You are on page 1of 26
Phan I Cac khai niém va nguyén ly co ban Nhdp mén Céng nghé sinh hoc 5 Chwong 1 Mo dau I. Dinh nghia cong ngh¢ sinh hc 1. Dink nghia tong quat Cé nhigu dinh nghia va cach dién dat khéc nhau vé céi hoc tiy theo timg tac gia, nhung tat ca déu théng nit vé khé sau day: nghé sinh gm co bin ‘Céng nghé sinh hoc 1a qué trinh sin xuat cdc sin phim trén quy m6 céng nghiép, trong dé nhan té tham gia truc tiép va quyét dinh 1a cdc té bao séng (vi sinh vat, thye vat, dng vat). Mi té bao séng cui co thé sinh vat hoat dng trong Tinh vue sin xudt nay durge xem nhu mt 16 phin img nho. ‘Dau nhing nam 1980, da bat dau hinh thanh cong nghé sinh hoc hin dai 1a Tinh vue céng nghiép sir dung hoat dong sinh hye cia cée té bao 4% duge bién d6i di truyén. Cong nghé sinh hge hign dai ra doi cing v6i sy xuit hign ky thugt gen. Co sé sinh hoe duge 4p dung 6 day bao gdm sinh hoe phan tt, sinh hoc té bao, héa sinh hoe, di truyén hoe, vi sinh vat hoc, mién dich hoc, cing cae nguyén ly k¥ thudt may tinh... Cé hai cach dinh nghia céng nghé sinh hoc mét cach ting quat nhat: - Do UNESCO (1985) dinh nghia: Céng nghé sinh hoc 1a céng nghé sir dung mét bé phin hay té bao riéng ré ciia co thé sinh vat vao viée khai thac san phim cia ching. - Do Tring Luit Stanford (1995) dinh nghi 1g nghé sinh hoc 1a céng nghé chuyén mét hay nhiéu gen vao sinh vat chi nhiim muc dich khai thac san phim va chite ning cia gen 46. Su khac biét r6 rét nhat cua hai dinh nghia trén thuéc vé déi tugng tac dong cla cdng nghé sinh hoc: UNESCO xem co quan, b6 phan, té bao va chiie nang riéng ré cia sinh vat 1a déi tugng, trong khi 46 Trung Luat Stanford Iai coi gen la déi tong te ddng cia cng nghé. Tit cde dinh nghia trén, c6 thé phan bigt duge hai nhém cong nghé sinh he la: hap mén Céng nghé sink hoc 6 1.1. Cong nghé sinh hgc truyén thong (traditional biotechnology) Bao gm: + Thye pham én men truyén thong (food of traditional fermentations) + Céng nghé 1én men vi sinh vat (microbial fermentation technology) + San xudt phan bén va thudc trir sau vi sinh vat (production of microbial fertilizer and pesticide) + San xuat sinh khdi gidu protein (protein-rich biomass production) + Nhan giéng v6 tinh bing nudi cdy mé va té bio thye vat (plant micropropagation) + Thy tinh nhan tao (in vitro fertilization) 1.2. Cong nghé sinh hoc hign dai (modern biotechnology) Bao gi + Nghign citu genome (genomics) + Nghién ciru proteome (proteomics) + Thye vat va déng vat chuyén gen (transgenic animal and plant) + DOng vat nhin ban (animal cloning) + Chip DNA (DNA chip) + Ligu phap t8 bao va gen (gene and cell therapy) + Protein bigt durge (therapeutic protein) + Tin sinh hge (bioinformatics) + Céng nghé sinh hoc nano (nanobiotechnology) + Hoat chat sinh hoe (bioactive compounds) 2. N6i dung khoa hoe ctia cdng nghé sinh hoe Cong nghé sinh hoc cling c6 thé duge phan loai theo céc kiéu khée nhau, Xét vé géc d9 ede téc nhin sinh hoe tham gia vao qua trinh céng nghé sinh hoe, ¢6 thé chia thinh eée nhém sau: - Cong nghé sinh hge thy vat (plant biotechnology) - Cong nghé sinh hoc d6ng vat (animal biotechnology) - Céng nghé sinh hoe vi sinh vét (microbial biotechnology) hap mén Céng nghé sink hoc 7 - Céng nghé sinh hoe enzyme hay céng nghé enzyme (enzyme biotechnology) Gan day, d4i véi cdc nhan té sinh hge dudi té bao cén hinh thanh khai nigm céng nghé protein (protein engineering) va céng nghé gen (gene engineering). Céng nghé protein va cng nghé gen xuyén sudt va tré thanh cOng nghé chia khéa nim trong céng nghé sinh hoc thue vat, céng nghé sinh hoc déng vat va céng nghé sinh hoc vi sinh vat. hi ky thudt doc trinh ty gen vi ky thuit DNA tai t6 hgp, cong nghé gen da dat duge nhiing thinh tu hét site to Léon mang tinh quyét dinh, mé ra nhiing giai doan phat trién me ‘Dé 1A nghién ctu vé toan bé genome cia nhigu sinh vat, dang cha y 1A viée gidi ma genome ciia con ngudi va cia cay lita. Dé 1a vige hinh thanh cd mot phuong huéng nghién ciru, img dyng va kinh doanh cac sinh vat bién déi gen (gentically modified organism-GMO) va cac thye pham bién 4éi gen (gentically modified food-GME). Cong nghé protein cé tiém ning tmg dung rit 16n trong viée sn xudt ra céc protein tai té hop (recombinant protein) ding lim duge phim diéu tri ce bénh hiém nghéo nhw interferon, interleukin, insulit Mit khdc, ty vao d6i tong phuc vu ciia cGng nghé sinh hoe, e6 thé chia ra céc linh vy edng nghé sinh hoc khée nhau nhu: ~ Céng nghé sinh hoc néng nghigp (biotechnology in agriculture) - Céng nghé sinh hoc ché bién thy pham (biotechnology in food processing) - COng nghé sinh hge y duge (biotechnology in medicine- pharmaceutics) - Céng nghé sinh hge méi truémg (environmental biotechnology) ~ Céng nghé sinh hoc vat ligu (material biotechnology) - Céng nghé sinh hge héa hge (biotechnology in chemical production) = Céng ngh sinh hoc ning Ivong (biotechnology in energy production), it sé téc gid cho ring loai ngudi d3 dp dyng céng nghé sinh hoe tir rt lau vao cde hogt dng san xuat, vi du: céng nghé sin xudt dé udng (regu, bia...) hodc céng nghé sin xuat thye phim (men banh mi, nude mam, tong, chao...). Do dé, vige dinh nghia va phan logi cong nghé sinh hoe trong giai dogn phat trién ban dau c6 m6t ¥ nghia rat quan trong dé cé nhimg chinh Nhép mén Céng nghé sink hoc 8 sich diu tr hgp ly va wu tién cho céng nghé sinh hoe. Dui day 1a cde Tinh ‘vue tg dung céng nghé sinh hoc hign nay dang duge quan tam hang dau. 3. Clic linh vue ting dung ctia cing nghé sinh hoc 3.1, Céng nghé sinh hoc trong néng nghiép Linh vue néng nghigp tuy khdng phai 14 mye tiéu phat trién hang dau cia cng nghé sinh hgc 6 nhiéu nude céng nghiép trén thé gisi, nhung trén thye té nhimg hoat déng nghién ctru va phat trién, san xudt va throng mai héa 6 linh vue nay cing duge nhiéu tap doan lon quan tam. Cé thé néu ba inh vue chfnh La: - Gidng cay trong va vit nuéi nhén vé tinh va chuyén gen mang nhimg, ac diém néng-sinh quy gid ma cdc phuong phap truyén théng khéng tao ra duge, ding thai lai durge bao vé théng qua ban quyén tac gia. - Céc ché phim sinh hgc diing trong bao vé cay trong vat nudi, nhu: vaccine, thude trit sau bénh va phan bén vi sinh. - Céng nghé bao quan va ché bién néng-hai san bing céc ché phim vi sinh va enzyme. Gi tri néng san duge nang lén nhiéu Lin va quy trinh cong nghé di kém trang thiét bj 14 mét dang hing héa trong kinh doanh chuyén giao cng nghé. ‘Negoai ra c6 thé ligt ké thém mot s6 Tinh vuc khée: - Cong nghé sinh hoc ché bién thye phim: Céc enzyme (amylase, rennin, f-galactosidase, invertase, gluco-isomerase, pectinase), cdc chat phy. gia thye phim (cde chat tao ngot, huong vi, tao mau, b6t né va lam én dinh, cae vitamin, cdc amino acid, cae chat chéng oxy héa, cdc chat bao quan, cic chat hoat hoa bé mat... ~ Céec loai thite &n bé sung cho chiin nudi (khéng sinh méi - Cée logi thude trit su, digt c6 véi tinh dic higu ting len (cée sin pham Br, cdc baculovirus, tuyén tring ky sinh...). - Cc hormone sinh truéng thue vat (cic cytokinin...) - Cac héa chat chan doan bénh cho d6ng-thuc vat. Nhdp mén Céng nghé sinh hoc 9 3.2. COng nghé sinh hge trong y duge Cé 1é thanh tu céng nghé sinh hoe duge thé hin 6 nét nl vue y hoc. Hign nay, hau hét cdc sin phdm quan trong sau day déu dug san xult trén co sé céng nghé sinh hgc, bao gém cac img dyng sau: - Cée loai khang sinh va cae chat digt khuan, cac logi vitamin va chat bd duréng, cdc loai amino acid va hin hgp cita ching trong dich truyén, cfc loai vaccine vi céc logi hormone chita bénh. - Cée b6 kit chudn ding trong chan doan bénh va chan doan héa sinh. trong y duge. la tinh - Cay tréng va vat nudi duoc cdy chuyén nhimg gen san sinh ra céc loai protein trj ligu dang 1 mye tiéu dau tw ca kha nhiéu céng ty y duge hang dau trén thé gis hign nay. Cu thé 1a nghién ctu va sin xudt cde duge phim, cdc khéng thé don dong, interferon, cdc hormone (hormone sinh truting, insulin, erythropoietin, thrombopoietin...), céc enzyme (urokinase, _heparinase, _aleohol dehydrogenase), céc protein khdc (céc khang nguyén dic hiéu, albumin, antithrombin, fibronectin...), céc khdng sinh, thuéc va vitamin méi, cdc duoc phim cé ban chit protein, cdc loai vaccine viém gan B, C, HIV, cam, sét rét, viém nfo, ta va cdc tac nhn gay bénh tigu chay, céc kit chin doan nhu: chin doan sy cé mat HIV, virus viém gan B va C trong mau, mét chan doén thai..., ligu phap gen: diéu tr] cdc gen gay bénh di truyén. ‘Hign nay, cdc céng ty céng nghé sinh hoc y duge hang dau thé gidi dang tap trung vao nghién cimu tao ra sin phim chéng lai cdc cin bénh nhur HIV/AIDS, cac loai bénh ung thu, tiéu duémg, cc bénh tim mach, cdc bénh truyén nhi 3.3. Céng nghé sinh hgc céng nghiép va ché bién thye pham ‘Céng nghé sinh hoc céng nghiép bao gdm céc Iinh vue san xudt cae loai enzyme nhut amylase, cellulase va protease diing trong edng nghigp det, céng nghigp xa phéng va my pham, céng nghiép banh keo, rugu bia va nuée iii khat. Sau day 1a cac logi sin pham ciia céng nghé sinh hc céng nghiép: - Céng nghiép héa chit: Cac héa chit thong dung (vi du: acrylamide) déu 6 thé sin xudt bing céng nghé sinh hoc. Céng nghiép héa hoc sé c6 Nhép mén Céng nghé sink hoc 10 higu qua hon néu diing cc chat xiic téc sinh hoc (enzyme), tai sinh va xir ly cdc dung mdi bing con dudng sinh hoc. ~ Qua trinh ché bién tinh b6t: Ding céc enzyme do céng nghé sinh hoe tao ra dé dich héa va dung héa tinh bét thanh glucose va chuyén héa thanh fructose. ~ Céng nghigp lam sach: Cée chit gigt tay hign dai duge bé sung protease va cc enzyme khac lam sach cdc vét ban protein, tinh bét va chat béo. - Céng nghiép bét gd va gidy: Nhu cau ctia thi trréng va bao vé méi truéng ngay cing lén déi véi gidy it chita céc hgp chat chlorine gay 6 nhiém. Qué trinh san xudt bét gidy hign nay gay 6 nhiém rit nfng. Cong nghé sinh hoc dua ra gidi phap sinh hgc dé sin xuat bét gidy khéng gay 6 nhiém bing cdch sit dung cac loai nam phan hiy lignin-cellulose dé tao bét. Cac enzyme cing dutge ding ning cao chit Iugng sgi va chat long gidy. - Céng nghigp khai khodng va phét hign khodng san. C6 hai cing nghé: gc sinh hgc/oxy héa sinh hoc cac kim loai, xir ly 6 nhiém kim loai va tai sinh, Cong nghé loc kim loai ding eée vi sinh vat ¢6 thé thu duge eée kim loai qui nhur déng, kém va cobalt. Céng nghé xir ly sinh hgc 6 nhiém c6. thé dp dung déi véi cdc kim logi nang. 3.4, Cong nghé sinh hoe méi trudng, Tuy 1d Tinh vue khdé méi nhung sy phat trién va dmg dung eva cng ngh@ sinh hoc méi trudmg rit ding ké. Moi qué trinh xir ly chat thai khong khép kin bing xi ly sinh hoe thi kh6 e6 thé thanh eng tron ven. ‘Cae hoat dong chinh cia cong nghé sinh hoc méi trudng dang duge chi trong la: ~ Céng nghé ph4n hity sinh hoc: Ding cac co thé séng phin hiy cdc chat thai déc tgo nén cae chat khéng déc nhu nuée, khi CO: va cde vat ligu khac. Bao gém, céng nghé kich thich sinh hgc: bd sung chat dinh duéng dé kich thich sy sinh truéng ciia cée vi sinh vat phn hity chat thai c6 sin trong méi truéng, céng nghé bé sung vi sinh vat vao méi truéng dé phan hoy chat 6 nhiém, céng nghé xit ly 6 nhiém kim loai va cc chat 6 nhiém khac bing thye vat va nai Nhap mén Cong nghé sinh hoc ut ~ Dy phéng méi truimg: Phat trién cdc thiét bj do va theo doi 6 nhiém méi trudng, dic biét trong vige dé nude va khi thai céng nghiép truéc khi gii phOng ra méi trumg. IL. So luge lich sir hinh thanh cng nghé sinh hge Céng nghé sinh hoc phat trién cho dén ngay nay, di qua ba giai doan chinh: - Cong nghé vi sinh, - Céng nghé té bao (nudi cay mé va té bao d6ng-thyc vat...). - Cong nghé sinh hge hign dai, ite cong nghé gen Cing cé tac gid gin qué trinh phat trién néu trén vé mang sinh hoe. ba cuée cach - Cch mang sinh hoc lan thir nhat (dau thé ky 20): sir dyng qué trinh Ién men dé sin xuit cic sin phim nhw acetone, glycerine, citric acid, riboflavin... - Cach mang sinh hoe lan thir hai (sau thé chién thir 2): san xuat khang, sinh, cde sin phim lén men e6ng nghigp nhu glutamic acid, cée polysaccharide; trong d6 e6 eée thanh tyu vé d6t bién, tao cée ching vi sinh vat cho nang suat va higu qua cao, phat trién cdc qua trinh lén men lién tuc va phat hign phuong phap méi vé bat dong enzyme dé str dung nhiéu lan... ~ Cach mang sinh hg Lin thir ba (bi tir gitta thap nién 1970): véi cdc phat hién quan trong vé enzyme cit han ché, enzyme gin, sit dung plasmid lim vector tao dong, dt nén méng cho mt nén céng nghé sinh hoc hoan toan méi dé 14 céng nghé DNA tai t6 hop. Hai giai doan dau, céng nghé vi sinh va céng nghé té bao, sir dung hoat dng sinh hgc cita cac té bao tach biét, nhung chua bién dai duge cau trie di truyén cia ching, nén drge xem la hai giai doan cia céng nghé sinh in cue cich mang sinh hoe Lan thir ba nhu d@ néu trén, thi méi ra ddi nén cng nghé sinh hoc hign dai, giai doan phat trién cao nht ctia céng nghé sinh hgc, mé ra ky nguyén méi ciia sinh hoc. Ciing cé thé chia lich sir hinh thanh va phat trién céng nghé sinh hoc theo ede giai doan sau: Nhdp mén Céng nghé sinh hoc 2 1. Giai dogn thie nhat DA hinh thanh tir rat lau trong vide sir dung cdc phong phap én men vi sinh vat dé ché bién va bao quan thyc phim, vi du san xudt pho mat, dim n, lam banh mi, nude chim, sé it rugu bia... Trong dé, n; vai trd rit dng ké, Ngay tir cudi thé ky 19, Pasteur da cho thay vi sinh vat déng vai trd quyét dinh trong qua trinh Ién men. Két qua nghién ettu cla Pasteur 1 co sé cho su phat trién cla nganh céng nghiép lén men san xuat dung méi hitu co nhu aceton, ethanol, butanol, isopropanol... vio cudi thé ky 19, dau thé ky 20. 2. Giai doan thie hai ‘Oi bat nhat cia qua trinh phat trién céng nghé sinh hoc trong giai doan nay 1a su hinh thinh nén cong nghiép sin xudt thude khang sinh penicillin, khéi dau gan lién véi tén tudi cia Fleming, Florey va Chain (1940). Trong thoi ky nay da xudt hign mot sé cai tién ve mat ky thuat va thiét bj lén men v6 tring cho phép tang ding ké higu suat lén men, Cac thi nghiém xir ly chat thai bing bin hoat tinh va céng nghé lén men yém khi tao biogas chira chu yéu khi methane, CO; va tao nguén phan bén hitu co cé gid trj cing d& duge tién hanh va hoan thign. 3. Giai dogn thit ba Bit dau tir nhimg nim 50 cua thé ky 20, song song véi viée hoan thign cae quy trinh céng nghé sinh hoc truyén théng da cé tir truéc, mét sé huréng nghién cim va phat trién céng nghé sinh hoc d3 hinh thanh va phat trién th m nh m6t loat nhiing phat minh quan trong trong nganh sinh hoe néi chung va sinh hoc phan tir ni riéng. Dé 1a viée lan dau tién xdc dinh duoc cdu trac cia protein (insulin), xay dung mé hinh cdu tric xodn kép cia phan tir DNA (1953). Tiép theo la vie tng hgp thinh edng protein (1963- 1965), dge biét la vige ting hgp thanh cng gen va bude né biéu hign trong 18 bao vi sinh vat (1980). Chinh nhting phat minh nay da tao tién d8 cho sur phat trién nhanh chéng cita céc nghién citu co ban va img dung thue té sau 6 trong linh vue céng nghé sinh hoe hign dai (Bang 1.1). hap mén Cong nghé sinh hoe 8 Bang 1.1. Mot sé hung phat trign eiia cng nghé sinh hoe hign dai Linh ve ing dung Nong nghiép | Tao ching vi sinh vat méi, xay dung ede phuong php chon gidng cay tring va vat nudi méi ye Ding enzyme tao cdc bé cim bién sinh hoc trong cdc thiét bj phan tich y té. Sir dung té bao vi sinh vét, té bao dong- thye vat trong san xudt thude (vi dy: steroid) va téng hop cdc loai khing sinh méi, Sir dung enzyme trong chita tri Cong nghigp | Xay dung va hodn thign c4e phuong phap ché bién va bao sin xuat chat thie phim | quan thie phim méi sung vio thyre phim (vitamin, amino acid.., sir dung protein dom bio va enzyme trong eng nghé ché bién thie phim, Giém sit méi__| Hoan thign cae phuemg phép dy doan va gidm sit tinh trang truing, moi trugng. Hoan thign ede phuong phép sir ly chat thai (dic bigt la chat thai céng nghigp), Sin xuit héa | San xuat ede acid hau cor (citric acid, itaconic acid, acetic chat siin xudt enzyme Kim chat ty rita, Nangluong | Gia tang pham vi sir dung biogas, xiy dung ede dur én Kon san xuat ethanol ding lam nhign Ti 4. Giai doan thir ne Bat dau tir nim 1973, khi nhimg thi nghiém khéi dau dan dén su ra doi cia ky thuat DNA tai 6 hop duge thye hién va su xuat hién insulin-sin pham dau tién cia né vao nim 1982, cing véi thi nghiém chuyén gen vao cay tréng cing thanh céng vao nim nay. Dén nay, céng nghé sinh hoc hién dai da cé nhimg bude tién khéng 16 trong cae linh vue néng nghiép (cai thién gidng cay trong...), y due (ligu phap gen, ligu phap protein, chin doan bénh...), cng nghigp thye pham (cai thign cde chiing vi sinh vat...)... Nhting thanh céng nay sé dugc trinh bay chi tiét hon trong Phan II-Céc img dung ca eng nghé sinh hoe. Nhdp mén Cong nghé sinh hoc 14 III. M@t sé khia canh vé khoa hoc va kinh té ciia céng nghé sinh hge hign dai Cée phuong tign thong tin dai ching d& dang tai khOng it cée y kién phan d6i img dyng mét s6 thanh tyu céng nghé sinh hoc trong san xuat, tham chi d6i véi nhing thanh tyu durge gidi khoa hoc danh gia 1a sing chéi. ‘That vay, céng nghé sinh hoc cing nhw khoa hge hat nhan, bén canh cée ting dung to én cho I9i ich va phat trién ca lodi ngudi, c6 thé con mang lai nhiéu hiém hoa khéng thé hong truée durge hau qua. Gan day, khi cée nha khoa hge xée nhan k¥ thugt nhin bin citu Dolly hoan toan ¢6 thé 4p dung cho vige nhan bin con ngudi, 6 khdp ee nude da dy 1én mot lan s6ng phan déi vige nhan ban nguai, c6 noi cm hodn todn huéng nghién ctu ny. Sau day chiing ta sé tim hiéu cae hiém hga tiém tang cia cng nghé sinh hoe. 1. Ve khoa hoc Su dé dit trong sir dung cdc sin pham chuyén gen lam thye phim cho ngudi va gia sic do nhiéu 1y do khéc nhau, nhumg tyu trung c6 thé chia thanh hai nhém sau: - BO may di truyén cia sinh vat mang tinh hoan thign rit cao vi da tién héa qua hang tram trigu nm, nhimg gen méi duge gin thém vio cho cay trong va vat nudi dé ting nang sudt hodc chat Iugng néng san, biét dau cé the pha vo tinh hoan thién, tinh cdn bang ciia sy sOng 6 céc sinh vat nay. Va vi thé, con ngudi khéng thé yén tam véi vie hang ngay nudt vao co thé mot 86 lugng I6n cde sn pham thiéu tinh hoan thign, edn bang hay ndi each khée la.c6 thé c6 dj tat. - Cho én nay trong viéc tao ra cac GMO, cdc gen khang khéng sinh nh kanamycin, ampicillin hoe hygromycin thuring duge sir dung kém theo dé Lam gen chi thi chon loc. Ching t6n tai trong san phim cia cdc GMO va 6 thé c6 anh hudng tryc tiép hod gidn tiép théng qua day chuyén thire an cua sinh quyén dén con ngudi. Mac dit kha ning nay 1a v6 cing thép, tham chi khi mot gen khang sinh duge phat tin sang m@t sinh vt Khée thi téc Ong cita viée nay cing khéng ding ké do ce gen chi thi chon lge duge sit dung trong sinh vat chuyén gen c6 tmg dung rit han ché trong thi y va y hoc. Tuy nhién, dé lam dju nhimg lo lang cia x4 hgi, cae nha nghién ciru duoc yéu cdu tranh sit dung cdc gen khang khang sinh trong sinh vat chuyén gen. Vige sir dung gen chi thi thay thé khéc dang duge danh gid va phat hap mén Cong nghé sinh hoe 15 trign Hign nay, ngwéi ta dang tim cach thay thé cdc gen chi thj chon loc cit bing cée gen cé vé it hai hon nh gen ma héa protein phat huynh quang ‘mau xanh Tye (green fluorescence protein-GFP). Gen GFP dusge coi Ia mot gen chi thi tot, vi né lam cho cac GMO phat séng xanh ruc r khi dat dudi tia tir ngoai. Nhung di sao sy nghi ngai vin con, vi gen GFP cé ngudn géc tir mOt loai 4 & Bic Bang Duong, chit khéng tir mét dng vat c6 ngudn géc gin voi ngudi. 2. Ve kinh té 2.1. Nhiing cng ty da quéc gia vé cong nghé sinh hoc Té chite quéc té néng nghiép tién b6 RAFI (Rural Advancement Foundation International) 1a mt t6 chite phi chinh phi 6 Canada hoat déng nhim han ché anh hudng cua cdc cong ty da quéc gia vé giéng. Theo RAFI, cae céng ty da quéc gia vé céng nghé sinh hgc sé hoat dng rat manh trong thé ky 21, hién nay nhimg céng ty nay dang phat trién nhanh chong nh thau t6m cde c6ng ty nhé hon va truée hét nhé Igi nhugn khong 16 thu duge trong dc quyén ban cdc sin phim GMO. ‘Ching han cdch day hon 15 nam, céng ty Monsanto chi chuyén vé céc sin pham héa dau, thudc trir su va trir co. Tuy nhién, théi gian gan diy Monsanto da dau tr rét lon va hai cOng nghé gen thuc vat dé tao ra cae giéng GMO va dang tré thanh céng ty gidng lén nhat thé giéi. RAFI goi Monsanto 1a mét “Microsoft céng nghé sinh hoc” vi tir nim 1996 dén nay Monsanto da mua lai nhiéu cong ty trude day von 1a ngudi khong 16 trén thi trurdng hat giéng. 2.2. Sw é thude vao cae céng ty da quéc gia vé céng nghé sinh hoc RAFI tin dodn nguéi néng din @ hau hét cdc nude trén thé gidi, ké cd cde nude cong nghiép phat trién, dan dan sé bi 1é thuéc vao mét nhém nhd cc cng ty eéng nghé sinh hge da quée gia. ‘Voi quy ché ngit nghéo vé quyén tac gid IPR (Intellectual Property Right) hign hanh trong quan hé kinh té thé gidi, ngudi néng dan sé bi tude bé hoan toan quyén ty do tring cy gi trén manh dat cua minh va ban cho ai sin phim cia minh. Ly do dé cdc céng ty nhu Monsanto c6 duge nhidu quyén han nhu vay chinh 1a sur tién b6 ca cong nghé sinh hoe. hap mén Cong nghé sinh hoe 16 Chang han, gen terminator duge co quan dang ky ban quyen cla My chinh thite cp bing phat minh cho cng ty Delta Pine (3/1998). Khi chuyén. gen vao bat cit m6t giéng cay ndo, hat ban ra sé chi nay mam trong mot thé hé duy nhdt. Néu ngudi néng dan lay hat dé trong vu sau, gen nay sé tgo ra mot hop chat giét chét mm, vi thé hat hoan toan khong nay mam duge. Véi gen terminator trong tay, cac cing ty da quéc gia sé bat néng dan cac nude hang nam phai mua hat gidng cita ho. Mit khac, cdc cng ty giéng dang thén tinh din cdc céng ty ché bién Iuong thye, thyc phim 1a dau ra ciia néng san. Vira déc quyén hat gidng GMO lai vira nam cc céng ty ché bién néng san, cde céng ty da quéc gia céng nghé sinh hoe sé khéng chira mét léi thoat nao cho néng dan céc nue dang phat trién, IV. Cac van dé phap ly cia cong nghé sinh hge hign dai Céng nghé DNA tdi t6 hop ii gitip cc nha khoa hoc thay déi co ché tién héa cita ty nhién, sdng tao ra san phim ctia gen, tao ra cdc dang sinh vat méi. Ngay cing cé nhiéu bing chimg hién nhién vé Igi ich cia cong nghé DNA tai t6 hgp. Tuy nhién, cing phai cin nhic dén nhimg nguy co tiém: tang cia n6, va thyc té cing da nay sinh mét s6 van dé phap ly quan trong bude ching ta phai xem xét lai mt cdch thin trong. Chang han, ching ta c6 thé tham khao hé thong quan ly doi véi cdc san phim cay tring cla cong nghé sinh hoc hién dai 6 MY, noi ma c6ng nghé sinh hoc duge dau tu va phat trién t6t nhat trén thé gidi. Hé théng quan ly cia My 1a m@t b6 phin quan trong nhim dam bao an toan long thuc. Phéi hop voi BO Nong nghiép My (USDA) va Cuc Bao vé Méi trurémg (EPA), Cuc quan ly Thye phim va Duge phim (FDA) déng vai trd quan ly cdc loai lwong thyc cé nguén géc thye vat duge tao ra nhd cong. nghé sinh hoc. Theo Dao lat Luong thy, Duge phim va My phim (FD&C), FDA cé tham quyén bao dim dé an toan cua tat ca cac long thy trong nude va nh§p khéu cho ngudi va dong vat trén thi trudng My. Ngoai trir thit gia sic-gia cam va mét s6 san pham trimg, nhimg hang muc nay thud pham vi diéu tiét cia USDA. Tuy nhién, 46 an toan cia du hrong thudc thi y trong thit gia sic, gia cim va thi sin li do FDA quan ly. Thuéc trir sau lai chit yéu do EPA diéu tiét. Co quan Kiém tra Sire khoé Thue vat va Dong vat cia USDA (APHIS) cé chite ning giam sat an toan néng Nhép mén Céng nghé sink hoc v7 nghigp va an toin méi trudmg trong tréng trot va thir nghigm tai hign truing cde ging cy trang duge tao ra nhé céng nghé sinh hoc. ‘C&e loai Iwong thuc va thinh phan long thy duge tao ra nho céng nghé sinh hoc phai dap img nhitng tigu chudin an ton tuong ty nhu ede tiéu chudn ma Dao luat FD&C 4p dung éi véi cdc cay tréng duge tao ra theo phuong phap lai gidng théng thuimg. Digu nay c6 nghia la cée sin phim céng nghé sinh hoc cing phai an toan giéng nhu cac sin phim truyén théng trén thj truémg. FDA cé quyén loai trir mét loai hong thyc khéi thi tring hofe trimg phat nhig ngudi buén ban logi lwong thy 46 néu né gay ra ri ro déi voi site khée cong déng. Can luu y ring Dao luat FD&C quy dinh nhig ngudi ap dung céng nghé sinh hoc phai chiu tréch nhiém phap ly nhim dim bao ring nhimg Iuong thyc ma ho ban cho ngudi tiéu ding phai an toan va dap img tat cd cfc yéu cau ve phap ly. 1. An toan sink hoc 1.1. Sychuyén gen bang hat phan Cho téi nay khéng cé hat phin cia loai cay trang bién déi gen nao duge han ché kha ning phét tén, Cae phuong thite quin ly nhu cdch ly khéng gian va théi gian c6 thé han ché sy hru chuyén gen (gene flow) gitta cdy tréng, han ché hat s6t lai trong dat va cay sot lai sau khi thu hoach. Viée sir dung ving cach ly, rio can cay tréng va ede rao can thye vat khée gitta nguén tao va noi nh4n hat phan ciing cé thé giam mire 46 phat tan hat phdn. Thoi gian hat phin 6 trong kh6ng khi cing khé dai, do d6 c6 thé phat tan dén khodng cich khé xa. Tuy nhién, diéu kign thai tiét va méi trudng thay 6i c6 thé gay ra su phat tin & nhing khong céch xa hon nita, Cée bign phap cach ly sinh hoc dang durge phat trién nhiim xc dinh ligu sy sinh sin & cdy tréng cé thé kiém soat duoc hay khéng dé trinh sw giao Iu gen qua hat hoac hat phan. Dic biét 6 cac gidng hodc ding cé cay bat duc dyc, sé xay ra hign tugng lai xa véi gidng bién déi gen hiru thy 6 mét tin sé cao hon va khoang cach xa hon so véi gidng truyén théng. Sy tich liy gen (gene stacking) di duoc quan sat 6 cay tréng va ngwdi ta du dodn 1a cay trong mang gen da khang sé tro nén phé bién sau khi cy trong chuyén gen durgc phép dura vao thi trurdng, va vi vay cy moc hoang bién déi gen sé phai cin cdc bién phap digt c8 khie. hap mén Cong nghé sinh hoe 18 Cae nghién ctu cho thay phan In sy thy phan chéo xay ra @ khong. cach ngin va kha nang thu phan thinh céng giim theo him mii so véi hosing céch tir nguén phat ra hat phin, Nhung trén pham vi néng trai vin c6 sv hr chuyén gen, mic di mite d9 xay ra & m@t khoang cach hd xa, vi vay sy tach bigt hoan toan vé mat di truyén 1a rét khé duy tri. ‘Trong khi hat phan déng vai trd quan trong trong su phat tan theo khéng gian thi hat giéng déng vai trd quan trong trong sy phat tan theo thoi ian, Do do, khi cich ly cay tring chuyén gen véi cay trong khong chuyén ‘gen phai tinh dén chuyén trudc d6 eay trong chuyén gen c6 duge trong trén cing manh dat dé khong va tap quan canh téc c6 gay ra sy di chuyén cde hat gitra cdc manh rugng hay khéng. ‘Ngoai ra, su liu chuyén gen giira cay bién déi gen va ho hang cia nd con tity thue vio logi tinh trang gen chuyén quy dinh, dic diém sinh hoe cua cfy (thy phan chéo hoac ty thy phan) va béi canh néng nghiép (hé thing. cdy tréng, t6 chitc khong gian gitta cdc thira rung). 1.2. Sur bén ving cia DNA trong dat DNA cia ciy chuyén gen c6 thé durge phéng thich vao méi trang tir cde nguyén ligu thye vat di gid hode myc nat. Van dé nay di duge khio sit © mét sé cay chuyén gen nhu thude 14 (aacC1), hoa da yén (NOS-nptIl) va cu cai duéng (bar/TR1, TR2/nptll, 35S/BNYVV-cp). Sy ben viing cla cau tric DNA trong dat duge phat hién bing cach tach chiét DNA truc tiép tir dat, sau 46 khuéch dai céu tric nay bing ky thudt PCR. Chon loc primer thich hgp cho phép phat hign rd ring cdu trac chuyén gen bén canh cdc gen xudt hign tu nhién, V6i phuong phap nay su hién dién cua cdu trac DNA cé thé durgc phat hién nhumg khéng cé théng tin nao vé sy hién dién cia nd trong nguyén ligu thyc vat myc nat, c6 thé do DNA ty do di duge hap thy ‘vao bé mit dat. DNA ciia cy cii cai dung chuyén gen duge phat hign trong miu dat & vi tri da khdng sir dung 6, 12 va 18 thang sau khi cdy ci cai duéng bj cay lap trong dat. Ngudi ta cing da tim thay DNA cay thuéc la chuyén gen 6 trong dat sau hon 1 nam thu hoach. Trong khi dé DNA cilia hoa da yén chuyén gen chi c6 thé phat hign vao thoi diém 2 thang sau khi cfy duge cay lp trong dat. Nhép mén Céng nghé sink hoc 19 Mc dii chi c6 mot vai khao sat vé sy bén vimg ciia DNA cay chuyén gen 6 trong dat, nhung sy bén vimng ciia cdu trie trong mét thai gian dai cé thé duge ching minh ré rang. 1.3. Chuyén gen ngang tir thyc vt vao vi sinh vat dat Chuyén gen ngang (horizontal gene transfer) ld hign twgng chuyén ede gen hoje nguyén ligu di truyén tryc tigp tir m6t cd thé riéng biét vao mét cd thé khdc bing cée qué trinh twong ty su gay nhiém. Phan biét voi mot qué trinh binh thuéng 1A chuyén gen doe (vertical gene transfer)-tir bd me vio con céi-xuat hin trong qué trinh sinh san. Chuyén gen ngang trong phan nay dé cép dén DNA ngogi lai cia cay chuyén gen hign dign 6 trong dat, vi khuan phat trién kha nang dé nhan gen nay va cudi cing, cdc trinh ty nay dugc hyp nhit trong genome cua vi khuan. Nguy co ciia cong nghé di truyén dé 1a lam tang tiém nang cua sy chuyén gen ngang qua cac loai khong ho hang. Cac co ché té bao cho phép cae gen ngoai lai xen dogn vio genome ciia mgt loai ndo d6. Cc gen khang thude diét c6 hoc khang khang sinh cia vi khudn thudmg duge sir dung nhu 1a cdc chi thj chon Ige déi véi cdy chuyén gen. Vi thé, chuyén ngang tir thye vat vao vi sinh vat cia cdc gen khang nhu thé thudmg duge xem nhu li mét higu img tiém tang khéng mong muén giita cay chuyén gen va cdc vi sinh vat dat. Tuy nhién, cho dén nay chua cé bing chimg r6 rang vé vie chuyén gen tir thye vat vao ede vi sinh vat. Hign nay, cée nghién cru an toan sinh hhge (biosafety) vé chuyén gen ngang tir cdy chuyén gen vao vi sinh vat (vi Khuan va ném) ¢6 hai huéng chinh 1a tim hiéu co ché chuyén gen tir thyc vat vao vi sinh vat va danh gia cic hu qua sinh thai cita n6. Co ché chi yéu cla viée chuyén gen tir thye vat vao vi sinh vat 1 qua trinh bién nap ty nhién doi héi su hap thu DNA ty do. Vi khuan dat c6 thé bién ngp ty nhién va hgp nhat DNA ngogi lai trong genome cia minh. Dé chuyén gen tir thye vat vio vi sinh vét 6 diéu kign dng rung, khong phai chi c6 co ché cho phép hap thy va sao chép trong mét vat cha méi ma sy chon loc vat chi dé biéu hign mét tinh trang méi 1a quan trong nhét. Phat hién chuyén gen ngang c6 thé thyc hién bang cach phan tich vi khuan dat sau giai doan nudi cdy dau ti Nhdp mén Céng nghé sinh hoc 20 1.4, Chuyén gen tir thye vat vao virus Két qua dau tién vé cay chuyén gen biéu hign protein v6 cia virus kham thuéc 14 (TMV) da ngiin chan su phat trién cia bénh xudt hién trong nim 1986. Phuong thire nay sau 46 da duge sit dung dé tao ra tinh khang cho ede loai virus khic nhau, tuy nhién cde nha di truyén hoe da dat cau hoi vé sir an toan clia ey trdng chuyén gen ngay tir nhimg ngay dau tién. Nguy co 16 rét nhit 1a tiém nang tao ra cac virus gay nhiém méi bing sy tai té hop, vi du: gen chuyén cita virus (viral transgene) lién két hode trao déi cdc phan véi nucleic acid ciia cdc virus khdc. Do vé protein khéng ngin duge virus xAm nhép vao té bao thuc vat, gen chuyén (transgene) sé duoc tiép xtic véi céc nucleic acid cia nhiéu virus durge mang téi thye vat boi cdc vector c6n triing (insect vector). M6ét sé nghién ciru da chimg minh ring céc virus thyc vat cé thé tin céng mét loat cc gen virus khdc nhau tir cdy chuyén gen. Chang han: - Virus gay bénh kham hoai tir 6 cay ¢6 ba lé mau do (red clover necrotic mosaic virus-RCNMV) dang khiém khuyét da thiéu gen cho phép né chuyén tir té bao nay dén té bao khdc (vi thé khéng gay nhiém duge) da tai ts hop véi mét ban sao cia gen 46 trong cay thudc 14 chuyén gen Nicotiana benthamiana, va da sinh sin cée virus gay nhiém. - Cay cai Brassica napus chuyén gen VI, mét nhan t6 hoat dong dich ma, clia virus kham sip-lo (cauliflower mosaic virus-CaMV), da t4i to hop véi phan bé sung ciia virus thiéu mat gen d6, va tao ra virus gay nhiém trong 100% cay chuyén gen. - Sy tai t6 hyp gitta CaMV dang hoang dai va dang chuyén gen VI duoc chimg minh trong N. bigelovii. it nhit mét trong sé cdc virus tai té hop 6 d6c tinh hon dang hoang dai. - Cay N. benthamiana biéu hign mét doan gen protein vé cia virus CCMV (cowpea chlorotic mottle virus) da tai t6 hgp véi virus khiém khuyét thiéu gen a6, Nhiéu khdo sat cho thay trong cdc thi nghiém c6 CaMV tan sé tai 16 hgp cao hon nhiéu so véi cdc virus khéc. Trong khi CCMV tai 6 hgp durge phuc hdi tir 3% cay chuyén gen N. benthamiana, thi CaMV tai 16 hgp duge phuc hdi tir 36% cay chuyén gen N. bigelovii. Nguoi ta nghi nga ring sy dirt gay DNA sgi déi cé thé xay ra trong trudng hgp tai t6 hgp 6 CaMV do thyc té 1a DNA chuyén gen bao gém ca promoter CaMV 35S. Nhdp mén Céng nghé sinh hoc a 2. An todn thye pham Cée giéng cay trang chuyén gen ngay cing duge phat trién nhé vio cae cong cu cia céng nghé sinh hoc hién dai, Ciing chinh vi vay ma nhigu ngutri bain khoan rang ligu cac thye pham nay cé an toan bing céc loai thyc phim 6 duge nhé sir dung cic phuong phdp néng nghiép truyén théng hay khong. Vay su khac bigt gitta lai giéng thong thug va céng nghé sinh hoe thye vat 1a gi. Thue ra ca hai déu cé cing mét mét muc tiéu 1a tao ra cde gidng cy trong cé chat Iugng cao véi nhiing dic tinh di duge cai thign giap ching phat trién tt hon va ngon hon. Sy khac bit 1a & chd mye dich nay dat dugc bing cach nao. Lai gidng truyén théng doi héi su trao adi hing ngan gen giita hai cay 8 c6 duge tinh trang mong muén, Trong khi 46, nhd cdng nghé sinh hoc hign dai, ching ta cé thé Iya chon mét dac tinh mong muén va chuyén riéng no vao hat giéng. Su khac biét gidta hai kf thuat nay 1a rét lon. Phuong phap céng nghé sinh hoc hgp ly hon, cé higu qua cao va dem lai két qua rit tt. Céc ky thuat sit dung trong céng nghé sinh hoc hign dai cung cép cho nhimg nha lai tao giéng nhing céng cu chinh x4c cho phép ho chuyén nhimg dic tinh mong muén vao cay trong. Hon thé nita, ho c6 thé Lim digu nay ma khéng bj chuyén thém cc tinh trang khong mong muén vao cay nh. vin thudng xay ra, néu sir dung lai gidng truyén thong. ‘Thue pham c6 ngudn géc tir cay trong chuyén gen phai trai qua nhiéu thir nghiém hon bat ky loai thyc phim nao trong lich sir. Trude khi duge dua ra thj trudng, ching phai duge danh gia sao cho phii hop véi cae quy dinh do mét vai t6 chire khoa hoc quéc té dua ra nhu Té chite Y té Thé gigi, To chite Néng Luong, Té chite Hop tic va Phat trién Kinh té,,. Nhimg quy dinh nay nhw sau: - Cée sin phim chuyén gen cin dugc danh gid giéng nhu céc loai thuc phim khac. Cac nguy co gay ra do thye phim cé ngudn géc tir cong nghé sinh hoe ciing cé ban chit giéng nhu cc loai thuc phim théng thudng. - Céc san phim nay s& duge xem xét dya trén 46 an toan, kha ning gay di img, dc tinh va dinh dudng cia ching hon la dua vio phuong phap va ky thudt san xudt, - Bat ky mét chat méi ndo dugc dura thém vao thye phim théng qua cOng nghé sinh hge déu phai duge cho phép trude khi dura ra thi truimg, Nhép mén Céng nghé sink hoc 2 cling giéng viée cdc logi chat phy gia méi nhur chat bao quan hay mau thye pham can phai duge cho phép truéc khi thuong mai hé Mét s6 nhan dinh trong van dé an toan thye phim hién nay nhw sau: - Mite dé ain toan cia thye phim chuyén gen it nhat cing tuong duong véi cae thye phim khac béi vi qué trinh dinh gia an toan déi véi thye pham chuyén gen ky luéng hon nhiéu so véi viée dinh gid cac thye phim khac. Qué trinh dénh gid an toan thyc phim dim bao ring thyc pham chuyén gen mang Iai tit ca céc Igi ich niu thye phim théng thuong va khong ¢6 thém mét tac hai nao, - Chua c6 bing chimg nao cho thay thyc pham chuyén gen hién dang 6 trén thj trong gay ra bat cit lo ngai nao vé site khoé con ngudi hay cé bat ky khia canh nao kém an toan hon so véi cay tréng tao duge nhé lai gidng truyén thong. ~ MOt diém dae trung cia ky thudt chuyén gen 1a n6 dura vio mot hay nhigu gen di duge xée dinh 15. Didu ndy gitp cho vige thir nghiém ade tinh ca cde cay trong chuyén gen dé thyc hign hon so véi céc cay trong binh thudng. 2.1. Cée chat gay di img. ‘Mét trong nhiig méi quan tim Ién nhat vé thye pham chuyén gen 1a chat gay di img (m6t protein gay ra di img) c6 thé duge chuyén vao thuc phim. én nay cac nha khoa hoc da biét rat nhiéu vé cac thyc phim gay ra dj ting 6 tré nho va ngudi trudng thinh, Khoding 90% sur di img thife Zn 1a 6 lién quan téi tam thyc phim va nhém thyc phim-dgng vat cd v6 (tém, cua, s6, hén), tring, cé, siia, lac, du tong, qua hach va la my. Nhiing logi thye phim nay va rat nhiéu chat gay dj img khie da duge xée dinh rat rd va do vay khé tin rang chang cé thé duge dura vao thyc pham chuyén gen. Tuy vay, viée kiém tra tinh di tg van 1d mt khdu quan trong trong iéc kiém tra an toan truée khi mét giéng cay trong duge dura ra lam thye phdm. Hang loat cdc thir nghiém va cau héi phai duge xem xét ky dé quyét dinh ligu thye pham nay e6 lam tang sy dj ting hay khong. Cie chit gay di img cé nhimg dc tinh chung nhwr khéng bj phan hiy trong qué trinh tiéu héa, c6 xu hung khéng bi phan hiiy trong qua trinh ché bién thye phim, va thug cé rit nhiéu trong thyc phim. Cho dén nay, Nhap mén Cong nghé sinh hoc 2B khéng cé loai protein nao duge chuyén vao thye pham chuyén gen da duge thong mai héa Igi mang nhimg dic tinh néi trén. Ching khéng cé tién sir va kha nang gay dj img hay déc tinh, ciing khéng gidng véi cic chat gay dj img hay cae dgc t6 da biét va noi chung chite nang cia ching da duge biét 10. Nhimg protein nay cé m6t ham lugng rit thap trong thyc phim chuyén gen, nhung nhanh chéng bi phan hiy trong da day va da durge kiém tra an ton trong cdc nghién ciru vé thyc phim cho déng vat. ‘Ce gen ma héa théng tin di truyén cé mit trong tit ci cdc loai thy pham va viée An ching khéng gy ra bat ky anh huéng x4u nao. Khéng c6 tac hai di truyén nio xdy ra khi tiéu hoa DNA ca. Trén thye 18, ching ta Iuén nh§n DNA méi khi An do né c6 mit 6 tit ca thye vat va dong vat. 2.2. Danh gid d6 an toan ciia cde thye phim ‘Bat ky m6t san pham chuyén gen nao truée khi duge dua ra thj truong phai duge thir nghigm toan dign, duge cée nha khoa hoc va cée gidm dinh vign dénh gid déc lip xem c6 an toan vé_dinh duéng, dc tinh va kha nding gay di img hay khéng. Cfc khia canh khoa hc thye phim nay dua trén nhig quy dinh ciia cdc t6 chite c6 thim quyén ctia mdi nude, bao gdm: mot huéng din sir dung sin pham, thng tin chi tiét vé mye dich sir dung san phim, céc thong tin vé phan tir, héa sinh, dc tinh, dinh duréng va kha nang gay di mg. Cac cau hdi dién hinh c6 thé duge dat ra la: (1) Cac thye pham chuyén gen ¢6 duge tao ra ti thy phdm truyén théng 3 duge céng nhan an toan hay khéng. (2) Nong d6 cc déc t6 hay chat gay dj img trong thyc pham cé thay déi hay khdng. (3) Ham Iugng cc chat dinh dudng chinh cé thay doi hay khéng. (4) Cac chat méi trong thye pham chuyén gen co dam bao tinh an ton hay khéng. (5) Kha ning tiéu héa thtre &n cé bi thay déi hay khéng. (6) Cée thye phdm e6 duge tao ra nh eée quy trinh di duge chéip nh§n hay khéng. Negay khi cdc cau hoi nay va cdc cau héi khac vé thuc phim chuyén gen da duge tra lai, van cén nhiéu viée phai lam trong qué trinh phé chuan truée khi thye phim chuyén gen duge thong mai héa. Thue té, thye phim. chuyén gen 1a loai san pham duge nghién ciu nhiéu nhat trong cac loai da due san xuit. Nhap mén Cong nghé sinh hoc 24 3. Dao dite sinh hoc Dao dite sinh hoc (bioethics) 14 m6t pham tri phire tap ma céch nhin nhfin ty thude vao dae diém dain t6c va van héa khée nhau, Cho nén, nhiing vin 48 duge coi 14 hgp voi dao dire & noi nay c6 thé 1A trai dao dite & noi khac. Thudt ngir nay cé 18 bat nguén 6 MJ vao nhiing nim 1970, khi cdc k¥ thuft thao téc gen (gene manipulation), con goi li ky thugt di truyén hay céng nghé DNA tai t6 hop, duge 4p dung. Pham tri dgo dite sinh hoe bao him céch dénh gid toi ich va rai ro lién quan t6i sy can thigp cia con ngudi, dc bigt LA cong nghé moi, xem xét kim cn d6i sur theo dudi quyén tu do cé nhan véi trach nhiém phdp ly. Dao dire sinh hgc di hoi phai démh gia cng nghé that ky, trong 46 c6 dnb gid anh huéng dén xa héi va cé nhan. Cing véi thdi gian, van dé nay ngay cing tro nén sau sic. Trude nhiing xo trén do sy phat trién cita di truyén hoe, ngudi ta ty héi minh dang. tién t6i loai x8 hGi nao va su can bing mdi nao trén hanh tinh sé duge thiét lip. Dao dite sinh hoc khéng giéi han suy nghi vé méi quan hé gitta khoa hoe va xa hdi. No gin lién quan hé gitta con ngwoi véi ty nhién trong tinh da dang sinh hoc cia né, ké ca ban chat ctia chinh con ngudi. Mat khdc, dao dire sinh hge 18 mot cdch suy nghi vé twong lai va gia tri ciia ching ta. N6 gilip cho giéi chuyén mén d6i thoai véi nhiing ngudi ra quyét dinh va nguéi dan, cing quan tim dén sy tn tai cla x4 di lodi ngudi. Ngay 25/7/1978, bé gai duoc thy tinh trong éng nghiém (Louise Brown) di ra déi & Anh. Tir dé d ky thudt nay di tao ra khng biét bao nhiéu em bé nhu vay trén thé gidi, ké cd 6 Viét Nam. Muc dich dau tién cia cing vige nay 14 hodn toan Linh manh, Trong truéng hop ciia Louise Brown, ngudi me bi v6 sinh do khuyét tat 6 voi trimg nén dé gitp ba cé con, nguii ta da lay té bao trimg ciia ba thu tinh trong éng nghiém vei chinh tinh tring cia ching ba, rdi cdy hgp tir vao ngay tir cung cia ba. Vé mat sinh hoe va phip 1y, em bé la con ciia ho va diéu nay ciing khong dgt ra van dé gi vé dao dire hay vi pham mét diéu luat nao. ‘Nhung mét vin dé té nhi va phitc tap khéc lai duoc dat ra néu mét phu nit khéng thé hoac khéng muén mang thai, 48 nghi mét phy nit khac nhan trimg duoc thy tinh cia minh va mang h6 c4i thai dé, vay dita con sé la cia ai. Cho dén nay, & nhiing nude cé dich vu mang thai hé da phat sinh nhiéu Nhép mén Céng nghé sink hoc 5 vu kign, vi nguéi duge thué nhiéu khi pha hop dong, khéng muén tra lai dita con cho ngudi thué nifa Mét biéu hign cia chi nghia wu sinh duéi dang méi, 46 14 ngudi ta hy vong c6 duge nhiing dita con thién tai bing céch xin hoc mua tinh tring ca cée nha bic hoe duge gidi thuing Nobel, cho thy tinh véi tring ctia nhimg phy nif tré dep va théng minh réi edy phoi vio nhitng phy nit nay. Nhung cach lam nay khéng chic chin tuyét di do quy luat phan ly di truyén va dita con sinh ra van 6 thé thudc logi tim thudng. Sau thanh cong nhan ban ciru Dolly, ngudi ta hy vong khic phye duge vin dé trén bang cach “nhdn ban cde thién ti” nhé chinh té bao ciia ho, Nhu ta da biét, nhan fi khé va hién nay hau nhwr bi cam trén thé gidi. ‘Va lai déng nhat di truyén khéng cé nghia 1a déng nhit ban sic ca nhdn. Xét ve mat luan ly va dao dite viée lam trén khéng thé chap nhn duge, con vé mit khoa hge cing khé hign thye: thién tai chi biéu hign & mOt d6 tudi nao 46 va néu dinh cho ra thién tai theo céch nay eding khé vi hinh dang va thé chat cia ngudi me da khac truée. Lai cang khé thyc hién néu théng qua mét phy nit xa la khong phai 1a me minh, vi hé gen cita té bio chit trong trimg la cling cé anh hudng va sé khdng phat huy duge nur ciia chinh me minh. Hign nay, su phat trién nhanh chéng ciia cong nghé sinh hoc da dat cho cae try ban dao dite va ludt phap trén thé gidi nhimg van dé sau day: ~ C6 nén cho phép thay Adi chwong trinh di truyén ciia ngudi hay khong; va néu cho phép thi 6 mite 46 nao, cho di vige lim nay duge bign minh la dé chita cde bénh di truyén. = Cé nén chp nhan viée chin doan truée khi sinh dé Iva chon giéi tinh cia dita tré hay khong. - C6 nén bit bude thy hign cdc chuong trinh phat di truyén phyc vu loi ich ste khoé ctia ngudi din hay dé méi cé nhin nhin xét co hoi dua vvao céc thir nghigm ma két qua cé thé trai nguge, fnh hurég ti ho va ngudi than cia ho (vi dy sinh ra mét dira con cé thé cé rdi ro khuyét tat hay khong). - Cé nén cam ligu phép gen (gene therapy) nhim vao cdc té bao sinh duc hay khéng. Theo Suleiman, gido su nghién ctru cic vin dé quéc té va gidm déc cia Uy ban nghién ctru chau Au (Dai hoc Princeton, My) thi “Nha nude cin xée dinh mic d6 can thigp vio nghién ciru khoa hoc qua tranh luan céng khai nhim hop phap héa hanh d6ng cing nhu dé ngwoi din kiém Nhép mén Céng nghé sink hoc %6 soat cdc hinh d6ng nay. Tom Igi, nha nude can hgp tic voi cOng dong khoa hoe dé dam bao ty do nghién tru va tmg dyng hop dao dite cic két qua tir 46”. 4. Quyén tic gid va sé hitu tri me 4.1. Quyén tae gia Mic dit da c6 rat nhiéu cuge tranh ludn & ede dién dan quée té vé quyén tac gid cia cae nude cé nguén gen quy hiém duge phuong Tay sit dung trong céng nghé tao giéng nhung dén nay van chua dem lai mt két qua that sur ndo. 169 nuée da dang ky vao céng ude Quéc té vé Da dang sinh hgc (Convention on Biological Diversity) va céng uée nay e6 higu Ie tir 12/1993, trong dé quy dinh cing chia sé quyén Igi gitta cde nude c6 ngudn gen véi cdc cong ty phuong Tay sit dung nguén gen d6. Tuy nhién, tir 46 dén nay céc nude c6 nguén gen quy hiém van tiép tye bj mat dan tai sin quéc gia cua minh ma quyén loi duge chia sé thi kh6ng dang ké. Ching han, nim 1994 hang ArgEvo phan lap duoc gen PAT (phosphinothricin acetyltransferase) tt dong vi khuan Streptomyces viridochromogens cé trong miu dit ly tir Camerun. Gen PAT cho phép tao ra cic giéng cay trong khang thuéc diét co nhém glufosinate, déng gop quan trong vao doanh sé 2,3 ty USD cia AgrEvo nim 1995. Tuy nhién, hang nay da tir chéi Khdng trd cho Camerun mét khoan tién nao vé quyén tic gia. Ngay 16/1/1996, Ban quyén sé hitu sé 5.484.889 cia MY durge cp cho Gio su Sylvia Lee-Huang (Bai hoe New York) dé bao vé quyén téc gid cia 6ng vé mét loai protein chiét tir mét giéng muép ding (Momordica charantia) cd nguén géc tir mién Nam Trung Quéc. Giéng muép ding nay Ja thanh phan chinh cia mét bai thuéc dan gian cé truyén cia Trung Quéc 48 chéng nhiém tring. Lee-Huang dA cho ring nhd cong nghé DNA tai t6 hop, tir nay éng khéng cdn phai mua hat mudp ding tir Trung Quéc nita, vi protein tai t6 hop san xuat trong phéng thi nghiém cia éng hoan toan gidng nhu protein chiét tit qui muép ding truse day. Cac tring hgp trén cho thay cac céng ty Ién 6 céc nude phat trién nh vao tiém ning khoa hoc va nguén vén ddi dao cia minh da thong luong vé ban quyén tic gid voi tu thé cia ké manh. Sy thua thigt cia cic nude yéu vé céng nghé sinh hye sé cdn kéo di. Nhép mén Céng nghé sink hoc a 4.2. So hitu tri tug Mét trong nhiing nét dic trung cia céng nghé sinh hoc hign dai Li sy gia ting tinh sé hifu cia né, Hign nay, nganh céng nghé sinh hoc durge bio Vé boi cc bing sang ché va cic quyén vé sé hitu tri tué (IPR). Nhu ching ta biét, so hitu tri tué dai dign cho cac san pham cia tri tué. Ching 1a cae ¥ tuéng duge chuyén thinh dang hitu hinh, Vi du cita sé hiru tri tué bao gdm: cdc sing ché, phan mém may tinh, an phim, bang dia ca nhac, gidng céy tring-vat nudi... Dé tao ra nhig san phim nhu vay throng. doi hdi mét khodng thoi gian dai va mét ngu dau tur ln. Do vay, cae nha sang ché thudng tim cach thu hdi cdc nguén dau tr bing cach sir dung IPR. IPR cho phép céc sang ché giéi han quyén sit dung sé hitu tri tué, khéng mét c4 nhan hodc té chite nao duge phép sir dung dé san xudt, nudi tréng, ban hay dé nghi dé sang ché ma khéng duge cho phép. Cd mét sé hinh thre dé bao vé cae téc gid bao gom: quyén tac gia, sang ché, bi mat kinh doanh, nhan higu hang héa, quyén bao hé giéng cay trong-vat nudi. Cac bing sang ché, quyén bio h6 gidng cay tréng-vat nudi va cic nhan higu hang hoa duge ban hanh béi chinh phi cua timg quéc gia vi su bao h6 chi cé higu lye trong cic nude ma sé hitu tri tug (IP) durge ban hanh, Do vay, dé nhan duge su bao hé 6 nhiéu nude, cde quyén nay phai duge ap dung va théng qua & mdi nude, Con quyén tac gid va bi mat kinh doanh: khéng dic trung theo quéc gia. Hién nay, nhiéu céng nghé mii nhgn duge sir dung dé tao ra cée sin pham céng nghé sinh hoc néng nghiép duéng nhw khéng durge bao hé & cac nude dang phat trién. Ching han, cc bing sang ché déi véi promoter CaMV 35S chi duge cp va cé higu lye 6 Hoa ky va Chau Au (va 6 Nhat Ban chi cé mét don xin ding ky cp bing). Do 46, hign nay chua cé IP nghiém cdm cée nude dang phat trién sir dung cong cu nay trong nghién exu, Hon nifa, cdc td chire va c4 nhin c6 thé sir dung cde céng nghé trong, tao giéng cay tring bao gém trién khai, san xuit va tiéu thu & cdc nude ma céng nghé san xuat nay chua cé IP bao h6. Tuy nhién, cdc van dé lién quan dén IP sé phat sinh & cée nude c6 nhing cOng neh duge bao hd boi IPR. ‘Thai gian phat trién san pham cing can duge can nhac ky luong vi céc bang sang ché ¢6 thé duge cp 6 trong nude cing thdi diém phat trién sin pham. Do vay, cée nha khoa hoe & cde nuée dang phat trién can phai biét vé cdc van dé lign quan dén IP va c6 phuong an giai quyét thich hop. Nhép mén Céng nghé sink hoc 2B Cay tring duge canh tae dé sit dung bén ving 6 cée nude dang phat trién va cdc céng nghé duge ap dung dé tao ra ede cy tréng nay dang nhan duge rét it sy quan tim thong mai cia khu vue kinh té tu nbn, Trén thye t& cdc céng nghé nay da va dang duge chuyén giao nhim ting nang suat mua vy. Tuy nhién, ee nhi khoa hoe & cic nude dang phat trién edn than trong vi chuyén giao céng nghé lién quan dén nhiéu van dé, khéng chi li ky két cdc hop déng chuyén giao nguyén ligu va cAp gidy phép str dung cho ‘mét san phdm. Ca bén chuyén giao va bén tiép nhdn cong nghé phai than trong v6i cac IPR lién quan dén cOng nghé va diéu nay 1a cn thiét cho cde 6i tc dé tg0 sy tin tuéng Lin nhau gitia cdc bén tham gia. Cée nude dang phat trién Iudn thiéu nang lye va ngudn lye quan ly IP dé tién hanh cc phan tich va danh gid vé su cho phép sir dung céng nghé nham phat trién san pham nh§p khau, st: dung ho§c xuat khau san pham. Do vay, dé gitp chuyén giao cde cOng nghé (mg dung trong ndng nghigp cho cae nude dang phat trién, vige xay dymg kha nang quan Iy TPR la rat quan trong cho ca bén chuyén giao va bén tiép nhan céng nghé. Cay trng duge canh tic dé sir dung bén ving & cdc nude dang phat trién va cdc cong nghé duge img dung dé tao ra cdc cay tréng nay rd rang nhjn duge it sy quan tim thuong mai cia khu vue kinh té tr nhén. Trén thuc té cdc céng nghé nay da ‘va dang dure chuyén giao nhdm tang nang sudt mia vy. Trong linh vuc céng nghé sinh hoc néng nghiép, sang ché cé thé bao gém: cdc phuong phap chuyén gen 6 thy vat, cc vector, cdc gen... Cac sng ché gitt vai trd quyét dinh nhat trong bao hé céng nghé sinh hoc néng. nghigp va dugc danh gid 1a céng cu manh nhat trong hé théng IP. Cac sing ché tam thai, thuéng durge bao h6 trong khong 20 nim va tity thude vio mdi quéc gia. N6i chung, cdc co quan nghién citu khoa hoc cia chinh pha cin xay dung nang lye quan ly sé hitu tri tué ma hg nbn duge hay tao ra. Kién thie vé IPR sé gitip cic nha khoa hge ciia cdc nude dang phat trién xéc dinh duge cdc théng tin vé mét céng nghé nhat dinh da thudc quyén sé hitu céng c6ng ‘va ho c6 quyén sir dyng. Hon nita, IP do cdc khu vue kinh té nha nude tgo ra 6 thé duge xem x¢t la tai sin duge trao déi vai cde céng ty tw nhan hode duge sit dung lim hang héa trong cée dim phn chuyén giao cong nghé. Su hop tc giita céc khu vyc kinh té nha nude va tu nhan trong phat trién cong Nhap mén Cong nghé sinh hoc 29 nghé nhé chia sé bi quyét san xuat va IP sé thie day sy chuyén giao cong nghé cing nhu dem lai Igi ich cho ca hai bén. ‘Tai ligu tham khao/dge thém 1. Nguyén Ngge Hai 2005. Sinh hoc mgo hiém. NXB Thanh nién, Hi Néi 2, Nguyén Van Uyén va Nguyén Tién Thing. 1999, Nhing kién thite co ban vé edng nghé sinh hoe. NXB Gido duc, Ha NGi. 3. Bains W. 2003. Biotechnology from A to Z. Oxford University Press Inc. New York, USA. 4. Borém A, Santos FR and Bowen DE. 2003. Understanding Biotechnology. Prentice Hall PTR, New Jersey, USA. 5, Ratledge C and Kristiansen B. 2002, Basic Biotechnology. Cambridge University Press, UK. 6, Shantharam § and Montgomery JF. 1999, Biotechnology, Biosafety, and Biodiversity: Scientific and Ethical Issues for Sustainable Development. Science Publisher Inc. USA. Nhdp mén Céng nghé sinh hoc 30

You might also like