai tr quan trng trong cch tip cn ny.
Vi m hnh CSDL m c xy dng trong mc 4.1, mt s dng ph
thuc d liu m trong m hnh ny s c xut.
Xt CSDL m {U; R1, R2 , Rn, Const}, trong U = {A1, A2, , An}
l tp v tr cc thuc tnh, const l tp cc rng buc d liu. Mt khi ng
ngha ca CSDL c m rng, nh cho php lu tr trong CSDL cc thng
tin khng chc chn hay cho php cc cu truy vn cha cc thng tin nh
vy, khi ng ngha ca cc ph thuc d liu cng thay i, ngha l phi
m rng nh ngha cc dng ph thuc d liu.
Trong thc t, chng ta thng gp cc tri thc dng nh Nu mt tp
th T1 v T2 lao ng chm ch nh nhau v Tnh k lut lao ng l tt th
Thu nhp ca tp th T1 v T2 cao nh nhau. y ta khng nhn nhn mi
quan h trn nh l mt lut ca mt c s tri thc no m xem nh l mi
quan h gia cc thuc tnh trong CSDL vi thuc tnh S ngy lm vic trong
thng, Tnh k lut lao ng v Thu nhp. Hoc trong mt trng hp khc
Nu mt tp th T1 v T2 lao ng khng chm ch v Tnh k lut km ging

171

nhau th Thu nhp ca tp th T1 v T2 thp nh nhau. Trong c hai trng

hp trn, mi quan h gia cc thuc tnh l khng chnh xc khng ging
nh mi quan h ca cc ph thuc kinh in, v nhng ph thuc nh vy
c gi l ph thuc hm m. Ta gi thit rng, trong mt trng hp c th,
mc xp x mc k c xc nh ng vi mi thuc tnh m ph hp vi
cc ph thuc d liu m. Ngha l, trn cng mt CSDL m, c th c nhng
h ph thuc d liu m, ty theo quan im khai thc d liu ca ngi
dng.
Vi X U, r l quan h xc nh trn U, t1 v t2 l hai b thuc r. Ta
ni rng b t1 v t2 bng nhau mc k trn tp X, k hiu t1[X] =k t2[X], nu vi
mi A X, ta c t1[A] =k t2[A].
nh ngha 4.6. Cho U l mt lc quan h, r l mt quan h xc nh trn
U, xt X, Y U. Ta ni rng, quan h r tha mn ph thuc hm m X xc
nh Y vi mc k, k hiu l X ~>k Y nu ta c: vi t1, t2 r, t1[X] =k t2[X]
t1[Y] =k t2[Y].
Khi , ta cng ni r ng vi ph thuc hm m X ~>k Y, hay ta X
~>k Y tha trong quan h r.
V d 4.12. Ta xt lc quan h U = { MASO, TENCN, SONLV,
THUNHAP } vi ngha: M s cng nhn (MASO), Tn cng nhn
(TENCN) l 2 thuc tnh kinh in, S ngy lm vic trong thng (SONLV),
Thu nhp (THUNHAP) l 2 thuc tnh m. Trong DSONLV = [0, 30] v
DTHUNHAP = [0, 100]. LDSONLV v LDTHUNHAP c cng tp cc xu ging nhau
vi tp cc phn t sinh l {0, thp, W, cao, 1} v tp cc gia t l {t, kh
nng, hn, rt}. Mc d cc thuc tnh ngn ng ang xt c cng tp cc
xu, nhng ng ngha nh lng ca chng khc nhau.
(a). i vi thuc tnh SONLV: fm(cao) = 0.35, fm(thp) = 0.65, (kh
nng) = 0.25, (t) = 0.20, (hn) = 0.15 v (rt) = 0.40. Ta phn hoch
on [0, 30] thnh 5 khong tng t mc 1 l: fm(rt cao) 30 = 0.35 0.35
30 = 3.675. Vy S(1) 30 = (26.325, 30];
(fm(kh nng cao) + fm(hn cao)) 30 = (0.25 0.35 + 0.15 0.35)
30 = 4.2 v S(cao) 30 = (22.125, 26.325];

172

(fm(t thp) + fm(t cao)) 30 = (0.25 0.65 + 0.25 0.35) 30 = 7.5

v S(W) 30 = (14.625, 22.125];
(fm(kh nng thp) + fm(hn thp)) 30 = (0.25 0.65 + 0.15 0.65)
30 = 7.8 v S(thp) 30 = (6.825, 14.625], S(0) 30 = [0, 6.825].
(b). i vi thuc tnh THUNHAP: fm(cao) = 0.6, fm(thp) = 0.4,

(kh nng) = 0.15, (t) = 0.25, (hn) = 0.25 v (rt) = 0.35. Ta phn
hoch on [0, 100] thnh 5 khong tng t mc 1 l: fm(rt cao) 100 =
0.35 0.6 100 = 21. Vy S(1) 100 = (79, 100];
(fm(kh nng cao) + fm(hn cao)) 100 = (0.25 0.6 + 0.15 0.6)
100 = 24 v S(cao)) 100 = (55, 79];
(fm(t thp) + fm(t cao)) 100 = (0.25 0.6 + 0.25 0.4) 100 = 25
v S(W) 100 = (30, 55];
(fm(kh nng thp) + fm(hn thp)) 100 = (0.25 0.4 + 0.15 0.4)
100 = 16 v S(thp) 100 = (14, 30], S(0) 100 = [0, 14].
Quan h Chamcong trong v d ny c cho bng 4.5
MASO

TENCN

SONLV

THUNHAP

N1

An

27

90

N2

Cng

17

25

N3

28

94

N4

Hng

cao

cao

N5

Lan

24

72

N6

Kin

cao

cao

N7

Thanh

20

thp

N8

Thy

21

29

N9

Yn

thp

11

Bng 4.5. Quan h Chamcong

Chng ta c th thy rng ph thuc hm m SONLV ~>1 THUNHAP

ng trong quan h Chamcong.
Gi Fk l h tt c cc ph thuc hm m X ~>k Y trn lc quan h
U. Ta k hiu Fk+ l tp tt c cc ph thuc hm m X ~>k Y m c suy
din t Fk, tc l vi mi quan h r trn U, nu r tha cc th thuc d liu

173

trong Fk th r cng tha X ~>k Y. Ta c th d dng kim chng h cc ph

thuc hm m Fk+ tho cc tin sau:
nh l 4.4. Trong CSDL m vi tp v tr cc thuc tnh U, h Fk+ tha
mn cc tin sau:
(1) Phn x: X ~>k X Fk+ .
(2) Gia tng: X ~>k Y Fk+ XZ ~>k YZ Fk+ .
(3) Bc cu: X ~>k Y Fk+ , Y ~>k Z Fk+ X ~>k Z Fk+ .
(4) Bao hm mc: X ~>k Y Fk+ X ~>k Y Fk+ vi mi 0 < k k.
Cc tin (1)-(4) trong nh l 4.4 l ng n v y .
Chng minh: Tnh ng n ca h tin (1)-(4)
(1): Hin nhin ta c vi t1, t2 r, t1[X] =k t2[X] t1[X] =k t2[X], hay X ~>k
X Fk+.
(2): V X ~>k Y Fk+ (gi thit) nn theo nh ngha ta c vi t1, t2 r, t1[X]
=k t2[X] t1[Y] =k t2[Y]. T t1[XZ] =k t2[XZ] v t1[X] =k t2[X] suy ra t1[Z] =k
t2[Z] (1).
T t1[Y] =k t2[Y] v t1[Z] =k t2[Z] suy ra t1[YZ] =k t2[YZ] (2). Vy, t (1), (2)
ta c t1, t2 r, t1[XZ] =k t2[XZ] t1[YZ] =k t2[YZ], hay XZ ~>k YZ Fk+ .
(3): V X ~>k Y Fk+ (gi thit) nn theo nh ngha ta c vi t1, t2 r,
t1[X] =k t2[X] t1[Y] =k t2[Y] (1) v Y ~>k Z Fk+ (gi thit) nn theo nh
ngha ta c vi t1, t2 r, t1[Y] =k t2[Y] t1[Z] =k t2[Z] (2). T (1), (2) ta
c vi t1, t2 r, t1[X] =k t2[X] t1[Z] =k s[Z], hay X ~>k Z Fk+.
(4): V X ~>k Y Fk+ (gi thit) nn theo nh ngha ta c vi t1, t2 r, t1[X]
=k t2[X] t1[Y] =k t2[Y]. Ta c t1, t2 r, t1[X] =k t2[X] t1[X] =k t2[X] vi
mi 0 < k k (1). Ta c vi t1, t2 r, t1[Y] =k t2[Y] t1[Y] =k t2[Y] vi
mi 0 < k k (2). T (1), (2) ta c vi t1, t2 r, t1[X] =k t2[X] t1[Y] =k
t2[Y] vi mi 0 < k k, hay X ~>k Y Fk+ vi mi 0 < k k.
Tnh y ca h tin (1)-(4)
Chng ta d dng thy rng trong mt quan h 2-b r vi cc b t1 v t2 ch
cha cc gi tr ln nht v nh nht trong min gi tr thuc tnh, iu kin
t1[X] =k t2[X] v t1[Y] =k t2[Y] l tng ng vi iu kin t1[X] = t2[X] v
t1[Y] = t2[Y], v khi cc khong phn hoch (do n cha t nht hai lp

174

tng ng) ca cc thuc tnh m ch cha mt trong hai gi tr ny. Do ,

nu quan h 2-b r nh vy tha mt ph thuc hm m no mc k, th
n cng tha ph thuc khi c xem nh l mt ph thuc hm kinh in.
V vy, cng nh i vi h ph thuc hm kinh in, nu X ~>k Y Fk+ th
tn ti mt quan h 2-b r sao cho r tha Fk nhng khng tha ph thuc hm
m X ~>k Y. C ngha l, h tin (1)-(4) trong nh l 4.4 l y .
Nh vy, chng ta thy mc c php, ph thuc hm m trng vi
ph thuc hm kinh in nhng ng ngha khc nhau, c bit mt quan h r
c th tha mn mt ph thuc hm m X ~>k Y no nhng khng nht
thit phi tha mn X ~>k Y vi t cch l mt ph thuc hm kinh in.
V ph thuc hm kinh in l trng hp ring ca ph thuc hm m,
nn ta c mnh th hin mi quan h gia hai loi ph thuc ny.
Mnh 4.2
(1) Nu X Y v Y ~>k Z Fk+ th X ~>k Z Fk+ .
(2) Nu X ~>k Y Fk+ v Y Z th X ~>k Z Fk+ .
Chng minh :
(1): V X Y nn vi t1, t2 r, t1[X] = t2[X] t1[Y] = t2[Y]. Mc khc, ta
c t1[X] = t2[X] t1[X] =k t2[X] v t1[Y] = t2[Y] t1[Y] =k t2[Y], do X ~>k
Y Fk+ (1).
Theo gi thit, ta c Y ~>k Z Fk+ (2). T (1), (2) ta suy ra X ~>k Z Fk+ .
(2): V Y Z nn vi t1, t2 r, t1[Y] = t2[Y] t1[Z] = t2[Z]. Mc khc, ta
c t1[Y] = t2[Y] t1[Y] =k t2[Y] v t1[Z] = t2[Z] t1[Z] =k t2[Z], do Y ~>k Z
Fk+ (1).
Theo gi thit, ta c X ~>k Y Fk+ (2). T (1), (2) ta suy ra X ~>k Z Fk+ .
Mt ph thuc hm m X ~>k Y ng trong quan h r c ngha l vi mi
hai b d liu bt k thuc quan h r, nu gi tr trn tp thuc tnh X bng
nhau theo mc k th gi tr trn tp thuc tnh Y bng nhau theo mc k. Tuy
nhin, trong thc t, khi xt mt quan h no , c th tn ti hai b d
liu m gi tr trn tp thuc tnh X bng nhau theo mc k nhng gi tr trn
tp thuc tnh Y khc nhau theo mc k. Nh vy, y khng tn ti ph
thuc hm m, bi v n khng tho mn vi mi nhng c th tho mn

175

hu ht hoc mt t, cc dng ph thuc ny c gi l ph thuc hm

m vi lng t ngn ng.
4.2.2. Ph thuc hm m vi lng t ngn ng
4.2.2.1. t vn
Chng ta thng gp nhng tri thc dng: trong c quan nhng cn b
c kinh nghim lm vic xp x nhau th c thu nhp xp x nhau. i vi
dng tri thc nh vy, trong phn 4.2.1 chng ta nghin cu v gi l
ph thuc hm m. ph thuc hm m ny c ngha l vi mi hai cn b
bt k trong c quan nu c kinh nghim lm vic xp x nhau th c thu nhp
xp x nhau. Tuy nhin, trong thc t c nhng cn b c kinh nghim lm
vic xp x nhau nhng c thu nhp khc nhau do nhiu yu t khc tc ng
nh: ch nhim ti nghin cu c bn, kim nhim cc chc v ch cht
trong c quan..Do cc tri thc tha mn vi mi i hi kh cht v rng
buc d liu trong CSDL.
V vy, vic s dng cc lng t ngn ng nh mt vi, hu ht vo
trong ph thuc hm m lm cho vic m t cc ph thuc d liu c mm
do v thc t hn, chng hn nh: hu ht trong c quan nhng cn b c
kinh nghim lm vic xp x nhau th c thu nhp xp x nhau.
4.2.2.2. Ph thuc hm m vi lng t ngn ng
Trc tin, phng php nh gi lng t ngn ng c trnh by
trc khi xy dng dng ph thuc d liu.
a. Phng php nh gi lng t ngn ng
Zadeh chia lng t ngn ng thnh hai loi l: lng t tuyt i
v lng t t l. Lng t tuyt i thng dng trong cc mnh c s
lng xc nh nh t nht 5, nhiu hn 3.... Lng t t l th hin
nhng s lng ph thuc vo s lng tp cc i tng ang x l, chng
hn nh hu ht, mt vi....
Gi Dr = [0..||r||], trong ||r|| l s b d liu trong quan h r. Chng
ta c th chia lng t thnh hai trng hp:

176

Trng hp Q l lng t tuyt i: K hiu ||Q|| l s lng xc nh

lng t Q.
Nu Q n iu tng : Ta xy dng mt hm fQA: Dr {0, 1} sao cho:
xDr, fQA(x) = 1 nu x ||Q|| v fQA(x) = 0 nu ngc li.
Nu Q n iu gim : Ta xy dng mt hm fQD: Dr {0, 1} sao cho:
xDr, fQD(x) = 1 nu x ||Q|| v fQD(x) = 0 nu ngc li.
Trng hp Q l lng t t l: Khi ta ni hu ht cc b d liu t trong r
tha mn iu kin (fc1, fc2, .....fcn), c ngha l tng s b d liu t phi xp
x ||r||. Hoc trong trng hp khc, ch mt t cc b d liu t trong r tha
mn iu kin (fc1, fc2, .....fcn), c ngha l tng s b d liu t phi xp x
1/||r||. Hay mt gi thit ta thng gp l khong mt na cc b d liu t
trong r tha mn iu kin (fc1, fc2, .....fcn), khi chc chn rng tng s b
d liu t phi l xp x ca ||r||/2.
iu ny gi cho chng ta c th nh gi lng t t l da trn s
phn hoch ca [0..||r||]. Theo mc 2.1 chun ha [0..||r||], nh mt php
bin i tuyn tnh, ta gi thit mi min Dr = [0..||r||] nh vy u l khong
[0,1]. Khi ta xy dng hai khong m ca hai khi nim nguyn thy nh
v ln, k hiu l I(nh) v I(ln) vi di tng ng l fm(nh) v fm(ln)
sao cho chng to thnh mt phn hoch ca min tham chiu [0,1]. Tip n,
i xy dng cc lp tng ng S(1), S(ln), S(W), S(nh), S(0) da vo
o tnh m ca cc gia t v cc khi nim nguyn thy.
Do , nu gi ||r1||, ||r2|| tng ng l tng s b d liu t trong r tha
mn iu kin (fc1, fc2, ....fcn) vi lng t hu ht v mt t th ||r1|| S(1)
||r|| v ||r2|| S(0) ||r||.
Nh vy, ta c th khng nh rng tng s b d liu t trong r tha
mn iu kin (fc1, fc2, .....fcn) p dng vi lng t Q c k hiu ||rQ||, khi
: ||rQ|| S(1) ||r|| hoc ||rQ|| S(ln) ||r||, hoc ||rQ|| S(W) ||r||, hoc
||rQ|| S(nh) ||r||, hoc ||rQ|| S(0) ||r|| hay ni cch khc: ||rQ||/||r|| phi
thuc v 1 trong cc khong: S(1), S(ln), S(W), S(nh), S(0).
b. a lng t ngn ng vo ph thuc hm m

177

 a lng t ngn ng vo ph thuc hm m, chng ta xut mt s

khi nim lin quan n cc b trong quan h.
nh ngha 4.7. Cho U l mt lc quan h, r l mt quan h trn U, xt
hai tp X, Y U. Ta ni rng b t tha mn tp X v tp Y trong quan h r
vi mc k, c xc nh tk(XY) = 1 nu mt trong cc iu kin sau xy ra:
(1) : Tn ti b t t : t[X] =k t [X] v t[Y] =k t [Y] hoc l
(2) : Vi mi b t t : t[X] k t [X].
Khi ta cng ni b t tha mn tp X v tp Y trong quan h r vi mc k,
c xc nh t k(XY) = 1.
nh ngha 4.8. Cho U l mt lc quan h, r l mt quan h xc nh trn
U, xt X, Y U. Ta ni rng b t tha mn tp X nhng khng tha mn tp
Y trong quan h r vi mc k, c xc nh tk(XY)=0 nu tn ti b t t : t[X]
=k t [X] v t[Y]k t [Y].
Khi ta cng ni b t tha mn tp X v khng tha mn tp Y trong
quan h r vi mc k, c xc nh tk(XY) = 0.
K hiu rthoa = {tr : tk(XY) = 1} v rkhong = {t r : tk(XY) = 0}. Trong
ph thuc hm m ch xt cc lng t tuyt i v lng t t l Hu ht.
m bo mt s kt qu nh trong CSDL kinh in, chng ti ch
xt lng t Q n iu tng trong trng hp lng t tuyt i.
nh ngha 4.9. Cho U l mt lc quan h, r l mt quan h xc nh trn
U, xt X, Y U. Ta ni rng quan h r tha mn ph thuc hm m X xc
nh Y mc k v lng t ngn ng Q, k hiu l X~>kQ Y khi v ch khi
fQA(||rthoa||) = 1, vi Q l lng t tuyt i hoc ||rthoa||/(||rthoa|| + ||rkhong||)
S(1), vi Q l lng t Hu ht.
V d 4.13. Ta xt lc quan h U = {STT, TEN, HESO, THAMNIEN,
LUONG} vi ngha: S th t (STT), Tn cn b (TEN), H s lng
(HESO) l 3 thuc tnh kinh in, Thm nin (THAMNIEN), Lng (LUONG)
l 2 thuc tnh m. Trong DTHAMNIEN = [0, 40] v DLUONG = [0, 500].
LDTHAMNIEN v LDLUONG c cng tp cc xu ging nhau vi tp cc phn t
sinh l {0, thp, W, cao, 1} v tp cc gia t l {t, kh nng, hn, rt}.

178

(a). i vi thuc tnh THAMNIEN: fm(cao) = 0.35, fm(thp) = 0.65, (kh

nng) = 0.25, (t) = 0.20, (hn) = 0.15 v (rt) = 0.40.
Ta phn hoch on [0, 40] thnh 5 khong tng t mc 1 l: fm(rt
cao) 40 = 0.35 0.35 40 = 4.9. Vy S(1) 40 = (35.1, 40].
(fm(kh nng cao) + fm(hn cao)) 40 = (0.25 0.35 + 0.15 0.35)
40 = 5.6 v S(cao) 40 = (29.5, 35.1];
(fm(t thp) + fm(t cao)) 40 = (0.25 0.65 + 0.25 0.35) 40 = 10
v S(W) 40 = (19.5, 29.5];
(fm(kh nng thp) + fm(hn thp)) 40 = (0.25 0.65 + 0.15 0.65)
40 = 10.4 v S(thp) 40 = (9.1, 19.5]; S(0) 40 = [0, 9.1].
(b). i vi thuc tnh LUONG: fm(cao) = 0.6, fm(thp) = 0.4, (kh nng) =
0.15, (t) = 0.25, (hn) = 0.25 v (rt) = 0.35.
Ta phn hoch on [0, 500] thnh 5 khong tng t mc 1 l: fm(rt
cao) 500 = 0.35 0.6 500 = 105. Vy S(1) 500 = (395, 500].
(fm(kh nng cao) + fm(hn cao)) 500 = (0.25 0.6 + 0.15 0.6)
500 = 120 v S(cao)) 500 = (275, 395];
(fm(t thp) + fm(t cao)) 500 = (0.25 0.6 + 0.25 0.4) 500 = 125
v S(W) 500 = (150, 275];
(fm(kh nng thp) + fm(hn thp)) 500 = (0.25 0.4 + 0.15 0.4)
500 = 80 v S(thp) 500 = (70, 150]; S(0) 500 = [0, 70].
Quan h Luong trong v d ny c cho bng 4.6
STT

TEN

HESO

THAMNIEN

LUONG

Thanh

3.5

20

300

Loan

3.7

25

cao

Hng

4.5

36

450

4.3

37

470

Thy

2.5

thp

thp

Nht

1.9

thp

185

Cng

3.0

27

350

Thng

3.1

28

cao

Min

2.8

22

310

Bng 4.6. Quan h Luong

179

Chng ta c th thy rng ph thuc hm m THAMNIEN ~>1 Hu ht

LUONG khng ng trong quan h Luong.
Tht vy, v Q = Hu ht nn ta tnh S(1). Chn fm(ln) = 0.35,
fm(nh) = 0.65, (kh nng) = 0.25, (t) = 0.2, (hn) = 0.15 v (rt) = 0.4.
Ta c fm(rt ln) = 0.35 0.35 = 0.1225, do S(1) = (0.8775, 1].
Mc khc ta c Luongthoa = {t1, t2, t3, t4, t7, t8, t9} v Luongkhong = {t5,
t6}. Do theo nh ngha ||Luongthoa||/(||Luongthoa||+||Luongkhong||)= 7/(7 + 2)
= 0.77 (0.8775, 1].
Mnh 4.3. Quan h r tha mn ph thuc hm m vi lng t X ~>k Vi
mi Y khi v ch khi X ~>k Y.
Chng minh: Quan h r tha mn X ~>k Vi mi Y khi v ch khi ||rVi mi|| = 1.
||rkhong|| = 0. Do vi t1, t2 r nu t1[X] =k t2[X] t1[Y] =k t2[Y]. Vy r
tha X ~>k Y. Nh vy, nu X ~>k Vi mi Y th ta c th vit X ~>k Y .
Gi FQk l h tt c cc ph thuc hm m mc k vi lng t ngn ng Q
trn lc quan h U. Ta k hiu FQ*k l tp tt c cc ph thuc hm m
mc k vi lng t ngn ng Q m c suy din t FQk. Ta c th d dng
kim chng h cc ph thuc hm m mc k vi lng t ngn ng Q FQ*k
tho cc tin sau:
nh l 4.5. Trong CSDL m vi tp v tr cc thuc tnh U, h FQ*k tha
mn cc tin sau:
(1) Phn x

: X ~> kQ X FQ*k

(2) Gia tng

: X ~> kQ Y FQ*k XZ ~> kQ YZ FQ*k

(3) Bc cu 1 : X ~> kQ Y FQ*k, Y ~>k Z Fk+ X ~> kQ Z FQ*k

(4) Bc cu 2 : X ~>k Y Fk+, Y ~> kQ Z FQ*k X ~> kQ Z FQ*k

4.3. Ph thuc n iu
Trong cuc sng hng ngy, chng ta thng gp cc iu kin dng
nh nu mt tp th T1 lao ng chm ch (s ngy lm vic trong mt thng
l nhiu) hn tp th T2 th Nng sut ca tp th T1 cao hn tp th T2. Nh
vy, gia cc thuc tnh S ngy lm vic trong thng, Tnh k lut lao ng

180

v Nng sut c mi quan h kh cht ch. Hoc trong mt trng hp khc

nu mt tp th T1 lao ng khng chm ch (s ngy lm vic trong mt
thng l t) hn tp th T2 th Nng sut ca tp th T1 thp hn tp th T2.
Trong c hai trng hp trn, n tn ti mi quan h khng chnh xc
khng nh mi quan h trong ph thuc hm m, v nhng ph thuc nh
vy gi l ph thuc n iu trong CSDL m.
V d 4.14. (1) Nu cng nhn An c tay ngh bc cao hn cng nhn Thanh
v s ngy lm vic ca hai cng nhn ny nh nhau th Lng ca An cao
hn lng ca Thanh.
(2) Nu hai tha rung RA, RB cng mt n v din tch nhng nng
sut ca RA cao hn RB th sn lng thu hoch ca tha rung RA nhiu hn
tha rung RB.
Ph thuc n iu c chia lm hai trng hp l ph thuc n
iu tng v ph thuc n iu gim.V ph thuc d liu kinh in c
xem l mt trng hp ring ca ph thuc d liu m, do chng ti xem
xt ph thuc n iu trong c hai trng hp kinh in v m.
4.3.1. Ph thuc n iu trong CSDL kinh in
4.3.1.1 Ph thuc n iu tng: Vi X U, r l quan h xc nh trn U,
t1, t2 l hai b thuc r, ta vit t1[X] t2[X], nu vi mi A X, ta c t1[A]
t2[A].
nh ngha 4.10. Cho U l mt lc quan h, r l mt quan h xc nh
trn U, xt X, Y U. Ta ni rng quan h r tha mn ph thuc n iu tng
X xc nh Y, k hiu l X Y, trong quan h r, nu ta c vi t1, t2 r,
+

t1[X] t2[X] t1[Y] t2[Y].

V d 4.15. Ta xt lc quan h U = {MAGV, TENGV, SOTIETGIANG,
VUOTGIO} vi ngha: M s gio vin (MAGV), Tn gio vin (TENGV),
S tit ging trong nm hc (SOTIET), Tin vt gi (VUOTGIO). Quan h
Giangday xc nh trn U cho bng 4.7.

181

MAGV TENCN SOTIETGIANG VUOTGIO

G1

Anh

350

10050000

G2

Hiu

450

13500000

G3

Nhn

600

18000000

G4

Giang

300

9000000

G5

Hi

370

11200000

G6

360

10800000

G7

Thanh

500

15000000

G8

Thin

650

19000000

G9

Nhn

700

20000000

Bng 4.7. Quan h Giangday

Trong quan h Giangday ta thy rng nu SOTIETGIANG ca gio vin cng
ln th VUOTGIO cng ln, hay ph thuc n iu tng SOTIETGIANG
+

VUOTGIO ng trong quan h Giangday. Tht vy, vi t1, t2 Giangday ta

c

t1[SOTIETGIANG]

t2[SOTIETGIANG]

t1[VUOTGIO]

t2[VUOTGIO].
Gi FA l h cc ph thuc n iu tng trn lc quan h U. Ta k hiu

FA* l tp tt c cc ph thuc n iu tng X

FA.

Y m c suy din t

nh l 4.6. Trong CSDL vi tp v tr cc thuc tnh U, h FA* tha mn

cc tin sau:
(1) Phn x: X
(2) Gia tng: X
(3) Bc cu: X

X FA*

Y FA* XZ

Y FA*, Y

YZ FA*, vi Z U

Z FA* X

Z FA* .

Chng minh:
(1) : Phn x: Hin nhin v t1, t2 r, t1[X] t2[X] t1[X] t2[X]. Vy X
X FA*.

182

(2) : Theo gi thit ta c X

Y FA* nn theo nh ngha vi t1, t2 r,

t1[X] t2[X] t1[Y] t2[Y] (1). Vi Z U, t t1[X] t2[X] ta c t1[XZ]

t2[XZ] (2). Tng t, t t1[Y] t2[Y] ta c t1[YZ] t2[YZ] (3). T (1), (2),
(3) ta c vi t1, t2 r, t1[XZ] t2[XZ] t1[YZ] t2[YZ]. Vy XZ

YZ

FA*.
(3) : Theo gi thit X

Y FA*, Y

Z FA* nn ta c vi t1, t2 r, t1[X]

t2[X] t1[Y] t2[Y] v vi t1, t2 r, t1[Y] t2[Y] t1[Z] t2[Z] hay vi

t1, t2 r, t1[X] t2[X] t1[Z] t2[Z]. Vy X

Z FA*.

4.3.1.2. Ph thuc n iu gim: Vi X U v r l quan h xc nh trn

U, t1, t2 l hai b thuc r, ta vit t1[X] t2[X], nu vi mi A X, ta c t1[A]
t2[A].
nh ngha 4.11. Cho U l mt lc quan h, r l mt quan h xc nh
trn U, xt X, Y U. Ta ni rng quan h r tha mn ph thuc n iu gim
X xc nh Y, k hiu l X

Y trong quan h r, nu ta c vi t1, t2r,

t1[X] t2[X] t1[Y] t2[Y].

V d 4.16. Ta xt lc quan h U = { SOBD, TENHS, SOPHUT,
DIEMTHI } vi ngha: S bo danh hc sinh (SOBD), Tn hc sinh
(TENHS), S giy chy trong 100m (SOGIAY), im thi (DIEMTHI). Quan
h Thihocky xc nh trn U cho bng 4.8
SOBD

TENHS

SOGIAY

DIEMTHI

001

Thy

16

002

Bnh

18

003

Minh

17

004

Nht

15

005

Thng

19

006

Huyn

18

007

Thun

14

10

008

Thnh

16

009

Hng

20

Bng 4.8. Quan h Thihocky

183

Trong quan h Thihocky ta thy rng, nu SOGIAY m hc sinh chy trong

100m cng ln th DIEMTHI ca hc sinh cng km. Nh vy, trong quan h
Thihocky tn ti ph thuc n iu gim SOGIAY DIEMTHI ng trong

quan h Thihocky. Tht vy, vi t1, t2 Thihocky ta c t1[SOGIAY]

t2[SOGIAY] t1[DIEMTHI] t2[DIEMTHI].
Gi FD l h cc ph thuc n iu gim trn lc quan h U. Ta
k hiu FD* l tp tt c cc ph thuc n iu gim X

Y m c suy

din t FD.
nh l 4.7. Trong CSDL vi tp v tr cc thuc tnh U, h FD* tha mn
cc tin sau:
(1) Phn x: X
(2) Gia tng: X

X FD*
Y FD* XZ

(3) Hn hp bc cu: X

YZ FD*, Z U

Y FD*, Y

Z FA* X

FD*.
Chng minh: (1) Phn x: Hin nhin v vi t1, t2 r, t1[X] t2[X] t1[X]
t2[X]. Vy X

X FD*.

(2): Theo gi thit ta c X

Y FD* nn theo nh ngha vi t1, t2 r,

t1[X] t2[X] t1[Y] t2[Y] (1). Vi Z U, t t1[X] t2[X] ta c t1[XZ]

t2[XZ] (2). Tng t, t t1[Y]

t2[Y] ta c t1[YZ] t2[YZ] (3). T (1),

(2), (3) ta c vi t1, t2 r, t1[XZ] t2[XZ] t1[YZ] t2[YZ]. Vy XZ

YZ FD*.

(3): Theo gi thit ta c X

ngha: X
Y

Y FD* v Y

Z FA* nn theo nh

Y FD* ta c vi t1, t2 r, t1[X] t2[X] t1[Y] t2[Y] (1).

Z FA* ta c vi t1, t2 r, t1[Y] t2[Y] t1[Z] t2[Z] (2). T

(1), (2) ta c: vi t1, t2 r, t1[X] t2[X] t1[Z] t2[Z]. Vy X

FD*.
H qu 4.3. T nh l 4.7 ta c cc h qu sau:
(4) Hn hp bc cu 1: X

Y FA*, Y

184

Z FD* X

Z FD*

(5) Hn hp bc cu 2: X

Y FD*, Y

Z FD* X

Z FA*.

4.3.2. Ph thuc n iu trong CSDL m

4.3.2.1. Ph thuc n iu tng mc k: Vi X U v r l quan h xc
nh trn U v t1, t2 l hai b thuc r, ta vit t1[X] k t2[X], nu vi mi A X,
ta c t1[A] k t2[A].
nh ngha 4.12. Cho U l mt lc quan h, r l mt quan h xc nh
trn U, xt X, Y U. Ta ni rng quan h r tha mn ph thuc n iu tng
+

X xc nh Y vi mc k, k hiu l X ~ > k Y, trong quan h r, nu ta c vi

t1, t2 r, t1[X] k t2[X] t1[Y] k t2[Y].
V d 4.17. Ta xt lc quan h U = { MASO,TENCN, SONLV,
THUNHAP } vi ngha: M s cng nhn (MASO), Tn cng nhn
(TENCN) l 2 thuc tnh kinh in, S ngy lm vic trong thng (SONLV),
Thu nhp (THUNHAP) l 2 thuc tnh m. Trong DSONLV = [0, 30] v
DTHUNHAP = [0, 100]. LDSONLV v LDTHUNHAP c cng tp cc xu ging nhau
vi tp cc phn t sinh l {0, thp, W, cao, 1} v tp cc gia t l {t, kh
nng, hn, rt}. Quan h thunhap xc nh trn U c cho bng 4.9.
MASO

TENCN

SONLV

THUNHAP (USD)

N1

Anh

27

90

N2

nh

Cao

cao

N3

Lan

28

94

N4

Hng

20

52

N5

Hng

22

53

N6

Hng

22

54

N7

Thy

thp

10

N8

Thanh

21

52

N9

Hin

12

thp

Bng 4.9. Quan h thunhap

185

(a). i vi thuc tnh SONLV: fm(cao) = 0.35, fm(thp) = 0.65, (kh nng)
= 0.25, (t) = 0.2, (hn) = 0.15 v (rt) = 0.4. Ta phn hoch on [0, 30]
thnh 5 khong tng t mc 1 l: fm(rt cao) 30 = 0.35 0.35 30 =
3.675. Vy S(1) 30 = (26.325, 30];
(fm(kh nng cao) + fm(hn cao)) 30 = (0.25 0.35 + 0.15 0.35)
30 = 4.2 v S(cao) 30 = (22.125, 26.325];
(fm(t thp) + fm(t cao)) 30 = (0.25 0.65 + 0.25 0.35) 30 = 7.5
v S(W) 30 = (14.625, 22.125];
(fm(kh nng thp) + fm(hn thp)) 30 = (0.25 0.65 + 0.15 0.65)
30 = 7.8 v S(thp) 30 = (6.825, 14.625], S(0) 30 = [0, 6.825].
(b). i vi thuc tnh THUNHAP: fm(cao) = 0.6, fm(thp) = 0.4, (kh
nng) = 0.15, (t) = 0.25, (hn) = 0.25 v (rt) = 0.35. Ta phn hoch
on [0, 100] thnh 5 khong tng t mc 1 l: fm(rt cao) 100 = 0.35
0.6 100 = 21. Vy S(1) 100 = (79, 100];
(fm(kh nng cao) + fm(hn cao)) 100 = (0.25 0.6 + 0.15 0.6)
100 = 24 v S(cao) 100 = (55, 79];
(fm(t thp) + fm(t cao)) 100 = (0.25 0.6 + 0.25 0.4) 100 = 25
v S(W) 100 = (30, 55];
(fm(kh nng thp) + fm(hn thp)) 100 = (0.25 0.4 + 0.15 0.4)
100 = 16 v S(thp) 100 = (14, 30], S(0) 100 = [0, 14].
Chng ta c th thy ph thuc n iu tng SONLV

~ >1

THUNHAP ng trong quan h thunhap. Tht vy, ta c vi t1, t2

thunhap, t1[SONLV]

t2[SONLV] t1[THUNHAP] 1 t2[THUNHAP]. Do

+

theo nh ngha ta c SONLV ~ > 1 THUNHAP.

+

ngha ca ph thuc n iu tng SONLV ~ > 1 THUNHAP ni ln rng

vi hai b bt k, nu gi tr trn thuc tnh SONLV ca b th nht b hn
b th hai theo mc 1 th gi tr trn thuc tnh THUNHAP ca b th nht
cng b hn b th hai theo mc 1.

186

ngha thc t ca ph thuc n iu tng SONLV ~ > 1 THUNHAP l nu

bt k hai cn b no c s ngy lm vic cch nhau mt khong no th
thu nhp cng cch nhau mt khong tng ng.
V d 4.18. Cho lc quan h U = { TENCTY, NAM, DOANHTHU,
LOINHUAN } vi ngha: Tn cng ty (TENCTY), Nm (NAM) l 2 thuc
tnh kinh in, Doanh thu trong nm (DOANTHU), Li nhun (LOINHUAN)
l 2 thuc tnh m.
Trong , DDOANHTHU = [500, 3000] v DLOINHUAN = [50, 500]. LDDOANHTHU v
LDLOINHUAN c cng tp cc xu ging nhau vi tp cc phn t sinh l {0,
thp, W, cao, 1} v tp cc gia t l {t, kh nng, hn, rt}. Quan h
Loinhuancty xc nh trn U cho bng 4.10.
TENCTY

NAM DOANHTHU

LOINHUAN

Thng Long

2006

rt thp

135

Thun Thnh

2006

872

140

Trng Tin

2007

1275

170

Cu Giy

2007

kh thp

t thp

ng a

2007

1990

260

Du kh

2006

kh cao

kh cao

H Long

2007

2575

375

2005

rt cao

rt cao

Hng Giang

2005

2950

490

Bng 4.10. Quan h Loinhuancty

(a). i vi thuc tnh DOANHTHU : Chn fm(cao) = 0.35, fm(thp) =

0.65, (kh nng) = 0.25, (t) = 0.2, (hn) = 0.15 v (rt) = 0.4. Ta phn
hoch on [500, 3000] thnh cc khong tng t mc 2 l:
fm(rt rt cao) 2500 = 0.4 0.4 0.35 2500 = 140. Vy S(1)
2500 = (2860, 3000];
(fm(hn rt cao) + fm(kh nng rt cao)) 2500 = (0.15 0.4 0.35 +
0.25 0.4 0.35) 2500 = 140 v S(rt cao) 2500 = (2720, 2860];

187

(fm(t rt cao) + fm( rt hn cao)) 2500 = (0.2 0.4 0.35 + 0.4

0.15 0.35) 2500 =122.5;
(fm(kh nng hn cao) + fm( hn hn cao)) 2500 = (0.25 0.15
0.35 + 0.15 0.15 0.35) 2500 = 52.5 v S(hn cao) 2500 = (2545,
2597.5];
(fm(t hn cao) + fm( rt kh nng cao)) 2500 = (0.2 0.15 0.35 +
0.4 0.25 x 0.35) 2500 = 113.75;
(fm(hn kh nng cao) + fm( kh nng kh nng cao)) 2500 = (0.15
0.25 0.35 + 0.25 0.25 x 0.35) 2500 = 87.5 v S(kh nng cao) 2500 =
(2343.75, 2431.25];
(fm(t kh nng cao) + fm( rt t cao)) 2500 = (0.2 0.25 0.35 + 0.4
0.2 0.35) 2500 = 113.75;
(fm(hn t cao) + fm( kh nng t cao)) 2500 = (0.15 0.2 0.35 +
0.25 0.2 0.35) 2500 = 70 v S(t cao) 2500 = (2160, 2230];
(fm(t t cao) + fm( t t thp)) 2500 = (0.2 0.2 0.35 + 0.2 0.2
0.65) 2500 = 100 v S(W) 2500 = (2060, 2160];
(fm(hn t thp) + fm(kh nng t thp)) 2500 = (0.15 0.2 0.65 +
0.25 0.2 0.65) 2500 = 130 v S(t thp) 2500 = (1930, 2060];
(fm(t kh nng thp) + fm(rt t thp)) 2500 = (0.2 0.25 0.65 +
0.4 0.2 0.65) 2500 = 211.25;
(fm(hn kh nng thp) + fm(kh nng kh nng thp)) 2500 = (0.15
0.25 0.65 + 0.25 0.25 0.65) 2500 = 162.5 v S(kh nng thp)
2500 = (1556.25, 1718.75];
(fm(t hn thp) + fm(rt kh nng thp)) 2500 = (0.2 0.15 0.65 +
0.4 0.25 0.65) 2500 = 211.25;
(fm(hn hn thp) + fm(kh nng hn thp)) 2500 = (0.15 0.15
0.65 + 0.25 0.15 0.65) 2500 = 97.5 v S(hn thp) 2500 = (1247.5,
1345];
(fm(t rt thp) + fm(rt hn thp)) 2500 = (0.2 0.4 0.65 + 0.4
0.15 0.65) 2500 = 227.5;

188

(fm(hn rt thp) + fm(kh nng rt thp)) 2500 = (0.15 0.4 x 0.65

+ 0.25 0.4 0.65) 2500 = 260 v S(rt thp) 2500 = (857.5, 1117.5];
fm(rt rt thp) 2500 = 0.4 0.4 0.65 2500 = 260. Vy S(0)
2500 = [500, 857.5].
(b). i vi thuc tnh LOINHUAN : Chn fm(cao) = 0.6, fm(thp) = 0.4,

(kh nng) = 0.15, (t) = 0.25, (hn) = 0.25 v (rt) = 0.35.

Tng t, phn hoch on [50, 500] thnh cc khong tng t mc 2 ta c
cc kt qu tng ng nh sau : S(1) 450 = (466.925, 500]; S(rt cao) 450
= (429.125, 466.925];
S(hn cao) 450 = (354.875, 381.875];
S(kh nng cao) 450 = (307.625, 323.825];
S(t cao) 450 = (246.875, 273.875]; S(W) 450 = (218.75, 246.875];
S(t thp) 450 = (200.75, 218.75];
S(kh nng thp) 450 = (167.45, 178.25];
S(hn thp) 450 = (128.75, 146.75]; S(rt thp) 450 = (72.05, 97.25]; S(0)
450 = [50, 72.05].
+

Chng ta c th thy ph thuc n iu tng DOANHTHU ~ > 2

LOINHUAN ng trong quan h Loinhuancty. Tht vy, ta c vi t1, t2
Loinhuancty, t1[DOANHTHU] 2 t2[DOANHTHU] t1[LOINHUAN ]
t2[LOINHUAN ]. Do theo nh ngha ta c DOANHTHU

~>2

LOINHUAN .
Gi FAk l h cc ph thuc n iu tng mc k trn lc quan h
+

U. Ta k hiu FA*k l tp tt c cc ph thuc n iu tng X ~ > k Y mc k

m c suy din t FAk.
nh l 4.8. Trong CSDL m vi tp v tr cc thuc tnh U, h FA*k tha
mn cc tin sau:
+

(1) Phn x: X ~ > k X FA*k .

+

(2) Gia tng: X ~ > k Y FA*k XZ ~ > k YZ FA*k, Z U.

189

(3) Bc cu: X ~ > k Y FA*k, Y ~ > k Z FA*k X ~ > k Z FA*k .

Chng minh:
(1) Phn x: Hin nhin v vi t1, t2 r, t1[X] k t2[X] t1[X]

t2[X].

Vy X ~ > k X FA*k.
+

(2): Theo gi thit ta c X ~ > k Y FA*k nn theo nh ngha vi t1, t2 r,

t1[X] k t2[X] t1[Y] k t2[Y] (1). Vi Z U, t t1[X] k t2[X] ta c t1[XZ]
k t2[XZ] (2). Tng t, t t1[Y] k t2[Y] ta c t1[YZ] k t2[YZ] (3). T (1),
(2), (3) ta c t1, t2 r, t1[XZ]

t2[XZ] t1[YZ]

t2[YZ]. Vy XZ

~ > k YZ FA*k.
+

(3): Theo gi thit X ~ > k Y FA*k, Y ~ > k Z FA*k nn ta c vi t1, t2 r,

t1[X] k t2[X] t1[Y] k t2[Y] v vi t1, t2 r, t1[Y] k t2[Y] t1[Z]

t2[Z] hay, vi t1, t2 r, t1[X] k t2[X] t1[Z] k t2[Z]. Vy X ~ > k Z

FA*k.
4.3.2.2. Ph thuc n iu gim mc k: Vi X U v r l mt quan h xc
nh trn U, t1 v t2 l hai b thuc r, ta vit t1[X] k t2[X], nu vi mi A X,
ta c t1[A] k t2[A].
nh ngha 4.13. Cho U l mt lc quan h, r l mt quan h xc nh
trn U, xt X, Y U. Ta ni rng quan h r tha mn ph thuc n iu gim

X xc nh Y vi mc k, k hiu l X ~ > k Y, trong quan h r, nu ta c : vi

t1, t2 r, t1[X] k t2[X] t1[Y] k t2[Y].
V d 4.19. Ta xt lc quan h U = { MASO,TENCN, SN_NGHILV,
THUNHAP } vi ngha: M s cng nhn (MASO), Tn cng nhn
(TENCN) l 2 thuc tnh kinh in, S ngy ngh lm vic trong thng
(SN_NGHILV), Thu nhp (THUNHAP) l 2 thuc tnh m. Trong ,
DSN_NGHILV = [0, 30] v DTHUNHAP = [0, 100]. LDSN_NGHILV v LDTHUNHAP c
cng tp cc xu ging nhau vi tp cc phn t sinh l {0, thp, W, cao, 1}
v tp cc gia t l {t, kh nng, hn, rt}. Phn hoch cc min tr c

190

tnh ging nh trong v d 4.17. Quan h thunhapthang ca v d c cho

trong bng 4.11.
MASO

TENCN

SN_NGHILV

THUNHAP

N1

Anh

78

N2

nh

75

N3

Lan

Cao

N4

Hng

thp

52

N5

Hng

53

N6

Hng

54

N7

Thy

cao

10

N8

Thanh

52

N9

Hin

18

thp

Bng 4.11. Quan h thunhapthang

Chng ta c th thy rng ph thuc n iu gim SN_NGHILV

~ >1

THUNHAP ng trong quan h thunhapthang. Tht vy, ta c vi t1, t2

thunhapthang, t1[SN_NGHILV]

t2[SN_NGHILV] t1[THUNHAP]

t2[THUNHAP]. Do theo nh ngha ta c SN_NGHILV ~ > 1 THUNHAP .

ngha ca ph thuc n iu gim SN_NGHILV ~ > 1 THUNHAP ni ln

rng vi hai b bt k, nu gi tr trn thuc tnh SN_NGHILV ca b th
nht b hn b th hai theo mc 1 th gi tr trn thuc tnh THUNHAP ca b
th nht ln hn b th hai theo mc 1.
ngha thc t ca ph thuc n iu gim SN_NGHILV

~ >1

THUNHAP l nu cn b th nht c s ngy ngh lm vic b hn mc 1 i

vi cn b th hai th thu nhp ca cn b th nht ln hn mc 1 i vi cn
b th hai.
Gi FDk l h cc ph thuc n iu gim mc k trn lc quan h

U. Ta k hiu FD*k l tp tt c cc ph thuc n iu gim X ~ > k Y mc k

m c suy din t FDk.

191

nh l 4.9. Trong CSDL m vi tp v tr cc thuc tnh U, h FD*k tha

mn cc tin sau:

(1) Phn x: X ~ > k X FD*k

(2) Gia tng: X ~ > k Y FD*k XZ ~ > k YZ FD*k, Z U

(3) Hn hp bc cu: X ~ > k Y FD*k, Y ~ > k Z FA*k X ~ > k Z

FD*k.
Chng minh: (1): Phn x: Hin nhin v vi t1, t2 r, t1[X] k t2[X] t1[X]

k t2[X]. Vy X ~ > k X FD*k.

(2): Theo gi thit ta c X ~ > k Y FD*k nn theo nh ngha vi t1, t2 r,

t1[X] k t2[X] t1[Y] k t2[Y] (1). Vi Z U, t t1[X] k t2[X] ta c t1[XZ]
k t2[XZ] (2). Tng t, t t1[Y]

t2[Y] ta c t1[YZ] k t2[YZ] (3). T

(1), (2), (3) ta c t1, t2 r, t1[XZ] k t2[XZ] t1[YZ] k t2[YZ]. Vy XZ

~ > k YZ FD*k.

(3): Theo gi thit ta c X ~ > k Y FD*k v Y ~ > k Z FA*k nn theo nh

ngha: X ~ > k Y FD*k ta c vi t1, t2 r, t1[X] k t2[X] t1[Y] k t2[Y]

+

(1); Y ~ > k Z FA*k ta c t1, t2 r, t1[Y] k t2[Y] t1[Z] k t2[Z] (2).

T (1), (2) ta c: vi t1, t2 r, t1[X] k t2[X] t1[Z] k t2[Z]. Vy

X ~ > k Z FD*k.
H qu 4.4. T nh l 4.9 ta c cc h qu sau:
+

(4) Hn hp bc cu 1: X ~ > k YFA*k, Y ~ > k Z FD*k X ~ > k Z

FD*k

(5) Hn hp bc cu 2: X ~ > k Y FD*k, Y ~ > k Z FD*k X ~ > k Z

FA*k.

192

4.4. Ngn ng truy vn trong c s d liu m

4.4.1. Truy vn d liu m
Ngn ng truy vn trong CSDL m c cc tc gi quan tm nghin
cu v c nhiu kt qu. Truy vn theo cch tip cn l thuyt tp m, truy
vn theo cch tip cn quan h tng t. Hu ht, cc tc gi u xy dng
ngn ng truy vn vi mong mun thao tc mm do, chnh xc vi d liu
m bng cch tp trung xy dng cc hm thuc, t ty theo ng ngha ca
d liu chn cc ngng ph hp khi thao tc d liu.
Tuy nhin, mi ngn ng truy vn ch ph hp vi mt m hnh CSDL
m c th m khng c ngn ng no tng qut cho cc m hnh. Chng hn,
i vi ngn ng truy vn trn m hnh CSDL m theo cch tip cn tp m,
vic xc nh gi tr chn l ca iu kin m trong truy vn thng l kh
khn v kt qu ca truy vn ph thuc nhiu vo vic xy dng cc hm
thuc.
Nu chng ta xem min tr ca thuc tnh m l mt SGT th vic xy
dng ngn ng truy vn trn m hnh CSDL m ph hp vi ng ngha
mi l cn thit cho vic thao tc v tm kim d liu, gi tr chn l ca iu
kin m trong cu truy vn c xc nh n gin v hiu qu.
Vn quan tm y l mt ngn ng c xut dng truy vn
d liu trong m hnh CSDL m c xy dng trong phn 4.1. Do ,
trc tin phi i xy dng cc thut ton xc nh gi tr chn l ca iu
kin m lm c s khi truy vn d liu, tip n p dng cc thut ton va
xy dng thc hin truy vn.
4.4.1.1. Cu lnh Select
Tng t nh trong CSDL quan h, dng tng qut ca cu lnh truy
vn SQL s dng truy vn trong CSDL m c biu din nh sau:
SELECT [DISTINCT]<danh sch ct>| <biu thc s hc>
FROM <danh sch cc bng>|<danh sch cc View>
[WHERE <biu thc iu kin >]
[GROUP BY <danh sch cc ct>[HAVING <biu thc iu kin >]]
[ORDER BY <danh sch cc ct>|<biu thc>[ASC|DESC]]
[UNION|INTERSECT|MINUS <cu truy vn>]

193

Trong mnh WHERE c biu din vi cc dng sau:

WHERE [NOT] <biu thc K>
WHERE [NOT] <biu thc K m>
WHERE [NOT] <biu thc K> {AND|OR}[NOT] <biu thc K>
WHERE [NOT] <biu thc K m> {AND|OR} [NOT] <biu thc K>
WHERE [NOT] <biu thc K> {AND|OR} [NOT] <biu thc K m>
WHERE [NOT] <biu thc K m> {AND|OR} [NOT] <biu thc K m>.
HAVING <biu thc K >
HAVING <biu thc K m >
4.4.1.2. Thut ton xc nh gi tr chn l ca iu kin m
Thut ton 4.1. Xc nh gi tr chn l ca n iu kin m vi php ton
.
Vo : Cho r l mt quan h xc nh trn v tr cc thuc tnh U = {A1,
A2,, An}.
iu kin Ai fvalue, vi fvalue l gi tr m v Ai l thuc tnh m c
tnh n iu, {=k, k, <k, >k}.
Ra : Vi mi tr tho mn iu kin t[Ai] fvalue.
Phng php
(1) Begin
(2)

for each t r do

(3)
if t[Ai] DAi then t[Ai] = k(f(t[Ai]))
// Xy dng cc Pk da vo di cc t.
(4)
k=1
(5)
(6)

while k p do
begin

(7)

Pk =

(8)

for each t r do
if |t[Ai]| = k then Pk = Pk {I(t[Ai])}

(9)
(10)
(11)

k=k+1
end

// Xc nh gi tr chn l ca iu kin m (Ai fvalue).

194

(12) if l php ton =k then

(13)
(14)
(15)
(16)

begin
k=p
while k > 0 do
begin
for each k Pk do

(17)
(18)

begin
if (I(t[Ai])k and I(fvalue)k ) then (t[Ai]=k

(19)
(20)
(21)
(22)
(23)
(24)

fvalue) = 1
exit
end
k = k-1
end
end

(25) else // trng hp { k, <k, >k}

(26)
begin
(27)
k=1
(28)
(29)
(30)
(31)

while k p do
begin
for each k Pk do
begin

(32)

Case of

(33)

k : if I(t[Ai])k or I(fvalue)k then (t[Ai]

fvalue) = 1
(34)

<k : if (t[Ai] k fvalue) and (t[Ai]) < (fvalue) then

(t[Ai] fvalue) = 1

(35)

>k : if (t[Ai] k fvalue) and (t[Ai]) > (fvalue) then

(t[Ai] fvalue) = 1

(36)
(37)
(38)
(39)

exit
end;
end
k=k+1

195

(40)
end
(41)
end
(42) End.
Trong trng hp a iu kin m vi php ton , khng mt tnh tng qut,
gi s iu kin m c dng Ai fvaluei Aj 1 fvaluej, vi fvaluei, fvaluej l
gi tr m, Ai, Aj l thuc tnh m c tnh n iu; , 1 {=k, k, <k, >k} v
l php ton and hoc or. Mun xc nh gi tr chn l trong trng hp
ny, trc ht cc iu kin Ai fvaluei v Aj 1 fvaluej c xc nh da
vo Thut ton 4.1, tip theo tu thuc vo l php ton and hay or kt
hp cc gi tr chn l va xc nh. Do , Thut ton xc nh gi tr chn
l ca a iu kin m c trnh by chi tit :
Thut ton 4.2. Xc nh gi tr chn l ca a iu kin m vi php ton
Vo : Cho r l mt quan h xc nh trn v tr cc thuc tnh U = {A1,
A2,, An}.
iu kin Ai fvaluei Aj 1 fvaluej.
Ra : Vi mi tr tho mn iu kin (t[Ai] fvaluei t[Aj] 1 fvaluej).
Phng php
(1) Begin
(2)
(3)

for each t r do
begin

(4)

if t[Ai] D A then t[Ai] = k(f(t[Ai]))

(5)

if t[Aj] D A then t[Aj] = k(f(t[Aj]))

(6)

end

// Xy dng cc PA k v PA k da vo di cc t.
i

(7)

k=1

(8)

while k p do

(9)

begin

(10)

PAi = ; PA j =

(11)

for each t r do

(12)

begin

196

(13)

if |t[Ai]| = k then PA k = PA k {I(t[Ai])}

(14)

if |t[Aj]| = k then PA = PA k {I(t[Aj])}

(15)
(16)
(17)

end
k=k+1
end

(18) for each t r do

(19) begin
// Trng hp l php ton and
if ((t[Ai] fvaluei) = 1) and ((t[Aj] 1 fvaluej) = 1) then

(20)

((t[Ai] fvaluei) and (t[Aj] 1 fvaluej)) = 1

// Trng hp l php ton or
if ((t[Ai] fvaluei) = 1) or ((t[Aj] 1 fvaluej) = 1) then

(21)

((t[Ai] fvaluei) or (t[Aj] 1 fvaluej)) = 1

(22) end
(23) End.
Thut ton 4.3. Thc hin truy vn SQL m trong trng hp n iu kin.
Vo : Quan h r xc nh trn tp v tr cc thuc tnh U = {A1, A2, , An}.
Cu truy vn dng select from. r where Ai (Ai) fvalue.
: Quan h rresult tha mn vi mi t rresult ta c t[Ai]

Ra

(Ai)

fvalue.
Phng php
// Khi to cc gi tr.
(1) Begin
(2)

Cho GAi = { 0, c-Ai, W, c+Ai, 1}, HAi = HAi+ HAi-. Trong HAi+ = {h1,
h2}, HAi- = {h3, h4}, vi h1 < h2 v h3 > h4. Chn o tnh m cho
cc phn t sinh v gia t.

(3)

D Ai = [minAi,maxAi], vi minAi, maxAi: gi tr nh nht v ln nht min

tr Ai.
+

(4)

LD Ai = HAi (c ) HAi (c ).

(5)

rresult = .

// Phn hoch D A thnh cc khong tng t mc k.

i

197

(6) k = 1
(7) While k p do
// mc tng t ln nht k = p
(8)
begin
(9)
Xy dng cc khong tng t mc k : SAi(x1), SAi(x2), ,
SAi(xm)
(10)
k=k+1
(11)
end
// Xc nh ln cn mc k ca fvalue
(12)

if fvalue S(xi) then k(fvalue) = S(xi)

// Duyt cc b t trong r tm cc b tha mn iu kin t[Ai] (Ai) fvalue

(13)
(14)

for each t r do
if t[Ai] LD A then Xc nh ln cn mc k ca t[Ai] l k(t[Ai])
i

= S(xj)
(15)
(16)
(17)

for each t r do
if l php =k then
begin

(18)

if t[Ai] k(fvalue) then rresult = rresult t

(19)

elseif

(20)
(21)
(22)
(23)

k(t[Ai]) = k(fvalue) then rresult = rresult t

end
else // trng hp { k, <k, >k}
begin
Case of

(24)

k : if k(t[Ai]) k(fvalue) then rresult = rresult t

(25)

<k : if k(t[Ai]) < k(fvalue) then rresult = rresult t

(26)

>k : if k(t[Ai]) > k(fvalue) then rresult = rresult t

(27)
end
(28) return rresult
(29) End.
Trong trng hp a iu kin m, mun xc nh gi tr chn l trc ht cc
iu kin Ai (Ai) fvaluei v Aj 1(Aj) fvaluej c xc nh da vo Thut ton

198

4.3, tip theo tu thuc vo l php ton and hay or kt hp cc gi tr

chn l va xc nh. Do , Thut ton c xy dng chi tit nh sau:
Thut ton 4.4. Thc hin truy vn SQL m trong trng hp a iu kin.
Vo : Quan h r xc nh trn tp v tr cc thuc tnh U = {A1, A2, , An}.
Cu truy vn dng select from r where Ai (Ai) fvaluei Aj 1 (Aj)
fvaluej, trong l php ton and hoc or.
Ra

: Quan h rresult tha mn vi mi t rresult ta c t[Ai]

(Ai)

fvaluei

t[Aj] 1 (Aj) fvaluej.

Phng php
// Khi to cc gi tr.
(1) Begin
(2)

Cho GAi = { 0, c-Ai, W, c+Ai, 1}, HAi = HAi+ HAi-. Trong HAi+ = {h1,
h2}, HAi- = {h3, h4}, vi h1 < h2 v h3 > h4. Chn o tnh m cho
cc phn t sinh v gia t.

(3)

Cho GAj = { 0, c-Aj, W, c+Aj, 1}, HAj = HAj+ HAj-. Trong HAj+ = {h1,
h2}, HAj- = {h3, h4}, vi h1 < h2 v h3 > h4. Chn o tnh m cho
cc phn t sinh v gia t.

(4)

D Ai = [minAi,maxAi], vi minAi,maxAi: gi tr nh nht v ln nht min

tr Ai.
(5)

D Aj = [minAj,maxAj], vi minAj,maxAj: gi tr nh nht v ln nht min

tr Aj.
(6)

LD Ai =HAi (c+Ai) HAi (c-Ai).

(7)

LD A j =HAj (c+Aj) HAj (c-Aj).

(8)

rresult = .

// Phn hoch D A v D A thnh cc khong tng t mc k.

i

(9) k = 1
(10) While k p do
(11)
begin
(12)
Xy dng cc khong tng t mc k: SAi(x1), SAi(x2), ,
SAi(xm)
(13)
Xy dng cc khong tng t mc k: SAi(y1), SAi(y2), ,

199

SAi(ym)
(14)
k=k+1
(15)
end
// Xc nh ln cn mc k ca fvaluei v fvaluej
(16)

if fvaluei SAi(xi) then k(fvaluei) = SAi(xi)

(17)

if fvaluej SAj(yi) then k(fvaluej) = SAj(yi)

// Duyt cc b t trong r tm cc b tha mn iu kin t[Ai] (Ai) fvaluei

t[Aj] = 1 (Aj) fvaluej
// Trng hp l php ton and
(18)
(19)

for each t r do
if {( t[Ai] (Ai) fvaluei) = 1} and {(t[Aj] 1(Aj) fvaluej) = 1} then
rresult = rresult t

// Trng hp l php ton or

(20)

if {( t[Ai] (Ai) fvaluei) = 1} or {(t[Aj] 1(Aj) fvaluej) = 1} then

rresult = rresult t

(21) Return rresult.

(22) End.
4.4.1.3. Phng php truy vn d liu m
Cc ngn ng truy vn trong m hnh CSDL quan h c nhiu tc
gi quan tm nghin cu v m rng trong m hnh CSDL m nh: i s
quan h m, ngn ng SQL. V th, tng t trong CSDL quan h, cu trc
ca cu lnh SQL trong CSDL m c xem xt nh trong Mc 4.4.1.1. Nh
vy, cu lnh SQL trong CSDL m c th c tng qut ho sau:
(1) : Thc hin php tch Descartes gia cc quan h tham gia truy vn.
(2) : Xc nh gi tr chn l ca cc iu kin m (S dng thut ton
4.1, 4.2, 4.3, 4.4) v lin kt cc gi tr chn l va xc nh.
(3) : Chn cc b d liu tho mn bc (2).
Do , vn quan trng ca cu lnh SQL trong CSDL m chnh l xc nh
gi tr chn l ca iu kin m v lin kt cc gi tr chn l .

200

V d 4.20. Cho quan h lc quan h U = {SOCM, HOTEN, SUCKHOE,

TUOI, LUONG} v quan h Suckhoe_tuoi c xc nh nh sau:
SOCM

HOTEN

SUCKHOE

TUOI

LUONG

11111

Phm Trng Cu

rt rt tt

31

2.800.000

22222

Nguyn Vn T

rt tt

85

cao

33333

Trn Tin

xu

32

2.000.000

44444

V Hong

kh xu

45

500.000

55555

An Thuyn

rt xu

41

rt cao

66666

Thun Yn

c th xu

61

thp

77777

Vn Cao

kh tt

59

t cao

88888

Thanh Tng

c th tt

75

2.500.000

99999

Nguyn Cng

t tt

25

kh thp

Bng 4.12. Quan h Suckhoe_tuoi

Tm nhng cn b c TUOI =1 kh nng tr v LUONG =1 cao, s

dng thut ton 4.3 ta c:
(a). Xt XTuoi = ( XTuoi, GTuoi, HTuoi, ) l SGT, vi GTuoi = {tr, gi}, H+Tuoi
= {rt, hn}, H-Tuoi = {kh nng, t}, vi rt > hn v t > kh nng. Wtuoi =
0.4, fm(tr) = 0.4, fm(gi) = 0.6, fm(rt) = 0.3, fm(hn) = 0.15, fm(kh nng) =
0.25, fm(t) = 0.3.
Ta c fm(rt tr) = 0.12, fm(hn tr) = 0.06, fm(t tr) = 0.12, fm(kh
nng tr) = 0.1. V rt tr < hn tr < tr < kh nng tr < t tr nn I(rt tr)
= [0,0.12], I(hn tr) = [0.12,0.18], I(kh nng tr) = [0.18,0.3], I(t tr) =
[0.3,0.4].
Nu chn 1= 100 Xtuoi khi f(31) = 0.31. V 0.31I(t tr) nn
2(0.31) = t tr.
Xc nh iu kin (TUOI =1 c th tr ) = 1. V (t tr) I(tr) v ( c
th tr) I(tr) nn ta c (t tr =1 c th tr ) = 1, (c th tr =2 c th tr) =
1, nn suy ra (c th tr =1 c th tr) = 1.
(b). Xt XLuong = (Xluong, Gluong, Hluong, ) l SGT, vi Gluong = {cao, thp},
H+luong = {rt, hn}, H-luong = {kh nng, t}, rt > hn v t > kh nng.

201

Wluong = 0.6, fm(thp) = 0.6, fm(cao) = 0.4, fm(rt) = 0.25, fm(kh) = 0.25,
fm(kh nng) = 0.25, fm(t) = 0.25.
Ta c fm(rt thp) = 0.15, fm(hn thp) = 0.15, fm(t thp) = 0.15, fm(kh
nng thp) = 0.15. V rt thp < hn thp < thp < kh nng thp < t thp
nn I(rt thp) = [0,0.15], I(hn thp) = [0.15,0.3], I(kh nng thp) =
[0.3,0.45], I(t thp) = [0.45,0.6].
Ta c fm(rt cao) = 0.1, fm(kh cao) = 0.1, fm(t cao) = 0.1, fm(kh
nng cao) = 0.1. V t cao < kh nng cao < cao < hn cao < rt cao nn I(t
cao) = [0.6,0.7], I(kh nng cao) = [0.7,0.8], I(hn cao) = [0.8,0.9], I(rt cao)
= [0.9,1].
Nu chn 2 = rt rt cao Xluong v 1=3.000.000, ta c (rt rt
cao) = 0.985, khi f(2.800.000) = 0.92 v f(2.000.000) = 0.65 nn
2(0.92) = rt cao v 2(0.65) = t cao.
Xc nh iu kin (LUONG =1 cao) = 1. V (rt cao) I(cao) v

(t cao) I(cao) nn ta c (rt cao =1 cao) = 1 v (t cao =1 cao) = 1.

Nh vy, cu truy vn SQL m: select * from Suckhoe_tuoi where
(TUOI =1 c th tr) and (LUONG =1 cao) s cho kt qu sau:
SOCM

HOTEN

SUCKHOE TUOI

11111 Phm Trng Cu

LUONG

rt rt tt

31

2.800.000

xu

32

2.000.000

33333 Trn Tin

Bng 4.13. Kt qu truy vn trn quan h Suckhoe_tuoi

V d 4.21. Cho lc quan h U = {STT, TENNV, NGHENGHIEP, TUOI,

LUONG} v quan h Nhanvien c xc nh nh bng 4.14
STT

TENNV

NGHENGHIEP

TUOI

LUONG

An

Gio vin

45

rt cao

Bnh

K s

33

1100

Bc s

rt kh nng
tr

500

Hng

Y s

36

700

Nhn

Gio vin

46

1500

202

Thu

Kin trc s

26

kh nng
cao

Thnh

Y t

tr

750

Xun

Th k

21

thp

Yn

K thut vin

t gi

1125

Bng 4.14. Quan h Nhanvien

Gi s t quan h Nhanvien chng ta mun thc hin cu truy vn SQL m :

Cho bit nhng cn b c tui kh nng tr, s dng thut ton 4.3 ta c:
Bc (1)-(5) : Cho GTUOI = {0, tr, W, gi, 1}, DTUOI = [0, 100], HTUOI
=HTUOI+ HTUOI -Trong HTUOI+= {hn, rt}, vi hn < rt v HTUOI - = {t,
kh nng}, vi t > kh nng. Chn fm(gi) = fm(c+) = 0.35, fm(tr) = fm(c-) =
0.65, (kh nng) = 0.25, (t) = 0.20, (hn) = 0.15 v (rt) = 0.40. LDTUOI
= HTUOI(tr) HTUOI(gi),
rresult = .
Bc (6)-(11): V |kh nng tr| = 2 nn ta ch cn i xy dng cc khong
tng t mc 2.
Ta phn hoch on [0, 100] thnh cc khong tng t mc 2: fm(rt rt tr)
100 = 0.40 0.40 0.65 100 = 10.4. Vy S(0) 100 = [0, 10.4].
(fm(hn rt tr) + fm(kh nng rt tr)) 100 = (0.15 0.40 0.65 +
0.25 0.40 0.65 ) 100 = 10.4 v S(rt tr) 100 = (10.4, 20.8].
(fm(t rt tr) + fm(rt hn tr)) 100 = (0.20 0.40 0.65 + 0.40
0.15 0.65) 100 = 9.1.
(fm(hn hn tr) + fm(kh nng hn tr)) 100 = (0.15 0.15 0.65
+ 0.25 0.15 0.65) 100 = 3.9 v S(hn tr) 100 = (29.9, 33.8].
(fm(t hn tr) + fm(rt kh nng tr)) 100 = (0.20 0.15 0.65 +
0.40 0.25 0.65) 100 = 8.45.
(fm(hn kh nng tr) + fm(kh nng kh nng tr)) 100 = (0.15
0.25 0.65 + 0.25 0.25 0.65) 100 = 6.5 v S(kh nng tr) 100 =
(42.25, 48.75].
(fm(t kh tr) + fm(rt t tr)) 100 = (0.20 0.25 0.65 + 0.40
0.20 0.65) 100 = 8.45.
(fm(hn t tr) + fm(kh nng t tr)) 100 = (0.15 0.20 0.65 +

203

0.25 0.20 0.65) 100 = 5.2 v S(t tr) 100 = (57.2, 62.4]. Tng t,
chng ta tnh c S(W), S(t gi), S(kh nng gi), S(hn gi), S(rt gi),
S(1).
Nh vy, cc khong tng t mc 2 l: S(0), S(rt tr), S(hn tr),
S(kh nng tr), S(t tr), S(W), S(t gi), S(kh nng gi), S(hn gi), S(rt
gi), S(1).
Bc (12): Xc nh ln cn mc 2 ca kh nng tr. Ta c kh nng tr
S(kh nng tr) nn ln cn mc 2 ca kh nng tr l 2(kh nng tr) =
S(kh nng tr) = (42.25, 48.75].
Bc (13)-(27): Ta thy trong quan h Nhanvien, t1[TUOI] 2(kh nng
tr), t5[TUOI] 2(kh nng tr) v 2(t3[TUOI]) = 2(rt kh nng tr) =
2(kh nng tr).
Bc (28): Vy rresult = {t1, t3, t5}.
Hay cu truy vn SQL m select * from Nhanvien where TUOI =
nng tr cho kt qu sau :
STT

TENNV

NGHENGHIEP

An

Gio vin

Bc s

Nhn

Gio vin

2(TUOI)

TUOI

LUONG

45

rt cao

rt kh nng
tr

500

46

1500

kh

Bng 4.15. Kt qu truy vn trn quan h Nhanvien s dng thut ton 4.3

V d 4.22. S dng quan h Nhanvien trong v d 4.21. Hy cho bit nhng

cn b Tui kh nng tr v c Lng khng rt cao. S dng thut ton 4.4
ta c:
Bc (1)-(8): Cho GTUOI = {0, tr, W, gi, 1}, DTUOI = [0, 100], HTUOI
=HTUOI+ HTUOI -Trong HTUOI+= {hn, rt}, vi hn < rt v HTUOI - = {t,
kh nng}, vi t > kh nng. Chn fm(gi) = fm(c+) = 0.35, fm(tr) = fm(c-) =
0.65, (kh nng) = 0.25, (t) = 0.20, (hn) = 0.15 v (rt) = 0.40. LDTUOI
= HTUOI(tr) HTUOI(gi).
thp, W, cao, 1} v DLUONG = [400, 1600], HLUONG

Cho GLUONG = {0,

=HLUONG+

HLUONG

204

Trong HLUONG+ = {hn, rt}, vi hn < rt v HLUONG - = {t, kh nng},

vi t > kh nng. Chn fm(cao) = fm(c+) = 0.6, fm(thp) = fm(c-) = 0.4, (kh
nng) = 0.15, (t) = 0.25, (hn) = 0.25 v (rt) = 0.35. LDLUONG =
HLUONG(cao) HLUONG(thp), rresult = .
Bc (9)-(15): V |kh nng tr| = 2 v |rt cao| = 2 nn ta ch cn i xy
dng cc khong tng t mc 2.
i vi thuc tnh TUOI: Ta phn hoch on [0, 100] thnh cc khong
tng t mc 2, theo v d 4.2 ta c: S(0), S(rt tr), S(hn tr), S(kh nng
tr), S(t tr), S(W), S(t gi), S(kh nng gi), S(hn gi), S(rt gi), S(1).
i vi thuc tnh LUONG: Ta phn hoch on [400, 1600] thnh cc
khong tng t mc 2 : fm(rt rt cao) 1200 = 0.35 0.35 0.6 1200 =
88.2. Vy S(1) 1200 = (1511.8, 1600].
(fm(hn rt cao) + fm(kh nng rt cao)) 1200 = (0.25 0.35 0.6
+ 0.15 0.35 0.6) 1200 = 100.8 v S(rt cao) 1200 = (1411, 1511.8].
(fm(t rt cao) + fm(rt hn cao)) 1200 = (0.25 0.35 0.6 + 0.35
0.25 x 0.6) 1200 = 126.
(fm(kh nng hn cao) + fm(hn hn cao)) 1200 = (0.15 0.25
0.6 + 0.25 0.25 0.6) 1200 = 72 v S(hn cao) 1200 = (1213, 1285].
(fm(t hn cao) + fm(rt kh nng cao)) 1200 = (0.25 0.25 0.6 +
0.35 0.15 0.6) 1200 = 82.8.
(fm(hn kh nng cao) + fm(kh nng kh nng cao)) 1200 = (0.25
0.15 0.6 + 0.15 0.15 0.6) 1200 = 43.2 v S(kh nng cao)
1200 = (1087, 1130.2].
(fm(t kh nng cao) + fm(rt t cao)) 1200 = (0.25 0.15 0.6 +
0.35 0.25 0.6) 1200 = 90.
(fm(hn t cao) + fm(kh nng t cao)) 1200 = (0.25 0.25 0.6 +
0.15 0.25 0.6) 1200 = 72 v S(t cao) 1200 = (925, 997]. Tng t,
chng ta tnh c S(W), S(t thp), S(kh nng thp), S(hn thp), S(rt
thp), S(0).
Nh vy, cc khong tng t mc 2 l: S(0), S(rt thp), S(hn thp),
S(kh nng thp), S(t thp), S(W), S(t cao), S(kh nng cao), S(hn cao),
S(rt cao), S(1).
Bc (16)-(17): Xc nh ln cn mc 2 ca kh nng tr v rt cao.

205

Ta c ln cn mc 2 ca kh nng tr l 2(kh nng tr) = S(kh nng tr) =

(42.25, 48.75] v ln cn mc 2 ca rt cao l 2(rt cao) = S(rt cao) =
(1411, 1511.8].
Theo v d 4.2, iu kin TUOI =2(TUOI) kh nng tr ta c rresult = {t1, t3, t5}.
Xt iu kin LUONG 2(LUONG) rt cao, trong quan h Nhanvien, ta c ln
cn mc 2 ca t3[LUONG] = 2(t3[LUONG]) 2(rt cao). Do ta c rresult
= {t3}.
Bc (18)-(20): V l php ton and nn kt hp iu kin TUOI =(TUOI)
kh nng tr and LUONG 2(LUONG) rt cao ta c rresult = {t3}.
Bc (21): Kt qu rresult = {t3}.
Vy, cu truy vn SQL m select * from Nhanvien where TUOI =(TUOI) kh
nng tr and LUONG 2(LUONG) rt cao cho kt qu sau :
STT
3

TENNV
H

NGHENGHIEP
Bc s

TUOI

LUONG

rt kh nng
tr

500

Bng 4.16. Kt qu truy vn trn quan h Nhanvien s dng thut ton 4.4

4.4.1.4. Thuc tnh suy dn trong truy vn d liu m

Khi thit k mt CSDL, nu min tr ca mt thuc tnh no s nhn
c t vic tnh ton hay kt hp ca hai hay nhiu min tr ca thuc tnh
khc bng phng php no th thng thng thuc tnh ny s khng cn
a vo CSDL tinh gim trong vic thit k. Chng hn nh trong mt
CSDL c thuc tnh SOLUONG v DONGIA, khi nu THANHTIEN =
SOLUONG*DONGIA th thuc tnh THANHTIEN s khng cn thit a vo
CSDL nu khng mun lu tr gi tr THANHTIEN m ch mun gi tr
THANHTIEN phc v cho vic thao tc hay truy vn d liu. Hoc trong mt
trng hp khc, trong quan h Suckhoe_svien, chng ta mun tm nhng sinh
vin n c sc khe kh nng yu, nhng thuc tnh SUCKHOE khng c
trong quan h m c th kt hp t hai thuc tnh CHIEUCAO v
TRONGLUONG trong quan h Suckhoe_svien, nh vy thuc tnh
THANHTIEN v SUCKHOE gi l thuc tnh suy dn.

206

Do , mt cch tng qut nu ta gi Pa l thuc tnh suy dn t cc

thuc tnh m A1, A2, Aq c min tr tng ng Dom(Ai), i = 1..q, Fa:
Dom(A1) Dom(A2) Dom(Aq) [0,1] l hm kt nhp cc SGT
Dom(A1), Dom(A2), Dom(Aq), x l mt gi tr m. Khi , iu kin Pa =k
x trong cu truy vn SQL m c xc nh nh sau: Pa =k x k(Fa(x)) =k
x, vi x Dom(A1) Dom(A2) . Dom(Aq).
V d 4.23. Cho lc quan h U = {TENHS, QUEQUAN, DIEMK1,
DIEMK2} v quan h Hoctap c xc nh nh sau:
TENHS

QUEQUAN

DIEMK1

DIEMK2

An

Hu

Bnh

H Ni

10

Lan

QTr

Nhn

Hu

Hng

Nng

Bng 4.17. Quan h Hoctap

Hy tm nhng hc sinh c kt qu hc tp c nm xp loi rt tt (vi k =2).

thc hin cu truy vn ny, chng ta nhn thy rng, thuc tnh CANAM
khng c trong quan h hoctap nhng c th nhn c t thuc tnh
DIEMHK1 v DIEMHK2. V vy, trong cu truy vn ny chng ta s dng
thuc tnh suy dn CANAM.
Gi XDiemhk1= (XDiemhk1, GDiemhk1, HDiemhk1, ) l mt SGT vi GDiemhk1
= {yu, tt}, H+Diemhk1 = {rt, hn}, H-Diemhk1 = {kh nng, t}, rt > hn v t
> kh nng.
Gi XDiemhk2= (XDiemhk2, GDiemhk2, HDiemhk2, ) l mt SGT vi GDiemhk2
= {yu, tt}, H+Diemhk2 = {rt, hn}, H-Diemhk2 = {kh nng, t}, rt > hn v t
> kh nng.
2

Chn hm kt nhp SGT F = i . i ( xi ) , vi 1= 2 = 0.5, khi ta c

i =1

min tr ca thuc tnh Dom(CANAM ) = { 0.9, 0.9, 0.4, 0.8, 0.5 }.

207

Gi XCanam= (XCanam, GCanam, HCanam, ) l mt SGT vi GCanam =

{yu, tt}, H+Canam = {rt, hn}, H-Canam = {kh nng, t}, rt > hn v t > kh
nng. Gi s ta chn WCanam = 0.5, fm(rt) = 0.25, fm(hn) = 0.25, fm(kh
nng) = 0.25, fm(t) = 0.25. Khi ta c fm(tt) = 0.5, fm(yu) = 0.4, fm(rt
tt) = 0.125, fm(hn tt) = 0.125, fm(kh nng tt) = 0.125, fm(t tt) =
0.125.
V t tt < kh nng tt < tt < hn tt < rt tt nn ta c I(rt
tt)=[0.875,1.0]. Mc khc ta c (rt tt) I(rt tt), do rt tt =2 0.9.
Vy cu lnh select * from hoctap where CANAM =2 rt tt cho kt
qu:
TENHS

QUEQUAN

DIEMK1

DIEMK2

An

Hu

Bnh

H Ni

10

Lan

QTr

Nhn

Hu

Hng

Nng

Bng 4.18. Kt qu truy vn trn quan h Hoctap

Cc cu truy vn nh dng trn ch cn tm trong quan h tham gia truy vn

nhng b d liu no tho mn cc iu kin m. Tuy nhin, trong thc t
c nhng dng cu truy vn kh phc tp m chng ta thng gp, chng hn:
cho bit hu ht nhng cn b tr c lng kh cao hoc cho bit t nht 3
mt hng trong siu th bn ra vi s lng rt cao th vn x l truy
vn l kh phc tp. Do , cn nghin cu cc dng cu truy vn c s dng
lng t nh vy p ng vic tm kim d liu trong CSDL.
4.4.2. Truy vn d liu m vi lng t ngn ng
khai thc d liu trong m hnh CSDL m nhiu tc gi m rng
nhng ngn ng hi p trn m hnh quan h nh i s quan h, ngn ng
SQL...im m rng chnh l s dng cc iu kin m, chng hn nh
tm nhng cn b tr c nhiu cng trnh khoa hc cng b trn tp ch quc
t c uy tn, cho bit cc mt hng bn trong siu th thu c li nhun
kh ln....Vic x l cc cu hi dng nh vy chng ta ch cn tm nhng b

208

d liu tha mn iu kin m. Tuy nhin, khi gp nhng yu cu nh cho

bit t nht 5 cn b tr c nhiu cng trnh khoa hc cng b trn tp ch
quc t c uy tn, cho bit mt vi mt hng bn trong siu th thu c li
nhun kh ln... th vn x l cu hi l phc tp. Bi v, ngoi vic tm
nhng b d liu tha mn nhng iu kin m cn ph thuc vo cc
lng t t nht 5 v mt vi.
4.4.2.1. Tip cn ng ngha d liu da trn vic nh lng SGT
a. Phng php nh gi lng t ngn ng
xy dng phng php nh gi lng t trong truy vn, trc ht
chng ta i nh gi cc iu kin m (fc1, fc2, ...fcn) with k i vi quan h
tham gia truy vn. C ngha l tm nhng b d liu thuc quan h tham gia
truy vn tha mn iu kin m (fc1, fc2, ...fcn) with k, y chnh l thc hin
truy vn m trong mc 4.4.1. Tip theo, nh gi lng t trong cu truy vn
da vo nhng b d liu va tm c so vi s b d liu ca quan h ban
u tham gia truy vn. Chng ta c th chia lng t thnh hai trng hp:
Trng hp Q l lng t tuyt i
Nu Q n iu tng : khi gi ||Q|| l s lng xc nh ca lng t Q. Ta
xy dng mt hm ABQ: N {0,1} sao cho x N, ABQ(x) = 1 nu x
||Q|| v ABQ(x) = 0 nu x < ||Q||.
Nu Q n iu gim: ta xy dng mt hm ABQ: N {0,1} sao cho x
N, ABQ(x)= 1 nu x ||Q|| v ABQ(x) = 0 nu x > ||Q||.
Trng hp Q l lng t t l
Gi n l s b d liu ca quan h ban u tham gia truy vn. Khi ty theo
ng ngha ca lng t Q xy dng hm PRQ: N {0,1} sao cho PRQ(x)
= 1 hoc PRQ(x) = 0, vi x N v x *n hoc x *n, [0,1].
b. a lng t ngn ng vo cu truy vn
(1) : i tm nhng b d liu tha mn iu kin (fc1, fc2, .....fcn) with k
v m tng s b d liu ny.
(2) : Ty thuc vo lng t tuyt i hay lng t t l p dng
hm ABQ hay PRQ.

209

(3) : Nu gi tr ca hm ABQ hoc PRQ bng 1 th nhng b tha mn

iu kin Q(fc1, fc2, ...fcn) with k chnh l kt qu ca truy vn vi iu kin
(fc1, fc2, .....fcn) with k.
Thut ton 4.5. Thc hin truy vn vi lng t Q.
Vo : Quan h r xc nh trn v tr cc thuc tnh U = {A1, A2,, An}.
Cu truy vn select <Cc trng> from r where Q(fc1, fc2, .fcn) with k.
Ra : Quan h rresult cha nhng b d liu tha mn iu kin Q(fc1,fc2,...fcn)
with k.
Phng php
(1) Begin
(2)
Count = ||r||, trong ||r|| l s b d liu ca r.
(3)

rresult =

(4)

for each in (select * from r) do

(5)
if vi mi i[1..n] sao cho tho mn fci then rresult = rresult
(6)
Count1 = ||rresult||
(7)
if Q l lng t tuyt i then
(8)
if ABQ(count1) = 1 then select * from rresult
(9)
if Q l lng t t l then
(10)
if PRQ(count1) = 1 then select * from rresult
(11) End.
V d 4.25. S dng quan h Luongtuoi thc hin cu truy vn s dng lng
t: Hy cho bit t nht 2 c nhn c sc khe tt v lng cao (trong v d
ny chn k =1). Cu lnh truy vn c dng select * from Luongtuoi where t
nht 2 (SUCKHOE = tt, LUONG = cao) with 1.
Xem min tr ca SUCKHOE v LUONG l SGT nh trong v d
4.20 v p dng thut ton 4.1 ta c quan h Result nh sau:
SOCM

HOTEN

SUCKHOE TUOI

11111

Phm Trng Cu

rt rt tt

31

2.800.000

22222

Nguyn Vn T

rt tt

85

cao

88888

Thanh Tng

c th tt

75

2.500.000

Bng 4.19. Quan h Result

210

LUONG

V lng t Q = t nht 2 l lng t tuyt i v ||Result|| = 3 ||Q||

nn ABQ(||Result||) = 1. Vy quan h Result chnh l kt qu ca truy vn.
V d 4.24. S dng quan h Luongtuoi trong v d 4.20 thc hin cu truy
vn s dng lng t: Hy cho bit hu ht c nhn c sc khe xu l c
lng thp (trong v d ny chn k =1). select * from Luongtuoi where hu
ht (SUCKHOE = xu, LUONG = thp) with 1. p dng thut ton 4.1 ta c
quan h Result1 nh sau:
SOCM

HOTEN

SUCKHOE

TUOI LUONG

44444 V Hong

Kh xu

45

500.000

66666 Thun Yn

C th xu

61

Thp

Bng 4.20. Quan h Result1

V lng t Q = hu ht l lng t t l nn ta xy dng hm PRQ :
N{0,1} sao cho: x N, PRQ(x) = 1 nu x 0.8*||Luongtuoi|| v PRQ(x) =
0 nu ngc li.
Ta c ||Result1|| = 2 < 0.8*||Luongtuoi|| nn PRQ(||Result1||)= 0. Vy
kt qu ca truy vn l mt quan h rng.
4.4.2.2. Tip cn ng ngha ln cn tp ca SGT
Do truy vn s dng lng t c th xem l mt s m rng ca truy
vn m cho nn mt cu truy vn SQL m s dng lng t c th tng qut
dng: select <cc thuc tnh> from <cc quan h> where Q(fc1, fc2, .....fcn),
trong Q l lng t v fc1, fc2, ...fcn l cc iu kin m. Chng hn nh
trong quan h Nhanvien v d 4.21, tm t nht mt na nhn vin Tui tr
v c Lng thp. Khi cu truy vn c dng: select * from Nhanvien where
t nht mt na ( TUOI =1(TUOI) tr and LUONG =1(LUONG) cao ).
Khng mt tnh tng qut, chng ta gi s cc iu kin m fci trong
cu truy vn c dng Ai =k(Ai) fvaluei, trong Ai l thuc tnh m c tnh n
iu v fvaluei l gi tr m, php ton lin kt cc iu kin l php and hoc
or. Do , iu kin Q(fc1, fc2, .....fcn) c dng: Q(A1 =k(A1) fvalue1 A2 =k(A2)
fvalue2 .. An =k(An) fvaluen), trong l php and hoc or.

211

Thut ton x l lng t trong cu truy vn SQL m

C th xy dng thut ton x l lng t trong truy vn SQL m nh sau:
(1) : m tng s nhng b d liu tha mn iu kin (fc1, fc2, .....fcn).
(2) : Ty thuc vo phn loi lng t chn phng php nh gi
lng t ph hp vi yu cu.
Thut ton 4.6. Thc hin truy vn vi lng t Q.
Vo : Quan h r xc nh trn tp v tr cc thuc tnh U = {A1, A2, , An}.
Cu truy vn select * from r where Q(A1 =k(A1) fvalue1 A2 =k(A2) fvalue2
.. An =k(An) fvaluen), trong l php and hoc or, Q QABS
QPRO, vi QABS l tp cc lng t tuyt i, QPRO l tp cc lng t t
l.
Ra : Mt quan h rresultQ cha nhng b d liu t tha mn iu kin Q(A1
=k(A1) fvalue1 A2 =k(A2) fvalue2 .. An =k(An) fvaluen).
Phng php
(1) Begin
(2)

rresultQ =

(3)

S dng thut ton 4.3 trong trng hp n iu kin v thut ton 4.4
trong trng hp a iu kin ta c kt qu l quan h rresult.

(4)

if Q QABS then

(5)
(6)

if fQA(||rresult||) = 1 or fQD(||rresult||) = 1 then rresultQ = rresult

elseif

(7)

if Q QPRO then

(8)
(9)
(10)

begin
Xy dng cc khong: S(1), S(ln), S(W), S(nh), S(0)
Case Q of

(11)

Mt t

(12)

Khong mt na : if (||rresult|| / ||r|| ) S(W) then rresultQ = rresult

(13)
(14)
(15)

Hu ht
Vi mi
end

: if (||rresult|| / ||r|| ) S(0)

then rresultQ = rresult

: if (||rresult|| / ||r|| ) S(1)

: if
(||rresult|| / ||r|| ) =1

212

then rresultQ = rresult

then rresultQ = rresult

(16) Return rresultQ

(17) End.
V d 4.25. S dng quan h Nhanvien trong v d 4.21
(i) Cho bit t nht 5 nhn vin c Tui kh nng tr, khi cu truy vn SQL
m c dng: select * from Nhanvien where t nht 5 (TUOI =2(LUONG) kh
nng tr)
Bc (1)-(2): rresultQ = .
Bc (3): V iu kin trong cu truy vn l n iu kin nn p dng thut
ton 4.3 ta thc hin cu truy vn select * from Nhanvien where TUOI
=2(TUOI) kh nng tr. Theo v d 4.21 ta c kt qu.
STT

TENNV

NGHENGHIEP

An

Gio vin

Bc s

Nhn

Gio vin

TUOI

LUONG

45

rt cao

rt kh nng
tr

500

46

1500

Bng 4.21. Kt qu truy vn (i) trn quan h Nhanvien cha s dng lng t

Bc (4)-(15): Tip theo chng ta i nh gi lng t t nht 5 theo thut

ton 4.3. V lng t t nht 5 QABS v n iu tng, ta c ft nht 5 A(||rresult||)
= ft nht 5 A(3) = 0 nn kt qu ca cu truy vn select * from Nhanvien where
t nht 5 (TUOI =2(LUONG) kh nng tr) khng c b no.
Bc (16): Vy rresultQ = .
(ii): Cho bit hu ht nhng cn b Tui kh nng tr v c Lng rt cao,
khi cu truy vn SQL m : select * from Nhanvien where Hu ht
(TUOI =2(TUOI) kh nng tr and LUONG =2(LUONG) rt cao).
Bc (1)-(2): rresultQ = .
Bc (3): V iu kin trong cu truy vn l a iu kin nn p dng thut
ton 4.4 ta thc hin cu truy vn select * from Nhanvien where (TUOI
=2(TUOI) kh nng tr) and (LUONG =2(LUONG) rt cao). Theo v d 4.22 ta
c kt qu.

213

STT

TENNV

NGHENGHIEP

TUOI

LUONG

An

Gio vin

45

rt cao

Nhn

Gio vin

46

1500

Bng 4.22. Kt qu truy vn (ii) trn quan h Nhanvien cha s dng lng t

Bc (4)-(15): V lng t Hu ht QPRO nn i xy dng cc khong S(1),

S(ln), S(W), S(nh), S(0). Chn fm(ln) = 0.35, fm(nh) = 0.65, (kh nng)
= 0.25, (t) = 0.2, (hn) = 0.15 v (rt) = 0.4. Ta phn hoch on [0, 1]
thnh 5 khong tng t mc 1 l: fm(rt ln) = 0.35 0.35 = 0.1225. Vy
S(1) = (0.8775, 1].
(fm(kh nng ln) + fm(hn ln)) = (0.25 0.35 + 0.15 0.35) = 0.14.
Vy S(ln) = (0.7375, 0.8775].
(fm(t nh) + fm(t ln)) = (0.25 0.65 + 0.25 0.35) = 0.25. Vy S(W)
= (0.4875, 0.8775], (fm(kh nng nh) + fm(hn nh)) = (0.25 0.65 + 0.15
0.65) = 0.26. Vy S(nh) = (0.2275, 0.4875] v S(0) = [0, 0.2275].
V (||rresult|| / ||r|| ) = (2/9) = 0.222 S(1) nn kt qu cu truy vn
select * from Nhanvien where Hu ht (TUOI =2(TUOI) kh nng tr and
LUONG =2(LUONG) rt cao) khng c b no tho mn.
Bc (16): Vy rresultQ = .

214

TI LIU THAM KHO

[1]

[2]
[3]

[4]

N. C. Ho and W. Wechler (1990), Hedge algebras: An algebraic approach to

structures of sets of linguistic domains of linguistic truth variable, Fuzzy
Sets and Systems 35, 281-293
N. C. Ho and W. Wechler (1992), Extended hedge algebras and their
application to Fuzzy logic, Fuzzy Sets and Systems 52, 259-281
N. C. Ho (2003), Quantifying Hedge Algebras and Interpolation Methods in
Approximate Reasoning, Proc. of the 5th Inter. Conf. on Fuzzy Information
Processing, Beijing, March 1-4 , 105-112.
Nguyn Cng Ho (2007), Mt phng php x l gi tr khong trong c
s d liu m, Chuyn san Tp ch Bu chnh Vin thng v Cng ngh
thng tin, Cc cng trnh nghin cu khoa hc, nghin cu trin khai Cng
ngh thng tin-Truyn thng, S 18, tr. 68-74.

[5]

Nguyn Ct H, Nguyn Cng Ho (2007), Mt cch tip cn xp x d

liu trong c s d liu m, Tp ch tin hc v iu khin hc, T23, S2, tr.
110-121.

[6]

Nguyn Ct H, Nguyn Cng Ho (2008), Ph thuc n iu trong c s

d liu m theo cch tip cn ng ngha ln cn ca i s gia t, Tp ch
tin hc v iu khin hc, T24, S1, tr. 20-31.

[7]

Nguyn Ct H, Nguyn Cng Ho (2008), Mt phng php x l truy

vn trong c s d liu m theo cch tip cn i s gia t, Tp ch tin hc
v iu khin hc , T24, S4, tr 281-294.

[8]

Nguyn Cng Ho (2009), Ph thuc hm m vi lng t ngn ng theo

cch tip cn i s gia t, Tp ch Bu chnh Vin thng v Cng ngh
thng tin, Chuyn san Cc cng trnh nghin cu khoa hc, nghin cu
trin khai Cng ngh thng tin-Truyn thng, T22, S2, tr 87-93.

[9]

[10]

N. C. Ho, N.V. Long (2007), Fuzziness Measure on Complete Hedge

Algebras and Quantitative Semantics of Terms in Linear Hedge Algebras,
Fuzzy Sets and Systems 158, 452-471.
D.A. Chiang, L.R. Chow and N.C. Hsien (1997), Fuzzy information in
extended fuzzy relational databases, Fuzzy sets ans systems 92, 1-20.

215

[11]

[12]
[13]

[14]

[15]

Cubero J.C., Vila M.A.(1994), A new definition of fuzzy functional

dependency in Fuzzy Relational Databases, International Journal of
Intelligent Systems 9(5),441-448.
H. Zimmermann (1991), Fuzzy sets theory and its applications, 2nd, Ed,
Kluwer Acad. Pub., Dordrecht.
Guoqing Chen, Etienne E.Kerre, Jacques Vandenbulcke (1996), An
extended Boyce-Codd normal form in fuzzy relational databases, IEEE,
1546-1551.
S. K. De, R. Biswas and A. R. Roy (2001), On extended fuzzy relational
database model with proximity relations, Fuzzy sets and Systems 117, 195201.
Shyue-Liang Wang, Yu-Jane Tsai (1998), Null queries with Interval-Valued
Ambiguous Attributes, IEEE, 2150-2153.

216