BN HALDUNUN

TARHSELC DEVLET KURAMI

Mustafa YILDIZ*
ZET
Felsefe tarihinde ilk kez bn Haldunla birlikte tarih felsef bir disiplin
olarak ele alnm ve bilimsel temelleri aratrlmaya balanmtr. O, tarihsel
olgular ve bunlarn toplumsal yaam alanndaki tezahrlerini, toplumun
douu, gelimesi ve klerini ve bunlarn nedenlerini olgusal bir yntemle ilk
kez inceleyip ortaya koyan kiidir. Bylece kendisinin de farknda olduu ve
belirttii zere yeni bir bilim dalnn kurucusu olarak kabul edilir. Bu anlamda
bn Haldun, kurmu olduu bu yeni bilim dalnn yntemini, temel kavram ve
problemlerini, blmlerini ve bu blmlerde ilenen konular belirler. Bu yeni
bilim dalnn konusu insann toplumsal hayatdr; malzemesi ise tarihsel ve
gzlemlenebilir toplumsal olgulardr. Bu tarihsel malzeme ayrca bn Haldunun
bir devlet kuram oluturmasna yardmc olur. Bu kurama gre devletin
kuruluundan kne kadar geirdii tm aamalar nedensellik zinciriyle
birbirine balanmtr.
Anahtar Szckler: Tarih, tarihselcilik, toplum, devlet, bn Haldun

(Ibn Khalduns Historical State Theory)

ABSTRACT
History, in the history of philosophy, had been priorly started to be taken
up as a philosophical discipline and been inquired to expose its scientific
foundations by bn Khaldun. He is the first thinker that investigates historical
facts and their manifestations in social life with a method which would help to
discover them in their causality. Therefore Ibn Khaldun is accepted as the
founder of a new science as he was also aware. In this respect he designates the
method, the basic concepts and problems, and the subjects and subsubjects of
this new science. The subject of this new science is the social life of human
being; and its material is the observable historical and social facts. Furthermore
this historical material enables him to constitude an authentic state theory.
According to this theory, all of the stages of the state that passed from its
establishment to its collapsing are tied up to each other with the chain of
causality.
Keywords: History, historicism, society, state, Ibn Khaldun
*

Erciyes niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm retim yesi

FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 2010 Gz, say: 10, s. 25-55.
ISSN 1306-9535, www. flsfdergisi.com

26 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

Giri
bn Haldun, dnce tarihinde
(1) toplumsal olgu ve olaylar aydnlatmaya ynelik kendisinden
nceki dnrlerden farkl bir yntem ortaya koymas,
(2) toplumun ve devletin doal bir kkeni olduu ve doal bir
tarihsel geliim sreci geirdiini ileri srmesi,
(2) bu tarihsel geliim srecinin betimlemesini yaparak bir devlet
kuram ortaya koymas bakmndan dnce tarihinde nemli bir
yere sahiptir.
Onun, slam dnyasnda dnsel retimin azald bir dnemde
(XIV. Yzyl) slam felsefesinin geleneksel yapsndan ayrlarak
toplumsal ve politik sorunlara zgn bir bak asyla ortaya koyduu
grleri ge de olsa zellikle Batda yanksn bulmutur. Bu adan bn
Haldunun, dnce tarihinde, kkenini Eski Yunanda Platon ve
Aristotelesten alan ve slam Dnyasnda Farabi ve bn Sina tarafndan
temsil edilen Aristotelesi felsefe geleneinden kopuu ve Batda
Rnesans ile balayan yeni dnme biiminin ncln temsil ettii
sylenebilir.1 Onun sosyal bilimler alanndaki bu nclnn Batda
Rousseaudan Lockea uzanan doal hukuk okuluna, Herderden
Diltheya uzanan Alman tarih okuluna, Comte pozitivizmi ve Marksizme
dein pek ok akma etkisi olmu ve bu durum birok aratrmada
vurgulanmtr.2
Ancak unu belirtmek gerekir ki, bn Haldunun Batdaki
haleflerinin onun eserinde bilimsel olarak grdkleri ey, klasik felsefe
1

Henry Corbin, slam Felsefesi Tarihi-bn Rdn lmnden Gnmze,

(ev. Ahmet Arslan), letiim Yay., stanbul 2007, s. 61-62
2
Hilmi Ziya lken; slam Dncesi: Trk Dncesi Tarihi Aratrmalarna
Giri, lken Yay., stanbul 2000, s. 253. Sleyman Uluda; Giri: bn Haldun
ve Mukaddime, Mukaddime-I iinde, Dergah Yay., stanbul 1988, s. 146.
Sezgin Kzlelik; Sosyoloji Tarihi, An Yay., Ankara 2006, s. 2-3. St el-Husr,
bn Haldun zerine Aratrmalar, Yayna Hazrlayan: Sleyman Uluda,
Dergah Yay., stanbul 2001, s. 116. Zakir Kadiri Ugan; nsz: Eseri Yazann
Hal Tercmesi, Mukaddime-I iinde, MEB Yay., stanbul 1989, s. XII. Roger
Graudy; Sosyalizm ve slamiyet, (ev. D. Avcolu, E. Tfeki), Yn Yay.,
stanbul 1965, s. 61-62. mit Hassan; bn Haldunun Metodu ve Siyaset Teorisi,
Toplumsal Dnm Yay., stanbul 1998, s. 28-29. mer Ferruh, Tarih Fikri elArab il Eyyami bn Haldun, Beyrut, 1983, s.695697.

Mustafa YILDIZ

27

geleneinde hi dikkate alnmam bir konudur. Bu konu elbette tarih

olarak adlandrlmtr. Bu makalede bn Haldunun tarihi yorumlay
biimi ile devlet kuram arasndaki ilikiyi aa karmak ve onun
siyaset felsefesi balamnda klasik felsefe geleneinden kopuunu genel
hatlaryla deerlendirmek amalanmtr.
Bu ama dorultusunda makalemizde bn Haldun iki ynyle
aratrlacaktr. Bunlardan birincisi onun tarihi kimliidir. Dieri ise
ortaan sonlarnda yetimi bir toplum ve devlet kuramcs olmas
yndr. Elbette bu iki yn birbirini tamamlamaktadr. bn Haldun tarihe
yaklarken kendi ann toplumsal ve siyasal sorunlarn, zellikle slam
dnyasnda yaanan atmalar ve blnmln nedenlerini tarihsel bir
bak asyla aydnlatmay amalar. Nitekim tarihin ne olduuna ynelik
bir soru kanlmaz biimde kiinin iinde yaad toplum hakkndaki
dncelerinin bir parasn oluturur.3 Bu yzden burada bn Haldunun
tarihi incelerken iinde yaad tarihsel koullar altnda bir devlet kuram
oluturduunu vurgulamak istiyoruz.
bn Haldun ve Tarih Aratrmalar
bn Haldun 1332 ylnda Tunusda domutur. Kendisi
Mukaddimede Hadram nisbesini kullanm; bununla birlikte Tunusta
domu olmas Tuns, hayatnn byk ksmn Kuzey Afrikada
geirmesi Marib nisbeleriyle anlmasna neden olmutur.4 bn Haldun,
et-Tarif bi bn Haldun adl otobiyografik eserinin banda soyu ile ilgili
geni bilgiye yer verir. Ailesinin kkeninin biliyeden geldiini, mildi
13. yyn az ncesinde de Tunusa getiini bildirir. Atalarn saydktan
sonra nesebinin Hadramutta Yemen Araplarndan, Arap sekinlerinden
bilinen ve sahabeden olan Vail bin Hucra dayandn ifade eder.5 bn
Haldun reniminin banda Kuran- ezberlemi ve Kuran ilimleri
(kraat, nahiv, siyer, hadis, fkh, fkh usul, kelm) almtr. Ayrca
mantk, felsefe ve matematik dersleri almtr. Bylece gerek fkh ve
kelamclarn gerekse de filozoflarn insan ve toplum ile ilgili grlerini
3
Edward Hallett Carr, Tarih Nedir?, (ev.: Misket Gizem Grtrk), letiim
Yay., stanbul 1993, s. 13
4
Uluda, Sleyman, bn Haldun maddesi, slm Ansiklopedisi, TDV, stanbul
1999, C.19, s.538.
5
bn Haldun, Et-Tarifu bi-bni Haldun ve Rhletehu Garben ve arken, Kahire,
1951, s.12.

28 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

zmsemitir. Yaad dnem itibariyle slam dncesinin fkh, kelam,
tasavvuf ve felsefe gibi farkl disiplinlerinde nemli lde yetkinlie
ulalm ve epistemolojik adan tm bu sistemler birbirinden net bir
biimde ayrlmtr. Bu dorultuda bn Haldun tm bu sistemlere eletirel
adan yaklam, kuramsal ve uygulama asndan eksikliklerini
belirleyerek kendi tarihselci toplum ve devlet kuramn ortaya koymutur.
bn Haldun felsefede Farabi, bn Sina, bn Rd ve Nasreddin Tusi gibi
filozoflarn oluturduu Aristotelesi gelenekten beslenmekle birlikte bu
gelenee nemli eletiriler getirmitir. Uzun bir dnem Malik Mezhebi
Kadln yapm olmas da onun fkh alanndaki yetkinliini
gstermektedir. Fakat o sadece bir kuramc deildir. Uzun yaam
boyunca devletin eitli kademelerinde yneticilik grevinde bulunmu
ve gzlem ve deneyimleri onun kuramn oluturmada birincil kaynak
olmutur.6 Bu adan onun dnya gr felsefe, fkh ve kelam
kitaplarndaki kuramsal erevenin snrlarn aarak nominalist bir
sistemin kaplarn aralar.7
unu da belirtmek gerekir ki bn Haldunun yaad dnem ve
kendisinin Bat olarak adlandrd blgede slam dnyasnda ar bir
k ve ykl yaanmtr. savalar, Endlste slam egemenliinin
yok oluu, bo inan ve hurfelerin yaygnlamas ve sonunda her eyi
silip spren veba salgn -ki bu salgn sonucunda bn Haldun da ailesini
ve hocalarnn bir ounu kaybetmitir- bn Halduna nemli lde
k psikolojisi ieren bir eser yazmasna neden olmutur. Bat slam
dnyasnda yaanan kntnn bn Halduna verdii umutsuzluk ancak
Tanrnn versetiyle alabilecektir. O bu konuda yle der:

Hayat iin ayrca bkz. bn Haldun, Mukaddime, (trc. Sleyman Uluda),

stanbul 1988, I, 1768; Z. Fahri Fndkolu, timaiyyat, II, 5658; Hilmi Ziya
lken, timain Doktrinler Tarihi, stanbul 1941, s. 3637; Harun Han irvani,
slamda Siyasi Dnce ve dare, (ev. Kemal Kuu), stanbul 1965, s.126
127; Sezgin Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, Konya 1992, I, 25; Huriye Tevfik
Mcahid, Farabiden Abduha Siyasi Dnce, (ev. Vecdi Akyz), stanbul
1995, s. 185192; brahim Keskin, bn Haldunda Sosyal Deime ve Sosyal
Deime Kavramlar, (Baslmam lisans tezi), Uluda niversitesi lahiyat
Fakltesi, Bursa 1995, s. 14; Mnir Kota, bn Haldunun Mukaddimesine
Dair Baz Mahedeler-I, Din retimi, sy. 14, (Ocak, ubat, Mart 1988), s.
9498.
7
T. J. Boer, slamda Felsefe Tarihi, (ev. Yaar Kutluay), Anka Yay., stanbul
2004, s. 241.

Mustafa YILDIZ

29

Ben Doudaki lkeleri dahi mamurluu nisbet ve

miktarnda bu felaketlere katlanm gibi gryorum. Varln
dili leme: Adn sann batsn, kurusun! diye barm ve
lem de bu emre boyun eerek arabuk kurumu gibi oldu.
Yeryzne ve yeryznde yaayanlara Tanr vris olur, yani
yeryz ve onda yaayan btn mahlklar helk olur, yalnz
Tanr fni olmaz.8
Ancak unu da belirtmek gerekir ki, bn Haldunun Dou slam
dnyasndaki, zellikle Trk dnyasndaki gelimeler konusunda bilgisi
snrl grnmektedir. Kendisi de bu belirtmek gerektiini duyumsayarak
eserini yazmaktaki amacnn ancak Bat slam dnyasnda kurulan
devletlerin tarihiyle snrl olduunu ifade eder.9 bn Haldunun Bat
olarak isimlendirdii blge, gerekten o devirde harabeye dnm olan
Badat, Basra ve Kfeden Kuzey Afrikaya geerek Endlse uzanan
blgedir.10
bn Haldunu tarihi kimliiyle ortaya koyduu 7 ciltlik abidev
eseri Kitbl-ber ve Divnl-Mbted vel-Haber f Ahbr-
Mulkil-Arab vel-Acem vel-Berber ve men srahum ZevisSultnil-Ekber blme ayrlmaktadr: Esere nn kazandran blm
(1. cilt) Mukaddime adn tar ve psikolojik, sosyal ve siyasi pek ok
gzlemle yorulan bir tarih felsefesi eliinde bn Haldunun devlet
kuramn ierir. kinci blmde (2-5. ciltler) bn Haldunun kendi
zamanna kadar olan genel slam tarihi aktarlr. Son blm (6. ve 7.
ciltler) ise kendisinin de ifade ettii zere zel olarak kuzeybat Afrika
tarihini ele alr.11 bn Halduna bir devlet kuramcs kimliini kazandran
zgnl ise, bu eserinin Mukaddime (Giri) blmnde ortaya
koyduu biimiyle tarihsel olgularla toplumsal yaam biimleri
arasndaki ilikiden yola karak devletin kayna, ilevi ve geliimi
zerine kuramsal grleridir. Mukaddimenin 6 byk ksmda
toplumun oluumunu, insanlarn temel gereksinimlerini karlamak
8

bn Haldun; Mukaddime, C: I, (ev.: Zakir kadiri Ugan), Milli Eitim Bakanl

Yay., stanbul 1989. s. 76-77
9
bn Haldun; Mukaddime, C: I, s. 77
10
Fahrettin Olguner; Ulu Bey Devri lim-Felsefe Zihniyeti: Tarihi Kkleri ve
Sebepleri, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say 4, Konya 1997, s. 140.
11
Abdurrahman Lakhassi, bn Haldun, (ev. amil al, Hasan Tuncay
Baolu), slam Felsefesi Tarihi iinde, C. I, ed. Seyyid Hseyin Nasr, Oliver
Leaman, Alm Kitap, stanbul 2007, s. 416-417.

30 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

amacyla rgtlenmesinden balayarak sanat ve bilimleri elde etmesi ve
meden hayata nasl ykseldiklerini, sonunda nasl ke girdiklerini,
krsal uygarlklar, ynetim biimleri ve kurumlar, ehir uygarlna
dayanan toplumlar, ekonomik artlar ve olaylar, bilimleri ve edebiyat,
ksacas bugn kltrel tezahrler olarak adlandrlan konular inceler.12
Bu balamda bn Haldunun tarihe yaklam semeci bir nitelik tar. O,
bir tarih kitab yazmadan nce, tarihe nasl baktn aklama gereini
duymutur. Ona gre bir olayn tarihsellii, toplumun rgtlenme
biimine ve sonuta medeniyete katksna gre deerlendirilir. Bir baka
deyile tarih, olgu ya da olaylarn bir sralamas deildir; toplumu ve
devleti anlamann bir yoludur. Dolaysyla bn Haldun tarihsel olgu ve
olaylar kendi dncesi balamnda yeniden yorumlamak ve bylece
toplum ve devlet kuramn temellendirmek iin kullanmtr.
te yandan kukusuz bn Haldun ncelikle bir tarihidir ve
Kitabl-ber bir tarih kitabdr. Bu bakmdan tarihin doru
anlalabilmesi iin bugnn toplumsal koullaryla ilikilendirilmesi
gerekir. Baka bir deyile bn Haldunun bu tarih kitabnn giri ksmn
yazmaya balamasyla birlikte zihninde beliren tarihsel olaylarn
gerekleme biimi ile bu olaylar ynlendiren yasa ve nedenler
arasndaki uyum sorunu olduu, eserin ilk blmlerinden itibaren
grlebilir. Mukaddimenin hemen bandaki nceki tarihilere ynelttii
eletiri zellikle bu ynde gelimektedir. bn Halduna gre nceki
tarihiler olduka bilinsiz biimde kendilerine gelen ahbrn
doruluunu, yani doal ve nedensel ilkelere uygunluunu
aratrmakszn aktarmlardr.13
bn Haldun bu sorunu zmek iin yeni bir bilim kurmann
gerekliliini duymu ve bu yeni bilimin konusunu, yntemini ve ilkelerini
belirlemitir. Bu yeni bilimin konusu umran, yani toplumsal yaam ve
rgtlenme biimleridir. Baka bir deyile toplumsal gelimenin tarihsel
betimlemesini yapmak ve siyasal evrelerini ortaya koymaktr. Tarihsel
olaylarn doru biimde anlalmas iin bu bilim, tarihi ncelemek
durumundadr. Baka bir deyile umrn ilmi, tarihin lt ve temeli

12

Henry Corbin; slam Felsefesi Tarihi-bn Rdn lmnden Gnmze, s.

63. T. J. Boer; slamda Felsefe Tarihi, s. 244
13
bn Haldun; Mukaddime, C: I, s. 19 vd.

Mustafa YILDIZ

31

olmak durumundadr.14 yle ki umran ilmi araclyla tarih, yceltme ya

da yermenin konusu olarak deil, nesnellii iinde alglanabilecek, efsane
ve hurafelerden arndrlabilecektir. Bylece bn Haldun yaad dnem
itibariyle tarihe yeni bir bak as getirerek bir tarih felsefesinin
olumasnda nc olmutur. Ondan nce tarih yazm, nakil ve
rivayetlerden ibaret grlmtr. Oysa bn Haldunun umran ilmi adn
verdii yeni bilim, tarihi, toplumsal olaylar arasndaki neden sonu
ilikisi iinde kavramann gerekliliini vurgulamaktadr. Bylece bn
Haldun toplumlarn tarihsel geliimine yeni bir yntem ve kendi
iddiasyla yeni bir bilimle yaklamtr.
Bu durumu slam dnyasnda genelde tarihe verilen anlamla
ilikilendirmek yararl olacaktr. yle ki bn Haldun iinde yaad
kltr evrenindeki tarih anlayn pek ok bakmdan eletirmi olsa da,
bu anlayn yetkin bir takipisi durumundadr.
ncelikle belirtmek gerekir ki slam dini, Yahudi-Hristiyan tarih
anlayn eskatolojik anlamda srdrmesine karn, birok adan yeni
denilebilecek unsur getirmitir. Bunun en nemli nedeni, slamn ortaya
k koullaryla ilgili olduu kadar iman, Yahudilik ve Hristiyanla
gre daha aklc ve eletirel biimde temellendirmi olmasdr. Bu adan
Mslmanlarn tarih anlaylarnn belirlenmesinde u etkenler ortaya
konulabilir:
1. slam tarih anlay bir bakmdan Yahudi-Hristiyan izgisel
tarih anlayn devam ettirir. Bu bakmdan Kuran, ilk Peygamber Hz.
Ademden balayarak son peygamber Hz. Muhammede kadar olan
peygamberlerin ve onlarn iinde yaadklar toplumlara verdikleri
tevhit mcadelelerinin tarihini hikaye eder. Burada, nceki
peygamberlerin hikye biiminde aktarmndan beklenen en nemli ilev,
dinsel ve ahlaksal ders karmak olduu gibi, son peygamberin getirdii
dinin nceki dinlerin tmn ierdii ve tarih iindeki sapmalar
dzelttiidir. Bu bakmdan bir Mslman iin tarihi okumak ve anlamak,
manevi bir eitimdir; doru yoldan kmamak iin ondan ibret almak
demektir. Bu balamda bn Haldunun eserinin adndaki anahtar szck
iberdir (tekili ibret).15 bn Haldunun bu eseri yazmaktaki amac
yalnzca tarihsel olaylar kaydetmek deil, toplumlarn ve bireylerin
14

Ann K. S. Lambton, State and Government in Medieval Islam, Oxford

University Press, New York 1991, p. 155-156
15
Ann K. S. Lambton, State and Governmet in Medieval Islam, p. 155

32 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

dnyay bayndr duruma getirmelerinin doal gidiatna ve gemiteki
durumla imdiki durumu karlatrmak suretiyle hataya dmekten ve
doru yoldan sapmaktan kurtulmann yollarn gstermektir.16 Bu
bakmdan ibret, tarihsel olaylarla onlarn doas ve nedenleri arasnda
bir kpr konumundadr ve tarihin zhir ynnden batin doasna doru
bir anlama etkinlii olarak yorumlanabilir.17
Yine bu adan bn Haldunun Gemiler gelecee suyun suya
benzemesinden daha ziyade birbirine benzer.18 szyle ifade ettii
homojen tarih anlay, tarihe yaklarken onu bugn ve gelecek asndan
deerlendirmeye bal klmann gerekliliine yaplan bir vurgudur. yle
ki gemi, efsanelerle bezenerek insana bugnn koullarndan tmyle
ayr bir dnya tasavvur ettirmeye yatkndr. Bu yzden gemie ilikin
rivayetleri bugn ile karlatrmak ve ondan bugne ilikin ibretler
almak gerekir. Bu anlamda tarihten ibret almak, gemiten hareketle
bugn renmek ve bugnn sorunlar balamnda gemie ynelmek
demektir.
2. Mslmanlarn tarih anlaylarn belirleyen ikinci nemli
etken Hz. Muhammedin beerlik ynyle ilikilidir. yle ki Hz.
Muhammed Tanrnn elisi olmann tesinde beer st hibir nitelie
sahip deildir. Bu yzden Mslmanlarn kulland hicr takvim, onun
douunu deil, bir devlet kurduu aama olan hicreti balang olarak
alr. Bylelikle Mslman toplumun kuruluu ve dzenli bir
rgtlenmeye kavumas tarihin de balangc gibidir. Bu balamda slam
dnyasnda tarih ile toplumsal aratrmalar birbirine kout olarak
gelimitir. Bunun da en yetkin rnei, bn Haldunun Kitbl berinde
grlmektedir.
3.Hz. Muhammedin iinde yaad putperest toplumla giritii
tevhid mcadelesinin sonucunda baarya ulamas ve ok ksa bir sre
iinde geni bir blgeye yaylmas daha sonrakilerin bu dnemi asr-
saadet olarak alglamalarna ve srekli olarak ona dn zlemi
duymalarna yol amtr. Bu da Mslmanlarn tarih anlaylarnda
olmas gerekenin tarihte gereklemi olduu ve yaplmas gerekenin bu
16

bn Haldun, Mukaddime, C: I, s. 18-19

Muhsin Mahdi; Ibn Khalduns Philosophy of History: A study in the
Philosophic Foundation of the Science of Culture, George Allen & Unwin,
London 1957, p. 71.
18
bn Haldun, Mukaddime, C. I, s. 20
17

Mustafa YILDIZ

33

dnemi olabildiince yeniden yaama geirmeyle snrlandrlmas

gerektii dncesine yol amtr. bn Haldunun dnce sisteminde de
bu durumu grmek olanakldr. Nitekim o, ilerde grlecei zere slam
devletlerinde grlen k nedenini zellikle halifelik kurumunun salt
hkmdarla ya da baka bir deyile din olandan uzaklaarak salt akl
ilkelerle yrtlen siyasete brakmasna balamaktadr.
4.slam dnyasnda yaygn olarak kullanlan Hicr takvimin en
nemli zellii Ayn hareketlerine gre dzenlenmesi ve devr olaylarn
yl iinde sabit kalmamasdr. Ayrca etimolojik adan Arapa tarih
szcnn de Ay ve Ayn grlmesiyle ilgili bir anlam vardr.19
Mslmanlar iin nemli olan kutsal gn ve geceler, aylar, bayramlar vs.
yl iinde sabit deildir. Szgelimi Kurann indirilmi olduu Kadir
Gecesi, Ramazan aynda tam olarak belli olmayan bir gece olup, bu da
srekli olarak gne ylna gre her yl farkl bir gne tekabl etmektedir.
Kukusuz burada greceli bir devrlik sz konusudur. Bu tr bir grecelik
Mslmanlarn tarihsel olaylar zamann koullarndan bamsz olarak
dnmelerine yol amtr. Bu balamda bn Haldunun devlet kuram
da, devletin kurulu gelime ve k aamalarndan geerek yerini baka
bir devlete brakmas gibi bir devrlik ierir. Yine bu devrlik iinde bn
Haldun, nedensellik zerinde youn biimde durulmasna ramen
olaylarn kronolojik olarak belirlenmesi zerine hemen hemen hi
durmamaktadr.
5. Abdullah Larauinin de belirttii zere bir bilginin doruluu
zerine tankla bavurmak, slam dininin tek temeli deilse de,
temellerinden biridir. nk Kuran gvenilir bir tank olan peygamber
19

Arapa bir kelime olan tarih lgatte vaktin bilinmesi anlamn ifade eder. Bu
anlamda tarih, her eyin zamannn kendisinde sona erdii gayesi ve vaktidir.
Tarihin konusu da zaman ve insandr. Tarih kelimesinin asl konusunda baka
grler de vardr. Bir gre gre tarih, Smi dilinden bir kelime olup v-r-h
kknden tremitir ve branicede yreah ay kelimesiyle ifade edilmektedir;
zaman ve insanla ilgili olgular aklamakta kullanlmaktadr. Bu yzden
kullanl ok eskilere uzanr. Bu durumda, tarihin anlam, zaman birimi
olarak ayn tanm olur; bir yandan bir hdisenin, tarihi vakann tespitini ve
sresinin belirlenmesini, dier yandan ise, zaman srecini, kronolojisini ifade
eder. Bir ksm tarihiler ise, tarih kelimesinin Arapa olmayp, Farsa mh
rzdan (ayn grlmesi) alnarak Arapalatrlm olduunu sylerler; bu
kelimede ay balanglarnn belirlenmesi anlam olduunu grlerine gereke
gsterirler. Ayn ekilde tarih kelimesinin Arapa asll olmad ve
Mslmanlarn onu Ehl-i Kitaptan aldklar belirtilir. (Sabri Hizmetli, slam
Tarihilii zerine, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1991, s. 1-2).

34 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

tarafndan insanlara aktarlr. Akas Mslmanlarn kutsal kitab olan
Kuran bir dorudan tanklk biimine sahiptir. Bu durumun tarihsel
alandaki yansmas ahbrn, gvenilir tankla dayanlarak kabul
edilegelmesi ve tarihilerin en nemli kaynann tanklk olmasdr. Bu
tanklk, dinle ilgili konularda olduu gibi hukuki konularda da temel
ilkelerden biri olarak kabul edilmitir. Bu bakmdan Mslman
tarihilerin birou hukuku kimliine de sahiptiler.20 Bununla birlikte
tankln nemli bir kaynak olarak kabul edilmesi, slam dnyasnda
yalanc tanklk biiminde birok yanl inancn girmesine de neden
olmutur. Bu yolla uydurma hadisler toplum iinde yayld gibi, bu
hadislere dayanarak birok yanl mezhep de ortaya kmtr. Yine bn
Halduna gre tarihiler ve tefsirciler, Tanrnn kitabn aklamada
tarafszlk ilkesine uymamalar, zan ve tahmine gre nakil yapmalar,
olaylar karlatrma yntemlerini bilmemeleri ve hepsinden nemlisi
umrann, yani toplumsal yaamn doasn (tabl-umrn) bilmemeleri
nedeniyle kendilerine gelen haberlerin doruluunu aratrmadklar,
felsefe ve hikmet bakmndan incelemedikleri ve doa yasalarna gre
lp olabilirliklerini aratrmadklar iin byk hatalar yapmlardr.21
Bu bakmdan bn Haldunun nesnel ve nedensellik ilkesine dayal bir
tarih aray iinde olmas, slam dnyasnda yaygnlk kazanm bo
inanlar ortadan kaldrmak adna tankla eletiri ynteminin
uygulanmasnda nemli bir adm olarak grlebilir.
6. Yukardaki klarla balantl olarak slam dnyasnda tarih
blme ayrlmtr. slamiyetten nceki dnem cahiliyye olarak
adlandrlr ve bu dnem hemen hemen bo ve nemsiz bir tarih ncesi
dnem olarak nitelenir. kinci dnem Hz. Muhammedin yaad
dnemdir ve bir ekirdek ilevi grmtr. Bu merkez blm daha sonra
slam dnyasnda ortaya kan tm frkalarn kendilerini hakl gsterirken
yapt tm hesaplarn inasnda bir model grevi grmtr. nc
dnem ise, peygamberin lmnden sonraki slam tarihidir. Bu dneme
kar Mslman tarihilerinin tutumu iki ynde gelime gstermitir.
Birinci yn kart toplumsal gruplar btnletirmeye ve birletirmeye
ynelik olarak bir grubun tekeline bal olmayan evrensel ve nesnel bir
tarih anlaynn domasdr. kinci yn ise, farkl siyasal gruplarn kendi
20

Abdullah Laraui; Tarihselcilik ve Gelenek, (ev.: Hasan Bacanl), Vadi Yay.,

Ankara 1993, s. 48.
21
bn Haldun; Mukaddime, C: I; s. 19, 8284.

Mustafa YILDIZ

35

gemilerini yceltirken kart gruplarn gemilerine de rasyonel eletiri

yntemini uygulayarak tarih yazmnda formel mantn ve tankla
eletiri ynteminin domasdr.22 Bu adan da bn Haldunun konumu
olduka nemlidir. Nitekim o, bir yandan Ortodoks/Ehl-i Snnet anlaya
zarar vermeme gibi bir kaygyla nesnellii temel ilke olarak ele alm;
dier yandan da yukardaki kta da belirtildii gibi tankla eletiri
yntemini uygulayarak farkl politik hareketlerin kendilerini
hakllatrmada kullandklar kaynaklar boa karmtr.
Tm bu aklamalara gre bn Haldunun slamn geleneksel tarih
anlayn srdrd ve hatta bunun en yetkin rneklerinden birini
sergiledii sylenebilir. Bununla birlikte onun geleneksel tarihilerden
ayrld nokta, ncelikli sorun olarak siyasal ve toplumsal olaylarn
altnda yatan yasalarn ne olduu aratrmas ve tarihin bu yasalara gre
yazlmas gerektiini ileri srmesidir. Bu sorun bn Haldunun da eserinin
eitli yerlerinde ifade ettii zere nceki tarihiler tarafndan ele
alnmamtr. nceki tarihiler tarihsel olaylarn dorulanmasnda
hadisilerin tadil ve cerh (nakledeni dorulama ve zayf bulma)
yntemiyle yetinmilerdir. Fakat bu yntem tarihsel olaylar iin yetersiz
kalmaktadr. nk tarihsel bir olay iin, onu nakledenin
gvenilirliinden ok daha nemli olan, bu olayn gerekleme
olanann olup olmamasdr.23 Dolaysyla tarihsel olaylara ilikin
bilgilerin doruluunu anlamann yntemi, umrnn yasalarna uygun
olup olmadna bakmaktr.
unu belirtmek gerekir ki toplumsal ve politik olaylarn yasalarnn
ne olduu sorunu, temelde klasik felsefe geleneinde felsef
aratrmalarn son blmnde pratik felsefe bal altnda ele alnan
bir konudur ve nemli bir yere sahiptir. Ancak bu soruna bn Haldun
filozoflarn speklatif aklamalarn yeterli bulmayarak kendisinin icad
ettii yeni bir bilim ile zm aradn ifade eder. Ona gre bu bilimde
incelenen konular ne Retorikte ne de Aristotelesin Politika adl eserinde
yeterli dzeyde ele alnmtr.24

22
Abdullah Laraui; Tarihselcilik ve Gelenek, s. 51-53; Kemal nan; nc
Dnya: Tarallktan Evrensellie, Tarihselcilik ve Gelenek iinde, Vadi Yay.,
Ankara 1993, s. 7-9.
23
bn Haldun, Mukaddime, C: I, s.85-90. Muhammed bid el-Cbir, Felsef
Mirasmz ve Biz, (ev: Said Aykut) Kitabevi Yay., stanbul 2000, s. 365 .
24
bn Haldun; Mukaddime, C: I, s. 9194

36 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

Bu durumda bn Haldunun kendisinin de iddia ettii zere kurmu
olduu ve umrn ilmi adn verdii yeni bilimde gerekten yeni olan
nedir? Bu sorunun yantnn bn Haldunun klasik felsefe geleneiyle
att noktada yer ald sylenebilir.
Bu bakmdan bn Haldun topluma ve devlete ilikin grlerini
klasik felsefe geleneinden daha ok tarihsel olay ve olgulardan hareketle
kurmaya alm, bu anlamda da slam dnyasnda felsefeden kopuun
Gazliden sonra ikinci dnm noktasnda yer almtr.25 Bu adan bn
Haldun iin geleneksel felsefenin metafizie dayanan yapsn ykarak
tercihini gerek ynnde yap vgs yaplmaktadr. Ancak burada
sorulmas gereken soru, bn Haldunun yneldii bu gerein anlamnn
ne olduudur. Nitekim klasik filozoflarn hikmet kavram altnda ele
ald gerek ile bn Haldunun gereki hangi bakmdan birbirinden
ayrlmaktadr? Kukusuz bn Halduna bu adan bakanlar, onu
filozoflarn Faal Akl retisi ile ilikilendirilebilecek olan toplum
grleri yerine tarihsel yasalarla ifade edilebilecek olan bir tr
laikletirilmi toplum gr ortaya koyduunu ileri srmlerdir.26
Bu balamda bn Haldunun bak asn belirleyen klasik felsefe
geleneinin doruluk lt olarak ald mantksal karmlardan daha
ok deneyimdir. Bu deneyim insanln ortak deneyimini de ieren
lde genitir. Bu nedenle bn Haldun aratrmalarn zellikle tarih
zerine younlatrmtr. Bylece o, toplumsal ve politik olaylar
incelerken ve yasalarn ortaya koymaya alrken en nemli kaynak
olarak tarihi almtr. Ona gre tarih,
nsanlarn ve kavimlerin hal ve durumlarnn nasl
deimi olduunu, devlet snrlarnn nasl genilemi, kuvvet
ve kudretlerinin nasl artm bulunduunu, lm ve yklma
a gelinceye kadar yeryzn nasl imar ettiklerini bize
bildirir. Bu tarihin zahiri manasdr. Tarihin iinde saklanan
mana ise incelemek, dnmek, aratrmaktan ve varln
(kainatn) sebep ve illetlerini dikkate almak ve hadiselerin
vuku ve cereyannn sebep ve tertibini inceleyip bilmekten
25
bn Haldun Mukaddimenin eitli blmlerinde filozoflarn grlerine
yapt eletirinin yan sra bu konuyu Mukaddimenin Felsefenin bo ve yanl
bir ey olduuna ve bu bilgiyle uraanlarn yanl bir yola sapm olduklarna
dair adl zel bir blmde ele alr. (bn Haldun; Mukaddime, C: III, (ev.: Zakir
kadiri Ugan), Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul 1970, s. 101-113).
26
Henry Corbin, slam Felsefesi Tarihi, C: 2, s. 64

Mustafa YILDIZ

37

ibarettir. te bundan dolay tarih ereflidir. Ve hikmetin iine

dalmtr. Bundan dolay tarih, hikmet=felsefe ilimlerinden
saylmaya layktr.27
Bu balamda bn Haldun tarihin amacnn stn ve yararl bir bilim
olduunu ifade eder. u var ki sadece nakil ve rivayete dayanan bir tarih
anlay eletiri szgecinden geirilmedii iin kiiyi yanlgya
srkleyecek vehim ve hatadan kurtaramayacaktr.28 Bylece tarih
biliminin hikmet ve felsefe bakmndan kurulmas gerektiini belirterek
gzlem ve eletiriye dayandran, olaylar doa yasalarna gre
deerlendirilmesi gerektiini ilk kez ileri sren bn Haldun olmutur.29
Yine bu balamda bn Haldunun szn ettii tarihin zahiri
anlamnn altndaki btin anlamna nfuz etme abasnn bir teodise
(Tanrnn kt olmadnn savunusu) olup olmad sorulabilir. bn
Haldun sz konusu olduunda bu soruya olumlu yant vermek zordur.
Nitekim Aziz Augustinein Tanr Devleti, Bossuetin Evrensel Tarih
zerine Sylev ya da Viconun Yeni Biliminde grlen, Tanrnn insana
yaklamnn savunulmas ve zellikle de tarihin seyrinin ilah takdir
anlayn kabul etmeyle elimeyen bir biimde yorumlanabileceini
gstermek30 gibi bir kayg bn Haldunda yoktur. nk bn Haldunun
tarihsel olaylarn batn yn olarak grd nedenler aratrmas,
metafizik ilkelerden daha ok doal ve toplumsal nedenler anlamna
gelmektedir. Bu balamda bn Haldun, hem olaylar hikye tarznda
aktaran ve nedensellik ilikilerini gzetmeyen rivayeti tarihilerden hem
de tarihe doast bir anlam ve ama veren teolojik tarihilerden
ayrlmaktadr.
Bununla birlikte unu da belirtmek gerekir ki bn Haldunun tarihi
felsef ilimler iine sokma abas klasik felsefe geleneinin tarih
anlayyla tam anlamyla atr. Her ne kadar Platon ve Aristotelesin
toplum ve devlet grlerinde de tarihsel bir takm geler varsa da, onlar
tarihi zel ve tekil olana yneldii iin bilgeliin bir dal olarak
grmezler. Bu anlamda szgelimi Aristotelese gre iir tarihe gre ok

27

bn Haldun, Mukadime, C: I, s. 5
bn Haldun, Mukadime, C:I, s. 1819
29
Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul, Enderun Yay., stanbul 1985, s. 159
30
W. H. Walsh, Tarih Felsefesine Giri, (ev.: Yusuf Ziya elikkaya), Hece
yay., Ankara 2006, s. 141
28

38 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

daha felsef ve stndr; nk tmel ve evrensel olanla ilgilenir.31 Yine
Farabi ve bn Sinann bilimler snflandrmasnda da tarihin hibir yeri
yoktur.
Nitekim klasik felsefe adan tarihin bir bilim olarak ortaya
konulmasnda nemli glkler vardr. Bu glklerin banda tarihin
nesnesinin belirlenemez nitelii yer alr. yle ki tarih gemie ilikin bir
bilme etkinliidir. Oysa gemiin olduu haliyle karmzda bir nesne
olarak bulunmas olanakszdr. kincisi, tarih bir sreci ya da daha ak
bir ifade ile bir sre ierisinde meydana gelen deiimi konu edinir.
Oysa yine bilim deieni deil, deimeyeni konu edinir. Bu balamda
Platon ve Aristotelesin tarihi bilim olarak grmemeleri sistemlerinin bir
gereidir. nk onlara gre gerek bilgeliin konusu deimeyen
nesnelerdir: Platonda dealar Evreni, Aristoteleste ise Devinmeyen
Devindirici.
Tarihin bir bilim olmasndaki dier bir glk nedensellik ilkesinin
uygulanabilirliinde ortaya kmaktadr. Nitekim bn Halduna kadar
tarihiler bu ilkeye hi de riayet etmemilerdir. Bu balamda bn
Halduna gre tarihinin ncelikli aratrmas olaylarn nedenlerinin ne
olduunu ve bu nedenlerden dolay nasl bir dzenle sralandn ortaya
koymaktr. Ancak klasik felsefe geleneindeki nedensellik dncesi ile
bn Haldundaki nedensellik dncesi bu balamda tam bir kartlk
ierir. Geleneksel felsefede nedensellik, tm nedenlerin kendisine
baland bir lk Neden dncesine yol aar ve felsefenin asl konusu
bu lk Nedeni temaa etmektir. Oysa bn Haldunda nedensellik somut
olgu ve olaylar alannda kurulur. Bylece nedenselliin tarihe
uygulanmasyla olaylarn geriye doru gidi zinciriyle tarihsel ve
dolaysyla toplumsal yasalar ortaya konulabilir. Buna gre yaplmas
gereken tarihsel olaylarn doruluklarn denetlemek iin nedensellik
ilkesine bal kalmak ve onlar toplumsal doalarna gre anlamak ve
aklamaktr. Bunu salayacak bilim ise umran ilmidir.
Umran ilmi ile tarihte neyin olanakl neyin olanaksz
olduu hakknda bir zorunlu yasa bilgisine ulalr ki, bu
ayn zamanda tarihilerin aktara geldikleri haberlerin doruluk
ve yanllklarn snama olana verir.32

31
32

Aristoteles, Poetika, (ev. smail Tunal), stanbul 2002, s. 30.

Ahmet Arslan, bn Haldun, Vadi Yay. Ankara 2002, s. 9293

Mustafa YILDIZ

39

zetle bilim ile tarih arasndaki ayrm amann yolu bn

Haldunda, tarihi, tarihsel olaylar toplayan ve kaydeden bir bilim olarak
deil, nedenlere ve sonulara ilikin genellemelerden oluan bir bilim
olarak grmektir. Bu adan bn Haldunun kuram tm Ortaa sresince
bilim ve felsefenin konusu olarak deimez olana ynelen Aristotelesi
bilim anlayndan farkl olarak tarihsel gelime ve k srecini de
felsefenin konusu iine katm olmasdr.
Burada unu belirtmek gerekir ki, bn Haldunun bir yandan klasik
felsefeye kar tutum ve eletirisi, dier yandan da tarihi felsef bir
disiplin olarak kurma abas Mukaddimenin btnl iindeki en
belirgin elikidir. Bu eliki zellikle Mukaddimeye klasik bir tarih
kitab olmasnn tesinde deer kazandran umran ile ilgili blmlerde
grlebilir. Nitekim o, her ne kadar farkl bir terminoloji kullanmaya
alsa da, Farabi ve bn Sinann terminolojisinden tamamen kopamad
gibi onlarn toplum ve devlet ile ilgili grlerinden byk lde
yararlanr.
nsann Toplumsal Doas
Yukarda ifade edildii gibi bn Haldun her ne kadar filozoflarn
mantksal karmlarn eletirerek toplumsal olaylarn yasalarn deneyim
yoluyla elde etmenin gerekliliini vurgulasa da, kendisiyle eliir biimde
tarihsel aratrmasnn balang noktasna mantksal bir karmn sonucu
olan ve kaynan Platon ve Aristotelesten alarak slam felsefesinde
Farabi ve bn Sina tarafndan benimsenen insann doal olarak
toplumsal/meden olduu nermesini koyar. Bu balamda bn Haldun
insanlarn bir araya gelmesinin doal bir zorunluluk olduunu, Tanrnn
bu suretle insanlar araclyla dnyay bayndr durumuna getirme ve
onlar yeryznde kendisinin halifesi yapma iradesinin yerine geldiini
ifade eder.33 Yine buradan hareketle bn Haldun, bn Sinann,
aklamalarn srdrerek insanlar arasnda onlara egemen olan bir
yasakya yani devlete duyulan gereksinimin de doal bir zorunluluk
olduunu belirtir. Ancak filozoflarn mantksal yntemlerle ortaya
koyduklar bu bilginin yetersiz olduunu ekler. nk bn Halduna gre
filozoflar bu yasaky peygamberle snrlandrmlar ve peygamberlii
33

bn Haldun; Mukaddime, C: I, s. 100103,

40 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

kantlamada kullanmlardr. Oysa bu durum, kitab olmayan ve devlet
kurarak yeryzn bayndr duruma getiren Mecus ve daha bir ok
toplum rneinde olduu gibi, gzlem ve deneyimlerimize aykrdr.34
Bununla birlikte bn Haldun, iinde yaad slam toplumunun kurulu
ve geliiminde peygamberin merkez konumunun bilincinde olarak
peygamberin siyasal ilevine de deinmitir. Onun bu konudaki grleri,
filozoflardan daha ok kelamclara (mtekellimn) dayanmakla birlikte
yine de bn Sinadan pek ok e tar. Ona gre doal dnyadaki
varlklar arasnda bir gei ve basamaklanma vardr ve insan bu
basamaklanmann en st konumundadr; peygamber de insan varolu
basamaklarnn en st derecesindedir.35
Toplumsal Yaam Biimleri
bn Haldunun ele ald ikinci sorun insanolunun kurmu olduu
toplumsal yaam biimleridir. Bu sorun karsnda bn Haldun
ilkel/bedev ve gelimi/hadar olmak zere iki trl toplumsal yaam
biimini/umrn birbirinden ayrr. Bu ayrm zellikle toplumsal retimin
yneldii amacn farkllamasna dayanr. Bedev yaam biimi, yaamn
srdrlebilmesi iin gerekli olan eylerin retimi ile snrldr.
Toplumsal retimde g, zenginlik, rahatlk ve bo zaman arzusuyla art
deerler arttka hadar yaam biimine doru ilerler. Bu bakmdan
bedev yaam biimi, tarihsel adan hadar yaam biimini nceler.
nk yaam srdrmek iin gerekli olan eyleri elde etmekle ie
balamak yaam yetkinletirmek iin gerekli olan eylerden nce gelir.36
Bu adan bn Haldunun yaklam Farabinin zorunlu toplumerdemli toplum ayrmn anmsatmaktadr.37 Nitekim Farabiye gre,
toplumlamann ilkel biimi yaam srdrmek iin yardmlama ve
dayanma iinde bulunan zorunlu toplumdur. Yaam her ynden yetkin
bir duruma getirmek iin yardmlaan toplum ise erdemli toplum
anlamna gelmektedir.38 Yine Farabi, zorunlu toplumdan art deerler
34

bn Haldun; Mukaddime, C: I, s. 104106

bn Haldun; Mukaddime, C: 1, s. 229238; Kr. bn Sina; Kitbn-Nect,
(ner.: Macid Fahri), Beyrut 1985, s. 320.
36
bn Haldun; Mukaddime, C: I, s. 302
37
Mustafa Yldz; Farabinin Toplum ve Devlet Gr, Erciyes niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Kayseri 2009, s.
38
Farabi; Fusln Mntezea, (ner: Fevzi Mitri Neccar) Beyrut 1993, s. 45
35

Mustafa YILDIZ

41

arttka dier toplum trlerine ve nihayet erdemli topluma gei srecini

betimler.39 u var ki Farabinin snflandrmasnda, toplumun yneldii
ama ve deerler dizgesi temel lttr. Oysa bn Haldun kltrn daha
ok maddi elerindeki art lt olarak almtr.
Burada unu belirtmek gerekir ki, bn Haldun btn tarihselci
toplum ve devlet kuramn umrann bedev ve hadar biimleri
arasndaki elikiye dayandrr. Nitekim bu biimler arasndaki iliki
tarihin genel akdr. Tarih, devletin oluum aamas srecinde
bedevlikten hadarlie doru bir aktr ve bu ak her zaman dairesel bir
nitelik tar. bn Halduna gre bu, umrnn doasdr.
Devletin Kuruluu
Devletin kuruluu balamnda bn Haldunun ortaya koyduu en
temel kavram asabiyedir. bn Haldun toplumsal birliin olumas ve
srdrlmesini, Arapa tutmak, bal olmak anlamna gelen asabe
kknden gelen bu kavramla temellendirir. Farkl aratrmaclar
tarafndan yaknlk ba, topluluk duygusu, dayanma duygusu,
ortak ruh, toplumsal uyuma, toplumsal dayanma, milliyetilik
fikri, asker ruh gibi karlklar verilen bu kavram,40 bn Haldunun
dnce sisteminde toplumlar ilkellikten uygarla doru ilerleyiinin
temel gdleyici toplumsal ba olarak yorumlanabilir. Nitekim
toplumsal ve hukuksal dzenin kurulup srdrlmesi olduu kadar, ilkel
toplumsal yaam biiminden devlet kurmaya ve uygarla doru
ilerlemeye ynelten g de asabiyedir. Asabiye balar sayesinde i ve
d saldrlara kar engel olan yasak, toplumun btnne egemen olur
ki bunun da ad devlettir. Baka bir deyile asabiyenin sonu ve amac
devlet kurmaktr.41
Asabiyenin olumasn salayan en temel ba, kan ba ya da nesep
badr. Doal bir ba olan bu ba sayesinde insanlar kendi yaknlarnn
uradklar saldrya kar onlar korumak zere harekete geer.42 Bunun
39

Farabi; Kitb ri Ehlil-Mednetil-Fzla, (ner: Albert Nasri Nader),

Beyrut 1991, s. 131133.
40
mit Hassan; bn Haldunun Metodu ve Siyaset Teorisi, s. 205-208; Orhan
Hlag; Farabi ve bn Haldunda Devlet Dncesi, Krkambar Yay., stanbul
1999, s. 69-70.
41
bn Haldun; Mukaddime, C: I, s. 353
42
a.g.e., C: I, s. 323324

42 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

da en ak rneinin nesepleri karmam olan Arap bedevleri arasnda
olduunu iddia eden bn Halduna gre, bu ban zayflamasyla
asabiyetin yok olacan, glenip dier kabilelere stn gelerek eitli
soylar iine alacak derecede genilemesiyle riyasete/bakanla dayal
bir toplumsal dzen kurulacan belirtir.43 Burada riyaset kavramnn
ieriini bn Haldun daraltarak bedev yaam biimine zg bir ynetme
sistemi olarak ele alr. Nitekim Farabide bu kavram tm ynetim
biimlerinde sz konusu edilmektedir. Oysa bn Haldunda yerleik
yaama geilmesiyle, riyaset yerini mlke/hkmdarla brakr.
Riyasetle hkmdarlk arasndaki temel ayrm, gcn meru
kullanmnda aa kar. Riyasette egemenliin gle srdrlmesi sz
konusu deildir. Oysa hkmdarlk, egemenlii gcn kullanmyla
salar.44
Bu durum asabiye kavramnn ieriinde de deiiklie yol
aacaktr. yle ki, bedev yaam biimine sahip olan insanlar temel
ihtiyalarnn tesinde zenginlik ve genilik elde ettiinde yerleik
yaama ynelirler ve bylece kentler kurulmaya, pek ok soy ve boy tek
bir yerleim biriminde yaamaya balar.45 te bu aamada pek ok boy
ierisinde asabiye ba dierlerinden gl olan boy, devlet kurma
baarsn gsterir ve tm dier boylar byk bir asabiye haline getirir.
Bu yeni asabiye sayesinde de baka boylar kendisine boyun edirmek
ister. Bylece gc kendisine denk baka bir devletle karlancaya
kadar bu ekilde yaylma zellii gsterir.46
Buna gre bir geni bir toplumsal btndeki farkl toplumsal
gruplar iinde asabiye ba en gl olan grup, sre ierisinde toplumsal
btnn belirleyicisi durumuna gelmektedir. Ancak bu belirleyicilii
korumann ve srdrmenin yolu kan bann yerine baka bir ba
koymakla mmkn olacaktr. nk kan bana dayal asabiye, devlet
kurmak; devletin snrlarnn genilemesi ve yeni bir uygarln kurulmas
iin yeterli deildir. Eksiklikleri ortadan kaldrp toplumsal dayanmay
arttracak yeni bir gce ihtiya duyulur. Bu noktada asabiye bedev yaam
biiminde olduu gibi sadece korunmaya ynelik deildir; baka
toplumlara da egemen olmasn salayacak bir gce sahip olma amacn
43

a.g.e., C: I, s.331332
a.g.e., C: I, s. 353
45
a.g.e., C: I, s. 303304
46
a.g.e., C: I, s. 354
44

Mustafa YILDIZ

43

tar. te, bn Halduna gre bu gc salayacak olan ba, dindir. Din

araclyla farkl kan bana dayal asabiyeler arasndaki ekimeler sona
ererek tek bir ama etrafnda birleme olur. Amalar bir ve hepsi iin de
eit olduu iin, amalarna ulamalar da kanlmaz olur.47 u da var ki,
bn Haldun, kan bana dayal asabiye olmakszn dine arnn baarsz
olacan ekler.48 Baka bir deyile din, kan bana dayal asabiyesi en
gl grup iinde geliir ve sonra dier gruplara yaylr. Bylece
toplumsal btn iin yeni bir dayanma biimi oluur.
Bu grleriyle bn Haldun bir devletin kurulu ve srekliliini
salayan nedenin ne olduuna ynelik aratrmasnda ncelii manevi
ykseli ya da de ykler. Bunu da asabiye ve din kavramyla
aklamaya alr.
Devletin Byme, Olgunlama ve kme Aamalar
bn Haldunun ele ald bir dier tarihsel-toplumsal sorun,
devletlerin kurulduktan sonra genileyip bymeleri ve daha sonra da
kmelerinin doal bir nedenselliinin olup olmaddr.
bn Halduna gre bir devlet kurulduktan sonra byme,
olgunlama ve yklmann doal ve zorunlu yasasna tabi olur.
Mukaddimede bir devletin kurulu, ykseli ve k aamalar zetle u
ekilde betimlenir: lk aama, yerleik bir ynetimin elinden asker
stnlkle devleti ele geirme, yani fetih aamasdr. Bu aamada
asabiye balar olduka gldr. kinci aamada hkmdar, egemenlii
sadece kendine zg klacak biimde ynetimi akrabalk ilikilerinden
soyutlama iine giriir ve gc tekeline alarak mutlak hkmdar olur.
nc aama ykseli aamas olup ekonomik refahn artt ve buna
paralel olarak kltrel unsurlarn gelitii aamadr. Drdnc aama
istikrar ve barn egemen olduu, ynetimde yeniliki hibir hareketin
grlmedii eski ynetimlerin taklit edildii ve bundan ayrlmann
devleti ykacana inanld aamadr. Son olarak k aamas ise,
hkmdarn ekonomik ve toplumsal ilikileri kiisel arzularna gre
ynetmeye balamasyla birlikte devlette iyilemesi olanakl olmayan

47
48

a.g.e., C: I; s. 402403
a.g.e., C: I, s. 405

44 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

hastalklarn ortaya kmaya balad ve devletin ykla getii
aamadr.49
Bu son aamada rahatlk ve savurganlk hastalklara ve ahlaki
bozulmalara yol aar. Toplum ilkel yaamn atlgan ve cesur biimine
tmyle yabanclar. Bylece toplum d saldrlara kar gsz der.
Ar vergiler ve d saldrlara kar gvensizlik altnda ezilen toplumda
umutsuzluk yaylmaya balar. nsanlar uzun vadeli planlar yapmaz ve
doum oran der. Fiziksel adan zayflam ve kalabalk ehirlerde
yaayan toplumda hastalklar artar ve veba salgnlar balar. Bylece
ekonomi ker, paral askerler ve brokraside evrilen entrikalarla
hkmdar yetkilerini kullanamaz duruma gelir. Sonunda dardan baka
bir devletin ya da gebe bir toplumun saldrsyla devlet yklr.50
Bylece bn Haldun, devletin doal mrn, asabiyenin gl
olduu kurucu, asabiye balarnn zayflad srdrc ve asabiye
balarnn kaybolduu ykc olmak zere kuan ortalama 120
yllk mryle snrlar.51
bn Haldun devletin geirdii bu aamalarda her ne kadar
toplumsal ve siyasi koullardan dolay bir takm deiiklikler
olabileceini ifade etse de kat bir belirlenimcilik sz konudur. Bu
aamalar dngsel bir srete her devlette srekli tekrarlanr. Ayn zaman
diliminde farkl devletlerde farkl aamalar yaanyor olabilir. Bir devlet
kuruluyor ya da geliiyorken bir dieri ke gemi olabilir. Ancak tm
devletler iin bu aamalar geirmek doal ve zorunlu bir sretir.52 Bu
aamalar arasndaki geii toplumsal yapdaki doal glerle aklayan
bn Halduna gre bu tarihsel sre bir toplumsal yasadr ve kiilerin
iradesine bal deildir.53
Bu grleriyle bn Haldun Farabinin ilerlemeci grnn
karsnda yer alr. Her ne kadar Farabi de erdemli devletten sonra ortaya
kabileceini dnd deimi, fask ve dlle gibi devlet
trlerine iaret etse de, erdemli devleti toplumsal rgtleniin en yetkin
rnei olarak grr; bu devlet trlerini ise birer sapma olarak niteler ve
49

a.g.e., C: I, s. 444447
a.g.e., C: II, s. 127129; Muhsin Mahdi; bn Khalduns Philosophy of History,
p. 208-209
51
bn Haldun; Mukaddime, C: I, s. 431435
52
Hilmi Ziya lken, Ziyaeddin Fahri; bn Haldun, Kanaat Kitabevi, stanbul
1940, s. 148
53
bn Haldun; Mukaddime, C: I, s. 422436
50

Mustafa YILDIZ

45

devletin doal gelime srecinin yasas olarak grmez. Bu bakmdan

Farabide erdemli devlet toplumsal ilerlemenin amac ve sonucudur. Oysa
bn Haldunun dngsel tarih anlaynda bu tr bir ama yoktur.
Yine Farabi de organizmac bir gre sahip olmakla birlikte bn
Haldunla arasnda nemli bir fark vardr. Farabi toplumun rgtleni
biiminin organizmaya benzerlii vurgularken bn Haldun toplumun
doal geliim ve ykln organizmaya benzetir.
Siyaset Biimleri
bn Haldunun devletlerin doal tarihsel srecini betimledikten
sonra ele ald en nemli sorun devletin ayakta kalmasn salayacak ve
onu kten kurtaracak enin ne olduudur.54 Bu balamda bn Haldun
toplumsal ve politik sorunlarn zmek ve devletin kmekten kurtulmas
iin ounluun boyun eecei kesin ve uyulmas zorunlu yasalar
koymann gerekliliini ifade eder. Bunun da iki yolu vardr:
Birincisi, devletin ileri gelenleri, akl ve basiret sahipleri tarafndan
yasa olarak konulup topluma uygulanan akl siyasettir. Bu anlamda
siyaseti, akla dayanarak dnyev karlar gz nnde bulunduran ve
kimi zaman sadece yneticinin iyiliini kimi zaman da ynetimin, yani
tm toplumun iyiliini elde etmenin yollarn aratran kiidir. kincisi
ise, peygambere Tanr tarafndan bildirilen yasalarla yrtlen er
siyasettir. nsanlarn hem bu dnya hem de ahiretleri iin faydal olan bu
siyaset, peygamberler ve sonra onlarn yerine geen halifeler tarafndan
yrtlr.55
Bu iki ynetim biiminin hem ortak iyi hem de adalet
anlaylarnn ieriinde nemli farkllklar vardr. Akl siyasette ortak
iyi, bedenin rahat, korunmas ve toplumsal yaamn salad yararlardan
alnan hazlarn srdrlmesidir. er siyasette ise bu amalar ikincildir;
ortak iyi ruhun yetkinlii ve gerek mutluluudur. Akl siyasette adalet
dnyevi kar ve hazlarn kazanmna dayaldr. er siyasette ise adalet,
erdemlerin kazanmna dayaldr.56
Ak bir biimde er siyasetin akl siyasetten stnln
vurgulayan bn Haldun, devletin kuruluunda en nemli etken olan
54

a.g.e., C: II, s. 478479

a.g.e., C: I, s. 479481
56
a.g.e., C: I, s. 480481
55

46 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

asabiye kavram nda slam tarihine yeni bir yorum getirerek
peygamber ve halifelerin yrtt er siyasetten saltanata geii ele
alr. Bu konuda Ehl-i Snnetin halifelik konusundaki yaklamn
srdren bn Haldun, ncelikle halifelikle imamln ayn anlama
geldiini ifade eder. Bu da dini korumak ve dnya ilerini er siyasetle
ynetmek zere yasa koyucu olan peygamberin yerini almaktr. Ona
imam denilmesi toplumun banda bulunmasndan; halife denilmesi ise
peygamberin kurmu olduu toplumsal dzene halef olmasndan
kaynaklanr.57
Bu tr bir halefliin gereklilii nedir? Bu sorunun bn Haldunun
dnce sisteminde nemli bir yeri vardr. nk dier toplumlardan
farkl olarak slam toplumu varln din ve dnyev liderlii birlikte
yrtm olan peygambere borludur. Dier toplumlarda ise dnyev/akl
bir siyaset yrtldn gzlemleyen bn Haldun, slam toplumunun
peygamberin lmnden sonra varlnn devam etmesinin, ancak
peygamberin yrrle koyduu din yasalarn uygulamasn srdrecek
bir halifelikle ve bununla birlikte sahip olduu asabiye sayesinde toplumu
kendisine boyun edirerek vergiler toplayan, delegeler gnderen, snrlar
koruyan ve genileten bir hkmdarlkla salanabileceinin
temellendirmesini yapar.
Bu balamda bn Haldun asabiyenin gerei olarak Muaviyenin ve
oullarnn halifelik ve hkmdarl birlikte kendi ahsnda toplamasnn
meriyetini gstermeye alr. Ancak mer b. Abdlazizden sonra
halifelik makamna geen Emev hanedann er siyasetten ayrlarak
dnyev amalara yneldiini ve sonunda Abbaslerin bu makam ele
geirdiklerini ifade eder. Benzer durumun Abbaslerde de Mutasmn
saltanatyla birlikte yaanarak, bundan sonra Arap asabiyesinin yok
olduunu belirtir.58 Bu balamda bn Haldun slam devletinin geliimini
dneme ayrr: lk dnemde devlet halifelik biimindedir; ikinci
dnemde halifelik ve hkmdarlk birbiriyle iiedir; nc dnemde
ise bsbtn hkmdarla geilmitir. Bu konuda milliyeti bir bak
asna sahip olan bn Haldun halifelikten hkmdarla geii de Arap
asabiyetinin ortadan kalkarak yerine hkmdarlk asabiyeti, yani Arap
asabiyetine yabanc olan hkmdarl koruyan dier glerin tremi

57
58

a.g.e., C: I, s. 481482
a.g.e., C: I, s. 521522

Mustafa YILDIZ

47

olmasn gsterir.59 Buna ek olarak bn Haldun bedev yaam biimine

sahip olan Araplarn dnyev/akl bir siyaset gelitirmekten uzak
olduunu belirterek Arap devletlerinin kuruluunda ve geliiminde dinin
merkez konumunu teyid eder. Ona gre Araplar ancak dinin etkisiyle ve
din eitimin bir sonucu olarak doalarnda meydana gelen deiiklikten
sonra dnyay bayndr duruma getirmeye tevik eden er siyasete gre
bir devlet kurup snrlarn geniletmilerdir.60 Baka bir deyile Araplarn
bedevlikten hadarlie geiinde, asabiyeden sonra gelen en nemli etken
din olmutur.
Bu grleriyle bn Haldun slam dnyasnda meydana gelen
atmalar da ncelikle asabiye balarnn zayflamasna daha sonra da
hadar yaam biimin, zellikle de halifeliin salt hkmdarla
dnt aamada meydana gelen rahatlk ve lkse dknlk sonucu
oluan ahlak ve dinsel duygulardaki zayflamaya balayarak Snn bak
asnn halifelikle ilgili grlerine zarar vermeden aklamaya alr.
unu da belirtmek gerekir ki, ynetimi halifelik ve hkmdarlk
olarak ikiye ayrmas, bn Haldunu fkhlardan daha ok filozoflara
yaklatrr.61 Ancak hkmdarl er siyasetten bir sapma, gcn
ktye kullanlmas olarak grmekle de filozoflardan uzaklar. bn
Halduna gre hkmdarlk, ancak halifelikle birletiinde geerli bir
ynetimdir. Bu balamda Farabinin kurduu felsefe geleneinde
erdemli devlet iin ngrlen akla dayal ynetim (es-siysetlmedeniyye), bn Haldun tarafndan, tarihsel bir gereklii olmad
iddiasyla reddedilir.62 yle ki bn Haldun, hkmdarln nasl olmas
gerektiinden daha ok ne olduuyla ilgilenir. Bu balamda bn
Haldunla ilgili olarak sylenebilecek husus, onun olan ile olmas
gereken ayrmnn bilincinde olup, toplumun ne olmas gerektii ile deil
de, ne olduuyla ilgilenen bir bilim aray iinde olduudur.63

59

a.g.e., C: I, s. 528
a.g.e., C: I, s. 387
61
Ann K. S. Lambton; State and Government in Medieval Islam, s. 164.
62
bn Haldun; Mukaddime, C: II, s. 130.
63
Doan zlem; Tarih Felsefesi, s. 38.
60

48 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

Tarihselcilik Dncesine bn Haldunun Etkisi

Yukarda betimlendii ve deerlendirildii gibi bn Haldun
devletin kayna, geliim sreci, ilevi, baars ve k gibi siyaset
felsefesinin temel problemlerine klasik felsefe geleneinin yaklamndan
olduka farkl bir bak asyla yaklamtr. Bu farklln temelinde
zellikle onun tarihi bir kaynak olarak almas gelmektedir. Bu adan
onun kuram tarihselci bir nitelik tar. Nitekim tarihselcilik, genelde,
tarihin nemini vurgulayan ve nesnelerin her zaman tarihsel gelimenin
seyri iinde grlmeleri gerektiini savunan; zelde ise, insan doasn ve
toplumunu tarih d bir perspektiften anlamann imknsz olduunu ve
insana zg sorunlarn tarihsel bir karakter sergilediini savunan
grtr.64 Bu adan bn Haldun klasik filozoflarn Faal akl retisi
ile temellendirdikleri devlet grlerinin yerine, tarih ile temellendirilen
bir devlet kuram ortaya koymaya almtr.
bn Haldunun bu yeni perspektifinin bir benzerini, Batda birka
yz yl sonra Vicoun (1668-1744) Yeni Bilim adl eserinde grmek
mmkn olmutur. Toplumsal geliimin sreklilii, tarihe toplumsal
adan bakmann gereklilii, filozoflarn ortaya knn uygarlk ve
politik rgtlenmeye bal olmas, devletin geirdii aamalar gibi
konularda bu iki dnrn grleri arasndaki benzerliklere eitli
aratrmalarda deinilmeden geilmemitir.65
Vico ile bn Haldunun grlerindeki benzerliklerinin yan sra
etkileri balamnda da bir benzerlik gze arpmaktadr. Tpk bn Haldun
gibi Viconun da yaad yzylda herhangi bir etkisi olmam,
Montesquieu, Hamann ve Goethe tarafndan tannm olmasna ramen
ancak 1822 ylnda eserinin Almancaya evrilmesi ve Fransada
Micheletin 1827 ylnda yaynlanan Tarih Felsefesinin lkeleri adl
eserinde Viconun grlerini zetlemesi sonucunda sosyal bilimler
alannda Viconun etkisi balam ve sosyal bilimlerin nclerinden biri
olarak kabul edilmitir.66

64

Ahmet Cevizci; Felsefe Szl, Tarihselcilik maddesi, Paradigma Yay.,

stanbul 2005, s. 1589
65
mit Hassan; bn Haldunun Metodu ve Siyaset Teorisi, s. 3739
66
Julien Freund; Beer Bilim Teorileri, s. 10

Mustafa YILDIZ

49

Bununla birlikte Vico ile bn Haldunun dncelerini olutururken

ve savunurken hesaplamak zorunda olduklar sistemler birbirinden
olduka farkldr. ncelikle slam dnyasnda bn Haldun zamanna
kadar fkh, tefsir ve hadis gibi dini ilimlerin de elik ettii ciddi bir
tarihilik gelenei vardr ve bn Haldun bu gelenein kulland ynteme
kar eletirilerini sergilemitir. kinci olarak bn Haldun, Farabi ve bn
Sina tarafndan temsil edilen klasik felsefenin metafizie dayal siyaset
kuramlarna kar gzlem ve deneyime dayal bir kuram gelitirmeye
almtr. Buna karlk Viconun iinde yaad Bat dnyasnda tek
san bilim olarak matematiksel-fiziksel doa bilimini kabul eden ve
deneye birincil derecede nem veren bir bilim anlay egemendir.
Viconun abas bu bilim anlaynn insan ve topluma
uygulanamayacan ortaya koymak ve insn-tarihsel dnyay anlamak
iin yeni bir bilim ve yntem gelitirmektir. Yeni bilim, filozoflarn
imdiye kadar doal dnyada grmeye altklar tanrsal kayray insann
tin dnyasnda grmesini salayacaktr.67 Bu adan Vico, bn
Haldundan farkl olarak teolojik nitelikte bir tarih anlayna sahiptir.
Baka bir deyile Batda Descartesin etkisiyle 17. yzyldan itibaren
egemen olan bilim anlay erevesinde doa yasalarnn toplumsal ve
politik olgular iin de geerli olduu, insan dnyasnda olan bitenlerin
mekanik doa yasalarna bal olduu grne kar Vico, bu doa
yasasn tanrsal kayrayla zdeletirerek tarihsel geliime uygulamtr.
Bylece tarihin doa biliminden farkl bir yntemle ele alnmas gerektii
gryle Hegel ve Diltheyn habercisi olmutur.
Bu adan bn Haldunun kuram, Bat dncesinde toplumun ve
devletin doal bir kkeni olduu, dolaysyla toplumsal ve politik
olgularn da doadakine benzer nitelikte yasalara bal olduunu ileri
sren Montesquieunun yasalar retisine, Voltairein tarih felsefesine,
Herderin tarihin belli bir amaca doru ilerledii grne ve Herbert
Spencer ve Oswald Spenglerin organizmac toplum grne daha
yakndr.
Montesquieu (1689-1755), Romallarn Byklnn, Ykseliinin
ve knn Nedenleri stne Dnceler adl kitabnda k noktas
olarak her krall ykselten, srdren ya da ykan manev ya da maddi
genel nedenlerin olduu ve tarihte olanlarn bu nedenlerle gerekletii
67

Doan zlem; Tarih Felsefesi, s. 264270

50 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

ilkesini temel almtr. Birka yl sonra da Yasalarn Ruhu adl kitabnda
bu dncesini gelitirerek insan davranlarnn nesnelerin doasndan
gelen belirli yasalar ve ilkeleri izlediini ileri srmtr.68 Bu adan
Montesquieu ile bn Haldunun toplumsal ve politik olgular doal
nedenlerle aklama abas birbiriyle rtr. Ayrca Montesquieunun
bir toplumun genel ruhu kavram ile bn Haldunun asabiye kavram
da birbiriyle karlatrlabilir. Yine Montesquieunun iklimin insann
biyo-psiik yaps zerindeki farkllatrc etkisi ve bunun da toplumsal
kurumlara yansmas ynndeki grleri de,69 ondan ok daha nce
slam felsefesinde ilkin Farabi tarafndan daha sonra da bn Haldun
tarafndan ele alnmtr.
Voltairein (1694-1778) zellikle kendi tarih yazcl ile ilgili
grleri de bn Haldunun tarihi felsef ilimler iine sokma abasnn
Batdaki rnei olarak grlebilir. Nitekim Voltaire, felsef yazlm
bir tarihe duyulan ihtiyatan sz ederek keyf deerlendirmeler ve dinsel
dogmalarla dolu tarih yazcl karsnda tarih yazma iinin filozofa bir
etkinlii gerektirdiini ileri srmtr. bn Haldunun umran ilminin
altnda yazlmasn nerdii tarih yazclna benzer biimde, Voltaire de
tarihin uluslarn genel idelerine ynelmesi gerektiini savunmutur.
nk bu ideler toplumlarn yaamlar zerinde, doa yasalarnn doa
olaylarn belirlemesine benzer bir belirleme gc tarlar.70
Herderin (1744-1803) tarihin amacn humanite olarak grmesi
ile bn Haldunun asabiyenin amacn hadar yaam biimine geme ve
devlet kurma olarak grmesi arasndaki benzerlik de ilgi ekicidir. u
farkla ki, bn Halduna gre uygarlamann belli bir basamanda
yozlama ve k kanlmazdr. Oysa Herdere gre insanlk, deien
derece ve orantda hep humaniteye, yani akl ve adalete doru
ilerlemeye alr. Bu amaca ynelmi olan glerin dengesi bozulursa,
insanlk zorlu sarsntlarla bile olsa, bu dengeyi yeniden kurmaya
alr.71
Tm bunlarn tesinde bn Haldunun organizmac yaklam ile
Comte, Spencer ve Spengler gibi sosyologlarn yaklam arasndaki
68

Edward Hallett Carr, Tarih Nedir?, s. 104

lker Grkan; Montesquieu ve Kanunlarn Ruhu, Ankara niversitesi
Hukuk Fakltesi Dergisi, Yl: 1988, C: 40, Say: 1-4, Ankara 1988, s. 12,17
70
Doan zlem; Tarih Felsefesi, s. 6061
71
Macit Gkberk; Kant ve Herderin Tarih Anlaylar, Yap Kredi Yay.,
stanbul 1997, s. 148-149
69

Mustafa YILDIZ

51

benzerlie de deinmeden geemeyeceiz. Bilindii gibi, Bat

dncesinde 19. yzyldan itibaren Descartesn mekanist grnn
toplum bilimlerine uygulanmasndaki glkler nedeniyle ve Darwinin
de olaanst etkisiyle, toplum bilimlerinde organizmac gr belli bir
arlk kazanmtr. Bu ynde Darwinin grnn bilimsel dnceye
katks, toplum bilimcilerin biyolojiden esinlenerek toplumu bir
organizma olarak dnmelerine yol amasdr. Daha da nemlisi, tarihi
bilimin iine sokmasdr. Darwinle birlikte bilim artk, duraan ve zaman
d bir eyle deil, deiim ve geliim sreciyle ilgilenmeye
balamtr.72 Bylece Comte, Spencer, Spengler, Durkheim, Marx,
Pareto ve Malinowski gibi sosyologlar toplumun yaps ve geliimi ile
organizma arasndaki benzerliklere eitli alardan yaklamlardr. u
var ki bu dnrler daha ok ilerlemeci bir anlaya sahiptir ve toplumorganizma benzerliini, Farabide olduu gibi yapsal adan ele alrlar.
Bunlar iinde Spenglerin yaklam ise bn Halduna daha yakndr. yle
ki Spengler, toplumlarn da tpk canllar gibi doup, geliip, ldklerini
ileri srmtr.73
Sonu
bn Haldun Ortaa slam dncesinde Aristotelesi felsefe
geleneinin tm etkilerinin silindii bir dnemde toplumsal ve politik
olgulara yeni bir bilim dalyla yaklama iddiasyla ortaya kmtr. O,
kendisinden sonra gelenlerin de bu yeni bilimin problem alann
geniletmelerini ve daha derin bir aratrma srecine girmelerini
beklemitir. Ancak bn Haldunun bu beklentisi slam dnyasnda
gereklememitir. Bat dnyasnda ise ancak 17. yzylda bn
Haldununkine benzer nitelikte kuramlar kmtr. Batda Vico,
Dilthey, Herder, Spengler, Toynbee, Comte, Max Weber gibi dnr ve
filozoflar tarafndan ortaya konan kuramlarla bn Haldunun kuramnn
etki balamnda deil, fakat paralellikler ve farkllklar balamnda
karlatrlmas zellikle slam dnyasnda sosyolojik dncenin
geliememesinin nedenlerini zmlemede nemli katk salayacaktr.

72

Edward Hallett Carr, Tarih Nedir?, s. 68

Oswald Spengler; nsan ve Teknik, (ev: Kamil Turan), Tre-Devlet yay.,
stanbul 1973, s. 17.
73

52 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

bn Haldunun seleflerinden ayrlan zellii, toplumsal olgular
doal ve tarihsel geliim koullarna uygulamas ve onun yasalarn yeni
bir bilim dalnn konusu ierisinde gsterme baarsdr. u var ki bn
Haldun, bu yeni bilim dalyla Farabi ve bn Sina izgisindeki geleneksel
felsefeden kopuun da Gazaliden sonraki nemli bir duranda yer alr.
bn Haldun zellikle Bat Afrika slam devletlerindeki zln doruk
noktasna ulat, halk iinde bo inanlarn yayld ve yerletii bir
zamanda yaamas ve klasik felsefe geleneinin ortaya kan toplumsal
sorunlara zm getiremeyii karsnda yeni bir paradigma
nermektedir. Nesnellik ve doal nedensellik ilkeleriyle biimlenmi bu
yeni paradigmada metafiziin yerini tarihsel olaylar almtr. u var ki
nceki filozoflar tarafndan doruluu zayf bir bilme etkinlii olduu
iin bilimler snflamasnda dahi herhangi bir yeri olmayan tarih, bn
Haldunun dncesinde nesnel bir zemine oturtulmaya ve umran ilmi
sayesinde snanabilir alana ekilmeye allmtr.
Bu balamda bn Haldunun toplumsal ve politik olgularn
zmlemesine iki adan yenilik getirdii sylenebilir: Birincisi tarihsel
olaylarn denetlenmesi amacyla ortaya koyduu ve umran ilmi adn
verdii yeni bir bilim daln ortaya koymas, kincisi ise yntemsel
adandr: bn Haldun umran ilminin konusu olan sosyal ve siyasal
olgular tarihsel adan deerlendirme ynnde yntemini aklc ve
eletirel bir zemine oturtur. Bylece bn Haldun sosyal bilimlerdeki
yntem sorununa ve zellikle tarih-sosyoloji olmak zere sosyal
bilimlerin birbirleriyle ilikileri sorununa zgn bir katk salamtr.
Toplumsal aratrmalar ve tarihsel aratrmalar birbirinden kopuk ele
alnamaz.
nk
toplumsal
aratrmalar
tarihsel
olgularn
denetlenmesinde en gvenilir malzemeyi sunar. Bylece bir teoria
etkinliine dnen tarih de toplumsal ve politik olgular anlamann
gvenilir yolu olur.
Umran ilmi ile tarih arasda kurulan bu ilikinin baars, kukusuz,
toplumsal olgularn bugnk ileyii ile bu olgularn tarihsel geliimi
arasnda kurmaya alt uyumdur. Bylece bir toplum kendi gemiine
daha uygun ve gereki bir tavrla yaklaabilecektir.
Bunun yan sra bn Haldunun kuram, kendi zaman balamnda
k halinde olan Bat slam devletlerine umutsuzca bakn yanstr.
Trk dnyasndaki gelimelerle ilgili snrl bilgisi olan bn Haldun bu
yzden nemli lde k psikolojisi ieren bir eser yazmtr. Bu

Mustafa YILDIZ

53

durum bn Haldunu da ycelterek Mukaddimeyi kendi tr ierisinde

en byk eser olarak niteleyen Arnold Toynbeenin I. Dnya sava
sonras umutsuzca ortaya koyduu dngsel teorisiyle karlatrlabilir.
Yine bu balamda bn Haldunun kendisinden sonra takipisinin
olmamasnn en nemli nedeninin de eserinde hissedilen bu umutsuzluk
olduu dnlebilir. Nitekim Osmanl tarihileri ve devlet adamlar da
bn Halduna 17. yzyla kadar gerekli deeri vermemilerdir. nk
tarihte gzlemlenen ilerlemelerin zamanca ve mekanca srekli olmad
ynnde bir dnce, ilerleme halinde olan bir devlette ok fazla itibar
grmeyecektiR.

54 bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram

KAYNAKA
ARSTOTELES; Poetika, (ev. smail Tunal), Remzi Kitabevi, stanbul
2002.
ARSLAN, Ahmet; bn Haldun, Vadi Yay. Ankara 2002.
CARR, Edward Hallet; Tarih Nedir?, (ev.: Misket Gizem Grtrk),
letiim Yay., stanbul 1993.
CEVZC Ahmet; Felsefe Szl, Paradigma Yay., stanbul 2005.
CORBN, Henry; slam Felsefesi Tarihi-bn Rdn lmnden
Gnmze, (ev. Ahmet Arslan), letiim Yay., stanbul 2007.
DE BOER, T. J.; slamda Felsefe Tarihi, (ev. Yaar Kutluay), Anka
Yay. stanbul 2004.
EL-CBR, Muhammed bid; Felsef Mirasmz ve Biz, (ev: Said
Aykut) Kitabevi Yay., stanbul 2000.
FARAB; Fusln Mntezea, (ner: Fevzi Mitri Neccar) Beyrut 1993.
FARAB; Kitb ri Ehlil-Mednetil-Fzla, (ner: Albert Nasri
Nader), Beyrut 1991.
GKBERK, Macit; Kant ve Herderin Tarih Anlaylar, Yap Kredi
Yay., stanbul 1997.
GRKAN, lker; Montesquieu ve Kanunlarn Ruhu, Ankara
niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Yl: 1988, C: 40, Say: 1-4,
Ankara 1989.
HASSAN, mit; bn Haldunun Metodu ve Siyaset Teorisi, Toplumsal
Dnm Yay., stanbul 1998, s. 28-29
HZMETL, Sabri; slam Tarihilii zerine, Diyanet leri Bakanl
Yay., Ankara 1991.
HLAG, Orhan; Farabi ve bn Haldunda Devlet Dncesi,
Krkambar Yay., stanbul 1999.
BN HALDUN, Et-Tarifu bi-bni Haldun ve Rhletehu Garben ve arken,
Kahire 1951.
BN HALDUN; Mukaddime, C: I, (ev.: Zakir kadiri Ugan), Milli Eitim
Bakanl Yay., stanbul 1989.
BN HALDUN; Mukaddime, C: II, (ev.: Zakir kadiri Ugan), Maarif
Basmevi, Ankara 1954.
BN HALDUN; Mukaddime, C: III, (ev.: Zakir kadiri Ugan), Milli
Eitim Bakanl Yay., stanbul 1970.

Mustafa YILDIZ

55

NAN, Kemal; nc Dnya: Tarallktan Evrensellie, Tarihselcilik

ve Gelenek iinde, Vadi Yay., Ankara 1993.
LAKHASS, Abdurrahman, bn Haldun, (ev. amil al, Hasan
Tuncay Baolu), slam Felsefesi Tarihi iinde, C. I, ed. Seyyid
Hseyin Nasr, Oliver Leaman, Alm Kitap, stanbul 2007.
LAMBTON, Ann K. S., State and Government in Medieval Islam,
Oxford University Press, New York 1991.
LARAU, Abdullah; Tarihselcilik ve Gelenek, (ev.: Hasan Bacanl),
Vadi Yay., Ankara 1993.
MAHD Muhsin; Ibn Khalduns Philosophy of History: A study in the
philosophic foundation of the science of culture, George Allen &
Unwin, London 1957.
OLGUNER, Fahrettin; Ulu Bey Devri lim-Felsefe Zihniyeti: Tarihi
Kkleri ve Sebepleri, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say 4,
Konya 1997, s. 139-146.
ZLEM, Doan; Tarih Felsefesi, nklap Yay., stanbul 2001.
SPENGLER, Oswald; nsan ve Teknik, (ev: Kamil Turan), Tre-Devlet
Yay., stanbul 1973.
TOGAN Zeki Velidi, Tarihte Usul, Enderun Yay., stanbul 1985.
ULUDA, Sleyman, bn Haldun maddesi, slm Ansiklopedisi, TDV,
C.19, stanbul 1999.
LKEN, Hilmi Ziya, Ziyaeddin Fahri; bn Haldun, Kanaat Kitabevi,
stanbul 1940.
LKEN, Hilmi Ziya; slam Dncesi: Trk Dncesi Tarihi
Aratrmalarna Giri, lken Yay., stanbul 2000.
WALSH W. H.; Tarih Felsefesine Giri, (ev.: Yusuf Ziya elikkaya),
Hece yay., Ankara 2006.