Razvoj Multimedijskih Usluga U LTE Okruzenju

Sadraj
SAETAK .................................................................................................................................................. 4
ABSTRACT ............................................................................................................................................... 5
UVOD ......................................................................................................................................................... 6
1.Metodoloki okvir rada ........................................................................................................................... 8
1.1.Problem istraivanja ........................................................................................................................ 8
1.2. Predmet istraivanja ........................................................................................................................ 8
1.2.1. Kategorijalno-pojmovni sistem ............................................................................................... 9
1.3. Ciljevi istraivanja .......................................................................................................................... 9
1.4.Sistem hipoteza .............................................................................................................................. 10
1.4.1.Generalna hipoteza .................................................................................................................. 10
1.4.2.Posebne-pojedinane hipoteze ............................................................................................... 10
1.4.3.Sistem varijabli ........................................................................................................................ 10
1.4.4.Sistem indikatora ..................................................................................................................... 10
1.5.Nain istraivanja........................................................................................................................... 11
1.6.Vremensko i prostorno odreenje istraivanja ............................................................................. 11
2. LONG TERM EVOLUTION - LTE .................................................................................................. 12
2.1. Uvodno razmatranje ...................................................................................................................... 12
2.2. Motivacija i ciljevi LTE sistema .................................................................................................. 15
2.3. Osnovne karakteristike LTE standarda........................................................................................ 17
2.4. Tehnoloki pregled LTE tehnologije ........................................................................................... 21
2.4.1. Tehnologije viestrukog pristupa kod LTE .......................................................................... 21
2.5. Arhitekturni koncept LTE sistema ............................................................................................... 30
2.5.1. EPS arhitektura ....................................................................................................................... 31
2.5.2. EPC ......................................................................................................................................... 32
2.5.3. E-UTRAN............................................................................................................................... 34
2.5.4. Protokoli LTE arhitekture ...................................................................................................... 35
2.5.5. Struktura kanala ..................................................................................................................... 38
2.5.6. Struktura fizikog sloja radijskog suelja ............................................................................. 41
2.5.7. Rasporeivanje resursa .......................................................................................................... 43
1
2.6. Neki aspekti uvoenja LTE/SAE tehnologije na primjeru Ericsson Nikola Tesla-e ................ 44
2.6.1. Osnovne karakteristike radijske opreme............................................................................... 45
2.7. LTE mobilni irokopojasni pristup u Bosni i Hercegovini ........................................................ 47
3. RAZVOJ MULTIMEDIJSKIH SERVISA U LTE OKRUENJU .................................................. 50
3.1. Definicija i elementi multimedije ................................................................................................ 52
3.1.1. Tekst ........................................................................................................................................... 53
3.1.2. Slika ............................................................................................................................................ 54
3.1.3. Animacija ................................................................................................................................... 56
3.1.4. Zvuk ............................................................................................................................................ 58
3.1.5. Video .......................................................................................................................................... 59
3.2. Struktura multimedijalnih usluga ................................................................................................. 61
3.3. Standardi za kompresiju i prijenos multimedijalnih usluga u LTE ........................................... 62
3.4. Evolucija mobilnih multimedijalnih usluga ................................................................................ 64
3.6. Pregled usluga preko LTE tehnologije ........................................................................................ 66
3.7. Govorne usluge preko LTE .......................................................................................................... 68
3.7.1. HD Voice usluga .................................................................................................................... 68
3.7.2.HD Voice aplikacije ................................................................................................................ 68
3.8. Sistem IMS .................................................................................................................................... 69
3.8.1. Multimedia Messaging Services MMS ............................................................................. 70
3.8.2. Presence/ Prisutnost ............................................................................................................... 71
3.8.3. Instant messaging/ Slanje istovremenih poruka ................................................................... 72
3.8.4. Push-to-talk............................................................................................................................. 72
3.8.5. Push e-mail ............................................................................................................................. 73
3.8.6. M-commerce .......................................................................................................................... 73
3.9. Browsing-Pretraivanje ............................................................................................................... 74
3.10. M2M aplikacije ........................................................................................................................... 74
3.10.1. Kvaliteta usluge (QoS) ........................................................................................................ 78
3.10.2. LTE M2M usluga u naprednim elektroenergetskim mreama (Smart grid) .................... 79
3.11. e-medicine/Telemedicina ........................................................................................................... 80
3.12. eMBMS usluge ........................................................................................................................... 81
3.12.1. Download & streaming usluge ............................................................................................ 82
3.12.2. LCS-Lokacijske usluge........................................................................................................ 82
2
3.12.3. eMBMS novine-Multimedia Broadcast Newspaper .......................................................... 83

3.12.4. Mobilna TV preko LTE eMBMS........................................................................................ 83
3.13. Napredne HD video usluge ........................................................................................................ 85
3.13.1. HD Videokonferencije ......................................................................................................... 86
3.14. Mobilne igrice ............................................................................................................................. 87
4. Neki od ureaja koji podravaju LTE tehnologiju ............................................................................ 88
4.1 Ericsson prvi u svijetu demonstrirao 150 mb/s preko lte-a na ivoj mrei ................................ 90
ZAKLJUAK .......................................................................................................................................... 92
LITERATURA ......................................................................................................................................... 94
POPIS SKRAENICA ............................................................................................................................ 95
POPIS SLIKA .......................................................................................................................................... 99
POPIS TABELA .................................................................................................................................... 100
SAETAK
Dananja 3G tehnologija brzog paketskog pristupa (HSPA eng. High Speed Packet Access)
nametnula se kao nositelj naglog irenja irokopojasnog mobilnog pristupa internetu. Unato
njenom konstantnom unaprijeivanju, zbog kapacitivnih ogranienja i limitiranih mogunosti
postizanja jo viih performansi, kao i zbog zahtjeva za poveanjem efikasnosti upotrebe radijskih
resursa i snienjem trokova odravanja, krenulo se u razvoj nove tehnologije pod nazivom LTE
(eng. Long Term Evolution dugorona evolucija 3G sustava). Navedeni zahtjevi proizlaze iz
potrebe za podrkom novih naprednih usluga u mobilnom svijetu, od multimedijalne telefonije,
preko prijenosa velike koliine podataka kroz drutveno umreavanje do npr. streaminga HDTV
signala, a sve uz mogunost istovremenog pruanja irokopojasnog pristupa velikom broj korisnika
mobilne mree. LTE se razvija kao novi globalno prihvaeni 3GPP (eng. Third Generation
Partnership Project) standard za evoluiranu UTRAN (eng. UMTS Terrestrial Radio Access
Network) mreu (E-UTRAN) uz istodobnu podrku u evoluiranoj jezgrenoj mrei (EPC eng.
Evolved Packet Core) proizaloj iz 3GPP studije evolucije arhitekture sustava (SAE eng. System
Architecture Evolution). Kljune tehnologije kojima se omoguuje postizanje visokih brzina
prijenosa ukljuuju radijsko suelje temeljeno na OFDM (eng. Orthogonal Frequency-Division
Multiplexing) pristupu, upotrebu vieantenskih rjeenja (MIMO eng. Multiple Input, Multiple
Output) te fleksibilnost upotrebe frekvencijskog spektra . Ovaj rad predstavlja pregled razvoja
multimedijalnih servisa u irokopojasnom okruenju. irokopjasne mree, prvobitno razvijane za
prijenos podataka, danas predstavljaju platformu za itavu paletu multimedijskih usluga. Sa jedne
strane imamo injenicu da se informacije prenose u visokoj rezoluciji, umjesto videa standardne
rezolucije, to poveava protok. Sa druge strane, napredak tehnologije kodiranja sniava protok
informacija. Analizirane su pojedine multimedijalne usluge, te je pokazano kako LTE tehnologija
proiruje mogunosti multimedijskih usluga.
ABSTRACT
3G technology for High Speed Packet Access (HSPA) enables mobile broadband growth that we
can witness today. Despite continuous HSPA evolution, limitations in reaching even higher
performances and higher capacity, together with existing demands for increased radio resource
usage efficiency and lower operational expenses initiated development of new technology known as
LTE (Long Term Evolution). These demands arise from the need to support new advanced mobile
services, including multimedia telephony, transfer of high amount of data through social
networking, mobile streaming of HDTV signal, all combined with mobile broadband access for high
number of simultaneous users. LTE is developed as new globally accepted 3GPP standard for
Evolved UTRAN (E-UTRAN) with support for Evolved Packet Core (EPC) result of 3GPP study
for System Architecture Evolution (SAE). Key technologies for achieving high data rates include
radio interface based on OFDM access, implementation of multiple antenna solutions (MIMO) and
flexible usage of frequency spectrum. This paper presents an overview of multimedia services in the
broadband environment. Broadband networks, traditionally deployed for data services, should be
able to present the platform for a variety of multimdia services. We take into account two trends:
the fact that the information is offered in high definition instead of standard definition video, that
drives the bit rate up. On the other hand, improvement in coding technology has a tendency to
decrease the bit rate. Some multimedia services are analyzed from the bit rate point of view. This
paper shows how LTE technology extends capabilities of multimedia services.
UVOD
Tema ovog rada je dosta obimna ali i aktuelna, tako da zahtijeva da se oblast multimedije i
multimedijalnih usluga ujedini sa tehnolokim aspektom LTE mree. Multimedijalne usluge
predstavljaju novi nain izraavanja osjeaja i dijeljenja ivotnih iskustava u globalnoj zajednici.
Meutim, multimedijalne usluge istovremeno zahtijevaju prijenos znaajne koliine podataka, a
samim tim i irokopojasnost u mrenom povezivanju te zadovoljavajuu procesorku snagu u
krajnjim terminalima. Analizirajui sadanje trendove razvoja komunikacijskih tehnologija sasvim
je oito u ovom trenutku da je kljuna primjena multimedijalnih usluga okrenuta prema korisnicima
mobilnih terminala.
Razvoj mobilnih mrea sljedee generacije predstavlja osnovu za uvoenje irokopojasnog
mobilnog pristupa i zadovoljenje zahtjeva korisnika za sve veim protocima i kvalitetom servisa.
LTE (eng. Long Term Evolution) tehnologija predstavlja evoluciju postojeih mobilnih sistema, i
kao takva nudi nekoliko vanih prednosti, kako za potroae, tako i za operatere: performanse i
kapacitet, jednostavnost izgradnje i upravljanja mreama sljedee generacije, irok opseg
terminala,... U uvodnom poglavlju objanjenja je tehnoloka osnova LTE mree, zatim njene
tehnoloke mogunosti sa aspekta arhitekture, te je dat prikaz najvanijih karakteristika LTE radio
interfejsa, sa posebnim osvrtom na prenosne eme, scheduling, vie-antenski prijenos i fleksibilnost
spektra. Analizirana je problematika poboljanja performansi i kapaciteta sistema, iskorienosti
radio resursa i smanjenja potronje snage. U radu su izloene i najvanije osobine OFDMA i
SCFDMA tehnologija, kao i MIMO tehnike prijenosa. U narednom poglavlju definisani su pojam
multimedije i njeni elementi, te dat je osvrt na multimedijalne usluge LTE mree.
LTE predstavlja novi 3GPP standard za prijenos podataka u irokopojasnim mobilnim mreama, na
putu ka etvrtoj generaciji (4G) mobilnih mrea. Osnovne karakteristike LTE-a zasnovanog na
koritenju OFDM radijske pristupne tehnologije i vieantenskih rjeenja (MIMO) ukljuuju
ostvarivanje velikih brzina prijenosa (isprva do 150 Mbit/s, kasnije ak i do 1 Gbit/s) uz vrlo malo
kanjenje pri prijenosu i uspostavi konekcije (do 10 ms), a sve uz mogunost istodobnog pruanja
irokopojasnog pristupa velikom broju korisnika mobilne mree.
6
Veliku prednost u uvoenju LTE tehnologije predstavlja njena fleksibilnost, posebice po pitanju
koritenja razliitih frekvencijskih opsega (od trenutano aktualnih, do nekih novih, npr. 700 MHz
ili 2,6 GHz) uz razliite dostupne irine pojasa (od 1,4 do 20 MHz). Vano je napomenuti i
pojednostavljenu arhitekturu samog sustava zasnovanu na evoluiranoj jezgrenoj mrei (EPC) i allIP rjeenju, kao i olakani i automatizirani nadzor i upravljanje nad samom mreom. LTE
tehnologija prola je prilino brz proces od standardizacije do dananje komercijalne realizacije . Po
prvi puta govorimo o globalnom, ope prihvaenom standardu, i to od strane brojnih proizvoaa
opreme i terminala kao i mobilnih operatera diljem svijeta.
Dananji multimedijalni komunikacijski kanali koji ukljuuju video telefoniju, multimedijalno
poruivanje, kratke tekstualne poruke, glasovno i video poruivanje, konferencijsku vezu i jo
mnogo toga tretiraju se u industriji kao pojedinane sesije. Korisnici ele komunikacijske usluge
koje su im zabavne te im pomau iskazati njihove osjeaje, ali koje takoer zadovoljavaju njihove
praktine potrebe, sve u komunikacijskom stilu na koji su se ve navikli. Ponuditi tritu nove
usluge na brz i inovativan nain danas je esencijalno pitanje za telekomunikacijsku industriju.
Telekomunikacijske sisteme budunosti karakterizira realiziranje paradigme po kojoj pokretni
korisnici mogu koristiti bilo koju uslugu, bilo gdje, bilo kada i sa zadovoljavajuim performansama,
te konvergencija prema jedinstvenoj IP (eng. Internet Protocol) infrastrukturi. Mree sljedee
generacije su zamiljene kao platforma za realiziranje paradigme pruanja usluga sa kvalitetom kao
u tradicionalnim govornim komunikacijama kao to su: kontinuiranost korisnike sjednice koja je u
toku, koritenje usluge bez prekida i visoka razina iskustvene kvalitete. Najvei izazov je osigurati
kvalitetu usluge na visokoj razini usprkos pokretljivosti korisnika, ali i razliitim QoS i
stvarnovremenskim zahtjevima razliitih multimedijskih usluga.
1.Metodoloki okvir rada
Svjedoci smo veoma brzog razvoja tehnologija za mobilne i irokopojasne beine

komunikacije zapoetog velikim uspjehom GSM sistema. Dananji ivot bi teko mogao da se
zamisli bez mobilnih telefona, a nove tehnike irokopojasnih beinih komunikacija najavljuju
njegovo dalje radikalno unaprijeenje. Pristup obilju informacija, obogaenih multimedijalnim
sadrajem, polako ali sigurno postaje svakodnevna realnost, a mogunost da se tim informacijama
pristupi jednostavno, brzo, sa svakog mjesta i u bilo kom trenutku prua naim ivotima sasvim nov
kvalitet. Sve vei protoci i dometi koji se ostvaruju u mobilnim i beinim komunikacijama otvaraju
sasvim nove mogunosti interakcije, ne samo sa izvorima informacija, nego i meu ljudima uopte.
1.1.Problem istraivanja
Mobilna telefonija i irokopojasne beine komunikacije svrstavaju se u red tehnologija koje
su duboko prodrle u svakodnevni ivot. Moe se rei da je razvoj ovih tehnologija imao
civilizacijski upliv u razvoj savremenog ovjeanstva. Najnoviji ureaji i sistemi po pravilu koriste
tehnike ija je realizacija po pristupanim cijenama do skora bila nezamisliva. U ovom razvoju,
danas najveu perspektivu imaju WiMAX , LTE, i 4G mobilni sistemi. Da li e jedna od njih
prevagnuti ili e prodavai opreme uspjeti da pomire partikularne interese i formiraju jedinstven
sistem, ostaje da se vidi. injenica je da nijedna od njih jo nije doivjela pravu poslovnu zrelost i
da se za komercijalno uspjenim poslovnim modelom jo uvek traga.
1.2. Predmet istraivanja

Na osnovu uoenog problema istraivanja moemo definisati predmet istraivanja kao:
razvoj novih mobilnih sistema baziranih na LTE sistemu, zahvaljujui kojima e i usluge
napredovati i koji e unaprijediti kvalitet komunikacije, te doprinjeti ivotu savremenog ovjeka.
1.2.1. Kategorijalno-pojmovni sistem
Kategorijano-pojmovni sistem je bitno odrediti za svaku vrstu istraivanja. Najprije je potrebno,

definisati pojmove: telekomunikacijski saobraaj, mobilne tehnologije, telekomunikacijska usluga,
mobilni telefon te davatelj usluga. Telekomunikacijski saobraaj predstavlja prijenos razliitih
oblika informacija (govor, tekst, raunarski podaci, video, multimedija) putem telekomunikacijske
mree (ine i beine) prema utvrenim protokolima i pravilima odvijanja saobraaja. U najirem
smislu, mobilne tehnologije obuhvataju elektronike ureaje informatike ili komunikacijske
namjene koji se mogu koristiti u pokretu, to jest i onda kada ureaji ili njihovi korisnici nisu
smjeteni na fiksnoj lokaciji. Telekomunikacijska usluga je usluga prijenosa, slanja ili primanja
znakova, signala, pisanog teksta, slika, govora i zvukova ili priopenja bilo koje prirode koja se
prua inim, svjetlosnim, beinim ili drugim elektromagnetskim sistemima ukljuujui
omoguavanje upotrebe tih sistema kao cjeline ili djelomino davanjem u najam, prodajom ili na
drugi nain. Mobilni telefon prijenosni je elektroniki ureaj za komuniciranje na vee ili velike
udaljenosti. Davatelj internetskih usluga je kompanija ili organizacija namijenjena omoguavanju
pristupa (pravnih ili fizikih osoba) Internetu, uz naplatu ili besplatno.
1.3. Ciljevi istraivanja

Poueni neuspjehom 3G-a, zbog opredjeljenja na CDMA, i velikom popularnou WiMAXa, 3GPP grupacija se opredmjelila za razvoj nove tehnologije pod nazivom Long Term Evolution
LTE. Ova tehnologija je praktino odgovor 3GPP-a na WiMAX i vrlo mu je slian. Iako kasni
nekoliko godina za WiMAX-om, zbog ambicioznih planova i paljivo odabranih koncepcijskih i
tehnikih rjeenja predstavlja ravnopravnog takmiara u borbi za trite irokopojasnih beinih
komunikacija. Vana prednost LTE-a je u tome to jedan od ciljeva u njegovom razvoju predstavlja
oslonac na postojei GSM-3G ekosistem. Pored ovoga, ciljevi vezani za servise podrazumijevaju
snanu podrku VoIP-u putem visokog vrnog protoka (do 100 Mb/s) i malog kanjenja (<10 ms). U
domenu radio prenosa cilja se na vee protoke na rubnim dometima (u odnosu na WiMAX) i
generalno poveanje spektralne efikasnosti sa znaajnim osloncem na MIMO tehniku. Od WiMAXa su preuzeti i unaprijeeni principi spektralne prilagodljivost i potpunog oslonca na IP protokol.
1.4.Sistem hipoteza
U okviru sistema hipoteza, navode se generalna hipoteza, a poslije nje i posebne hipoteze,
kao i sistemi varijabli i indikatora.
1.4.1.Generalna hipoteza
Veliki uticaj na ivot ljudi ima razvoj mobilnih sistema koji pruaju velike brzine prenosa, a
samim time i nove kvalitetnije usluge.
1.4.2.Posebne-pojedinane hipoteze
Pruanje veih brzina prenosa u odnosu na ranije mree
Smanjenje kanjenja
Vea pokrivenost
1.4.3.Sistem varijabli
Varijabla je promijenjiva veliina o kojoj neto tvrdimo, a koja se moe kvalitativno ili kvantitativno
mjeriti. Sistem varijabli koji e biti koritene u ovom radu, sastoji se od slijedeih vrsta varijabli:
Kvalitativne i kvantitativne varijable,

Zavisne i nezavisne varijable,
Atributne varijable,
Jednodimenzionalne i viedimenzionalne varijable.
1.4.4.Sistem indikatora
Indikatori koji se pojavljuju ili su koriteni u ovom radu su:
10
Usporedba LTE sistema sa ranijim sistemima

Predvianja razvoja LTE mobinih sistema u budunosti
1.5.Nain istraivanja
Metodologija u najkraem smislu predstavlja nain na koji se dolazi do strunih i naunih
saznanja. Metodologija je, u irem smislu, nauka cjelokupnosti svih oblika i naina istraivanja
pomou kojih se dolazi do sistematskog i objektivnog naunog znanja, ili nauna disciplina u kojoj
se kritiki ispituju i eksplicitno izlau razliite opte i posebne naune metode. Od zavrnog rada se
oekuje obogaenje sadraja kroz koritenje naunih metoda.
U ovom zavrnom radu koriteno je vie metoda a dominiraju:
Metoda deskripcije;
Metoda analize;
Komparativna metoda
Historijska metoda
1.6.Vremensko i prostorno odreenje istraivanja

Vremensko razdoblje istraivanja LTE sistema poinje krajem 1990-tih godina i odnose se na
globalno podruje, odnosno prostorno odreenje istraivanja nije ogranieno.
11
2. LONG TERM EVOLUTION - LTE
2.1.
Uvodno razmatranje
Razvoj savremenih mobilnih tehnologija koji pratimo kroz protekla tri desetljea hvata sve bri
zamah pojavom svake nove tehnoloke generacije. Prve celularne mree (npr. NMT, AMPS i
TACS, danas poznate i kao prva generacija, tj. 1G) zasnovane na analognom FDMA pristupu i
govornim uslugama, razvijane su sedamdesetih godina prolog stoljea, a komercijalno su
pokrenute poetkom osamdesetih (npr. NMT 1981.). Ve kod mrea druge generacije (GSM, D AMPS, PDC, IS-95) koritenih za digitalni prijenos govora i podataka koritenjem TDMA ili
CDMA pristupa, ciklus razvoja se skrauje na ispod 10 godina. Tako je standardizacija GSM
tehnologije zapoela 1982., dok se prve GSM mree se pojavljuju 1991.
Slijedei unaprjeenja nastala uvoenjem paketskog prijenosa podataka u 2G mreama (isprva
GPRS, kasnije i EDGE) te temelje postavljene od strane Meunarodne telekomunikacijske unije
(eng. ITU - International Telecommunications Union) kroz okvir za globalne 3G standarde (IMT2000), tokom devedesetih se intenzivno standardiziraju i 3G tehnologije. Tako se krajem 1998.g.
formira Projekt partnerstva za treu generaciju (3GPP eng. Third Generation Partnership Project)
saradnja vie telekomunikacijsko-standardizacijskih tijela iz svih dijelova svijeta, koja razvija
tehnike specifikacije za WCDMA (eng. Wideband Code Division Multiple Access) pristup u FDD i
TDD modu UMTS sustava.
Prve komercijalne 3G mree pokrenute su 2001.godine u Japanu i 2003. u Europi. Danas smo
svjedoci uspjene evolucije WCDMA mrea uvoenjem brzog paketskog pristupa (HSPA eng.
High Speed Packet Access) kroz kontinuirana unaprjeenja koja donose nova izdanja 3GPP
specifikacija (Release 5: HSDPA, Release 6: HSUPA, Release 7 i 8: HSPA+). Upravo je 3GPP
standardizacijsko tijelo koje je odgovorno za nastanak i razvoj LTE standarda kao nove tehnologije
na putu k mobilnim mreama etvrte generacije (4G).
12
Izvor: T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup
Slika 1. Evolucija 3GPP tehnologija

U studenom 2004. godine, 3GPP grupa za tehnike specifikacije radijskih suelja (TSG RAN)
organizira prvu radionicu na temu dugorone evolucije 3G radijskog suelja. Ta radionica
predstavlja polazinu taku u razvoju LTE standarda. Preko 50 istraivakih instituta, operatora i
proizvoaa opreme, a meu njima i Ericsson, iznijelo je svoje poglede i prijedloge vezane uz
evoluciju UMTS zemaljske radijske pristupne mree (UTRAN eng. UMTS Terrestrial Radio
Access Network). Ve tada su definirani osnovni zahtjevi: smanjeni trokovi po bitu informacije,
visoke brzine prijenosa uz malo kanjenje, poboljano pruanje velikog broja usluga, fleksibilnost
upotrebe razliitih frekvencijskih opsega, pojednostavljena arhitektura, otvorena suelja, umjerena
potronja snage u terminalima. Zakljueno je i da evoluirana mrea mora donijeti znatna
unaprjeenja kako bi opravdala standardizacijske napore.
Na temelju zakljuaka ove radionice te uz iroku podrku lanica 3GPP-a, krajem iste godine
pokrenuta je studija izvodivosti iji je cilj bio razvoj okvira za evoluciju postojee 3GPP radijske
pristupne tehnologije prema novoj tehnologiji visokih brzina prijenosa i niskog kanjenja,
optimiziranoj za paketni prijenos. U proljee 2005. godine 3GPP grupa za tehnike specifikacije
arhitekture sustava (TSG SA) pokrenula je pratee istraivanje, budui da je zakljueno kako e
novo radijsko LTE suelje zahtijevati i odgovarajuu evoluiranu arhitekturu sustava (SAE eng.
System Architecture Evolution).1
T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup, str. 63
13
Paralelno s intenzivnim istraivanjima predvoenim 3GPP radnim grupama (RAN WG1-5, SA

WG2), pokrenuta je i inicijativa za mobilne mree slijedee generacije (NGMN eng. Next
Generation Mobile Networks), koje provodi sedam velikih svjetskih mrenih operatora. Cilj te
inicijative je definiranje usklaene vizije tehnoloke evolucije nakon 3G za konkurentno pruanje
irokopojasnih beinih usluga. Poetkom 2006. godine ova inicijativa izala je sa svojim
prioritetima kljunih karakteristika, preporukama i detaljnim zahtjevima na budue tehnologije, uz
veliki naglasak na trokove vezane za intelektualna prava (IPR eng. Intellectual Property Rights).
Tokom 2007. LTE tehnologija je napredovala od studije izvodivosti prema prvom izdanju tehnikih
specifikacija pokrenuta je nova (36.) serija specifikacija pod nazivom "Evolved UTRA (LTE)
aspects". Prvi kljuni korak razvoja LTE standarda predstavljalo je odobravanje specifikacija
fizikog sloja (zranog suelja) zasnovanog na OFDMA pristupu. Koncem 2008. konano je
odobreno "zamrzavanje" LTE standardiziranih funkcionalnosti kao dijela 8. izdanja (Release 8)
3GPP specifikacija, ime su one postale dovoljno stabilne za komercijalnu izvedbu.
Niz operatora pokazao je veliku opredijeljenost za upotrebu LTE tehnologije pa je efikasan i brz
ciklus razvoja novog standarda (svega 5 godina) omoguio realizaciju planova rane implementacije
ve krajem 2009.godine. Ovdje je bitno je naglasiti da po prvi puta imamo priliku da zaivi jedan
stvarno globalni telekomunikacijski standard. Naime, ak i operatori koji koriste 3G tehnologije
izvan 3GPP svijeta (npr. CDMA 2000 u Americi i Aziji ili TD-SCDMA u Kini) prihvaaju LTE kao
tehnologiju za evoluciju svojih mrea.
Slika 2. LTE - globalno prihvaen standard
14
Kako se razvoj tehnologije nastavlja ubrzavati, tako se i 3GPP fokusira na daljnje poboljavanje
LTE standarda radi osiguravanja njegove optimalne uinkovitosti u budunosti. To ukljuuje i
razvoj novih specifikacija za LTE-Advanced (kao dio 10. izdanja specifikacija, Release 10, koje se
oekuju ve poetkom 2011.) ija daljnja unaprjeenja zapravo odgovaraju etvrtoj generaciji
mobilnih sustava (4G) prema zahtjevima koje ITU postavlja pod nazivom "IMT Advanced".
2.2. Motivacija i ciljevi LTE sistema

Danas smo svjedoci nagle promjene u nainu koritenja interneta - umjesto prethodne usmjerenosti
na informaciju i sadraj sve bitniji postaje aspekt komunikacije, a samim tim i potreba stalne
povezanosti. irokopojasni pristup internetu postaje jedna od osnovnih potreba dananjeg svijeta, a
u njegovom razvoju sve vei udio zauzima mobilni irokopojasni pristup. Predvianja (Slika 3)
pokazuju da je do 2012.godine u svijetu vie od 1,8 milijardi pretplatnika irokopojasnog pristupa,
od ega bi ak dvije treine bili mobilni korisnici.
Izvor: OVUM, Strategy Analytics, HAKOM, Cullen International
Slika 3. Predvianja rasta irokopojasnog pristupa u svijetu ( izvori: OVUM, Strategy Analytics,
HAKOM, Cullen International)
15
Dananji rast udjela mobilnog internata moemo zahvaliti prvenstveno 3G tehnologiji brzog
paketskog pristupa (HSPA), a razlozi lee u velikom zamahu u pogledu ostvarenog prometa,
atraktivnim cijenama (na razini cijena fiksnog pristupa) i paketima (npr. pretplata uz raunalo) te
velikom broju dostupnih ureaja (USB modemi, podatkovne kartice, kuni usmjernici, kamere).
Bitan element u cijeloj prii je i kontinuirana evolucija tehnologije koja poveava maksimalne
brzine i kapacitet sustava. Zahtjevi i oekivanja korisnika neprestano rastu zbog novih zahtjevnijih
aplikacija, (npr. VoIP, mobilna TV, online igre, video na zahtjev i sl.), ali i elje za jednostavnijim
koritenjem (npr. uz manje vrijeme ekanja i bri odziv). Operatori, s druge strane, tee to
uinkovitijem nainu pruanja usluga (smanjeni trokovi po bitu informacije) uz zadravanje
prihoda i smanjenje trokova izgradnje i odravanja. Sve to djeluje kao pokreta dugorone
evolucije 3G sustava kroz uvoenje nove, fleksibilnije tehnologije (LTE).
Kljuni ciljevi s aspekta performansi i mogunosti koje 3GPP stavlja pred LTE su: 2
visoke brzine prijenosa cilja se na vrne brzine prijenosa podataka vee od 100 Mbps u
silaznoj vezi, odnosno 50 Mbps u uzlaznoj vezi, te ostvarivost 2-3 puta veih brzina na rubu
elije u odnosu na HSPA Release 6,
smanjenje vremena ekanja niska latencija (ispod 10 ms) u korisnikoj ravnini poradi
poboljanja performansi protokola u viim slojevima (npr. TCP) kao i smanjenje kanjenja
povezanog s procedurama u kontrolnoj ravnini (npr. uspostava sjednice/sesije, ispod 100 ms)
visoka spektralna efikasnost (bps/Hz/site) 2-3 puta vea u odnosu na HSPA Release 6,
umjerena potronja snage u terminalima,
fleksibilnost upotrebe razliitih frekvencijskih opsega mogunost upotrebe raznih
frekvencijskih podruja (bilo ve postojeih ili novih), uz iroku mogunost izbora irine
pojasa (1,4; 3; 5; 10; 15 ili 20 MHz), te izbor izmeu FDD ili TDD moda rada,
pojednostavljena arhitektura manje vorova, a time i manje signalizacije, koritenje samo
paketske domene (all-IP rjeenje),
pojednostavljeno odravanje podrka za samo-organizirajue mree (SON eng. Self
Organizing Networks), npr. mogunost automatske konfiguracije,
isplativa migracija sa trenutanih mrea - mogunost ponovnog koritenja dosadanjih
investicija.
2
T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup,str.65
16
Slika 4. Glavni LTE ciljevi
2.3. Osnovne karakteristike LTE standarda

LTE je prvi put predstavljen u 3GPP specifikaciji Rel-8. Neki od najznaajnijih zahtjeva su:
brzine downlink-a vee od 100 Mbps, brzine uplink-a minimum 50 Mbps i povratno vrijeme
u radio pristupnoj mrei manje od 10 ms,
mogunost fleksibilnih irina opsega od 1,4 MHz do 20
MHz u novim i postojeim
opsezima spektra,
mogunost rada u Frequency Division Duplex (FDD) i Time Division Duplex (TDD) modu,
mogunost handover-a i rominga sa postojeim mobilnim mreama, ime se obezbjeuje
pokrivenost za sve pretplatnike mobilne telefonije od samog poetka.
U tabeli 1 prikazane su osnovne karakteristike LTE standarda.3
Tabela 1. Osnovne karakteristike LTE standarda
Izvor: http://lteworld.org
http:// lteworld.org
17
Brzina prijenosa podataka

Jedno od glavnih svojstava mobilne mree je njena vrna ili maksimalna brzina prijenosa (peak data
rate). To je maksimalna propusnost po korisniku uzimajui u obzir da je cijela irina pojasa
dodijeljena pojedinom korisniku sa maksimalnim brojem podranih antena. Kod LTE ona iznosi
299.6 Mbit/s za prijenos podataka i 75.4 Mbit/s za slanje, uz irinu pojasa od 20 Mhz. Brzina ovisi o
broju antena na baznim stanicama, a prva verzija LTE podrava MIMO(Multiple-Input MultipleOutput) shemu sa po najvie etiri antene za prijenos i etiri za primanje podataka.
Latencija
LTE omoguuje 200 korisnika po eliji uz raspodjelu spektra do 5 Mhz. Latencija korisnike
ravnine (User plane latency) se definira kao prosjeno vrijeme izmeu slanja paketa podataka i
primanja podatka na fizikom sloju uz potvrdu prijenosa (ACK). Kod LTE mree jednosmjerno
vrijeme prolaza paketa izmeu IP sloja od UE (korisnike opreme) i IP sloja od mree pristupa
radiovezi - trebalo bi biti manje od 5 ms u optimalnim uvjetima. Latencija kontrolne ravnine
(Control plane latency) se mjeri kao vrijeme potrebno za tranziciju izmeu dva glavna LTE stanja,
pasivnog (idle) i aktivnog (connected), a kod LTE ona iznosi do 100ms.
irina pojasa (Bandwith rangings)

LTE podrava promjenjivu i fleksibilinu irinu pojasa od 5, 10, 15, 20 MHz. Takoer radi vee
fleksibilnosti podrane su i irine pojasa manje od 5 MHz npr., 1.25 MHz, 1.6 MHz, 2.5 MHz.
1.25Mhz je pogodna za koritenje ve postojeeg pojasa, kao to je GSM, a predvia se da e tokom
narednih godina LTE zamijeniti GSM. Bandwith ovisi o koliini dostupnog spektra. Npr., 2.6 GHz
e biti mogue razviti na 20 MHz nositeljima i time e se uvidjeti puni uinak LTE-a.
18
Mobilnost i pokrivenost
LTE je predviena da podrava brzine do 350 km/h, ali i do 500 km/h ovisno o frekvencijskom
pojasu. Optimalna brzina je od 0-15 km/h, a visoka brzina od 15km/h-120km/h je podrana sa
visokim performansama. Pokrivenost tj. veliina elija je od 5-100km sa neznatnom degradacijom
iznad 30 km radijusa.
Frekvencijski pojasi
LTE standard se koristi na razliitim frekvencijskim pojasevima. U Sjevernoj Americi se planiraju
koristiti 700 i 1700 MHz, u Europi 800, 1800, 2600, u Aziji 1800 i 2600 MHz, a 1800 u Australiji.
Kao rezultat javlja se situacija da ureaj iz neke zemlje nee raditi u drugoj zemlji. Korisnici e
trebati multi-band ureaj.
MBMS
Servisi multimedijskog odailjanja (Multimedia Broadcast/Multicast Services) omoguuju
odailjanje istog sadraja prema veem broju korisnika koji se nalaze u podruju MBMS usluge.
MBMS proiruje postojeu 3GPP arhitekturu uvoenjem MBMS komunikacijskih usluga i MBMS
korisnikih usluga. Komunikacijske usluge odailju pakete veem broju primatelja putem IP-a
koristei minimalne resurse mree i radioveze te pruaju efikasan nain distribucije multimedijskog
sadraja mobilnim telefonima. Korisnike usluge omoguuju streaming usluge, neprekidan tok
audio i video podataka do korisnikih ureaja, te usluge preuzimanja podataka.
Radijsko suelje s prospajanjem paketa (Packet Switched)

LTE je u potpunosti dizajniran kao paketno orijentiran vieusluni sustav bez upotrebe protokola
mree sa prospajanjem linija (Circuit-switched). U PS komunikaciji svaki paket podataka ima
odreenu adresnu destinaciju i poslan je preko zajednikog poiljateljskog resursa.
19
PS je metoda mrenih komunikacija koja grupira sve prenesene podatke, bez obzira na sadraj, vrstu
ili strukturu, u odgovarajue veliine blokova nazvane paketima. Znaajke PS-a je promjenjivi bitrate tokova podataka preko zajednike mree. Kada prolaze mrene adaptere, switcheve, rutere i
ostale mrene vorove, paketi ekaju u bufferu - to rezultira promjenjivim kanjenjem i propusnosti
ovisno o optereenju u mrei. Kontrast PS-u je CS (circuit switching) metoda koja uspostavlja
ogranieni broj veza stalne brzine prijenosa i konstantne latencije izmeu vorova za uporabu
tijekom komunikacijske sesije.
Jedan od najbitnijih elemenata u implementaciji LTE mrea bit e dostupnost i cijena frekvencijskog
spektra. Slika 5 prikazuje danas identificirane LTE frekvencijske pojaseve. Osim navedenih
frekvencijskih podruja, moe se oekivati da e znaajnu ulogu za implementaciju LTE tehnologije
imati i pojas koji se oslobaa prelaskom emitiranja televizijskog programa s analogne na digitalnu
tehnologiju (tzv. digitalna dividenda) - u Europi je rije o podruju 790-862 MHz. Prema inicijativi
Europske komisije, za FDD mod rada na raspolaganju e biti dostupno 30 MHz upareno za silaznu
(791-821 MHz) i uzlaznu vezu (832-863 MHz), dok je u sluaju TDD moda rada predvieno
neuparenih 65 MHz (797-862 MHz).
Izvor: T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup,str 66
Slika 5. Identificirani LTE frekvencijski pojasevi
20
2.4. Tehnoloki pregled LTE tehnologije

2.4.1. Tehnologije viestrukog pristupa kod LTE
Kljune tehnologije kojima se omoguuje postizanje visokih brzina prijenosa ukljuuju radijsko
suelje temeljeno na OFDM (eng. Orthogonal Frequency-Division Multiplexing) pristupu, upotrebu
vie-antenskih rjeenja (MIMO eng. Multiple Input, Multiple Output) te fleksibilnost upotrebe
frekvencijskog spektra.
2.4.1.1. OFDMA
Jedan od kljunih elemenata LTE mree je koritenje ortogonalnog multipleksiranja frekvencijskim
odvajanjem OFDM (Orthogonal
Frequency
Division
Multiplex)
sa OFDMA
(Orthogonal
Frequency Division Multiplex Access) u silaznoj (downlink) vezi te viestrukog pristupa s

frekvencijskom raspodjelom na jednom nositelju SC-FDMA (Single Frequency Division Multiple
Access) u uzlaznoj vezi (uplink).
OFDMA distribuira podnositelje razliitim korisnicima istovremeno tako da viestruki korisnici
mogu istodobno primati podatke. OFDM je vrsta prijenosa koja je otporna na frekvencijski
selektivno slabljenje. Koristi veliki broj nositelja (eng. carriers) smjetenih jedan blizu drugoga. Ti
signali bi se obino preklapali jedni s drugima, ali kako su signali meusobno ortogonalni ne dolazi
do smetnji. Osnovna ideja je da se tok podataka podijeli u N paralelnih tokova kako bi se smanjio
protok podataka, a svaki od tih manjih protoka se prenosi preko svog podnositelja (eng. subcarrier).
Ovi nositelji meusobno su ortogonalni tako to je izmeu njih biran odgovarajui frekvencijski
razmak gdje maksimum signala svakog od podnositelja odgovara nulama svih ostalih signala. Na taj
nain je dozvoljeno spektralno preklapanje meu nositeljima, jer e ortogonalnost osigurati da
prijemnik bude u mogunosti razdvojiti OFDM podnositelje. Ovako se postie bolja spektralna
efikasnost koritenjem jednostavnog multipleksa sa frekvencijskom raspodjelom. 4
LTE RADIO INTERFEJS, INFOTEH-JAHORINA Vol. 10, Ref. B-II-1, p. 129-133, March 2011.
21
Izvor: Erik Dahlman, Anders Furuskr, Ylva Jading, MagnusLindstrm and Stefan Parkvall, Key features of the LTE
radiointerface, Ericsson Review No. 2, 2008.
Slika 6. OFDM podnositelji
2.4.1.2. SC-FDMA
Osnovno obiljeje SC-FDMA pristupa je da pojedini korisnik dobiva kontinuirani skup podnositelja
(koji onda djeluju kao jedan iri nositelj). Osnovna motivacija za takav pristup je smanjenje
potronje baterije u mobilnom terminalu zbog manjeg odnosa vrne i prosjene snage (PAPR eng.
Peak to Average Power Ratio), a time i boljeg pokrivanja u uzlaznoj vezi. Shodno tome, LTE na
uplink-u koristi SC-FDMA (Single Carrier FDMA). Ovo rjeenje ima manji dinamiki opseg nego
klasian OFDM, to rezultira u energetski efikasnijim i manje sloenim terminalima.
Na slici 7 prikazano je kako se serija QPSK simbola mapira po vremenu i frekvenciji koristei dvije
razliite modulacione eme. Radi jednostavnosti, u primjeru su koritena samo 4 subcarrier-a u toku
dva simbolska perioda, sa podacima predstavljenim QPSK modulacijom. LTE signali su
raspodijeljeni u jedinice od 12 susjednih subcarrier-a koje se nazivaju resursni blokovi (RB Resource Blocks) i koji traju 0,5 ms, i obino sadre 7 simbola. Tip koritene modulacije moe biti
QPSK, 16QAM ili 64QAM. 5
LTE RADIO INTERFEJS, INFOTEH-JAHORINA Vol. 10, Ref. B-II-1, p. 129-133, March 2011
22
radiointerface, Ericsson Review No. 2, 2008.
Slika 7. OFDMA i SC-FDMA prijenos
Najoiglednija razlika izmeu ove dve eme je ta to OFDMA prenosi 4 QPSK simbola podataka
paralelno, jedan po svakom subcarrier-u, dok SC-FDMA prenosi 4 QPSK simbola serijski pri 4
puta veoj brzini, pri emu svaki simbol zauzima propusni opseg od N 15 kHz. Vizuelno,
OFDMA signal se prenosi po vie nosioca, dok SC-FDMA signal izgleda kao da se prenosi preko
jednog nosioca, to objanjava SC u nazivu. Treba napomenuti da je duina OFDMA i SC-FDMA
simbola ista (66,7 s), meutim SC- FDMA simbol ima N podsimbola koji predstavljaju moduliui
podatak.6
Implementacija OFDM tehnike je razmjerno jednostavna. OFDM odailja se tipino izvodi
koritenjem inverzne brze Fourierove transformacije (IFFT), ija sloenost nije velika. Cikliki
prefiks se dodaje svakom simbolu prije odailjanja kako bi se zadrala ortogonalnost uz
minimiziranje meu-simbolne interferencije. Koritenjem inverzne brze Fourierove transformacije
prijemnik moe potpuno detektirati odaslani signal, uz pretpostavku da je maksimalno rasprenje
kanjenja (eng. delay spread) u radijskom kanalu krae od duine dodanog ciklikog prefiksa.
Erik Dahlman, Anders Furuskr, Ylva Jading, MagnusLindstrm and Stefan Parkvall, Key features of the LTE
radiointerface, Ericsson Review No. 2, 2008
23
radiointerface, Ericsson Review No. 2, 2008
Slika 8. Implementacija OFDM tehnike uz pomo IFFT/FFT u odailjanju i prijemu
Svaki od podnositelja nosi jedan OFDM simbol koji sadri informacijske bitove modulirane QPSK,
16QAM ili 64QAM modulacijom (dakle imamo 2,4 ili 6 bita po simbolu). Modulacija vieg reda je
osjetljivija na smetnje te zahtijeva bolje radijske uvjete, tj. bolji odnos snage nositelja prema
interferenciji (C/I eng. Carrier to Interference).
Slika 9. LTE podrane modulacije
Mijenjanjem broja podnositelja mogua je podrka za razliite pridjeljenje irine frekvencijskog

pojasa, od 1,4 MHz sve do 20 MHz. Pri tome je granularnost definirana na razini jednog resursnog
bloka (RB eng. Resource Block) kojeg predstavlja 12 podnositelja od 15 KHz (dakle ukupno 180
KHz). Centralni blok od 6 RB-a oko istosmjernog nositelja (eng. DC carrier) predstavlja minimum
zauzea, dok se koritenjem vie RB-a s bonih strana moe izvesti irenje. Pojedinoj mobilnoj
stanici moe biti dodijeljeno maksimalno 100 RB-ova (ostatak 20 MHz pojasa otpada na filtriranje i
zatitni pojas), a dodijeljeni RB-ovi u silaznoj vezi ne moraju biti kontinuirani.
24
Slika 10. Promjenjiva irina frekvencijskog pojasa
Kod uzlazne veze koristi se posebna izvedba OFDMA pristupa, takozvani pred-kodirani OFDMA,
odnosno SC-FDMA (eng. Single Carrier FDMA), ije je osnovno obiljeje da pojedini korisnik
dobiva kontinuirani skup podnositelja (koji onda djeluje kao jedan iri nositelj). Osnovna motivacija
za takav pristup je smanjenje potronje baterije u mobilnom terminalu zbog manjeg odnosa vrne i
prosjene snage (PAPR eng. Peak to Average Power Ratio), a time i boljeg pokrivanja u uzlaznoj
vezi.
Izvor: LTE RADIO INTERFEJS, INFOTEH-JAHORINA Vol. 10, Ref. B-II-1, p. 129-133, March 2011
Slika 11. Usporedba OFDMA i SC-FDMA pristupa
Koritenjem vie antena na TX i RX strani mogue je ostvariti razliite dobitke. Oblikovanje

dijagrama zraenja pri tom osigurava vei odnos signal-um te time i bolje pokrivanje, dok se
vieslojni prijenos moe iskoristiti za ostvarivanje veih brzina prijenosa. Prijelaz izmeu razliitih
tehnika moe biti dinamiki.
Slika 12. Vie-antenske tehnike kod LTE
25
Dijagram zraenja oblikujemo tako da mijenjamo faze signala izmeu pojedinih antena i na taj nain
laticu zraenja usmjeravamo prema ciljanom korisniku (time se smanjuje interferencija u ostatku
elije).
2.4.1.3. MIMO
Vieslojni prijenos, tj. viestruki ulaz viestruki izlaz je shema prijenosa gdje su i poiljatelj i
primatelj opremljeni sa viestrukim antenama. MIMO sustavi ine vaan dio LTE mree koji je
potreban za postizanje ambicioznih potreba vezanih uz poboljanje propusnosti i spektralne
efikasnosti. Odnosi se na uporabu viestrukih antena na strani odailjaa i prijemnika. Za LTE
silaznu vezu najee se koristi dvije odailjake antene na baznoj stanici i dvije prijemne antene na
terminalu. Maksimalan broj antena zasad je 4x4 to dovodi do najviih brzina (300 Mbps uzlazna
veza i 75 Mbps silazna veza). Koritenje tehnologije vie-antenskih rjeenja omoguuje koritenje
prostorne domene kao nove dimenzije. To je kljuno u potrazi za viim spektralnim efikasnostima.
Tri su osnovna principa viestrukih antena:
koritenje prostorne raznolikosti to pruaju antene radi poboljanja otpornosti od slabljenja
signala kod prijenosa podataka
mogunost pruanja istovremene usluge prema vie korisinka koji se nalaze na razliitim
mjestima
odailjanje viestrukih signalnih tokova podataka na istom resursnom bloku koristei
prostornu dimenziju radio kanala. Tokovi podataka mogu pripadati jednom ili vie korisnika
na viestrukim prostornim slojevima stvorenih kombinacijom dostupnih antena (prostorno
multipleksiranje). Osnovni sluaj kod prostornog multipleksiranja je da svaka odailjaka
antena alje razliit tok podataka po pojedinom antenskom sloju i svaki od njih se prima na
pojedinoj prijemnoj anteni. Svaka prijemna antena moe primati tokove podataka od svih
odailjakih antena.
26
Izvor: UMTS Long Term Evolution (LTE), Rohde & Schwarz Products
Slika 13. Prostorno multipleksiranje koritenjem tehnika odailjake i prijemne raznolikosti (eng.
TX/TX diversity)
LTE primjenjuje razliite MIMO tehnologije kao to su SU-MIMO za jednog korisnika i MUMIMO za vie korisnika.
SU-MIMO shema koristi se na PDSCH kanalu, fizikom sloju koji je zaduen za prijenos podataka
od mree do korisnikih ureaja (UE). LTE sustav sa SU-MIMO prostornim multipleksiranjem ima
najviu brzinu do 150 Mbps kad koristi dvije odailjake antene te 300 Mbps sa etiri odailjake
antene. Kod downlink veze odnosi se na koritenje viestrukih odailjakih i prijemnih antena za
odailjanje vie nezavisnih tokova podataka istodobno jednom UE ureaju koristei iste resursne
blokove.
MU-MIMO ukljuuje istovremenu komunikaciju vie UE ureaja koji imaju zajedniku baznu
stanicu te koriste istu frekvenciju i vremenske resurse u istoj domeni. Sustav je podran i u silaznoj i
uzlaznoj vezi LTE standarda. U uzlaznoj vezi vor eNodeB uvijek moe omoguiti odailjanje vie
EU ureaja u istom vremensko-frekvencijskom resursu, to ini MU-MIMO odailjaku
konfiguraciju. MIMO se moe koristiti i u kombinaciji s oblikovanjem dijagrama zraenja.
27
Slika 14. Dobitak kapaciteta u sluaju vieslojnog prijenosa (MIMO)
Kombinacijom svih navedenih elemenata LTE zranog suelja mogue je ostvariti ciljane
performanse sustava. Maksimalne brzine prijenosa u silaznoj i uzlaznoj vezi ovisit e o konkretnoj
konfiguraciji one se poveavaju kasnijim koritenjem sloenijih MIMO konfiguracija (4 umjesto
2 predajne i prijemne antene, kasnije i 8), koritenjem modulacija vieg reda (64 QAM) i u uzlaznoj
vezi te poveanjem irine pojasa (bilo kombiniranjem vie pojasa, bilo irenjem do 100 MHz). Time
e biti ispunjeni i zahtjevi koji se stavljaju pred mree etvrte generacije (4G), to e se ostvariti u
sklopu LTE-Advanced tehnologije (3GPP Release 10).
2.4.1.4. FDD i TDD duplex sheme

LTE omoguava koritenje i uparenog spektra za FDD (Frequency-Division Duplex) i neuparenog
spektra za TDD (Time-Division Duplex) operacije. Radio komunikacijski sustavi morali bi biti
sposobni komunicirati tj. odailjati podatke istovremeno u oba smjera za to je potrebno da
korisnika oprema (UE) ili bazna stanica ima duplex shemu. Postoje dvije veze tj. smjera za
odailjanje, a to su silazna i uzlazna veza. Silazna veza oznaava prijenos podataka od eNodeB
vora ili bazne stanice do korisnikog ureaja, a uzlazna prijenos podataka od korisnikog ureaja
do eNodeB vora ili bazne stanice.
28
Izvor: 3G LTE Tutorial - 3GPP Long Term Evolution; http://www.radio-electronics.com/info/cellulartelecomms/ltelong-term-evolution/3g-lte-basics.php
Slika 15. Smjerovi silazne i uzlazne veze
Kod beinih i mobilnih telekomunikacija gdje je potreban istovremeni rad odailjaa i prijemnika,
koriste se FDD i TDD sustavi. FDD koristi dva kanala, jedan za odailjanje, a drugi za prijem.
Temelji se na ideji da se slanje i primanje signala postie istovremeno koristei dvije razliite
frekvencije. Omoguuje istovremeno slanje i primanje signala onda kada prijemnik nije prikljuen
na istu frekvenciju kao i odailjatelj. Mora postojati dovoljna odvojenost kanala izmeu frekvencija
primatelja i poiljatelja kako na prijemnika nebi utjecao odailjaki signal. Ta odvojenost se naziva
zatitnim pojasom.
TDD koristi jednu frekvenciju, ali dodjeljuje razliite vremenske odsjeke za odailjanje i primanje.
Kako FDD prijenosi zahtijevaju zatitni pojas izmeu frekvencija poiljatelja i primatelja, tako TDD
sheme zahtijevaju zaitno vrijeme ili zatitni interval izmeu slanja i primanja. Ono mora biti
dovoljno kako bi dozvolilo signalima koji putuju od udaljenog odailjaa da stignu prije nego to
zapone prijenos i prijemnik bude blokiran. Za sustave koji komuniciraju preko kratkih udaljenosti,
zatitno vrijeme je malo i prihvatljivo, ali moe zadavati problem kod udaljenih komunikacija. 7
3G LTE Tutorial - 3GPP Long Term Evolution; http://www.radio-electronics.com/info/cellulartelecomms/lte-longterm-evolution/3g-lte-basics.php
29
2.5. Arhitekturni koncept LTE sistema

Zahtjevi za smanjenje kanjenja i trokova upuuju na smislenost razmatranja arhitekture sistema
koja bi sadravala manje mrenih vorova, budui da se time smanjuje sveukupna koliina
procesiranja u vezi sa protokolima, broj interface-a kao i troak testiranja interoperabilnosti. Manji
broj vorova takoer rezultira u jednostavnijoj optimizaciji protokola radijskog interface-a. Da bi to
ostvarili, bit e potrebna potpuno nova arhitektura mree. Pri tome je vrlo vano postaviti granicu
izmeu funkcionalnosti pristupne i jezgrene mree (slika 16).
Izvor: Motorola LTE White paper, May 2009.
Slika 16. Topografija LTE mree
Cilj LTE-a je pruiti nesmetanu IP povezanost izmeu korisnike opreme (UE) i mree paketa
podataka (PDN), bez ikakvih prekida na aplikacijama krajnjih korisnika za vrijeme mobilnosti. Sam
pojam LTE obuhva evoluciju radio pristupa kroz E-UTRAN, ali takoer i evoluciju ne radijskih
aspekata pod nazivom sistemska arhitekturna evolucija (SAE) koja ukljuuje EPC mreu.
Pojmovima E-UTRAN i SAE zapravo se obaziremo na tehnologije prema specifikaciji 3GPP-a.
Mrea zasnovana na tim tehnologijama bit e smatrana EPS-om (Evolved Packet System), odnosno
evoluiranim paketskim sustavom.
30
2.5.1. EPS arhitektura
Izvor: New Infrastructure for a New Network; http://rtcmagazine.com/articles/view/101921
Slika 17. EPS arhitektura
EPS (eng. Evolved Packet System) se sastoji od EPC-a (eng. Evolved Packet Core) i E-UTRAN-a
(eng. Evolved UMTS Terrestrial Radio Access Network). Dakle, EPC je evoluirana paketska
jezgrena mrea, a E-UTRAN je evoluirana UMTS zemaljska radijska pristupna mrea. EPC nudi
pristup prema ostalim podatkovnim mreama, kao to je Internet, te operatorskim servisima, kao
npr., MBMS. Takoer upravlja funkcijama sigurnosti kao to su autentifikacija i dodjela kljueva,
prati pretplatnike informacije, naplatu i mobilnost prema drugim pristupnim mreama (GERAN,
UTRAN, CDMA2000, WLAN), te mobilnost neaktivnih terminala. E-UTRAN izvrava sve radijske
funkcije za aktivne terminale. Sastoji se od eNB-a, odnosno radijskih osnovnih postaja. Izmeu
EPC-a i E-UTRANA postoji S1 suelje, dok su eNB meusobno povezani X2 sueljem.
T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup, str.67
31
Korisniki ureaj, tj. terminal direktno je povezan na E-UTRAN. EPS podrava iskljuivo PS
(Packet Switched), odnosno paketsku domenu servisi koji koriste CS (Circuit Switched), odnosno
komutaciju kanala prenosit e se preko PS nositelja.
2.5.2. EPC
Glavni logiki vorovi evoluirane paketske jezgrene mree su:
U kontrolnoj ravnini MME (Mobility Management Entity)
U korisnikoj ravnini - S-GW (Serving Gateway) i P-GW (Packet Data Network Gateway)
MME je kljuni kontrolni vor za LTE pristupnu mreu. Sadri kontrolne funkcije sline kontrolnoj
SGSN ravnini, a najee se i fiziki izvodi unutar SGSN vorova. MME zakljuuje protokole
kontrolne ravnine prema terminalu te upravlja funkcijama vezanim uz mobilnost i sesiju:
UE attach/detach procedura omoguuje UE da se registrira na mreu ili odjavi od te iste
mree
Sigurnost autentifikacija i autorizacija radi odobravanja pristupa mrei, provjere korisnika
te praenja korisnikih aktivnosti
Upravljanje EPS nositeljem - uspostava, izmjena i prekid rada EPS nositelja
Mobilnost idle korisnika korisnici su u idle modu, te se poloaj korisnika prati samo na
razini TA (Tracking Area), odnosno podruja praenja
Paging pozivanje korisnika
IRAT (Inter Radio Access Technology) handover upravlja mobilnou prilikom prelaska
na druge mree (GSM, WCDMA, itd.)
Korisnik je spojen na isti MME vor sve dok se nalazi unutar MME pool-a, tj. podruja koje
nadzire isti skup MME-ova.
S-GW vri slanje i prosljeivanje podatkovnih paketa. P-GW omoguuje povezivost sa korisnikim
ureajem UE za vanjsku mreu paketa kao mjesto za ulaz i izlaz UE prometa.
Funkcije S-GW i P-GW vorova, u sluaju bez roaminga, nalaze se unutar mree istog operatora te
mogu biti implementirane u P/S-GW voru, zvanom i SAE-GW vor.
32
Najee su izvedene kao softverska nadogradnja postojeeg GGSN (Gateway GPRS Support Node)
vora. P/S-GW predstavlja anchor toku korisnike ravnine terminala koji se kree izmeu vie
eNB vorova. Do promjene S-GW-a dolazi ukoliko korisnik prijee u podruje drugog S-GW-a, dok
se isti P-GW zadrava sve dok je korisnik mreno prikljuen. 9
P/S-GW obavlja funkcije:
Upravljanje EPS nositeljem uspostavlja EPS nositelj nakon zahtjeva od viih slojeva
Mobility anchoring P-GW predstavlja PoP (Point of Presence) IP toku prisutnosti za
terminal koji je spojen na mreu. On dodjeljuje IP adresu svakom terminalu ija se mobilnost
sakriva prema fiksnoj mrei.
Kontrola i provoenje zadane kvalitete usluga QoS (Quality of Service) povezuju se
korisniki podaci sa odgovarajuim QoS klasama i sprjeava se prekoraenje limita
definiranog pretplatnikim ugovorom
Naplata
Zakonsko presretanje prometa
Izvor: Evolving to LTE Cisco's Seamless Migration for UMTS Operators; http://www.cisco.com/
Slika 18. Tipina SAE/LTE implementacija
T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup,str. 69
33
2.5.3. E-UTRAN
Odgovoran je za sve funkcije radijske veze (RRM- vri sve funkcije povezane sa radijskim
nositeljima, kompresija zaglavlja IP paketa, sigurnost). U usporedbi sa UTRAN mreom, E-UTRAN
donosi znatno jednostavniju arhitekturu. Arhitektura se sastoji samo od evoluiranih radijskih
osnovnih postaja ili vorova eNB koji se spajaju na UE. Budui da se izostavlja vor za upravljanje
- RNC (Radio Network Controler), neke njegove funkcije prebacuju se u EPC (tonije S-GW), ali
veina njih prebacuje se u eNB. eNB predstavlja vor radijske pristupne mree i taj vor ima ulogu
radijskog odailjanja i prijema od strane korisnike opreme UE (User Equipment) u jednoj ili vie
elija. Najee su to 3 elije. eNB funkcije su: 10
Kontrola elija i podrka MME pool-u eNB posjeduje i kontrolira radijske resurse svojih
elija koji su zahtijevani od odreenog MME skupa, koji ih potom i odobrava.
Kontrola mobilnosti ukoliko su terminali aktivni, obavlja se mjerenje i izvrava handover
(prekapanje) kad god je to potrebno
Sigurnost kontrolne i korisnike ravnine putem ifriranja (ciphering)
Upravlja dijeljenim kanalom, odnosno pridjeljuje resurse dijeljenog kanala i kanala
sluajnog pristupa
Segmentacija i spajanje na RLC (Radio Link Control) sloju obavlja se prilagoavanje
paketa na veliinu transportnog bloka
HARQ (Hybrid Automatic Repeat Request) procesi upravljanje retransmisijom
Scheduling, odnosno rasporeivanje korisnika uz pomo QoS klasa
Funkcije fizikog sloja kao to su scrambling (pseudo sluajno kodiranje), odailjaki
diverziti, procesiranje antene, OFDM (Orthogonal Frequency Division Multiplex)
modulacija
Mjerenje i prijava podaci prikupljeni mjerenjem koriste se za RRM (Radio Resource
Management) upravljanje radijskim resursima
Automatizirani rad i nadziranje
10
34
Izvor: http://en.wikipedia.org/wiki/E-UTRA
Slika 19. Arhitektura E-UTRAN
E-UTRAN koristi OFDM (eng. Orthogonal Frequency-Division Multiplexing) i MIMO (eng.

Multiple-Input Multiple-Output) ovisno o kategoriji terminala, te se moe koristiti za poboljanje
downlinka uvoenjem potpore za vie korisnika, vie brzine prijenosa podataka i niu obradu snage.
Za uplink se koristi OFDM i SC-FDMA (Single Carrier FDMA), ovisno o fizikom kanalu.
2.5.4. Protokoli LTE arhitekture

Bazna stanica LTE radijskog suelja eNB i korisnika oprema UE sadre podatkovne slojeve na
kontrolnoj ravnini i na korisnikoj ravnini. Protokoli koji obavljaju zadae LTE radijskog suelja
(E-UTRAN) na korisnikoj ravnini su:
Fiziki sloj nosi sve informacije iz MAC transportnih kanala preko zranog suelja. Brine
o prilagoavanju veze (AMC), kontroli snage, pretraivanju stanica za poetak
sinkronizacije, ali i za handover, te ostalim mjerenjima za RRC sloj. Odgovoran je i za
35
zatitu podataka od greaka u kanalu provodei kanalno kodiranje i modulaciju, te podrava

FDD i TDD duplex stanje i vri mapiranje na fizike kanale.
MAC (eng. Medium Access Control) Vri mapiranje s logikih na transportne kanale, te je
odgovoran za HARQ (viestruki paralelni stani-ekaj procesi) procese i rasporeivanje (eng.
scheduling) silazne i uzlazne veze na eNDB vorovima. Podaci na transportnom kanalu
organizirani su u transportne blokove. U svakom vremenskom intervalu preko radijskog
suelja od ili do mobilnog terminala prenosi se najvie jedan transportni blok odreene
veliine i odreenog transportnog formata koji specificira nain prijenosa tog bloka.
Mijenjajui formate MAC sloj moe postii razliite brzine prijenosa podataka. Sa RLC, koji
se nalazi iznad, povezan je preko logikih kanala, a sa PHY koji se nalazi ispod, preko
transportnih kanala.
RLC (eng. Radio Link Control) - prenosi PDU (Protocol Data Unit) iz PDCP-a (Packet Data
Convergence Control). Moe pruiti: korekciju ARQ (Automatic Repeat Query) greaka,
segmentaciju/konkatenaciju PDU-ova, dupliciranje detekcije, itd. Nalazi se izmeu PDCP
sloja, s kojim komunicira preko servisne pristupne toke SAP, i MAC sloja s kojim
komunicira preko logikih kanala. Koristi se za formatiranje i prijenos prometa izmeu
korisnikog ureaja UE i eNB vora. Takoer vri mapiranje na logike kanale te obavlja
segmentaciju, slijednu isporuku viim slojevima i retransmisije. RLC omoguuje tri stanja za
prijenosa podataka:
o
AM (potvreno stanje)- za prijenos podataka u realnom vremenu
UM (nepotvreno stanje)- za usluge kao to su download datoteka u ne-realnom

vremenu
TM (transparentno stanje)- za slanje sistemskih informacija
PDCP (eng. Packet Data Convergence Control) za RRC (Radio Resources Control) sloj
prua transport njegovih podataka za ifriranjem i zatitom integriteta. Za IP sloj prua
transport IP paketa, sa ROHC kompresijom (standardizirana metoda za kompresiju IP, UDP,
RTP i TCP headera Internet paketa), ifriranjem, te zavisno o RLC-u retransmisiju njegovih
SDU-a (Service Data Unit) prilikom handovera. U OSI (Open System Interconnection)
modelu, SDU je jedinica podataka koja se prenosi sa OSI sloja na nii sloj i tada jo nije
enkapsuliran u PDU (Protocol Data Unit) nieg sloja. PDU u fizikom sloju je bit, u
podatkovnom frame, u mrenom paket, a u transportnom segment.
36
Protokoli koji obavljaju zadae LTE radijskog suelja na kontrolnoj ravnini su:
RRC (eng. Radio Resources Control) Nalazi se u eNB voru, donosi odluke o prebacivanju
ovisno o veliini susjednih stanica poslanih od strane korisnikog ureaja, prenosi sistemske
informacije, kontrolira uestalosti izvjetaja mjerenja od strane UE kao to su npr.
informacije o kvaliteti kanala. Takoer vri prijenos UE formacija od izvornog eNB vora do
ciljnog za vrijeme prebacivanja i odgovoran je za postavljanje i odravanje radijskih nosioca.
Brine se i o emtiranim informacijama sutava vezanim uz AS (Access Stratum) te prijenosu
NAS (Non-Access Stratum) poruka, stranienju, uspostavljanju RRC veze, upravljanju
sigurnosnim kljuevima, UE mjerenjima, mobilnosti, QoS-u, itd. AS i NAS su funkcionalni
slojevi u UMTS beinom sustavu izmeu radio mree i UE-a.
NAS (eng. Non-Access Stratum) - protokol izmeu UE i MME na mrenoj strani (izvan EUTRAN-a). NAS obavlja autentifikaciju UE-a, sigurnosnu kontrolu i generira dio paging
poruka. sastoji se od protokola koji se izvravaju izmeu MME i UE i koristi se za mreno
prihvaanje, autentifikaciju, postavljanje nositelja i upravljanje mobilnou.
Izvor: LTE The UMTS Long Term Evolution From Theory to Practice, Stefania Sesia, Issam Toufik, Matthew Baker
Slika 20. LTE protokolni sloaj
37
RLC prua servise PDCP sloju u obliku radijskih nositelja, MAC prua usluge RLC sloju u obliku
logikih kanala, a fiziki sloj prua usluge MAC sloju u obliku transportnih kanala. Logiki kanal je
definiran tipom informacija koje prolaze kroz njega, koristi se za slanje informacija u vezi kontrole i
konfiguracije potrebnih za
upravljanje LTE sustavom. Transportni kanal definiran je
karakteristikama informacija koje se prenose preko radijskog suelja. 11
2.5.5. Struktura kanala

Logiki kanali opisuju koji tip podataka se prenosi, a dijele se na kontrolne (za prijenos informacija
kontrolne ravnine) i prometne (za prijenos informacija korisnike ravnine). LTE podrava sljedee
logike kanale:
odailjaki kontrolni kanal (BCCH eng. Broadcast Control Channel) za odailjanje
sistemskih kontrolnih informacija u silaznoj vezi,
kontrolni kanal za upravljanje radio pozivima (PCCH eng. Paging Control Channel) za
prijenos radio poziva ( eng. paging) u silaznoj vezi (koristi se kad mrea ne zna tonu
lokaciju mobilne stanice),
zajedniki kontrolni kanal (CCCH eng. Common Control Channel) za odailjanje
kontrolnih informacija izmeu mree i UE u oba smjera (obino ga koriste one mobilne
stanice koje nemaju RRC konekciju s mreom i mobilne stanice koje koriste zajednike
transportne kanale kad pristupaju novoj eliji nakon reizbora elije),
pridijeljeni kontrolni kanal (DCCH eng. Dedicated Control Channel) - dvosmjerni kanal
za odailjanje kontrolnih informacija izmeu mree i mobilne stanice (uspostavlja se kroz
postupak RRC uspostave konekcije),
kontrolni kanal za grupno odailjanje (MCCH eng. Multicast Control Channel) - za
prijenos MBMS rasporeivanja i kontrolnih informacija prema mobilnim stanicama koje
koriste MBMS,
pridijeljeni prometni kanal (DTCH eng. Dedicated Traffic Channel) kanal dodijeljen
samo jednoj mobilnoj stanici za prijenos korisnikih informacija (postoji u oba smjera),
11
38
prometni kanal za grupno odailjanje (MTCH eng. Multicast Traffic Channel) za

prijenos prometnih podataka prema mobilnim stanicama koje koriste MBMS.
Logiki kanali mapiraju se na transportne kanale. Broj transportnih kanala za LTE je sveden na
minimum kako bi se izbjegle este promjene tipova kanala koje uvode nepotrebna kanjenja:
odailjaki kanal (BCH eng. Broadcast Channel) koristi se za prijenos specifinih
informacija u silaznoj vezi prema svim mobilnim stanicama na podruju jedne elije, ne
podrava upravljanje dijagramom zraenja,
pozivni kanal (PCH eng. Paging Channel) odailje se u cijeloj eliji,
podrava diskontinuirani prijem,
kanal za grupno odailjanje (MCH eng. Multicast Channel) MBMS
transportni kanal koji se odailje na podruju cijele elije, podrava MBMS
odailjanje s vie elija (MBSFN eng. MBMS Single Frequency Network),
dijeljeni kanal u uzlaznoj vezi (UL-SCH eng. Uplink Shared Channel) kanal
iji se resursi dijele izmeu korisnika na uzlaznoj vezi, podrava adaptaciju veze
izmjenama modulacije, kodiranja ili odailjake snage, a mogue je i upravljanje
dijagramom zraenja,
kanal za sluajni pristup (RACH eng. Random Access Channel) kanal u
uzlaznoj vezi koji se koristi za ostvarivanje vremenske sinhronizacije te
odailjanje informacija za pribavljanje odobrenja za slanje podataka, vie UE se
najee natjee za njegovo odailjanje.
12
12
39
Izvor: T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup,str. 76
Slika 21. Mapiranje kanala
Fiziki sloj prima podatke za odailjanje s MAC sloja u obliku transportnih blokova. Osim fizikih
kanala na koje se izravno mapiraju odgovarajui transportni kanali (PDSCH eng. Physical
Downlink Shared Channel, PUSCH eng. Physical Uplink Shared Channel, PBCH eng. Physical
Broadcast Channel, PMCH eng. Physical Multicast Channel i PRACH eng. Physical Random
Access Channel) imamo i fizike kanale koji nose kontrolne informacije sa MAC sloja ili prema
njemu:
fiziki kontrolni kanal u silaznoj vezi (PDCCH eng. Physical Downlink Control Channel)
kontrolna signalizacija (za kontrolu snage, rasporeivanje u silaznoj vezi i odobravanje
rasporeivanja u uzlaznoj vezi),
fiziki kontrolni kanal u uzlaznoj vezi (PUCCH eng. Physical Uplink Control Channel)
kontrolna signalizacija (zahtjevi za rasporeivanjem u uzlaznoj vezi, CQI, ACK/NACK),
kanal indikatora kontrolnog formata (PCFICH eng. Physical Control Format Indicator
Channel) definira format PDCCH na silaznoj vezi,
kanal HARQ indikatora (PHICH eng. Physical Hybrid ARQ Indicator Channel) prenosi
HARQ informacije (ACK/NACK) u silaznoj vezi.
40
Osim fizikih kanala postoje i fiziki signali koji podravaju funkcije fizikog sloja ali ne prenose
nikakvu informaciju s MAC sloja:
referentni signali (RS eng. Reference Signals) za mjerenja i koherentnu detekciju u
silaznoj i uzlaznoj vezi, prenesena sekvenca jednoznano definira elije (produkt 3
ortogonalne sekvence i 168 pseudo-sluajnih sekvenci ukupno 504 mogue sekvence),
sinhronizacijski signali (P-SCH i S-SCH eng. Primary and Secondary Synchronization
signals) koriste se u silaznoj vezi u procesu izbora elije (definiraju sinhronizaciju na
okvire i slue za detekciju identiteta elije),
referentni signal za ispitivanje (SRS eng. Sounding Reference Signal) za mjerenja radi
rasporeivanja u uzlaznoj vezi.
2.5.6. Struktura fizikog sloja radijskog suelja
Slika 22. ilustrira vremensku domenu strukture LTE prijenosa u sluaju FDD radnog moda (vrijedi
za silaznu i uzlaznu vezu, osim PBCH, P-SCH i S-SCH odsjeaka koji su prisutni samo u silaznoj
vezi). Svaki radijski okvir (eng. frame) od 10 ms sadri 10 pod-okvira (trajanja 1 ms), od kojih se
svaki sastoji od dva podjednaka odsjeka (eng. slot). Ovisno o trajanju ciklikog prefiksa (normalni
4,7 s ili produeni 16,7 s), jedan odsjeak nosi 7, odnosno 6 OFDM simbola (trajanja 66,7
s). Na razini jednog pod-okvira (1ms) obavlja se rasporeivanje (eng. scheduling) korisnika.
Slika 22. Struktura LTE-FDD moda u vremenskoj domeni
41
U sluaju TDD radnog moda struktura u vremenskoj domeni izgleda drugaije zbog same prirode
tog moda (silazna i uzlazna veza se izmjenjuju u odreenim pod-okvirima, ovisno o izabranoj
konfiguraciji, tj. omjeru DL/UL prometa). To je ujedno i jedina stvarna razlika u koritenju FDD ili
TDD radnog moda sve ostalo je identino. Dvanaest OFDM podnositelja za trajanja jednog
odsjeka (0.5 ms) ini jedan resursni blok (RB).
Svaki resursni blok sadri 84 resursna elementa (12 podnositelja x 7 OFDM simbola). Pojedini
resursni elementi u silaznoj vezi pridjeljuju se odgovarajuim fizikim kanalima ili signalima na
sljedei nain (promatrajui vremensku i frekvencijsku domenu za FDD sluaj):
PBCH alje se u pod-okviru br. 0, odsjeak br.1, simboli 0-3 tijekom 4 uzastopna radijska
okvira (tj. kroz 40 ms) koriste se samo 72 centralna podnositelja (tj. 6 RB) u
frekvencijskoj domeni,
SCH alje se u pod-okviru br. 0 i 5, odsjeak br. 0 i 10, simboli 5 (S-SCH) i 6 (P-SCH)
koristi se samo 60 centralnih podnositelja (tj. unutar 6 RB) u frekvencijskoj domeni,
PDCCH alje se u 1-4 prvih simbola svakog odsjeka, osim na resursnim elementima ve
iskoritenim za PCFICH i PHICH (po 4 resursna elementa na prvom simbolu), kao i za RS,
RS umeu se na specifine pozicije u vremensko-frekvencijskoj mrei resursnih elemenata
ovisno o antenskoj konfiguraciji.
Slika 23. Raspored referentnih simbola (RS) za sluaj upotrebe vie-antenskih rjeenja (silazna veza)
42
2.5.7. Rasporeivanje resursa

Rasporeivanje (eng. scheduling) korisnika obavlja se u vremenskoj i frekvencijskoj domeni na
razini jednog odsjeka (1 ms, trajanje dva RB), odnosno 12 podnositelja (irina jednog RB), to
definira rasporedni blok (eng. Scheduling block). U silaznoj vezi korisniku mogu biti dodjeljeni
razmaknuti rasporedni blokovi, na temelju adaptacije na kvalitetu signala u vremenskofrekvencijskoj domeni.
Slika 24. Rasporeivanje ovisno o kvaliteti kanala (silazna veza)
Iskoristivost resursnih elemenata u silaznoj vezi za korisniki promet (tj. PDSCH kanal) ovisi o
koritenoj irini frekvencijskog pojasa. Tako za sluaj s 1,4 MHz ak do 40% svih resursnih
elemenata otpada na kontrolne kanale, dok se u sluaju s 20 MHz to sputa i ispod 20% (budui da
su PBCH i SCH definirani samo na centralnih 1,4 MHz). U sluaju uzlazne veze raspodjela je neto
drugaija budui da se resursi jednom korisniku dodjeljuju kao kontinuirani blok (zbog SC-FDMA
principa). Korisnik gledano u vremenskoj domeni moe dobiti razliit broj rasporednih bolokova
svakih 1ms, no taj broj mora biti ili 1 ili viekratnik brojeva 2, 3 ili 5. 13
13
T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup. Str. 79
43
Referentni signali (RS) svakog korisnika alju se na njegovim simbolima br. 3 i 11. Referentni
signal za ispitivanje (SRS) se za sve korisnike alje na simbolu br. 0, neovisno o dodijeljenom
frekvencijskom pojasu za korisnike podatke (PUSCH). Fiziki kontrolni kanal u uzlaznoj vezi
(PUCCH) se dijeli izmeu vie korisnika, a alje se na prvom i zadnjem resursnom bloku koritenog
frekvencijskog opsega.
Izvor: T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup,str. 79

Slika 25. Rasporeivanje korisnika u uzlaznoj vezi
2.6. Neki aspekti uvoenja LTE/SAE tehnologije na primjeru Ericsson Nikola Tesla-e
Ericsson kao jedan od kljunih nositelja globalnih otvorenih standarda od samih poetaka sudjeluje
u procesu razvoja i standardizacije LTE/SAE tehnologije. Ericsson vjeruje da samo globalni,
otvoreni standardi mogu poveati telekomunikacijski promet i prihode za operatore irom svijeta te
omoguiti prvorazredne neograniene komunikacije i usluge za korisnike. Zbog toga Ericsson igra
veliku i aktivnu ulogu u svim najutjecajnijim meunarodnim standardizacijskim tijelima,
ukljuujui i 3GPP. Ericsson otpoetka aktivno sudjeluje i unutar LTE/SAE ispitne inicijative
(LSTI eng. LTE/ SAE Trial Initiative) uz niz operatora i proizvoaa opreme. Cilj te otvorene
inicijative je industrijalizacija LTE/SAE tehnologije kroz demonstracije mogunosti LTE/SAE
opreme u odnosu na zahtjeve od strane 3GPP-a i NGMN-a, kao i stimulacija razvoja LTE/SAE
ekosustava. Ericsson je prvi demonstrirao rad FDD i TDD moda na istoj platformi osnovnih postaja,
poziv s kraja-na-kraj (E2E) na runim ureajima, rad u vie-elijskom okruenju s vie simultanih
korisnika uz mobilnost te brzine od 1.2Gbit/s.
44
Nakon to je sredinom decembra 2009.godine Telia Sonera u suradnji s Ericsson-om u Stockholmu

pokrenula prvu komercijalnu LTE mreu u svijetu, otpoela je nova era mobilnog irokopojasnog
pristupa. Ericsson je do kraja 2010. godine potpisao LTE ugovore i s kompanijama Verizon
Wireless i MetroPCS u SAD (prva komercijalno pokrenuta LTE mrea na amerikom kontinentu),
NTT DoCoMo u Japanu, China Mobile u HongKongu te s jo nekoliko europskih operatora. ENT
takoer aktivno sudjeluje u razvoju i implementaciji LTE sustava, npr. kroz razvoj novih
funkcionalnosti koje e omoguiti nesmetano koritenje 2G/3G i LTE mrea. Tako npr. SRVCC
(eng. Single Radio Voice Call Continuity) omoguava da poziv iniciran u E-UTRAN domeni s
komutacijom paketa od strane IMS pretplatnika bude nesmetano nastavljen nakon prebacivanja
(eng. handover) u GERAN/UTRAN domenu s komutacijom kanala i obratno. CS fallback je pak
komplementarna funkcija koja omoguava upotrebu standardnih servisa iz CS domene u domeni
LTE/E-UTRAN. Strunjaci Ericssona Nikole Tesle od samih poetaka sudjeluju u definiranju
metodologije dimenzioniranja radijskog dijela mree (LTE RAN). U suradnji ENT-a i Hrvatskog
Telekoma, krajem 2010.godine, Hrvatska se nala meu prvim zemljama koje implementiraju
probnu LTE mreu.
2.6.1. Osnovne karakteristike radijske opreme

Posljednje generacije osnovnih postaja za WCDMA (iz RBS 3000 obitelji) i GSM (iz RBS 2000
obitelji) ve su unaprijed pripremljene za uvoenje LTE rjeenja. One e podravati LTE na
postojeem hardveru uz tek neznatnu hardversku dogradnju s novim radijskim jedinicama i
dodatnom procesnom jedinicom u osnovnom pojasu (eng. baseband).
Slika
Slika
26. 27.
Univerzalni
Strukturamoduli
LTE-FDD
za Ericsson-ove
moda u vremenskoj
postaje (RBS)
domeni
45
Nova obitelj osnovnih postaja RBS 6000 predstavlja kompletno rjeenje za multistandardni vor
(GSM, WCDMA i LTE). Unutar istog kabineta nalaze se radijske jedinice (RU eng. Radio Unit),
digitalne jedinice (DU eng. Digital unit), napajanje, transportna oprema, klimatizacija i baterije (u
vanjskoj izvedbi). Radijske i digitalne jedinice isprva su dostupne ili u zasebnim varijantama po
pojedinoj tehnologiji (npr. RUL i DUL za LTE), ili u multistandardnoj varijanti (RUS i DUS) gdje
se softverski odreuje izbor podrane tehnologije (ili kombinacije istih).
Radijska jedinica ukljuuje primopredajnik (TRX), pojaalo, duplekser, antenske filtre i nadzor
odnosa stojnih valova (VSWR). Tako npr. RU za LTE podrava 60 W izlazne snage na irini
frekvencijskog pojasa od 20 MHz. Vie radijskih jedinica moe se kombinirati u razliite
konfiguracije (npr. 1-6 sektora, 1 ili 2 pojasa od 20 MHz). S 2 RU po sektoru podrani su MIMO,
TX diversity te 4-smjerni RX diversity. Ugraena je i podrka za TMA/ASC/RIU po 3GPP/AISG
standardu.
Digitalna jedinica obavlja procesiranje u osnovnom pojasu (eng. baseband), distribuciju
sinkronizacijskog signala, procesiranje kontrolnih informacija, suelja za transportnu mreu,
meupovezivanje radijskih jedinica te suelje za odravanje i nadzor. DU za LTE trenutano
podrava vrne vrijednosti protoka podataka od 173 Mbit/s, maksimalno 500 simultanih korisnika
te potpunu IP povezivost uz gigabitno Ethernet suelje prema transportnoj mrei. 14
Slika 28. RBS 6102 osnovna postaja
14
46
2.7. LTE mobilni irokopojasni pristup u Bosni i Hercegovini

U posljednjim godinama fiksni, a potom i mobilni irokopojasni pristup internet postao je stvarnost,
dok je to danas jedno od najaktivnijih podruja elektrotehnike i informacijske tehnologije. Napreci u
zadnja dva desetljea na ovim podrujima drastino su promijenila nain dijeljenja informacija,
poslovanja i zabave. LTE (Long Term Evolution) je jedan od sistema koji je samo jedan od
produkata tih napredaka i na kojem se jo znaajno radi kako bih se poveala brzina prijenosa
podataka. LTE je standard nadolazee etvrte generacije mobitela i mobilnih mrea s kojima emo
imati mobilni pristup internetu. LTE je tehnologija koja omoguuje brzinu prijenosa podataka od
100 Mb u sekundi sedam puta vie od najbrih 3G mrea. U ovom radu e biti predstavljena LTE
tehnologija, te e se dati prikaz trenutnog stanja razvoja ove tehnologije BiH u odnosu na zemlje
regiona, odnosno na zemlje lanice EU.
Zamislimo internet nekoliko puta bri od sadanjeg. Trenutno je aktuelna kratica LTE, (Long Term
Evolution), LTE je sljedei korak mobilne telefonije.15 Ono to je NMT (Nordic Mobile Telephony)
bio za prve mobitele, GSM (Global System for Mobile Communications) za drugu generaciju
telefoniranja u pokretu, a UMTS (Universal Mobile Telecommunications System) za treu - to e u
najblioj budunosti biti upravo LTE - o toj se tehnologiji meu strunjacima za telekomunikacije
govori ve par godina, no ona je tek u posljednje vrijeme doivjela zrelost kakvu su mobilni
operateri i proizvoai opreme mogli iskoristiti da je propulzivnije realiziraju u praksi. Kako emo u
budunosti komunicirati ponajvie ovisi od grupacije proizvoaa, okupljena oko projekta 3GPP
(3rd Generation Partnershio Project) koja se ve odavno izborila za dominaciju HSPA (High Speed
Packet Access), softverske nadogradnje UMTS-a (odnosno 3G telefonije) koja nam trenutano
omoguava prijenos podataka mobilnim mreama sa brzinom od 7,2 Mps. 16 Oekuje se da e do
2020 godine u svijetu biti umreeno ak 50 milijardi razliitih ureaja, a internetu emo beino
pristupati brzinom od 1 Gb/s! Podloga za razvoj brzog mobilnog interneta je u Ericssonovoj
tehnologiji LTE (Long Term Evolution), tehnologija koja je ve implementirana u mobilne mree
etvrte generacije (U februaru 2009. godine startovala je prva mobilna mrea 4 generacije). 17
15
Towards Global Mobile Broadband UMTS Forum, Standardising the future of mobile communications with LTE
(Long Term Evolution) dostupno na: http://www.docstoc.com/docs/16206526/Towards-Global- Mobile-Broadband
16
Nagovjetaj tehnologije etvrte generacije, dostupno na:http://www.novilist.hr/2009/12/28/dolazi-4gtelefonija. aspx
17
Budunost LTE tehnologije, dostupno na: www.livno-online.com/arhiva/14019-ivot-2020-godine
47
Koritenje interneta u BiH raste iz godine u godinu. Prema istraivanjima a zakljuno sa 31.12.2008.
godine u Bosni i Hercegovini je ukupno djelovalo 66 prualaca internet usluga. Od 66 ISP-ova njih
62 su uestvovala u anketi.
U 2008. godini u Bosni i Hercegovini je bilo ukupno 336.163 internet pretplatnika, te se procijenjuje
da je u istoj godini bilo 1.307.585 internet korisnika, odnosno da je stopa koritenosti interneta u
Bosni i Hercegovini za 2008. godinu iznosila 34%. Kada govorimo o pristupu internetu, statistika
pokazuje da je u 2008. godini i dalje znaajno prisutan dial-up pristup (putem analognog modema i
ISDN - Integrated Services Digital Network linije) koji ini 43,9% ukupnog broja internet
pretplatnika, drugo mjesto zauzimaju pretplatnici xDSL internet pristupa koji ine 31% ukupnog
broja internet pretplatnika. Bosna i Hercegovina je karakteristina zemlja u svakom pogledu pa i
kada je u pitanju pristup internetu, a to je da 20 % korisnika pristupa internetu iz internet kluba, to
je najvie meu zemljama srednje i istone Evrope. Ovo je veoma bitno kod analiza, jer govori o
razvijenosti infrastrukture i dostupnosti usluga. Mada je rije o znaajnom rastu, BiH je jo uvijek u
velikom zaostatku za dravama Evropske unije, ali i za naprednijim tranzicijskim zemljama. Za
2008. godinu je karakteristian veliki porast xDSL pretplatnika iji se broj pretplatnika u odnosu na
prethodnu godinu uveao za gotovo tri puta. Pored porasta pretplatnika xDSL Interneta, u 2008.
godini se znaajno poveao i broj pretplatnika kablovskog internet pristupa, a evidentan je porast i
pretplatnika beinog (wireless) Interneta, to se u konanici odraava na ukupan rast koritenja
irokopojasnog interneta u BiH.
Polazei
od
definicije
Meunarodne
unije
za
telekomunikacije
ITU
(International
Telecommunication Union) prema kojoj je Internet korisnik svaka osoba od 16- 74 godine koja
koristi internet tokom godine, Agencija procjenjuje da je u Bosni i Hercegovini u 2008. godini bilo
1.307.585 Internet korisnika. Broj korisnika Interneta u BiH tokom svih ovih godina biljei stalni
porast, o emu svjedoi i Indeks promjene broja internet korisnika za 2008. godinu. Kada uzmemo u
obzir navedene podatke, Regulatorna Agencija za Komunikacije (RAK) procjenjuje da stopa
koritenosti Interneta u Bosni i Hercegovini za 2008. godinu iznosi 34%. Porast koritenosti
interneta u BiH tokom godina ilustrovan je sljedeim dijagramom:
48
Slika 29. Porast koritenosti interneta u BiH
U Bosni i Hercegovini BHTelecom osigurava irokopojasni pristup internetu, videopozive i druge

vrste multimedijalnih usluga pretplatnicima u BiH. Ericsson Nikola Tesla i BH Telecom potpisali su
ugovore vezane uz modernizaciju fiksne, servisne i mobilne mree. Potpisani ugovori doseu
vrijednost oko 7,5 miliona KM. Kako je naglaeno u ugovoru bit e unaprijeene performance
mrea BH Telecoma. Ugovorom se osigurava modernizacija fiksne, mobilne i servisne mree te e
biti omoguena dostupnost korisnicima najsuvremenija usluga po uzoru na svjetske trendove, te e
se raditi na poboljanju kvalitete postojeih usluga.18
Kao to vidimo iz navedenog Bosna i Hercegovina jo kasni za zemljama EU u pogledu mobilnog
irokopojasnog pristupa internetu. Nadamo se da e 2010 godina biti godina preokreta u
telekomunikacijskim tehnologijama. Usluge mobilne telefonije koristi do 80% graana BiH u dobi
od 15 i vie godina, pokazuje istraivanje GfK BH. Veina njih se opredjeljuje za usluge samo
jednog od tri operatera koji u naoj zemlji pruaju ove usluge, tako da veina njih zapravo raspolae
samo s jednim mobilnim ureajem, koji je u ak 45% sluajeva marke Nokia. Prepaid je preferirani
vid plaanja rauna za usluge koje koriste, tako da je na pretplati tek svaki deseti korisnik.19
18
Rezime ugovora izmeu Ericssona Nikole Tesle i BH Telecoma, dostupno na:

http://www.ericsson.hr/investitori/2009/ugovori_prosinac.s html
19
Koritenje
mobilnih
usluga
na
podruju
Bosne
I
http://www.gfk.ba/public_relations/press/press/003809/ind ex.ba.html
Hercegovine,
dostupno
na:
49
3. RAZVOJ MULTIMEDIJSKIH SERVISA U LTE OKRUENJU
irokopojasni pristup je znaajno promijenio pristup internetu, kao i koritenje njegovog sadraja.
Razmjena informacija velikim protocima obezbjeuje ubrzani razvoj interaktivnih i multimedijalnih
servisa, kojima korisnik pristupa nezavisno od svoje lokacije. irokopojasne telekomunikacije
predstavljaju osnovu za pruanje servisa koji doprinose razvoju drutva, olakavaju komunikaciju i
poveavaju dostupnost dravne administracije sa graanima (e-government), utiu na proces uenja
(e-learning), pruaju bre i kvalitetnije usluge iz oblasti medicine (e-health), i omoguavaju
trgovinu i plaanje sa udaljenih mesta (e-commerce). irokopojasni pristup je postao znaajna
karika u razvoju ruralnih i udaljenih oblasti, kao i u razvoju industrijskih oblasti i povezivanju
privrednih regiona neke zemlje. Primjena novih pristupnih tehnologija poboljava kvalitet
ivota i to jednostavnijim komunikacijama, lakim i brim pristupom informacijama, pristupom
novim vidovima zabave i unapreenjem kulturnog ivota.
Slika 30. irokopojasne usluge i nove aplikacije potiu evoluciju 3G sistema
50
Ispitivanje tehnologije pristupa koje operatori planiraju da koriste u narednim godinama,

pokazalo je jasno opredeljenje za tehnologije optikih kablovskih sistema, ali i beinih
tehnologija irokopojasnog pristupa poput mobilnog sistema etvrte generacije (eng. Long Term
Evolution LTE).
Slika 31. Pokretai razvoja LTE
Operatori telekomunikacija
smatraju
da
je
neophodno
obezbijediti
regulativu
koja
bi
omoguila liberalizaciju trita, kako bi se obezbijedili uslovi za pruanje usluga zasnovanih

na savremenim tehnologijama irokopojasnog pristupa. Ukazuje se potreba za regulisanjem trita,
radi obezbjeivanja razvoja i primjene beinih tehnologija irokopojasnog pristupa.
U pogledu usluga koje bi bile razvijane i pruane krajnjem korisniku, operatori se dominantno
opredjeljuju za pruanje usluga pristupa internetu, a potom sve popularnijih servisa internet
protokol televizije (Internet Protocol TeleVision IPTV), kao i prenosa glasa preko internet
protokola (Voice over IP VoIP). Budue i dio savremenih irokopojasnih mrea baziraju se na
triple-play pristupu koji podrazumijeva: VoIP, prijenos podataka preko IP-a (internet konekcija),
kao i prijenos televizijskog (TV) i video signala preko IP-a (IPTV).
51
Od pomenutih servisa najizazovniji sa tehnikog i ekonomskog aspekta je set servisa koji se odnosi
na prijenos TV i video signala. U tom smislu, ovaj servis mora biti ekonomian, to
podrazumijeva interes korisnika i njihovu spremnost da plate za razne vidove ovog servisa, kao to
su: IPTV, video na zahtjev (Video-on-demand - VoD), i interaktivna TV. Tehniki aspekt
podrazumijeva probleme obezbjeivanja ovog servisa sa prihvatljivim kvalitetom. Razlog tome je
injenica da je distribucija video signala preko digitalne mree veoma zahtjevna po pitanju irine
propusnog opsega, posebno u sluaju implementacije TV servisa visoke rezolucije (High
Definition TeleVision - HDTV).
Postojanje sofisticiranih tehnika za kompresiju signala ini ovaj zahtjev neto blaim. Ipak,
prevelika kompresija moe dovesti do oteenja slike i, samim tim, do njenog nieg kvaliteta. U
ekonomskom pogledu, poeljno je da se raspoloiv propusni opseg mree najefikasnije iskoristi.
Zbog toga je vano distribuirati sliku koja je u najveoj moguoj mjeri komprimovana uz
zadovoljavajuci kvalitet. Jedna strana problema je kontrola kvaliteta slike kada je primjenjen
odreen stepen kompresije. Ovo je izuzetno predvidljiva stvar, te je relativno lahko imati kontrolu
nad ovim problemom. Drugi problem lei u samoj video distribuciji do krajnjeg korisnika.
Naalost, kvalitet distribucije nije mogue predvidjeti. U zavisnosti od optereenja mree, greke
usljed prijenosa mogu biti razliite. Na primjer, IP-paketi se mogu izgubiti usput. Uticaj
izgubljenog paketa na kvalitet slike na ekranu e zavisiti od toga koji dio podatka se izgubio u
kombinaciji sa primjenjenom tehnikom kodovanja i od mogunosti sakrivanja greke. Nekada e
to uticati na kvalitet veoma malo, dok e u drugim situacijama uzrokovati ozbiljne posljedice.20
3.1. Definicija i elementi multimedije

Posmatrajuu etimoloku konstrukciju rijei multimedia da se zakljuiti da se radi o sloenici
latinskog govornog podruja koja se sastoji iz dva dijela. Prvi dio, multi (lat.multi) znai viestruki.
Drugi dio, media, (lat.medium) u latinskom jeziku oznaava mnoinu pojma medij i moe se
prevesti kao sredstvo za prikaz informacije. Termin medij primarno oznaava tip ili formu
podataka koji se prenosi.
20
Razvoj multimedijalnih servisa u irokopojasnom okruenju, I. Reljin, A.Samovi; XXVII Simpozijum o novim
tehnologijama u potanskom i telekomunikacionom saobraaju PosTel 2009, Beograd, 15. i 16. decembar 2009
52
Multimedija se definie kao podruje koje se odnosi na raunarski kontroliranu integraciju teksta,
grafike, slike, okretnih slika, zvuka te bilo kojeg drugog medija, pri emu se svaki dio informacije
moe digitalno prezentirati, pohraniti, procesirati i prenijeti. 21
Izvor: http://www.wikipedia.org
Slika 32. Elementi multimedije
Kao to se moe vidjeti, multimedijalna komunikacija je istovremeno koritenje vie medija ili
simultano koritenje vie naina komuniciranja. Radi se o koncepualnoj medijskoj integraciji
tehnikih i softverskih dimenzija unutar jedne digitalne informacione okoline.
3.1.1. Tekst
Raunalom podrani hipermedijalni dokumenti sadre primarno tekstualnu poruku, opis, tekst koji
se elektroniki predstavlja na ekranu raunala. Potrebno je uoiti da se elektroniki tekst razlikuje od
klasinog, pisanog teksta na papiru. Znaajke koje nosi elektroniki tekst izuzetno se razlikuju od
znaajki koje nosi tekst pisan na papiru i to je potrebno uzeti u obzir pri izradi elektronikog teksta,
osobito onog tekstualnog sadraja koji se pojavljuje u okruenju multimedije. Ove znaajke vezane
su uz opseg ili koliinu teksta ispisanog na ekranu ili na papiru, na itljivost, tj. vizualnu predstavu
iskazanog teksta. (izgled, pisamo, veliina, boja,...), te mogunosti izravnog povezivanja raznih
dijelova teksta to je znaajka samo elektronikog teksta.
21
F. Fluckiger (1995) Understanding Networked Multimedia
53
U okruenju multimedije postoji mnotvo alata i oblika iskaza raspoloivih za izradu edukacijskih
sadraja. Meutim, gotovo sva rjeenja multimedijalnih dokumenata sadre tekstualnu poruku kao
osnovni element integracije, koji ini osnovu cijelog dokumenta. Prednost multimedijskog
okruenja sastoji se u tome to omoguuje organizaciju i predstavljanje tekstualnog iskaza na
mnotvo razliitih naina koji zadravaju pozornost itatelja uz istodobno uspjenije izvoenje kroz
cjelokupni dokument. Slova i svi znakovi koji se koriste raznim fontovima su zapravo sastavljeni od
meusobno povezanih krivulja i pravaca - vektora. To omoguuje promjenu veliine fonta bez
gubitaka na kvaliteti. Prilikom rada u programima za obradu slike kvaliteta slike se gubi
poveanjem. Kod teksta se to ne dogaa jer je izraen vektorski.
22
3.1.2. Slika
U okruenju multimedijalnog raunala prvi korak u obogaivanju tekstualne poruke, predstavlja
ugradnja odgovarajuih slikovnih izraza koji dopunjavaju informacijsku poruku. Za provoenje ovih
aktivnosti, odreeni programski alati za obradu tekstualnih sadraja imaju mogunost prihvata i
ugradnje slike koja je prethodno izraena nekim od namjenskih alata za izradu crtea, grafike, slike
ili izravno prihvaen sadraj ekrana raunala (capture). Elektronika slika ima svoje korijene u
raunarskoj grafici gdje se primjenom sloenih algoritama izrauju elementi slikovnog prikaza,
njihovi atributi te spajanje elemenata u slikovni izraz. Postupno se temeljni algoritmi ugrauju u
raunare ope namjene, osobito u domeni poslovnog izvjeivanja, gdje se nastojalo odreene
brojane odnose grafiki prikazati standardnim nainom uobiajenim za osnovne vrste dijagrama
(stupci, krunice, krivulje). Oblici ovih grafikih prikaza odreeni su tano utvrenim kodnim
oznakama sadranim u kodnim tablicama u kojima uz sliku i boju nalazimo i odreene grafike
simbole. Postoje dvije osnovne vrste grafike: vektorska grafika i rasterska grafika.
Vektor kao pojam u grafici oznaava odsjeak koji ima svoju duinu i smjer. Prema toj zakonitosti,
linije vektora je mogue prikazati u koordinatnom sustavu zato to u osnovi imaju samo te dvije
vane vrijednosti.
22
Prikaz multimedijalnih elemenata, http://www.carnet.hr
54
Vektorska grafika oznaava nain "crtanja" pomou tih vektorskih linija koje pak mogu tvoriti
vektorske objekte. Pri tom svaka linija sadri tri podatka: ve spomenute - duljinu, smjer, te podatak
o boji linije. U sluaju da te linije tvore neki objekt, etvrti podatak je boja ispune. Vektorskim
objektom smatra se svaki spoj jedne ili vie linija koje su "zatvorene" - znai poetna toka linije
ujedno je i zavrna toka. Dakle sve se unutar vektorske grafike svodi na vie jednostavnih
matematikih formula pri emu raunalo "pamti" najmanje dva, a najvie etiri podatka, pa takve
slike i crtei zauzimaju malo fizikog prostora na medijima za pohranu podataka (tvrdi disk, disketa,
CD, DVD, itd.). Veliina vektora mijenja se matematiki promjenom vrijednosti duljine i smjera.
Kvaliteta se prikaza grafike ne mijenja jer se automatski promjenom veliine u raunalu odvijaju
matematike kalkulacije kojima se zadrava ista kvaliteta prikaza vektorskog crtea. Najbolji je
primjer tekst pisan u nekom modernom programu za obradu tekstualnih dokumenata gdje pri
promjeni veliine slova, tekst i dalje zadrava svoju otrinu i prvobitnu kvalitetu prikaza. Vektorski
nain crtanja ili pisanja do nedavno se najee vezao uz izradu jednostavnijih crtea, logotipova,
oznaka i sl.23
Rasterska grafika
Raster kao pojam pak teoretski oznaava "neto to je nainjeno od vie elemenata u nekom
vidljivom dvodimenzionalnom sustavu". U grafici je to prikaz od najmanje jednog do teoretski
beskonanog broja polja na povrini odreene veliine, a zajedno tvore mozaik sloen da ini
cjelovitu sliku. Pri tome se polja moraju dodirivati, ali ne i preklapati. Tako stvorena slika naziva se
jo i bitmapa, a polja - pikseli. Broj piksela na povrini odreene veliine naziva se rezolucija.
Rasterska grafika je "crtanje" pomou mozaika piksela pri emu svaki piksel posebno nosi
informaciju o boji koju reproducira. Ta informacija nije fiksna, dakle mogue ju je mijenjati.
Veliina crtea ili slike dobivene na ovaj nain ponajvie ovisi o broju piksela koji je ine. Kao
veoma bitan pojam unutar grafike industrije javlja se rezolucija, a oznaava broj piksela na nekoj
odreenoj veliini. O broju piksela osim same veliine, ovisi kvaliteta slike, ali i njena fizika
veliina koju zauzima na digitalnim medijima za pohranu podataka. Ukoliko elimo poveati
rastersku sliku, to postiemo ili uveavanjem postojeih ili dodavanjem novih piksela. Smanjivanje
rasterske slike se odvija umanjivanjem ili oduzimanjem postojeih piksela (Slika 32.)
23
55
Naravno, tim postupkom emo dobiti fiziki veu ili manju sliku, ali sa osjetnom degradacijom na
kvaliteti prikaza slike. U odnosu na vektorsku grafiku, rasterska je puna nedostataka, ali je ujedno
jedini nain da se pomou raunala prikae fotorealistina slika. Vano je napomenuti da kod
rasterske grafike svaki piksel moe prikazivati samo jednu boju, ali sadri podatke i o svim bojama
koje moe prikazati. Zato gotovo sve rasterske slike zauzimaju poprilino fizikog prostora na
medijima za pohranu podataka.
Izvor: http://www.carnet.hr/referalni/obrazovni/imme/repozitorij1.html
Slika 33. Rasterske slike se sastoje od sitnih polja zvanih pikseli
3.1.3. Animacija
Animacija se pojavljuje kao udrueni dinamini povezani skup grafikih elemenata/slika i nosi sva
obiljeja grafikih prikaza. Posebne znaajke animacijskih prikaza vezane su za dimenziju vremena
koju kod prethodnih vrsta prikaza (tekst, grafika, fotografija) ne nalazimo. Dimenzija vremena
odreuje kada e se i koji grafiki objekt/slika pojaviti i koliko e dugo trajati njegov prikaz na
ekranu. Animacija, kao vremenski slijed razliitih slikovnih sadraja, omoguava dinamiko
predstavljanje injenica, dogaaja, itd. tovie, neki se sadraji mogu uspjeno predstaviti jedino
animacijskim prikazom. Uz osnovna pravila koja vrijede za slikovne/grafike sadraje, kod izrade
animacijskih sadraja nalazimo sljedea pravila i postupke:
Osnovna podloga animacijskih prikaza mora sadravati vodee elemente svih prikaza u
cjelovitom multimedijalnom dokumentu.
56
Animacijski prikaz poeljno je po mogunosti predvidjeti za izvoenje preko cijele povrine

ekrana uz istodobno ostavljanje mogunosti uokvirenog animacijskog prikaza kao ugraenog
elementa u druge sadrajne jedinice. Time se omoguava nesmetano pozivanje animacijskog
prikaza i u drugim prikazima sadrajnih jedinica bez oteenja trenutano otvorenog prikaza
odreene sadrajne jedinice.
Promjena poloaja objekata u pravilu vezana je za izmjenu slike. Postupak izmjene odreen
je jedinicom vremena za svaku sliku ime se odreuje koliko e dugo trajati prikaz odreene
slike (mjere su izraene obino u sekundama ili relativnim brojevima izmjene slika u petlji).
Promjena objekata, odnosno poloaja objekata ne smije biti prebrza niti prespora, te se mora
utvrditi toan broj slika u jedinici vremena kako bi se osiguralo prihvatljivo mijenjanje
objekata i pojedinih poloaja. Zapravo, stalno se izmjenjuju statine slike koje s obzirom na
uestalost izmjene simuliraju pokretne slike s obzirom na mogunost ljudskog oka da u
malim vremenskim isjecima uoi nastale promjene.
Uz animacijske prikaze poeljno je ugraditi i zvune sadraje koji e dopuniti predstavljanje
sadraja koji se daje animacijskim prikazom. Gotovo svi programski alati za izradbu
multimedijainih dokumenata sadre kao standardnu mogunost ugradnju zvunih sadraja u
animacijski prikaz kojim se ujedno moe i kontrolirati brzina izmjene pojedinih slika. Ako se
ugradi zvuni sadraj kojim se prate odreene promjene u animacijskom prikazu, tada e
nam odreene promjene u zvunom zapisu odrediti mjesta gdje se izmjenjuju slikovni
sadraji.
Pri postupku spajanja objekata potrebno je voditi rauna o pozadini i stvarnoj poziciji
objekta u odnosu na pozadinu. Objekt mora u svim slikama biti uvijek vidljiv, a za odreene
neistoe pokreta mogu se izvesti osjenavanja objekta u nekim slikama kako bi se kod
izvedbe animacijskog prikaza sakrile nepravilnosti pokreta.
Animacijski prikaz vrlo esto predstavlja dopunu odreenoj sadrajnoj jedinici. Rijetko se koristi
kao samostalna sadrajna jedinica budui da se prethodno mora oznaiti veza s ostalim sadrajnim
jedinicama i mora sadravati osnovni/uvodni sadraj. Meutim, mogue je u sam animacijski prikaz
ugraditi izmjenu vodeih naslova, uputa, poruka, te veza na ostale sadrajne jedinice. 24
24
57
Istodobno mora biti ugraen sustav kretanja kroz animacijski prikaz, odnosno pomagala za
upravljanje prikazom - zaustavljanje, vraanje unazad ili pomicanje prema kraju, itd. Za sve
animacijske prikaze u multimedijalnom dokumentu potrebno je, koliko god je to mogue, ostvariti
jednostavnost prikazivanja i tehnologije upravljanja prikazima, to ukljuuje i nain, odnosno izgled
i veliinu tekstualnih poruka koje se ugrauju u animacijski prikaz. Pridruen zvuni zapis, osobito
govor (prianje) mora biti prethodno proien i usklaen s izmjenom slika u animacijskom prikazu.
Veina multimedijalnih softvera za autorske radove, kao i mnogi programi za prezentacije, nudi
alate koji omoguuju pomicanje nepomine slike du odreene staze.
3.1.4. Zvuk
Zvuni sadraj predstavlja znaajan prilog bilo kojem multimedijalnom dokumentu. Kako bi se
razumjelo djelovanje zvuka u multimedijalnom dokumentu, potrebno je uoiti dvije osnovne vrste
zvunih sadraja:
muzika/zvune metafore
govor
Ovisno o kojoj se vrsti radi, primjenjuju se odgovarajui postupci oblikovanja sadraja koji u
prirodnom okruenju nose razliita svojstva. Kako je zvuk po svojoj prirodi fizika pojava i
predstavlja analogni proces, on se ne moe izravno prihvaati u raunalo ili ugraivati u
multimedijalni dokument. Potrebno je provesti proces digitalizacije, tj. pretvorbe iz analognog u
digitalni oblik. Prvi pokuaj obrade zvunih sadraja pomou raunala kojim se uspjeno oblikuje
digitalni zvuk nalazimo poetkom 1969. godine u instituciji Bell Labs, gdje je uspjeno proizveden
sintetski zvuk kojeg je proizvelo raunalo. Danas su raunala iroko primijenjena u glazbenoj
proizvodnji za izradu i ureivanje glazbe, te izradu fonoteka kojima upravlja raunalo. Zvuni
sadraj u praksi predstavlja analognu pojavu koja traje u vremenu odreenim intenzitetom kretanja
(amplituda), te se proiruje valovima odreene brzine. ovjek je sposoban uti te promjene zbog
toga to fiziki nadrauju ovjekovo osjetilo (sluh). Audio (raznorazni zvuni sadraji) izvodi
poremeaje u zvunoj masi koja stie do bubnjia u ljudskom uhu. Parametri kao to su uestalost
izmjene pritiska zvune mase (frekvencija), duina vremena te visina, odreuju sadraj zvunih
signala od kojih samo jedan dio moe uti ljudsko uho.
58
Ako promatramo frekvenciju zvuka kao uestalost pritiska zvune mase, tada je poeljno znati da
ljudsko uho poinje uti zvuk (prihvaati zvuni podraaj) kod 20 ciklusa u sekundi (to odgovara
mjeri od 20 Hz - Hertza). Gornja granica se kree oko 20.000 ciklusa u sekundi (20.000 Hz - 20
KHz). Ovdje je potrebno uoiti razliku od frekvencije zvuka koja predstavlja fiziku mjeru od visine
tona koja se isto moe prikazati s mjernom jedinicom Hertz (Hz).
Iako su ove dvije kategorije sline po svojoj pojavi nisu nikad istovjetne. Ako promatramo zvuk kao
razliito izraenu fiziku primjenu pritiska zvune mase (zvuni valovi), tada se uoava donja
granica koja predstavlja poetak ujnosti zvuka i gornja granica koja predstavlja naruavanje zvuka.
Tu se radi o rasponu zvunog signala izraenom sinusoidalnim valom gdje oblik zvunog vala
postaje temeljni blok zvunog sadraja. Postupkom digitalizacije odnosno pretvorbe analognog
zvunog signala u digitalni oblik, zvuni val definira se u binarnom slijedu s gornjom i donjom
tokom, te se kod oblikovanja cjelovitog zvunog sadraja dobiva niz binarnih vrijednosti koje se
mogu ugraditi u raunalo.
3.1.5. Video
Video zapisi namijenjeni su dodavanju informacijskih sadraja multimedijalnom dokumentu s
ciljem obogaivanja i poveanja razumljivosti informacijske poruke. U pravilu se zahtijeva ugradnja
digitaliziranih fotografija i filmskih sadraja (iva/pokretna slika) ime se nastoji zamijeniti
ogranienost informacijske poruke i kvaliteta prikaza koju nalazimo kod slikovnih zapisa (crte,
slika, dijagram...). Videozapis i pokretna slika oivljavaju multimedijalni dokument i pribliavaju ga
stvarnosti u okruenju. On ak proizvodi novi doivljaj stvarnosti (nestvarna stvarnost). Videozapis
u postupku digitalizacije (pretvaranja u elektroniki oblik) oblikuje velike dokumente koji ak i kod
primjene sloenih tehnika komprimiranja zauzimaju veliki memorijski prostor u raunalu. Kod
pojedinih, izuzetno specijaliziranih proizvoda, digitalizirani videozapis s oko 75 minuta prikaza
pokretne slike i uz primjenu MPEG formata za komprimiranje videozapisa, jo uvijek zauzima
preko milijardu znakova (1 Gigabyte) u memoriji raunala. U praksi se nalazi nekoliko osnovnih
vrsta videozapisa, ovisno o primijenjenoj tehnologiji izradbe: odnosno nainu prikazivanja sadraja.
U pravilu sve vrste pripadaju jednoj od dvije osnovne kategorije videozapisa:
slikovni (mirna, jedinina slika, video izrezak - clips),
pokretni (pokretna slika s odreenom dinamikom/brojem prikaza u jedinici vremena).
59
Osnovna razlika izmeu ovih sadraja ogleda se kroz primjenu naela pokreta i izmjene. Pokretni
sadraji pokreu se kroz odreene sekvence (sliice) koje mjenjaju oblik i mjesto objekata u video
sadraju. U podruju multimedije videozapis sve vie se definira kao osnovni vizualni sadraj, bez
obzira radi li se o jedininoj ili pokretnoj slici. Izvorite nalazi u analognoj videotehnologiji koju
susreemo u televizijskoj proizvodnji (televizijski prijemnici, videorekorderi, videokamere...). 25
Nain kodiranja videa
MPEG
MPEG kompresija se koristi kod svakog DVD filma, svi video CD-i su komprimirani u
MPEG datoteke. Ta kompresija se razlikuje od ostalih codeca po tome to koristi kompresiju
koju koristite na fotografijama, tonije JPEG kompresiji. Razliku izmeu divx, xvid i slinih
codeca i MPEG-a vidi se na kvaliteti slike, divx e pri prevelikoj kompresiji pokazati pixele,
tj. kockice.
Formati koji najvie zanimaju filmsku i TV industriju su MPEG 1 i MPEG 2. MPEG 1, koji
je logiki prvi nastao, prvobitno je bio namjenjen pohranjivanju video materijala na CDROM, no nedovoljne kvalitete da bi se koristio u radiodifuziji, zbog male rezolucije. MPEG
2 je zamiljen da pokrije vei spektar nego MPEG 1, od VHS kvalitete pa do dananjih video
CD-ova i DVD-a. Glavna prednost je to se pokazao odlian za kodiranje na rezolucije od
720*576 do 30 slika u sekundi (NTSC sustav). MPEG 4 je jo u razvoju, i nije naao tonu
namjenu, i koristi 3 vrste kodiranja.
WMV - ''Windows media video'' je Microsoftov format koji je zamiljen za koritenje na internetu.
Ponajprije zbog toga to zauzima malo prostora na disku, to je proporcionalno sa duinom samog
materijala. Malo zauzee se postie velikom kompresijom, to znai manju kvalitetu, no slui svrsi.
Divx - Ovaj format kodiranja je postao popularan zbog toga to ima dobru kompresiju u odnosu na
kvalitetu, te se koristi za komprimiranje DVD-ova, i svih ostalih video materijala. Divx se moe
usporediti kod audia, sa MP3 nainom kodiranja.
AVI - Audio Video Interleaved. Kada komprimirate neki video materijal u Divx npr., on je jo
uvijek AVI, samo kodirani, odnosno komprimirani. Ako se govori o obinom AVI-ju, bez
25
60
kompresije, on je dosta velik, tj. zauzima dosta prostora na disku, te se zato koristi kompresija.
esto koriteni Microsoftov format, prepoznatljiv na gotovo svim raunalima.
3.2. Struktura multimedijalnih usluga

Multimedijalne usluge obuhvaaju puno vie od tradicionalnih glasovnih i podatkovnih usluga: one
obuhvaaju video, audio, slike, poruke, dijeljenje sadraja, grupne pozive i usluge namjenjenje
grupama korisnika. Osobine LTE mree su dovoljne kako bi se ostigla zadovoljavajua globalna
interoperabilnosti multimedijalnih usluga. Osnovna stuktura multimedijalnog sadraja predstavlja
sintezu dva ili vie medija (tekst, audio, video, mirna slika) kao i dodatni atribut-cijena (slika 32.).
Tekst je opisan svojim jezikom, fontom i formatom. Slika je opisana veliinom (najee u
pixelima), tipom i kolornim karakteristikama. Audio je opisan jezikom, tipom i formatom koji ini
uestaslost odabiranja, kvantizaciju i brojem kanala.
Video, inae najzahtjevniji mediji, opisan je veliinom slika, tipom, uestalou slike (Frame Rate).
Cijena sadraja data je iznosom koji korisnik mora izdvojiti za prezentiranje ili konzumaciju usluge
u odreenoj valuti.
Multimedijalna Usluga
TEXT
AUDIO
SLIKA
ANIMACIJA
VIDEO
CIJENA
JEZIK
FORMAT
JEZIK
TIP
FORMAT
VELIINA
TIP
FORMAT
VELIINA
TIP
FORMAT
VELIINA
TIP
FRAME
RATE
FORMAT
CIJENA
VALUTA
Izvor: http://www.wikipedia.org
Slika 34. Struktura multimedijalnog sadraja
61
Potencijalni korisnik multimedijalne usluge, po vlastitom izboru, specifira koji kvalitet, veliinu i tip
slike, audia ili videa eli da koristi. Unato svemu, cijena je veoma bitan i ponekad presudni faktor,
koji znaajno moe utjecati na korisniki izbor. Kao to je ve reeno, multimediju moemo
podijeliti na nekoliko dijelova ovisno o tome kakav oblik podaci poprimaju. Koritenje zvuka, slika,
animacija i video zapisa ubrzava i olakava prijenosa informacija.
3.3. Standardi za kompresiju i prijenos multimedijalnih usluga u LTE

Dananje multimedijalne usluge u svijetu mobilnih komunikacija, zahtjevaju prijenos znaajne
koliine podataka, a samim time i irokopojasnost u mrenom povezivanju te zadovoljavajuu
procesorsku snagu u krajnjim terminalima. Temeljni cilj svakog operatera je prijenos to vee
koliine podataka u kraem vremenskom roku, uz minimalne trokove preko ogranienog radio
prenosnog sistema.
Kompresija podataka, sa aspekta informatike, predstavlja proces smanjivanja potrebnog fizikog
prostora za pohranu podataka kroz koritenje odreenih metoda za zabiljeavanje podataka. Princip
rada kompresije je sljedei: signal koji nosi informaciju moe biti kompresovan uklanjanjem
redundantnosti iz samog signala. Pri tome razlikujemo kompresiju sa gubicima i bez gubitaka:26
a) U kompresionim sistemima bez gubitaka (lossless compression) zadravamo kvalitetu
orginalnog zapisa, budui da ne odbacujemo informacije nego ih samo transformiemo na
nain da zauzimaju manje prostora.
b) Najei multimedijalni element slanja u mobilnim komunikacijama su zvuno-slikovne
prirode. Problem s kojima se ovdje susreemo jeste da kompresijom zvuka i slike dobitak
prostora je najmanji, budui da su zvuk i pokretne slike vrlo kaotine prirode, pa je teko
izdvojiti suvinosti. Ovdje se koriste metode u kojima se tolerira odreena koliina gubitaka
izvornih podataka. Saimanjem sa gubicima gubimo na kvaliteti zapisa i on nikada nije
toliko vjeran kao orginal, niti se moe rekonstruisati u orginalni izvorni oblik.
26
http://www.wikipedia.org
62
Tabela 2. Skup alata za kompresiju multimedijalnih sadraja
Formati za
kompresiju
signala
Video
Audio
ISO/IEC
ITU-T
MJPEG
MPEG-1 MPEG2 MPEG-4
MPEG-4/AVC
H.261 H.262
H.263 H.264
ISO/IEC MPEG
ITU-T
MPEG-1 Layer III

(MP3) MPEG-1
Layer II AAC
HE-AAC v2,
MPEG-4 ALS
MPEG-4 SLS
MPEG-4 DST
MPEG-4 HVXC
MPEG-4 CELP
G.711 G.722
G.722.1
G.722.2 G.723
G.723.1 G.726
G.728 G.729
G.729.1 G.729a
Ostali standardi
AVS Bink
Dirac Indeo
MJPEG
RealVideo
Theora VC1 VP6
VP7 WMV
Ostali standardi
AC3 Apple
Lossless
ATRAC
FLAC iLBC
Monkey's
Audio
Musepack
RealAudio
SHN Speex
Vorbis
WavPack
WMA
ISO/IEC/ITU-T
Slika
JPEG JPEG 2000
JPEG-LS JBIG
JBIG JBIG2 PNG

Formati za
pohranu
multimedijalnih
podataka:
Osnovni standardi
3GP ASF AVI DPX FLV
Matroska MP4 MXF NUT Ogg
Ogg Media QuickTime RealMedia
Ostali standardi
BMP GIF
ILBM PCX
PNG TGA
TIFF WMP
Samo audio
standardi
AIFF AU
WAV
Izvor: en.wikipedia.org/wiki/G.723
to se tie samog procesa isporuke krajnjem korisniku, LTE kao all-IP mrea maksimalno koristi
prednosti prijenosa Internet Protocol-om. Naime, prvo se odgovarajui sadraj komprimira raznim
63
kodecima (audio/video), zatim se primjenjuje niz drugih protokola kao npr. UDP, RTP, HTTP i
slino.
3.4. Evolucija mobilnih multimedijalnih usluga

Sve je poelo od slanja prvog SMS-a, a nastavilo se dolaskom prve elektronske poruke na mobilne
telefone i razvojem prvih WAP portala. Danas mree mobilnih operatera znatno vie prenose
podatke nego razgovore, tako da sistem dizajniran za razgovore sve manje tome slui. Unato
rapidnom porastu koritenja mobilnih usluga preko 3G sistema, postoje jo uvijek veliki nedostaci u
usporedbi sa fiksnim mreama.
Pojavom LTE tehnologije mobilnim operaterima se otvaraju mogunosti pruanja mobilnih
irokopojasnih usluga i znaajno boljeg kvaliteta usluga (QoS) na nain koji uveliko omoguava
efikasno koritenje mrenih resursa 27.
Izvor: Long Term Evolution (LTE) Overview, Alcatel-Lucent., Mart, 2012
Slika 35. Evolucija mobilnih multimedijalnih usluga
27
White Paper Long Term Evolution (LTE) Overview, Alcatel Lucent
64
3.4. Kategorije multimedijalnih usluga preko LTE

Mobilnim sistemima sljedee generacije se postavlja zadatak da, pored poboljanja komunikacije,
omogue korisnicima uivanje u raznolikim i personaliziranim uslugama. LTE omoguuje
impresivne brzine i visoku kvalitetu prijenosa podataka te prua realnu podlogu za brojne
multimedijske servise koje emo koristiti u svakodnevnom ivotu. Tokom predstavljanja prve testne
LTE mree u Hrvatskoj javnosti su prezentirane tri nove, dosad neostvarive, usluge: mobilni
reporter, multiplayer gaming te prijenos 3D TV sadraja posredstvom mobilne mree
Mobilni reporter omoguuje jednostavan prijenos TV sadraja u vrhunskoj kvaliteti, izravno do
studija, beinim putem bez prethodno zakupljenih satelitskih veza. Slikovito reeno, kao da cijela
reportana kola spremna za akciju komprimirate u omanju torbu i ponesete sa sobom. To je
ujedno i strateki pomak za medijsku industriju jer e zahtijevati potpuno nov nain razmiljanja i
nove poslovne pristupe te redefiniranje uloge gledatelja koji vie nee biti tek pasivni korisnik TV
programa. Korisnici, svojim zahtjevima i idejama takoer usmjeravaju razvoj beinih
irokopojasnih mrea i usluga, pa ve danas brza i uinkovita podatkovna komunikacija s vanjskim
svijetom nije ovisna iskljuivo o fiksnim linijama. No, uskoro e se i kompjuterske igre moi igrati
beino, u multiplayer modu uz najveu kvalitetu odziva sa svih mjesta pokrivenih LTE mreom.
Nadalje, zahvaljujui LTE mrei ubudue vie neete biti uskraeni za TV sadraj visoke kvalitete
pa ak ni za 3D programe na mjestima poput marina ili na teko dostupnim mjestima do kojih nije
provedena fiksna telekom mrea. Premda je, primjerice, za trodimenzionalnu televiziju potreban
dvostruko vei prijenosni kapacitet nego za prijenos sadraja iste rezolucije u dosad uobiajenoj 2D
tehnologiji upravo je LTE prijenos 3D TV sadraja jedna od oekivanih primjena konvergencije
mrea koja uvoenjem mobilne tehnologije sljedee generacije dobiva novu dimenziju .
Sa globalnog aspekta, aplikacije ostvarene preko LTE e zavisiti od nekoliko faktora, pa ih
kategoriziramo kao:
a) Aplikacije koje ovise o propusnosti (throughput)
b) Interaktivne aplikacije koje ovise o kanjenju (latency)
c) Korporativne aplikacije ovisne o tanosti, pouzdanosti i neposrednosti (reliability).
65
Uzevi u obzir brzine i zahtjeve koji se oekuju od LTE mree, mogue je sve sadraje, bilo da se
radi o multimedijalnim ili monomedijalnim, kategorizirati kroz sljedee grupe:
1. Mobilne komunikacije (SMS, MMS, ultrabrza razmjena)
2. Mobilne informacije (mobilna edukacija, vremenske prognoze)
3. Mobilna zabava (viekorisnike online video igre, muzika)
4. Mobilne transakcije (interaktivna online kupovina, bankarstvo).
3.6. Pregled usluga preko LTE tehnologije

Kroz sve dosadanje 3GPP standarde definisan je cijeli niz razliitih vrsta usluga/servisa, podrane
raznim beinim mrenim tehnologijama (2G-3.5G). LTE nam zbog mogunosti puno breg
prenosa podataka, nudi razvijanje novih vrsta medija.
Izvor: 4G Wireless Video Communications, Mart 2012.
Slika 36. Spektar multimedijalnih usluga preko LTE
Znaajna promjena i veliki iskorak u odnosu na dosadanje mobilne mree jeste u mogunosti
impelemetacije HD prijenosa 28. Usluge na koje se misli su: HD voice, HDTV servisi (IPTV, live
28
Haohong Wang, Lisimachos P. Kondi, Ajay Luthra, Song Ci, 4G Wireless Video Communications, John Wiley & Sons
66
TV/Mobile TV). Osnovne vrste usluga koje e biti dostupne LTE tehnologijama, u odnosu na usluge
dostupne preko 3G sistema, opisane su u tabeli 3.
TIP USLUGE
Tabela 3. Multimedijalne usluge preko LTE u poreenju sa 3G

3G (UMTS, HSPA)
4G (LTE, LTE-Advanced)
Audio
Real time audio
HQ audio streaming, HQ video

conferencing HD voice
P2P razmjena
SMS,MMS,Video poziv,e-mail
Slikovne poruke, instant poruke HD

video poruke
Pretraivanje
Pristup internetu ogranienih

sadraja
Ultra brzo surfanje uz download

raznih sadraja
Personalizacija
Melodije, zasloni, ringback tonovi
Realtone-ovi (orginalnih izvoaa)

personaliziranw mobilne web
stranice
Igrice
Download igrica i online igrica nie

rezolucije
Viekorisnike- visokorezolucijske
konzistentne online igrice, Games on
demand i MMORPG
Muzika
Download pjesma i analogni radiop

servisi
HQ download i sluanje muzike
Video
Video streaming i download raznih

video sadraja
Interaktivna mobilna TV, HQ video

streaming HD Video on Demand
M-commerce
Usluga mobilnog plaanja preko

mobilne mrea, gambling- mogunost
kockanja preko mobilnih ureaja
Mobilni ureaji kao sredstvo plaanja,

mogua alternativa kreditnim
karticama i cash plaanju, smart grids
Biznis
Pristup korparativnim intranetima i

bazama podataka, koritenje raznih
aplikacija
Ultra brzo P2P dijeljenje datoteka,

pristup business aplikacijama,
napredne M2M komunikacije, mobilni
internet, extranet
Izvor: LTE: A New Competititive Paradigm for Mobile Broadband, Februar 2012.
67
3.7. Govorne usluge preko LTE

Govor je samo jedan po mnogobrojnih potencijalnih medija koji se prenose novom LTE
tehnologijom. Korisnik i operator razliito gledaju na usluge. Korisnik prihvata teleusluge
jednostavno kao govor ili audio, podatke i mirnu sliku ili multimediju.
Prijenos govora se pojavljuje u vie oblika usluga kao:
interaktivne usluge,
usluge poruka,
usluge za pristup uskladitenim informacijama i
distribuirane usluge
3.7.1. HD Voice usluga

LTE mrea e omoguiti prijenos govora sa kanjenjem ispred 200Msec, to je ak manje u odnosu
na postojee mobilne sesije. Koncept HD Voice-a, baziran na irokopojasnoj tehnologiji WB-AMR
omoguava mobilnim operaterima novu mogunost ponuda irokopojasnih telefonskih poziva
visokog kvaliteta radio interface-om. Na tritu mobilnih usluga, mobilnim operaterima se takoer
otvaraju mogunosti diferenciranja vlastite ponude u oblastima poslovanja vezanog za govorne
usluge (pozivni centri, help desk, hitne slube i dr.) a sve u sticanju konkurencijske prednosti.
Koncept HD Voice usluge je idealan za konferencijske pozive i moe pridonijeti smanjenju
poslovnih putovanja, to se direktno odraava na smanjenje uticaja na okoli.
3.7.2.HD Voice aplikacije

Integracija AMR-WB kodeka e uveliko doprinijeti ne samo govornoj usluzi, nego i mnotvu drugih
multimedijalnih aplikacija. Potencijalne aplikacije koje e profitirati implemetacijom AMR-WB
kodeka su:
audio i video konferencijski pozivi
personalizirane melodije
audio streaming
interaktivne igrice
68
usluge govorne pote

push to talk .
Neke od osnovnih prednosti primjene HD-Voice koncepta u audiokonferencijskim sesijama u
odnosu na uskopojasni signal su:
jasniji kvalitet zvuka u pogledu boljeg razumijevanja tihih ljudi ili situacija gdje se uje
govor vie ljudi
pojednostavljeno prepoznavanje linih glasova odreenih individua i razdvajanje umova od
glasa
lake spoznavanje rijei koje u sebi sadre za telefonsku liniju umovita slova
koncentrisanje na sadraj i kontekst telefonata, budui da se manje forsiraju modane
funkcije za razumijevanje sadraja i konteksta, koje inae dovodi do umora.
3.8. Sistem IMS

Telekomunikacijski operateri i pruatelji usluga sve vie prihvaaju multimedijalni podsistem
zasnovan na internetskom protokolu (IMS-IP Multimedia Subsystem). IMS nije usluga sam po sebi,
ve omoguitelj usluge, odnosno meunarodni priznati standard. IMS arhitektura omoguuje
razvoj inovativnih i diferenciranih multimedijalnih usluga na standardiziran nain. Usluge temeljene
na IMS-u e znaajno poboljati, i primjeniti nain na koji komuniciramo. Komunikacija izmeu
krajnjih korisnika je point-to-point i ukljuuje upotrebu jednu ili vie vrsta medija kao i dodatne
usluge medija koje mogu biti ukljuene ukoliko komunikacija bude proirena. Multimedijalne RCS
(Rich Communication Suite) usluge preko LTE IMS-a su:
govor
SMS
MMS
prisutnost (Presence)
slanje istovremenih poruka (Instant Messaging)
razmjena videa i slika ( Video Sharing i Image Sharing).
69
Planira se da e viemedijska komunikacija zasnovana na IMS-u postati kljuan nain komunikacije

meu ljudima. Kao spoj interneta i mobilne mree, omoguit e IP pristup svim internetskim
uslugama uvijek i na bilo kojem mjestu. Nudi se irok spektar usluga neovisnih o pristupu. 29
Izvor: Tamara Mukatirovi, LTE kao tehnologija mobilnih mrea sledee generacije
Slika 37. Pogled krajnjeg korisnika na IMS
3.8.1. Multimedia Messaging Services MMS

MMS predstavlja non-real-time sinhronizirani prijenos izmeu mobilnih korisnika, te ukljuuje
kombinaciju jednog ili vie medijskih elemenata. MMS omoguava slanje veeg broja
alfanumerikih znakova te grafiku (.gif i .jpg formati), video (.mpeg4 format) i audio zapise (.mp3,
.wav i .mid formati). Prijenos slike preko mobilnih mrea, najee se odvija putem MMS usluge ili
klasinim elektronskim mailom. U svojim specifikacijama za beine mobilne terminale, 3GPP i
3GPP2 koriste MPEG-4 video prostor profila i MPEG-4 format fajla za multimedijalne poruke
MMS. LTE tehnologija sa svojim izvrsnim performansama u uplinku (do 86Mb/sec) je veoma
pogodna za prijenos slike. MMS usluga sa dodatnom vrijednou (VAS MMS-Vallue Added
Service MMS) je nova paradigma u mobilnim komunikacijama. Servis omoguava jednostavnu,
internu i eksternu dvosmjernu komunikaciju sa zaposlenicima i klijentima putem MMS poruka.
29
Tamara Mukatirovi, LTE kao tehnologija mobilnih mrea sledee generacije, INTERNATIONAL Scientific
Conference on Economic and Regional Development Eurobrand 2 (2010), ISBN 978-86-88065- 15-3.
70
SMS/MMS kao komunikacijski kanal je zbog svog sve razliitijeg koritenja, postao je zanimljiv i
traen kanal, naroito kompanijama koje se bave izradom aplikacija za mobilne telefone i davaoce
razliitih usluga/sadraja:
kvizovi, glasanje, ankete

vijesti, sportski rezultati
oglasi i direktni marketing
stanje i promjene na bankovnim raunima.
3.8.2. Presence/ Prisutnost

Presence je jedan od osnovnih srevisa za koje se oekuje da e u budunosti biti svuda zastupljeni.
Presence je servis koji omoguavaju korisniku da se informie o dostupnosti, raspoloivosti i elji za
komunikacijom nekog drugog korisnika. Ova usluga omoguava korisniku spremanje upravljanje i
objavljivanje informacije o njegovoj prisutnosti kojoj mogu pristupati autorizirani korisnici. IMS
arhitektura e kroz LTE mru omoguiti korisnicima da na bolji nain prikau svoju dostupnost ili
informaciju o prisustvu te da nadziru gdje, kako, kada i ko ih moe kontaktirati. IMS funkcija
Presence je takoer svjesna koji korisniki terminali mogu biti dosegnuti preko LTE mrea. Jedan
od kljunih interface-a prema krajnjem korisniku je lista kontakata.
Izvor: Tamara Mukatirovi, LTE kao tehnologija mobilnih mrea sledee generacije,
Slika 38. Prikaz usluge prisutnosti

71
3.8.3. Instant messaging/ Slanje istovremenih poruka

Slanje istovremenih poruka (engl. Instant messaging) je komunikacioni servis u realnom vremenu,
izmeu dvoje ili vie ljudi, koja se bazira na napisanom tekstu, govoru ili video-konferencijama.
Instant Messaging doputa krajnjim korisnicima da trenutno alju i primaju poruke. IMS e donijeti
isto servisno iskustvo u svijetu mobilnosti, ukljuujui interoperabilnost bez potrebe koritenja
postojee infrastrukture. Poruka se alje kroz LTE mreu prema IMS-u, koji locira krajnji IP klijent i
usmjerava poruku do primaoca.
Tamara Mukatirovi, LTE kao tehnologija mobilnih mrea sledee generacije, INTERNATIONAL Scientific
Conference on Economic and Regional Development Eurobrand 2 (2010), ISBN 978-86-88065- 15-3.
Slika 39. Prikaz usluge komunikacije porukama u realnom vremenu
Servis Instant Messaging moe ponuditi i funkciju sauvaj i proslijedi, u sluaju da poruka ne
moe biti isporuena primaocu, ona se moe pohraniti u Store-and-Forward elementu u IMS-u, koji
e poruku proslijediti prema primaocima kada oni postanu dostupni. Postoje dva moda u zavisnosti
od toga da li se poruke alju kao samostalne ili predstavljaju dio neke uspostavljene sesije: pager mode (poruka koja se alje zasebno) i session-based mode (onaava razmjenu poruka koje
predstavljaju dio postojee sesije).
3.8.4. Push-to-talk
Push-to-talk (pritisni za razgovor) je mrena usluga half-duplex prijenosa glasa putem Internet
Protocol-a (VoIP aplikacija) odreenom mobilnom mreom. Usluga poput walkie-talkie usluge.
72
Usluga PTT omoguava izravnu komunikaciju pritiskom na jednu tipku, izmeu 2 ili vie lica.
Tokom komunikacije jedna osoba govori dok druge sluaju putem ugraenog zvunika. Govornici
se izmjenjuju, budui da istovremeno moe govoriti samo jedan lan skupine, najdue trajanje
govora je ogranieno. LTE tehnologija e ovu uslugu znaajno unaprijediti upravo sa aspekta
vremena kanjenja, ali i integracijom AMR-WB/G. 722.2 kodekom, koji e ovu uslugu uiniti HDVoice aplikacijom.
3.8.5. Push e-mail

Push e-mail usluga je always on usluga, te zahtijeva neprestanu IP-konekciju cijelo vrijeme. Alwayson, tj. uvijek online funkcija je potrebna ukoliko elite otii korak dalje od pukog povremenog
povjeravanja e-mail poruka. LTE tehnologija, kao prva all-IP mobilna mrea, je pravi odgovor na
zahtjev, budui da su korisnici always on. Prednosti: kad ste konstantno online, e-mail poruka e u
onom trenutku kad je pristigla na server biti odmah pogurana (push) na va mobilni ureaj ukoliko
konkretni mailbox podrava Push tehnologiju. Jo jedna od prednosti realizacije ove usluge preko
LTE tehnologije se nalazi u injenici potronje podatkovnog prometa.
3.8.6. M-commerce
Usluga M-commerce ili mobile electronic commerce dio elektronske trgovine iji je prisutni
mehanizam mobilni telefon ili laptop tj. propaganda, kupovina, razmjena i prodaja, obavljaju se u
prostoru koji se kontrolira mobilnim telefonima i drugim mobilnim terminalima. U sutini se radi o
usluzi kupovine ili koritenja raznih usluga putem beinog pristupa Internetu (mobile payment i
banking). Najbolji reprezentanti ove usluge su svakako plaanje parkinga mobilnim telefonom,
plaanje karti za kino, te razliitih rauna. Poveanjem prometa operatori dobivaju bolji uvid u
navike svojih krajnjih korisnika to otvara potencijalno veliki izvor prihoda od mobilnog
oglaavanja (mobile advertising). S druge strane, mobilno oglaavanje krajnjim korisnicima
omoguava jeftinije koritenje usluga i jednostavan pristup atraktivnim sadrajima ili promotivnim
pogodnostima oglaivaa, ovisno o definiranoj kampanji.
73
3.9. Browsing-Pretraivanje
Svjesni smo da je mobilni internet ve odavno realnost, a slijedei korak u evoluciji je mobilna
irokopojasnost koja sa LTE tehnologijom postaje stvarnost. Usluga Browsing/pretraivanje
predstavlja interaktivnu uslugu pristupa sadrajima na internetu, pri emu korisnik svojim mobilnim
ureajem surfa od sadraja do sadraja po vlastitoj elji i interesu. Implementacija LTE
tehnologije e uiniti uslugu browsinga korisnicima vrlo fleksibilnom, a operaterima vrlo
atraktivnom. Aplikaacije koje e najvie profitirati od LTE performansi su Podcasting i Blogging.
Usluga browsing e biti vrlo atraktivan segment na tritu mobilnih komunikacija, budui da e
operateri sa implementiranom LTE tehnologijom imati mogunost dodatne zarade, bez intenzivnijeg
zauzimanja mrenih resursa.
3.10. M2M aplikacije

Koncept Maina-ka-Maini (M2M-Machine-to-Machine) se odnosi na usluge koje omoguavaju da
razne maine/ureaji komuniciraju putem centralnog servera, bez potrebe uplitanja ljudskog faktora,
odnosno zadovoljavaju potrebu za prijenosom podataka izmeu ureaja ili aplikacija. M2M
komunikacije su idealno rjeenje za daljinsko povezivanje ureaja u segmentu energije, transporta,
bankomata, maloprodaje, kako i za druge aplikacije. Komunikacija ureaja u stvarnom vremenu,
daljinsko praenje i lijeenje poboljat e brigu o pacijentima (m-zdravstvo).
Sa stajalita pokretne mree M2M komunikacija se ne razlikuje bitno od trenutanog korisnikog
prometa. Pokretna mrea ne pravi razliku izmeu M2M ureaja i ljudskog korisnika jer koristi iste
mehanizme u oba sluaja. Ti mehanizmi se odnose na uspostavu IP veze izmeu ureaja i
aplikacijskog posluitelja (session management) te mogunost kretanja ureaja (mobility
management). Meu osnovna svojstava pojedine radijske pristupne tehnologije u pokretnoj mrei,
nuna za kvalitetnu uspostavu M2M usluga moemo ubrojiti: 30
sigurnost (Security) (Na radijskom suelju provodi se enkripcija podataka, dok je sama
radijska pristupna mrea transparentna na metode zatite podataka s kraja-na-kraj (endto-end) primjenjive na aplikacijskom sloju (npr. IPsec).),
30
J. Dulj, T. Blaji: M2M komunikacije koritenjem pokretnih mrea
74
kvalitetu usluge (QoS -Quality of Service) (U suradnji sa paketskom jezgrenom mreom

mogua je podrka za QoS razlikovanje pretplatnika ili tipova nositelja usluga. Svi postojei
QoS mehanizmi koriteni u dananjem irokopojasnom mobilnom pristupu za naplatu i
kontrolu prometa, mogu su primijeniti na M2M komunikaciju kako bi optimizirali
koritenje mrenih resursa.) te
odailjanje (Broadcast) (Razliite mogunosti slanja poruka/podataka prema veem
broju/svim ureajima unutar jedne/vie elija, podrane su od strane razliitih radijskih
tehnologija; npr. CBS (Cell Broadcast) za GSM i WCDMA, MBMS (Multimedia
Broadcast-Multicast Services) za WCDMA i LTE, ETWS (Earthquake Tsunami Warning
System) za WCDMA i LTE).
Radijske pristupne mree (RAN Radio Access Network) pruaju temeljni prijenosni kanal izmeu
paketske jezgrene mree (PS Core Network) i krajnjih M2M ureaja. Bez obzira je li je rije o ve
prisutnim radijskim tehnologijama druge (GSM/GPRS) ili tree generacije (WCDMA/HSPA) ili tek
nadolazeim (LTE), one su u stanju pruiti uslugu prikladnu za M2M komunikaciju. Primjenjivost
pojedine radijske tehnologije ovisi i o karakteristikama pojedine M2M aplikacije. Pri tome, svaku
aplikaciju moe karakterizirati neki od sljedeih zahtjeva:
podrka velikog broja aktivnih ureaja, ali uz vrlo male zahtjeve prema ukupnom
kapacitetu, primjerice u sluaju komunalnih usluga (Premda i postojee tehnologije mogu
ispuniti dananje potrebe, LTE e svojim mogunostima znatno pridonijeti podrci ovog
aspekta u budunosti, pogotovo u problematinim sluajevima velikog broja istovremenih
pokuaja pristupa sustavu. U sluaju prijenosa kratkih, ali neuestalih informacija namee se
potreba za optimizacijom signalizacijskih procedura kako bi se smanjilo optereenje
izazvano uglavnom kontrolnim prometom (control plane signalling).),
podrka za rad i u uvjetima mobilnosti, kao u sluaju transportnih usluga (Jednosmjerna
(unicast) dostava informacija u ovakvom okruenju je podrana i danas, ali samo odailjaki
(broadcast) mehanizmi pomau da se pritom zadri malo optereenje sustava. Pri tome
najbolje performanse pokazuje ETWS pristup jer CBS ne osigurava kratka vremena
kanjenja, dok MBMS pristup jo nije zadobio znaajniju prihvaenost, a i nije efikasan za
manji broj korisnika.),
75
potreba za niskom latencijom, primjerice u segmentu umreenih ureaja (HSPA zadovoljava

veinu potreba, dok LTE osigurava stabilne niske vrijednosti kanjenja , to je kritini faktor
za neke igrae (gaming) aplikacije.),
potreba za prijenosom vee koliine podataka uzlaznom vezom, kao u sluaju video nadzora
(GSM/GPRS tehnologija svojim kapacitetima nije u stanju podrati ovakve aplikacije, dok
su
performanse HSPA
sustava
zadovoljavajue
samo u
sluaju
manjeg
broja
korisnika/ureaja. LTE e uslijed velikog kapaciteta uzlazne veze biti u stanju podrati
znatno zahtjevnije potrebe ovih aplikacija.). 31
Izvor: The future of M2M is 3G (and 4G), Machina Research, novembar 2011
Slika 40. Broj M2M konekcija u ovisnosti o radio tehnologiji i aplikaciji (predvianje za 2020.
godinu)
Elementi i suelja pokretne mree (sa naglaskom na paketski prijenos) koji sudjeluju u M2M
komunikaciji su prikazani na slici 40.
31
76
Slika 41. Elementi i suelja u M2M komunikaciji putem pokretnih mrea

Na slici 42. su prikazane neke od primjena M2M aplikacija:
Izvor: http://www.t-mobile.hr/5/40-10-08-20-00.asp, juli 2012
Slika 42. Primjene M2M usluge

77
3.10.1. Kvaliteta usluge (QoS)

Svaka M2M komunikacija ima razliite zahtjeve na kvalitetu usluge ovisno o vrsti informacije koja
se prenosi, a ti zahtjevi su propusnost, vrijeme, koliina prometa itd. Iako izravno nije vezana za
kvalitetu usluge, mobilnost ureaja je neto na to treba obratiti panju radi optimizacije
signalizacijskih resursa u radijskom i jezgrenom dijelu mree. Naime, nae li se u mrei veliki broj
ureaja s visokim stupnjem mobilnosti (npr. svaki automobil) koliina signalizacije e viestruko
narasti. Na samu mobilnost mobilni operator ne moe (i zapravo ne bi smio) utjecati nikako, osim
osiguravanjem mrenih resursa kako bi mobilnost bila uspjena. 32
Izvor: J. Dulj, T. Blaji: M2M komunikacije koritenjem pokretnih mrea
Slika 43. Mreni zahtjevi pojedinih M2M aplikacija
32
78
Kvaliteta usluge se realizira na nekoliko naina: 33

postavkama u HLR voru gdje se na razini ureaja definira maksimalna propusnost koja se
onda provodi u radijskom i jezgrenom dijelu mree,
postavkama u GGSN-PGw voru gdje se moe definirati maksimalna propusnost te takoer
ograniiti vrsta informacije koju ureaj prenosi, kao i vrijeme kada ureaj smije prenositi
informacije kako bi se sprijeila mogunost zlouporabe, te
postavkama u PCRF voru gdje se na inteligentan nain koristei trenutne podatke iz mree
moe kontrolirati QoS preko Gx suelja prema GGSN-PGw voru
3.10.2. LTE M2M usluga u naprednim elektroenergetskim mreama (Smart grid)

Napredna elektrina mrea ili SmartGrid je elektrina mrea koja moe preko LTE mobilne mree
intelligentno integrirati sve objekte koji su spojeni na nju-generatore, potroae i one koji objedinuju
te dvije funkcije-kako bi se osigurala efikasna, odriva i sigurna dobava i naplata elektrine energije.
Osnovna ideja naprednih mrea je uinkovito koritenje (proizvodnja, prijenos, distribucija i
potronja) energije, uz istovremeno smanjenje trokova i gubitaka energije te poveanje kvalitete i
pouzdanosti opskrbe. Implementacija LTE mobilne mree u napredne elektroenergetske mree e
omoguiti korisnicima da svoju potronju mogu pratiti putem interneta u realnom vremenu, bez
predrauna, prorauna ili pretplaenih rauna. Isto tako e se moi dobiti jeftinija ponuda za
elektrinu energiju, ukoliko korisnici pristanu na upravljanje dijelom njihovih potroakih ureaja.
SmartGrid mree ne samo da omoguuju korisnicima bolju kontrolu svoje potronje ve i bolju
kontrolu sistema za elektroenergetske kompanije.
33
J. Dulj, T. Blaji: M2M komunikacije koritenjem pokretnih mrea; 2011.godine
79
Izvor: http://www.opengardensblog.futuretext.com/archives/200907lte_and_smart_g.html, Mart 2012.
Slika 44. Primjer uloge LTE mree u naprednim elektroenergetskim mreama
3.11. e-medicine/Telemedicina
LTE tehnologije optimalno zadovoljava zahtjeve za niim kanjenjem i prijenosom slike/videa
visoke rezolucije potrebne za realizaciju usluga virtualne medicine. Veliki doprinos ove usluge
susree se u sluajevima saobraajnih udesa, virtualnih bolnica i udaljenih virtualnih operacija.
Izvor: Telemedicina, http://hr.seebiz.eu/
Slika 45. Koncept telemedicine

80
Takoer, pri stizanju na mjesto nesree, moe biti vana struna pomo doktora specijalista koji nisu
na mjestu nesree. Tada je zgodno imati udaljen pristup medicinskim izvorima/doktorima te
uspostaviti HD videokonferencijsku vezu, gdje recimo hirurg moe asistirati operaciji.
3.12. eMBMS usluge

Implemetacijom LTE tehnologije, pruanja usluga preko e-MBMS i koncepta poprima potpuno
nove dimenzije s aspekta download i streamnig-a te se omoguava cijeli spektar novih usluga.
MBMS obezbjeuje podrku za IP broadcast i multicast prenos uz omoguenje irokog propusnog
opsega za pristup veeg broja korisnika odreenoj usluzi.
Izvor: http://www2.alcatel-lucent.com/blogs/techzine/files/2011
Slika 46. eMBMS logika arhitektura

Primjeri aplikacija su video-streaming i location based usluge. eMBMS usluga ostvarena preko
LTE mree e uveliko profitirati od primjene vieantenskih MIMO tehnologija i MBSFN
arhitekture. Kljune MBSFN usluge se mogu kategorizirati u slijedee grupe, prema principu
download ili streaming usluge:
1. streamnig usluge: interaktivna mobilna TV, vijesti muziki klipovi, sportske emisije uivo,
neke LCS usluge (elektronska edukacija na daljinu (e-learning) i virtualna medicina.
2. download usluge: download podcast-ova, download software-a, neke LCS usluge
(vremenska prognoza, usluge kupovine (m-commerce), sportski rezultati, download filmova,
muzike i drugih sadraja.
81
3. kombinovane download-streamnig usluge: viekorisnike mobilne online igrice, eMBMS

elektronske novine, mobilno oglaavanje (mobile advertisement).
3.12.1. Download & streaming usluge

Evolucija mobilnih mrea prati snana evolucija usluge downloada, gdje se u silaznoj vezi skidaju
razni sadraji na korisniki ureaj, te se pohranjuju u memoriju ureaja. Sa poveanjem veliine
aplikacije, poveavaju se i zahtjevi za brzinom prijenosa podataka. Usluga streaming-a predstavlja
asimetrinu uslugu preuzimanja podataka sa udaljenog servera, ali korisnik moe sluati muzike ili
gledati video file-ove dok traje proces skidanja tj. prije nego to je kompletan file dostupan na
ureaju, bez pohrane istog. Ova usluga je vrlo osjetljiva na kanjenje, tako da e inovativne
performanse LTE tehnologije ovu uslugu zaista unaprijediti, te e omoguiti emitovanje emisija ili
sadraja uivo, te interaktivno uestvovanje u njima. Ovaj koncept se naziva interaktivna mobilna
TV.
3.12.2. LCS-Lokacijske usluge

Mobilni operateri u svakom trenutku znaju, na kojem podruju se nalazi odreeni korisnik i zato
omoguavaju tzv. lokacijski bazirane usluge LCS (Location Services). LCS se moe koristiti za
irok izbor funkcija i aplikacija u mrei, izvan mree, ili na krajnjem ureaju. Primjeri tih funkcija i
aplikacija su:
a) komercijalne LCS- usluge dodatne vrijednosti (Value added services)
b) zakonsko presretanje komunikacija (Lawful Intercept LCS)
c) pozicioniranje (telemetrijske usluge)
d) usluge lociranja u medicinske svrhe (Emergency LCS/e.medicine).
Lokacijske usluge e pomou specijaliziranih aplikacija preko LTE mree omoguiti organima koji
se brinu za sigurnost graana svakodnevno odravanje reda i mira, kao i savladavanje kriznih
situacija, to e uveliko poveati efikasnost postojeih metoda za odravanje reda, mira i sigurnost
graana.
82
Kada korisnik u odreenom momentu zatrai informacije o najbliem hotelu, mobilni operater mu
alje listu najbliih hotela u njegovom okruenju sa dodatnim informacijama o cijenama, sadrajima
itd.
3.12.3. eMBMS novine-Multimedia Broadcast Newspaper

Evoluirani MBMS (eMBMS) e po prvvi put otvoriti vrata za nove medije u mobilnim mreama.
Pored HD audio i video sadraja, spominje se novi oblik novina-MBN-Multimedia Broadcast
Newspaper. U sutini radi se o novom konceptu simulirane simultane distribucije elektronskih
novina u digitalnom obliku putem broadcast mobilne LTE mree, a u sebi e nositi sadraje tipa:
video clipovi, audio sekvenci, muziku, razne igrice, kao i tekstove i slike.
S aspekta mree, prednosti eMBMS novina su u popunjavanju nou iskoritenih resursa mree.
Prednosti ovih novina su zaista velike, praktine ali istovremeno izuzetno ekoloki zdrave za
okolinu. Naime, sam digitalni oblik podrazumijeva umanjenje sjee ak tri miliona stabala. to e
izuzetno smanjiti globalno zagrijavanje. Takoer doi e do smanjenja primjena ugljinih boja,
budui da industrija godinje potroi oko 100 000 tona boje.
3.12.4. Mobilna TV preko LTE eMBMS

Mobilna TV je klasian koncept emitovanja razliitih TV sadraja na korisnike mobilne ureaje
preko mobilnih mrea. S jedne strane, u svijetu ve postoje prihvaena i dokazana rjeenja za
emitovanje mobilne televizije kao to su: DVB-H (Digital Video Broadcasting-Handheld), DMB(Digital Multimedia Broadcasting) i MediaFlo (Media Forward Lnik Only). Kombiniranjem LTE
tehnologije sa eMBMS konceptom omoguava se koncept mobilne TV preko LTE mree, koja e se
time direktno postati konkurencija postojeim DVB-H, DMB i MediaFlo tehnologijama.
Zahvaljujui velikim brzinama prijenosa podataka i inovacijama u industriji mobilnih ureaja i
druge opreme, interaktivna mobilna televizija doivljava dodatni razvoj.
83
Izvor: Ofcom research,Q1 2007
Slika 47. Procjena korisnika po starosnim skupinama koliko vrednuju uslugu mobilne televizije
Interaktivnost mobilne televizije omoguuje gledaocima aktivno ukljuivanje u emisiju koju

trenutno gledaju na svom mobilnom ureaju poput glasanja, slanja pozdrava, kupovanja proizvoda i
slino. Osnovna prednost Mobilne TV preko LTE mree lei u injenici utede mrenih resursa. Za
razliku od klasinog pristupa kod recimo 3G mrea gdje svaka zasebna sesija zauzima odreeni dio
resursa mree, ovaj koncept zbog istovremenosti slanja jedinstvenih sadraja vodi ka manjoj
upotrebi prostora i vremena u mrei, nego slanje sadraja svakom korisniku posebno u odvojenim
trenucima. Na taj nain dolazi do utede u jezgrenoj i u pristupnoj mrei. Jo jedna od prednosti
ovog tipa emitiranja jeste koritenje ve zauzetog frekvencijskog spektra LTE i nije potrebna
izgradnja nove infrastrukture, za razliku od alternativnih solucija kao npr. DVB-H, DMB i MediaFlo
sistema. Nedostatak ovog koncepta npr. u sluaju Mobile-TV-a jeste relativno ogranien broj kanala
koji mogu biti istovremeno preneeni.
84
3.13. Napredne HD video usluge

Na vrhu same ljestvice usluga, omoguenih LTE tehnologijom, se nalaze napredne HD video
usluge. Kljuni faktori koji su doprinijeli kovergenciji mobilnog videa su efikasnije koritenje radio
spektra napredna digitalna video kompresija, unapreena mrena arhitektura i noviji napredniji
mobilni ureaji i hardwareske komponente prikazano na slici 48. Aplikacijska podruja u LTE
mobilnim komunikacijama se prostiru od point-to-point pa sve do point to multipoint usluga.
Multimedijalne sadraje snimljenje mobilnim ureajem ili putem LTE digitalne kamere korisnici e
moi u realnom vremenu uiniti dostupnim svojim prijateljima, familiji ili poslovni partnerima, bilo
gdje u svijetu putem raznih internetskih web stranica ili uivo na televiziji. Glavna predispozicija
uspjene implementacije navedenih mobilnih irokopojasnih video usluga jeste primjena novog
standarda u video kompresiji H.264/MPEG-4-AVC 34. Ovaj standard H.264 podrava najefikasnije
tehnike za video kompresiju koje su danas dostupne i odraava visok nivo kvaliteta doivljaja kod
gledaoca, pomou mehanizama koji mu omoguavaju veliku otpornost na greke.
Izvor: Opportunity and impact of video on LTE Networks, Motorola, Mart 2012.
Slika 48. Konvergencija tehnologija ka komercijalnom video preko LTE
34
White Paper Opportunity and impact of video on LTE Networks, Motorola
85
Televizija visoke rezolucije (HDTV High Definition TeleVision) je tehnologija koja nudi kvalitetu
slike i zvuka unaajno vee kvalitete u odnosu na tradicionalne tehnologije prikaza slike i zvuka.
HDTV nudi daleko veu kvalitetu slike u odnosu na standardizirane ekrane. S obzirom da je
rezolucija vea, slika je otrija, manje mutna i u cjelini blia stvarnosti. HD nudi i glae pokrete,
detaljnije i ivlje boje, a tu je i vrlo visok kvalitet viekanalnog zvuka koji ini iskustvo gledanja jo
boljim. Usluga HD video na zahtjev (HDVoD-High Definition Video on Demand) e krajnjim
korisnicima dati mogunost biranja sadraja iz velikog arhiva razliitog sadraja vioskog kvaliteta
kojeg odraava mobilni operator u dogovoru sa medijskim kuama s kojima ima sklopljen ugovor.
Odabrani sadraj e biti dostavljen na korisniki ureaj za gledanje, unicast tokom podataka prema
mogunostima LTE mree i dobro poznatim standardiziranimRSTP protokolom koji omoguava
kontrolu nad video tokom podataka.
3.13.1. HD Videokonferencije
Usluga videokonferencije je nain povezivanja pojedinaca i grupa preko mree i video- tehnologije
tako da ljudi imaju dojam istovremenog prisustvovanja sastancima u obliku ive video veze na
zaslonu ekrana ili projekcione povrine.
Primjena HD videokonferenecije je praktina u situacijama kao to su rjeavanje problemskih
zadataka, davanje uputa, planiranje i kordiniranje aktivnosti, komunikacija putem sustava za
videokonferenciju moe biti adekvatan nadomjestak komunikaciji licem u lice. Videokonferencija
i videotelefonija su, u odnosu na ostale LTE multimedijalne usluge, vremenski vrlo osjetljive
usluge. Mogunosti videokonferencijskih sistema su mnogobrojne i omoguit e slijedee:
ostvarivanje uteda smanjenjem poslovnih putovanja, to istovremeno znai smanjenje
emisije ugljinog dioksida
uenje na daljinu (e-learning), interaktivna predavanja i sl.
telemedicina (e-medicine); konsulatacije, razmjena podataka i pomo na daljinu pri
zahvatima
telepravosue: npr. svjedoenje na daljinu i sl.
86
Unato tehnolokom progresu koji sa sobom nosi LTE tehnologija, sustavi za videokonferencije e i
dalje imati odreena ogranienja u mogunosti prijenosa neverbalnih komunikacijskih znakova koji
se ire vizualnim kanalom.
3.14. Mobilne igrice

Na vrhu same ljestvice usluga omoguenih LTE tehnologijom, pored HD video usluga, nalaze se,
svakako viekorisnike mobilne online igrice. Viekorisnike igrice se dijele na: igrice u realnom
vremenu i strateke igre na poteze. Igrice u realnom vremenu se odvijaju instantno u oima igraa
jer je vremenski odziv izmeu izdavanja zapovjedi u njezinog izvoenja, te odgovara umjetne
inteligencije krai od jedne sekunde, ili traje onoliko dugo koliko je potrebno protivnikom igrau
da percipira akciju te potom reagira. U tom kontekstu je vrlo vana vremenska komponenta budui
da su viekorisnike online igre vrlo osjetljive na kanjenje. Da bi se zadovoljila korisnika
percepcija, vrijeme kanjenja s kraja na kraj mora biti ispod 50ms uz bitstream 10-50kb/s. LTE
tehnologija ne samo da ispunjava navedene kriterije, nego ih nadmauje. Kanjenja su isod 10msec,
to je u odnosu na HSPA veliki progres. Brzine do 326.8Mb/s u downlinku i 173 u uplinku,
omoguit e igranje igrica s visokom rezolucijom.
87
4. Neki od ureaja koji podravaju LTE tehnologiju

Potekoe prvih LTE mrea vezane su uz terminalnu opremu, slino kao to je u prvoj polovici ove
dekade nedostatak mobitela i njihova visoka potronja energije predstavljala jedan od najteih
izazova prilikom komercijalnog uvoenja 3G mrea. Neki proizvoai su ve izradili odgovarajue
modeme za laptope, prve smartphone ureaje i tablete s podrkom za LTE, budui da je 2012.
godine LTE ula u iru komercijalnu upotrebu, na tritu postoji potpuna lepeza korisnikih LTE
ureaja.
Trite svaki dan sve vie prepoznaje mogunosti LTE tehnologije. Zanimljivo je kako LTE
tehnologiju oznaavaju ekvivalentnom sa 4G, mada jo ne zadovoljava sve standarde koje namee
4G. LTE-ovi konkurenti bi bili i HSPA+ te WiMAX. Naravno, LTE model je najbri, HSPA+ je
najsporiji, a WiMAX se nalazi negdje u sredini. Dolje je naveden popis iskljuivo nekih LTE
smartphoneova i tableta.
Smatphone-ovi
Samsung Galaxy Nexus LTE 35
Samsung Galaxy Indulge
Samsung Stratosphere
Motorola Droid Razr MAXX
Motorola Droid Bionic
Pantech Breakout
LG Revolution
HTC Thunderbolt 4G
HTC Rezound
35
Slika 49. Smartphone-ovi
http://www.gsmarena.com/samsung_galaxy_nexus_lte-4406.php
88
Mogli bismo rei da je prva komercijalna LTE mrea pokrenuta u decembru 2009. u Stockholmu od
strane Telia Sonera u suradnji s Ericsson-om te da su Samsung Galaxy Indulge i HTC Thunderbolt
prvi smartphoneovi koji su napravljeni sa podrkom za LTE tehnologiju.
Tableti
Motorola Droid Xyboard
Samsung Galaxy Tab 4G LTE
Motorola Xoom
HTC Jetstream
Slika 50. Tableti
Napredna tehnologija e mobilne ureaje zapravo pretvoriti u vrhunska mala raunala u raznim
veliinama i oblicima, te tako donijeti viestruko unaprijeeno korisniko iskustvo. Oekuje se: 36
uvoenje s rezolucijama od 12 do 20 Mpx od 2012 (trenutno od 2-7 Mpx)
rezolucija na ekranima e biti barem 1024x768 px., (trenutno 320x240 px i 640x480 px)
implementacija memorijskih komponenti 32GB+ (trenutno 2GB-32GB)
procesori bi trebali biti dovoljno jaki za obradu videa u punoj HD rezolucijioko 1GHz
(trenutno od 300-800MHz)
standardizirana rjeenja baterija uz znaajnu redukciju potronje elektrine energije.
36
Beyond 3G Bringing Networks, Terminals and the Web Together, John Wiley & Sons, December 2008. Strana
235
89
4.1 Ericsson prvi u svijetu demonstrirao 150 mb/s preko lte-a na ivoj mrei
Ericsson je na ovogodinjem Mobile World congressu, u suradnji s kompanijom renesas Mobile,
predstavio lte category 4 koji je, prema organizaciji 3Gpp, namijenjen brzinama do 150 Mb/s na
silaznoj vezi. Category 4 je novi korak u evoluciji lte-a, a putem pametnih telefona kao i drugih lte
ureaja poput tableta i usmjeritelja bit e omoguen jo bolji korisniki doivljaj. Ova svjetska
premijera koristi ivu Ericssonovu infrastrukturu i lte modem kompanije renesas Mobile koji
omoguuje trostruki nain rada, sp2531. Opisanom inicijativom, Ericsson nastavlja tehnoloko
liderstvo u podruju mobilnog irokopojasnog pristupa. Osnaivanje ekosustava pametnih telefona
poveavanjem brzine prijenosa omoguit e nastavak podatkovnog rasta.
Slika 51. Pametni telefoni - neraskidivo povezani sa performansama mrea
Ericsson i renesas Mobile ve vie od desetljea surauju na ispitivanju meuoperativnosti

naprednih tehnologija. ova suradnja pomae razvoju istinskih industrijskih rjeenja bez zatitnih
prava ime je omogueno rasprostranjeno koritenje novih tehnologija. prvi ureaji kompatibilni s
lte category 4 oekuju se na tritu do kraja 2012. godine. Ericssonova podrka lte infrastrukturi ve
je dostupna.37
37
Ericssonova vizija umreenog drutva; http://www.ericsson.com/hr/etk/novine/kom0112/14_15.pdf, 2012.god.
90
Usred tehnoloke revolucije u kojoj primijenjene informacijsko-komunikacijske tehnologije stvaraju

umreeno drutvo i mijenjaju itav svijet, sve se vei znaaj pridaje novoj komunikacijskoj
paradigmi pod nazivom M2M (Machine-to-Machine) komunikacija, pod kojom podrazumijevamo
autonomnu komunikaciju izmeu strojeva, neovisnu o trenutanoj interakciji korisnika. Prema
predvianjima Ericssonovih strunjaka u 2020. godini oekuje nas postojanje 50 milijardi povezanih
ureaja ije e se koristi ogledati u mnogim podrujima ljudskog djelovanja, poput prometa,
sigurnosti, industrije ili zdravstva. Ericssonova vizija budueg umreenog drutva u kojem e svi
ureaji od ijeg meusobnog povezivanja moemo ostvariti dodatnu korist, upravo zbog te
diferencijalne dobiti, i biti umreeni, otvara neograniene mogunosti za inovativnost, ali i potrebu
za kontinuiranim unaprjeenjem aktualnih ICT rjeenja, portfelja usluga i strunih znanja svih
dionika ICT trita. 38
Izvor: http://www.ericsson.com/hr/etk/revija/Br_1_2012
Slika 52. Predvianja za 2020. godinu
38
Revija br.1 2012; http://www.ericsson.com/hr/etk/revija/Br_1_2012
91
ZAKLJUAK
LTE predstavlja novi 3GPP standard za prijenos podataka u irokopojasnim mobilnim mreama, na
putu k etvrtoj generaciji (4G) mobilnih mrea. Osnovne karakteristike LTE-a zasnovanog na
koritenju OFDM radijske pristupne tehnologije i vie-antenskih rjeenja (MIMO) ukljuuju
ostvarivanje velikih brzina prijenosa (isprva do 150 Mbit/s, kasnije ak i do 1 Gbit/s) uz vrlo malo
kanjenje pri prijenosu i uspostavi konekcije (do 10 ms), a sve uz mogunost istodobnog pruanja
irokopojasnog pristupa velikom broju korisnika mobilne mree. Veliku prednost u uvoenju LTE
tehnologije predstavlja njena fleksibilnost, posebice po pitanju koritenja razliitih frekvencijskih
opsega (od trenutano aktualnih, do nekih novih, npr. 700 MHz ili 2,6 GHz) uz razliite dostupne
irine pojasa (od 1,4 do 20 MHz). Vano je napomenuti i pojednostavljenu arhitekturu samog
sistema zasnovanu na evoluiranoj jezgrenoj mrei (EPC) i all-IP rjeenju, kao i olakani i
automatizirani nadzor i upravljanje nad samom mreom. LTE tehnologija prola je prilino brz
proces od standardizacije do dananje komercijalne realizacije.
Po prvi puta govorimo o globalnom, ope prihvaenom standardu, i to od strane brojnih proizvoaa
opreme i terminala kao i mobilnih operatera diljem svijeta. Kroz rad je prikazano da multimedijalne
usluge predstavljaju kljuni nain komuniciranja u kojem se koristi vie naina prikaza podataka. Za
brojne operatore koji imaju implementiranu LTE tehnologiju, IMS e biti odabrana arhitektura na
osnovu koje e se pruiti nove multimedijalne usluge temeljene na internetskom protokolu. Pored
klasinih multimedijskih usluga ostvarenih putem IMS-a, najznaajniji napredak, zahvaljujui LTE
tehnologiji oekuje se u oblasti video prijenosa. Long Term Evolution generacija mobilne
tehnologije ima vrlo velike brzine prijenosa podataka te e biti idealna prilika za nove, inovativne
usluge, smanjene trokove, ali i prilika za nove prihode. All-IP u mobilnim sistemima zahtijeva da
se razliita postojea infrastruktura nadogradi ili zamijeni, tako da su operatori suoeni sa izazovnim
zadatkom balansiranja investicija u izgradnju mree, dok sa druge strane ne smiju da remete
postojee servise i prihode. Oekuje se da e veina mobilnih operatera u razvijenim zemljama da
polahko nadogradi jezgro svoje mree ka IP, sa dugoronom strategijom prelaska na all-IP za LTE i
naredne sisteme.
92
Iako direktan prijelaz moe da dovede do znaajnih uteda, kapitalne investicije i potencijalno
remeenje servisa spreavaju brzu primjenu all-IP kod mobilnih operatora. Meutim, kako
komunikacije sve vie postanu paketski orijentisane, mobilni operatori e izvriti nadogradnju ka
LTE, postavljajui SAE/EPC preko postojee infratrukture jezgra mree, sa dugoronim ciljem
migracije ka all-IP mrei.
Vrlo vaan korak u uvoenju all-IP u mobilne sisteme je i postojanje odgovarajuih korisnikih
aplikacija, koje e ostvariti dodatni prihod operatorima. Meu najizazovnije po pitanju propusnog
opsega spadaju VoIP, gaming i VoD, sa zadovoljavajuim nivoom QoS. Uvoenjem all-IP
arhitekture stvorie se potpuno zrela, irokopojasna mobilna mrea u realnom vremenu koja e u
potpunosti omoguiti zadovoljenje korisnikih zahtjeva u pogledu kvaliteta novih servisa. LTE
tehnologija, u potpunosti bazirana na IP-u, igra kljunu ulogu u dugoronoj viziji mobilnog
multimedijalnog doivljaja, osiguravajui vei kapacitet i vee brzine uz nie kanjenje u odnosu na
mobilne mree tree generacije. Ova industrija je u jakoj fazi ekspanzije, a pred nama je vrlo
interesantan period implementacija inovacija od strane vodeih svjetskih proizvoaa i operatera.
93
LITERATURA
Hyung G.Myung. Technical Overview of 3GPP LTE, John Wiley & Sons
Information Paper GSM/3G Market/Tehnology update, Global mobile Suppliers
Association
John Wilwy & Sons, Beyond 3G Bringing Networks, Terminals and the Web Together,
December 2008.
N.Mali Univerzalni sustav pokretnih telekomunikacija , ETK Revija, studeni 2003.
T. Blaji Evolucija radijske pristupne mree u mobilnim sustavima tree generacije, ETK
Revija, studeni 2006.
T.Blaji, M.Druijani, Z. imi Prospects of MIMO Techniques for Broadband Wireless
Systems, Mipro CTI, svibanj 2006.
T.Blaji, D.Noguli, M.Druijani Latency Improvements in 3G Long Term Evolution,
Mipro CTI, svibanj 2006.
Tamara Mukatirovi, LTE kao tehnologija mobilnih mrea sledee generacije,
INTERNATIONAL Scientific Conference on Economic and Regional Development
Eurobrand 2 (2010), ISBN 978-86-88065- 15-3.
White Paper Opportunity and impact of video on LTE Networks, Motorola
White Paper Long Term Evolution (LTE) Overview, Alcatel Lucent
Web stranice:
http://lteworld.org.
http:// www.wikkipedia.org
http://www.ericsson.com/hr/etk/revija/Br_1_2012
Ericssonova vizija umreenog drutva;

http://www.ericsson.com/hr/etk/novine/kom0112/14_15.pdf, 2012.god
http://www.gsmarena.com/samsung_galaxy_nexus_lte-4406.php
94
POPIS SKRAENICA
3G Third Generation
3GPP Third Generation Partnership Project
AMPS Advanced Mobile Phone Service
BMP - Bitmap format komprimirane slike
CDMA Code Division Multiple Access
C/I Carrier to Interference D-AMPS Dual-mode AMPS
DRX Discontinuous Reception
DVB - Digital Video Broadcast
DVB-H - Digital Video Broadcasting-Handheld
eMBMS - evolved Multimedia Broadcast Multicast Service

EPC Evolved Packet Core
EDGE Enhanced Data rates for GSM Evolution eNodeB Evolved Node B
E-UL Enhanced Uplink E-UTRAN Evolved UTRAN FDD Frequency Division Duplex
FDMA Frequency Division Multiple Access
95
FFT Fast Fourier Transform

GGSN Gateway GPRS Support Node
GPRS General Packet radio Service
GSM Global System for Mobile Communications HARQ Hybrid Automatic Repeat Request
HDTV High Definition TeleVision

HDVoD HD Video-on-Demand
HSDPA - High Speed Downlink Packet Data Access HSPA - High Speed Packet Access
HSPA+ Evolved HSPA
HSUPA - High Speed Uplink Packet Access

IFFT Inverse Fast Fourier Transform IP Internet Protocol
IMS - IP Multimedia Subsystem

ISI Inter Symbol Interference
ITU International Telecommunication Union LSTI - LTE/SAE Trial Initiative
LTE Long-Term Evolution
MAC Medium Access Control
MBMS Multimedia Broadcast and Multicast Services MIMO Multiple Input, Multiple Output
96
NGMN Next Generation Mobile Networks

MME Mobility Management Entity NMT Nordic Mobile Telephony
OFDM Orthogonal Frequency-Division Multiplexing
OFDMA Orthogonal Frequency-Division Multiple Access
QAM Quadrature Amplitude Modulation
QoS Quality of Service
QPSK Quadrature Phase Shift Keying
PAPR Peak to Average Power Ratio
PDC Personal Digital Communications
PGW Packet Data Network Gateway
RAB Radio Access Bearer
RAN Radio Access Network
RBS Radio Base Station
RLC Radio Link Control
SC-FDMA Single Carrier - Frequency Division Multiple Access
SGSN Serving GPRS Support Node
97
SGW Serving Gateway

SINR Signal to Interference and Noise Ratio
TACS Total Acces Communication System
TCP Transmission Control Protocol
TDD Time Division Duplex
TDMA Time Division Multiple Access
TD-SCDMA Time Division - Synchronous Code Division Multiple Access
TTI Time Transmission Interval
UE User Equipment
UMTS Universal Mobile Telecommunication System
UTRA UMTS Terrestrial Radio Access
UTRAN UMTS Terrestrial Radio Access Network
WCDMA Wideband Code Division Multiple Access
WLAN Wireless Local Area Network
VoIP Voice over IP
98
POPIS SLIKA
Slika 1. Evolucija 3GPP tehnologija ....................................................................................................... 13
Slika 2. LTE - globalno prihvaen standard ........................................................................................... 14
Slika 3. Predvianja rasta irokopojasnog pristupa u svijetu ( izvori: OVUM, Strategy Analytics,
HAKOM, Cullen International) .............................................................................................................. 15
Slika 4. Glavni LTE ciljevi ...................................................................................................................... 17
Slika 5. Identificirani LTE frekvencijski pojasevi ................................................................................. 20
Slika 6. OFDM podnositelji .................................................................................................................... 22
Slika 7. OFDMA i SC-FDMA prijenos .................................................................................................. 23
Slika 8. Implementacija OFDM tehnike uz pomo IFFT/FFT u odailjanju i prijemu ....................... 24
Slika 9. LTE podrane modulacije .......................................................................................................... 24
Slika 10. Promjenjiva irina frekvencijskog pojasa ............................................................................... 25
Slika 11. Usporedba OFDMA i SC-FDMA pristupa ............................................................................. 25
Slika 12. Vie-antenske tehnike kod LTE .............................................................................................. 25
Slika 13. Prostorno multipleksiranje koritenjem tehnika odailjake i prijemne raznolikosti (eng.
TX/TX diversity) ...................................................................................................................................... 27
Slika 14. Dobitak kapaciteta u sluaju vieslojnog prijenosa (MIMO) ................................................ 28
Slika 15. Smjerovi silazne i uzlazne veze............................................................................................... 29
Slika 16. Topografija LTE mree............................................................................................................ 30
Slika 17. EPS arhitektura ......................................................................................................................... 31
Slika 18. Tipina SAE/LTE implementacija .......................................................................................... 33
Slika 19. Arhitektura E-UTRAN............................................................................................................. 35
Slika 20. LTE protokolni sloaj .............................................................................................................. 37
Slika 21. Mapiranje kanala ...................................................................................................................... 40
Slika 22. Struktura LTE-FDD moda u vremenskoj domeni ................................................................. 41
Slika 23. Raspored referentnih simbola (RS) za sluaj upotrebe vie-antenskih rjeenja (silazna
veza) .......................................................................................................................................................... 42
Slika 24. Rasporeivanje ovisno o kvaliteti kanala (silazna veza) ....................................................... 43
Slika 25. Rasporeivanje korisnika u uzlaznoj vezi .............................................................................. 44
Slika 26. Univerzalni moduli za Ericsson-ove postaje (RBS)............................................................... 45
Slika 22. Struktura LTE-FDD moda u vremenskoj domeni ................................................................. 45
Slika 27. RBS 6102 osnovna postaja ...................................................................................................... 46
Slika 29. Porast koritenosti interneta u BiH ......................................................................................... 49
Slika 29. irokopojasne usluge i nove aplikacije potiu evoluciju 3G sistema ................................... 50
Slika 30. Pokretai razvoja LTE ............................................................................................................ 51
Slika 31. Elementi multimedije ............................................................................................................... 53
Slika 32. Rasterske slike se sastoje od sitnih polja zvanih pikseli ........................................................ 56
Slika 33. Struktura multimedijalnog sadraja ........................................................................................ 61
Slika 35. Evolucija mobilnih multimedijalnih usluga ........................................................................... 64
Slika 36. Spektar multimedijalnih usluga preko LTE............................................................................ 66
Slika 36. Pogled krajnjeg korisnika na IMS ........................................................................................... 70
Slika 37. Prikaz usluge prisutnosti .......................................................................................................... 71
Slika 38. Prikaz usluge komunikacije porukama u realnom vremenu .................................................. 72
Slika 39. Broj M2M konekcija u ovisnosti o radio tehnologiji i aplikaciji (predvianje za 2020.
godinu) ...................................................................................................................................................... 76
Slika 42. Primjene M2M usluge.............................................................................................................. 77
Slika 40. Elementi i suelja u M2M komunikaciji putem pokretnih mrea ......................................... 77
99
Slika 42. Mreni zahtjevi pojedinih M2M aplikacija ............................................................................ 78

Slika 44. Primjer uloge LTE mree u naprednim elektroenergetskim mreama ................................. 80
Slika 44. Koncept telemedicine ............................................................................................................... 80
Slika 45. eMBMS logika arhitektura .................................................................................................... 81
Slika 46. Procjena korisnika po starosnim skupinama koliko vrednuju uslugu mobilne televizije .... 84
Slika 48. Konvergencija tehnologija ka komercijalnom video preko LTE .......................................... 85
Slika 48. Smartphone-ovi ........................................................................................................................ 88
Slika 49. Tableti ....................................................................................................................................... 89
Slika 50. Pametni telefoni - neraskidivo povezani sa performansama mrea ...................................... 90
Slika 52. Predvianja za 2020. godinu ................................................................................................... 91
POPIS TABELA
Tabela 1. Osnovne karakteristike LTE standarda .................................................................................. 17
Tabela 2. Skup alata za kompresiju multimedijalnih sadraja .............................................................. 63
Tabela 3. Multimedijalne usluge preko LTE u poreenju sa 3G .......................................................... 67
100
IZJAVA O PLAGIJARIZMU
Kao student magistarskog studija na Fakultetu za saobraaj i komunikacije Univerziteta u Sarajevu

potpisujem izjavu da sam upoznat sa Zakonom o visokom obrazovanju Kantona Sarajevo i Etikom
kodeksu Univerziteta u Sarajevu.
Ovom izjavom potvrujem da sam magistarski rad napisao samostalno i koristei se iskljuivo
navedenom bibliografijom, te da ovaj rad nije koriten pri bilo kakvom drugom ocjenjivanju.
Saglasan sam da jedan primjerak mog rada bude javno dostupan preko biblioteke Fakulteta za
saobraaj i komunikacije.
Mjesto/datum: Sarajevo, 11.10.2012.
Potpis
101

Razvoj Multimedijskih Usluga U LTE Okruzenju

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Razvoj Multimedijskih Usluga U LTE Okruzenju

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sadraj

3.12.3. eMBMS novine-Multimedia Broadcast Newspaper .......................................................... 83

1.Metodoloki okvir rada

Svjedoci smo veoma brzog razvoja tehnologija za mobilne i irokopojasne beine

1.2. Predmet istraivanja

1.2.1. Kategorijalno-pojmovni sistem

Kategorijano-pojmovni sistem je bitno odrediti za svaku vrstu istraivanja. Najprije je potrebno,

1.3. Ciljevi istraivanja

Kvalitativne i kvantitativne varijable,

Usporedba LTE sistema sa ranijim sistemima

1.6.Vremensko i prostorno odreenje istraivanja

2. LONG TERM EVOLUTION - LTE

Izvor: T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup

Slika 1. Evolucija 3GPP tehnologija

T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup, str. 63

Paralelno s intenzivnim istraivanjima predvoenim 3GPP radnim grupama (RAN WG1-5, SA

Izvor: T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup

Slika 2. LTE - globalno prihvaen standard

2.2. Motivacija i ciljevi LTE sistema

Izvor: OVUM, Strategy Analytics, HAKOM, Cullen International

T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup,str.65

Izvor: T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup

Slika 4. Glavni LTE ciljevi

2.3. Osnovne karakteristike LTE standarda

MHz u novim i postojeim

Tabela 1. Osnovne karakteristike LTE standarda

Brzina prijenosa podataka

irina pojasa (Bandwith rangings)

Radijsko suelje s prospajanjem paketa (Packet Switched)

Izvor: T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup,str 66

Slika 5. Identificirani LTE frekvencijski pojasevi

2.4. Tehnoloki pregled LTE tehnologije

Frequency Division Multiplex Access) u silaznoj (downlink) vezi te viestrukog pristupa s

Slika 6. OFDM podnositelji

Slika 7. OFDMA i SC-FDMA prijenos

Slika 8. Implementacija OFDM tehnike uz pomo IFFT/FFT u odailjanju i prijemu

Slika 9. LTE podrane modulacije

Mijenjanjem broja podnositelja mogua je podrka za razliite pridjeljenje irine frekvencijskog

Slika 10. Promjenjiva irina frekvencijskog pojasa

Slika 11. Usporedba OFDMA i SC-FDMA pristupa

Koritenjem vie antena na TX i RX strani mogue je ostvariti razliite dobitke. Oblikovanje

Slika 12. Vie-antenske tehnike kod LTE

Slika 14. Dobitak kapaciteta u sluaju vieslojnog prijenosa (MIMO)

2.4.1.4. FDD i TDD duplex sheme

Izvor: 3G LTE Tutorial - 3GPP Long Term Evolution; http://www.radio-electronics.com/info/cellulartelecomms/ltelong-term-evolution/3g-lte-basics.php

Slika 15. Smjerovi silazne i uzlazne veze

3G LTE Tutorial - 3GPP Long Term Evolution; http://www.radio-electronics.com/info/cellulartelecomms/lte-longterm-evolution/3g-lte-basics.php

2.5. Arhitekturni koncept LTE sistema

Izvor: Motorola LTE White paper, May 2009.

Slika 16. Topografija LTE mree

2.5.1. EPS arhitektura

Izvor: New Infrastructure for a New Network; http://rtcmagazine.com/articles/view/101921

Slika 17. EPS arhitektura

T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup, str.67

T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup,str. 69

T. Blaji: LTE nova tehnologija za mobilni irokopojasni pristup, str. 69

Slika 19. Arhitektura E-UTRAN

E-UTRAN koristi OFDM (eng. Orthogonal Frequency-Division Multiplexing) i MIMO (eng.

2.5.4. Protokoli LTE arhitekture

zatitu podataka od greaka u kanalu provodei kanalno kodiranje i modulaciju, te podrava

AM (potvreno stanje)- za prijenos podataka u realnom vremenu

UM (nepotvreno stanje)- za usluge kao to su download datoteka u ne-realnom

TM (transparentno stanje)- za slanje sistemskih informacija