TALD, 8(15), 2010, Z.

Tao

300
Beeri

Bilimler Alanndaki almalarn Azl: Burada been bilimlerden kasd

Trkiye Aratma/an Literatr Dergisi, Cilt 8,

Say

15,2010,301-342

mz

sosyal bilimlerin temeli olan tarih, felsefe ve antropolojidir. Been bilimler asn
dan bir kaliteye eriilmedike inli aratrmaclarn kendi Trkiye anlaylarm olutur
mas ve dnyaya sunmas ok zor olacaktr.
zetle, in 'deki Trkiye aratrmalar henz tam anlarmyla bir zemine oturmu
deildir. Aratrmaclarn ou hala -byk bir ksm ngilizce olan- ikincil kaynaklara
dayanarak almalarm srdrmektedir. Bu durumun deiebilmesi iin inlilerin ilk
nce kendi lkelerinde Trkiye almalarnn nemini tam anlamyla kavramas, daha
sonra da Trke ve Osmanlca bilen aratrmaclarn yetitirilmesi gereklidir. inli entelekteller, Trkiye aratrmalarmn yirminci yzyln bandan itibaren izledii mecrada
kendi geleneklerinin izlerini yakalayabilir. yle ki, Trkiye inklap ve reformlar konusunda bir nc olarak modem in tarilindeki reformcular ve devrimciler gznde hem
bir rnek hem de referans yerine gemitir.34 Aynca bir nceki kuaktan Yang Zhaojun
ve Zhu Kerou gibi in'de Trkiye aratrmalar alannda birincil kaynaklar kullanabilen profesrler, sonraki kuaklar iin ok iyi birer rnek tekil etmitir.

in'deki Trkiye almalar zerine Genel Bir

Deerlendirme
Zan TAO

zet
1949'da in Halk Cumhuriyeti'nin kurulmasndan bu yana geen altn yllk sre boyunca,
inli tarihiler ve uluslararas ilikiler uzmanlar Trkiye'yle ilgili eitli almalarda bulunmutur. Bu almalarnbyk bir ounluu in'in reform ve alm politikalarn benimsedii 1978 tarihinden sonrasna denk gelir. Son 30 ylda inli bilim adamlar Trkiye aratr
malar alannda bir hayli ilerleme kaydetmitir. Trk ulusal burjuvazisinin bir deerlendirme
ye tabi tutulmas ve stlendikleri tarili roln gzden geirilesiyle yola kan inli akademik
evreler ilgi alanlarn daha 'da genileterek Trkiye'deki ulusal hareketten Trk modernle
mesi tecrbesine, Trk politikasnda ordunun rolnden Krt meselesine, slamcln yeniden
douundan in-Trkiye ilikilerine kadar birok konuda kalem oynatr olmutur. Ancak,
genelolarak konumak gerekirse, u ana dek in'de gerekletirilen Trkiye almalar henz tatmin edici, normal bir seviyeye ulamamtro Bu konuda derhal zlmesi gereken birok nemli mesele vardr, bunlar arasnda birincil kaynaklardan faydalanan almalarn yokluu, Batl ve Trk bilim insanlar tarafndan yazln olan mkemmel eserlerin evrilmemi
olmas ve aratrmalarda orijinal alarn yakalanmamas saylabilir.

.""<:'-.

~':.//,:;:f.,

")

Fransz Osmanl Tarihi almalar Hakknda

Bir Deerlendirme
Burak ONARAN'

KAYNAKLARIN, bilginin ve aratrmaclarn dolamndaki hzlanma ve art ulusal

diller ve/veya siyasi snrlarla ilikili olarak tanmlanagelen akademik gelenekler arasn
daki farklar byk lde mulaklatnyor.1 Osmanl tarili almalar akademik dnyadaki bu genel eilime bir istisna tekil etmiyor. Hatta, ayn byk balk zerinde
alyor olmaktan tr, konu seimi, kullanlan ariv malzemesi tipi ve kuramsal yaklam gibi temel noktalarda, farkl lkelerdeki Osmarl tarihi almalar arasnda zaten
yksek oranda bir etkileimin var olageldiini syleyebiliriz. Farkl lkelerdeki Osmanl tarili almalar, en az bulunduklar lkedeki tarihilik dnyasna ait olduklar
kadar, Osmanl tarihi almalar dnyasna da aitler ve bulunduklar lkenin tarihilik
disiplinindeki eilim ve tartmalardan etkilendikleri kadar, hatta belki de daha ok,
Osmanl tarihilii dnyasndaki gelimelerden etkileniyorlar. Akademik dnyadaki
artan hareketlilik Osmanl tarihi alamndaki okullar tannlamay daha da zorlatnyor.
Osmanl tarihi alannda uzmanlaan akademisyenler arasnda kariyerleri boyunca farkl
2
tarihilik geleneklerine dayanan lkelerde eitim grenlerin, alanlarn says artyor.
Giderek artan sayda akademisyen birden ok dilde yayn yapyor ve yayn dnyasnda
ok dilli kollektif eserlerde bir art olduu grlyor. Btn bu yukarda saydmz
faktrler dil ve/veya ulusal snrla tanmlanabilecek, tamamen kendine zg bir
Osmanl tarihilii okulundan bahsetmenin aslnda pek de mnkn olmadn en
bandan kabul etmemiz gerektiini gsteriyor.
Somut rneimize gelirsek: Fransz Osmanl tarihi almalar okulunu tannla
makta, bu okulu dierlerinden ayracak snrlar izmekte, kinlerin ya da hangi al-

* Yrd. Do. Dr., Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Sosyoloji Blm.

Anahtar Kelimeler: Trkiye, in, Trkiye Aratrmalar, Mustafa Kemal Atatrk

i Yksek retim modellerinin, renci ve akademisyenlerin uluslararas dolamn arttracak ve neo-liberal

ekonomik politikalarla uyumlu hiile gelecek biimde standardizasyonunu hedefleyen Avrupa Birlii destekli projeler bu srete nemli bir rol oynuyorlar. Uluslararas etkileim imkfulannn artmas, ulusal snrla
nn akademik dnya zerindeki kstlayc etkilerinin grece zayflamas ne kadar heyecan vericiyse, yksek
retimin standartlatnlmasna ynelik politikalann akademik kltrler zerindeki tektipletirici ve ufuk

34 inli entelekteIlerin ve siyasetilerin Osmanl-Trk reformlarna ilgisi konusunda bir giri olarak bkz.
Dong Zhenghua: "Atatrk'e ve Modem Trkiye'ye in'den Bak", der. Ankara niversitesi Siyasal
Bilgiler Fakltesi, Uluslararas Konferans: Atatrk ve Modern Trkiye, Ankara niversitesi Basmevi,
1999, S. 669-675.

daraltc etkisi de o derece endie verici.

2 Kukusuz bu gzlemlerin Osmanl tarihi almalan alanna dair detayl verilerle desteklenmeye ihtiyac
var. Akademik dnyadaki hareketliliin artn gsteren genel veriler iin bkz. Global Education Digest
2006, UNESCO Institute for Statistics, Montreal, 2006. Rapordakiistatistikler 1975 ylnda sekiz yz bin
olan kendi lkesi dnda eitim alan renci saysnn 1999 ylnda bir milyon yedi yz elli bine, 2004 y
lnda ise iki buuk milyona ulatn gsteriyor (a.g.e., s. 34).

302

Fransz Osmanl Tarihi almalan Hakknda Bir Deerlendirme

TALD, 8(15), 2010, B. Onaran

kinci

olarak, ilerleyen sayfalarda okulun almalarn tematik bir dzende ele alrken
gibi, Osmanl tarihi almalan dnyasnda okulun nclk ettii ya da
byk lcde baskn olduu baz temalann varl da dikkat cekici. m-mez.arlklar,
sufzm ve tarikatlar bu temalardan bazlan olarak not edilebilir. Ya da Gilles;X~i;,eiIl:
ve Nicolas Vatin'in editrln stlendii, corafi terimlerle tanmlamaya alk;
olduumuz "ada"y Osmanl tarihi almalar iin yeni bir konu olarak sunan -bu
ynyle de bir anlamda Fransz tarililik geleneinde corafya-taril ilikisinin nemini
anrnsatan- kollektif kitap [Insularitis Ottoman, Paris: IFEA-Maisonneuve, 2004] yine
bu erevede rnek verilebilir.4 Yukanda saydmz temalarn Fransz Osmanl tarihi

malann bu okulun temsilcileri olarak saylacana karar vermekte kullanlabilecek objektif kriterlerin var olduunu syleyebilmek mmkn deiL. erevemizi kukusuz
sadece Fransz tabiyetine sahip olanlarla ve onlann sadece Franszca yazdklaryla
snrlayamayz. te yandan Fransz okuluyla organik ba kurmu olan her akademisyenin, ya da Franszca yaplm her yaynn Fransz okuluna dahilolduunu da iddia edemeyiz. rnein, Osmanl corafyasnn paras olmu, somasnda uzun sre Fransz
dominasyo~unda kalm olan ve Franszcamn akademik dnyada yaygn olarak kullanld Arap lkelerindeki Osmanl tarili almalarnn ne Fransz okulunun doal bir
paras olduunu, ne de bu okulun tamamen dnda grlmesi gerektiini kolaylkla
syleyebiliriz. Btn bu belirsiz snrlan keskinletirmeye almak, daraltc kriterlerle
dnldnde Fransz okulunu olduundan ok daha kk bir hale indirgeme, kapsayc olmaya alld oranda da okulun snrlann Osmanl tarili almalan dnyasnn snrlanna yaklatrna, hatta yer yer eitleme riskini tayor.

greceimiz
~

imdi,

btn bu .pcllerin snrlan iinde kalmak kaydyla, Fransz okulunun

. karakteristikleri hakknda, tematik ve metodolojik eilimlerinden hareketle birka saptamada bulunmaya alabiliriz. Fransz Osmanl tarili almalan okulunda ele alnan
konulara baktmza, konu seimindeki tercihlerin byk lde Osmanl tarihilii
dnyasndaki genel eilimlerle rttn syleyebiliriz. rnein, son yirmi be yln
ne kan kent ve kentleme, sosyallik biimleri, kahvehaneler gibi konu balklarnda
Fransz okulunun, Osmanl tarili almalan dnyasyla aa yukan e zamanl bir
biimde ve paralel younlukta almalar ortaya kardn gryoruz. te yandan,
konu seiminde Fransz okulunun baz zgn yanlan olduunu da belirtmek gerek.
Sosyal bilimlerde ve zelolarak Anglosakson dnyada yaplan Osmanl tarihi alma
lannda son dnemde grece arlk kazanan ve alma konulannn belirlenmesinde de
roloynayan toplumsal cinsiyet merkezli yaklamlann ve smrge somas kurarmnn
(post-colonial theory) Fransz okulunda pek fazla yak bulmadn gzlemliyoruz.3
bu kuramsal tartmalann hi etkisi olmad iddia edilemez. Toplumsal cinsiyet yaklarumn
etkisine rnek tekil edebilecek baz almalar iin bkz. Nora eni, "Vie ottomane et legislation sur la
presence en ville des femmes et des minories ethniques religieuses", Actes diL LV Congres International
d'histoire et de civilisation diL Maglreb ..Vi/les et Soci/ftes Urbaines a Magireb. Les Cahiers de Tnisie,
c. XXXIV, n.137-138, 1986, s325-335; a.mlf., "La mode et le vetement feminin dans la presse satirique

.~.,

d'Istanbul ii la fin du XIX' siec1e", N. Clayer, A. Popovic ve T. Zarcone (der.), Presse trqe et presse de
Trqie, stanbul: Isis, 1992, s. 189-209 [Trke tercmesi iin bkz. "19.Yzyll sonu stanbul basnnda
Moda ve kadn kyafetleri", Kad Bak asndan I 980'ler Trkiyesinde Kad, . Tekeli (der.), stanbul:
letiim, 1990, s. 43-67]; Franois Georgeon, "Regards sur la femme ii la veille des rHonnes kemalistes",
SOIlS le signe des rijomes. Etat et societe, de l'Epire ottoman i la Trqie kt!aliste (1789-1939), stan
bul: Isis, 2009 ["Womens' Representations in the Ottoman Caroons and the Satirical Press on the Eve of
the Kemalist Refonns (1919-1924)" balyla ngilizce olarak yazlm olan makale, Franszca tercmesinden daha sonra, Anastassia FaIierou ve Duygu Kksal'n derledikleri Ottoan Women: A Social Historyfrom tle Nineteentl and Tventietl Centries (l. B. Tauris, 2010) iinde yaymlanrutr]. Aynca son on
ylda aratnnaclann toplumsal cinsiyet tartmalanm daha yakndan takip etneye baladklanm gryoruz; rnein bkz. Randi Deguilhem, "La conseience de soi: la femme musulmane en tant que fondatrice et
gerante des fondations pieuses ii Damas ii la fin de I'epoque ottomine", Dirasat Insaniyya (Eti/des Ha
ines), Revile d'Histoire de la Facilite de l'Universite d'Alger, n. I, Cezayir, 2001, s. 3-19; a.mlf., "Gender
Blindness and soeietaI influence in Iate Ottoman Damascus: women who create and manage pious foundations", HAWWA: fornal ojWomen ojtle Middle East and tle Islaic World, n. 1/3,2003,2003, s. 329-330;
a.mlf., "Women, Gender and Waqf: Ottoman", EncyCopedie de la Fenme et des Cltres slmanes,
Encyclopedia ojWoen and Islaic CIIltlres, c. 5, Leyden, Bri, 2007, s. 384-388; Anastassia Falierou,
"Controverses sur i'emaneipation de la femme: le cas de la revue Vosporis (I 899-i 907)", Actes dil co/loqe
Grecs de l'Anatolie et d'lstanbll, 1821-1964, Atina: Ecole Franaise d'Athenes (20U'de yaymlanacak);
a.mlf., "La revolution Jeune-turque: une revolution de la condition feminine?", L'ivresse de la liberte: La
revoltion de 1908 dans l'Empire ottoman, Louvain: Peeters (2011 'de yaymlanacak).

Fransz okulunu tanmlamaya, snrlann belirlemeye dair yukanda belirtilen btn

bu zorluklardan hareketle, birbiriyle iliki iinde olan temel sonu kartabiliriz.
ncelikle, mutlak olarak sui generis bir Fransz Osmanl tarihi almalan okulundan,
pratikte deil, ancak soyutlama dzeyinde bahsedilebilir. kinci olarak, Fransz okulu
soyutlamasna kayn~ edecek neredeyse hemen her tr tanmlama byk lde subjektif olmak durumundadr. Ve nc olarak, Fransz okulunun alamet-i farikas say
labilecek zellikler sadece bu okula mnhasr deillerdir; bu zelliklerin sz konusu
okul zelinde sadece daha belirgin ve belirleyici olduklan iddia edilebilir. Aynca, ilerleyen sayfalarda ele alacarnz tarilsel arkaplan, kurumsal geliim ve tematik bibliyografyada da grlebilecei gibi, sz konusu olan olduka uzun bir gemie sahip ve hayli
retken bir okuL. Dolaysyla, bu okul iin kullanlabilecek tanmlamalann okulun
btn tarihini ve yaplan tm almalan kapsama ihtimali olamayacandan, neredeyse
her tr tanmlamay yanllayabilecek rneklerin var olduu unutulmamaldr.

303

Fransz Osmanl tarihi almalannda

smrge sonras kuramnn etkisiyle dorudan ilgili olarak, 2010 yl

Rennes ehrinde gerekletirilen "L'OrientaIisme desoriente ? La Turquie contempomine au miroir des approches postcoloniales" balkl kookyumdaki "Le temps colonial ottoman" oturumunu not
edebiliriz. Oturumda Jean-Franois Bayar'n sunduu "De I'Empire ottoman ii la Republique de Turquie: la tentation coloniale" balkl almasna internet zerinde ulalabilir: http://www.fasopo.org/cv/jf/
encours/28012010.pdL Marc Aymes'in Doktora tezine dayanan ve Tanzimal'n Kbns'ta uygulanmasm
ele alan kitabna, genelolarak smrgeci!ik sonras kuranu etrafndaki tartmalan izleyen ve zelolarak
Dipesh Chakrabary'nin "taralatnnak" (provincializbg) kavramsallatnnasn kuanan bir rnek olarak iaret edebiliriz: "Un Grand Progres-sr le papier", Histoire provinciale des rijonnes ottomanes
i Chypre aLi XIX' siecle, Paris-Leuven, Peeters, 2010. Aynca bkz. "Provineialiser I'empire. Chypre et la
Mediterranee ottomane au XIX' sieCe",Annales, Histoire, Scieces sociales, 62/6, 2007, s. 1313-1344.
banda

Kukusuz

4 Adalann siyasi, idari, mali, din, etnik ve toplumsal yaplanyla, stanbul'un adalara ynelik politikalan, adalann salgn hastalklar karsndaki durumu, yabanclann gzyle adalar gibi alt balklar etrafn
da toparlayabileceimiz almalardan oluan kitap -normal olarak- Ege adalan aulkl olsa da, Kzlde
niz ve Tuna'daki Osmanl adalanna dair almalan da ieriyor: Nicolas Vatin, "les grecques? Ies ottomanes? L'insertion des iles de I'Egee dans I'Empire ottoman ii la fin du XVI' siec1e"; GiUes Veinstein, "Le
legislateur ottoman face ii I'insularite: I'enseignement des kiiniinniime"; Vera eostantini, "La loi du sultan
debarque ii Chypre: l'instaIlation ottomane ii partir d'une analyse des budgets"; Elisabetta Borromeo, "Les
Cyclades ii l'epoque ottomane. L'insulartie vue par les missionairesjesuites (1625-1644)"; CoHn Heywood, "Ottornan territoriality versus maritime usage: the ottoman islands and english privateering in the wars
with France (I 689- i 7 14)"; Aye Kayapnar, "Les l1es ottomanes du Danube au XVI' siec1e"; Michel Tuchscherer, "Ies et insularlte en mer Rouge ii l'epoque ottomane (XVI'-debut XIX' siec1es)"; Daniel Panzac, ~

304

TALD, B(IS), 2010, B. Onaran

almalarnda ortaya kmas ya da daha ok allrru olmasnda, okulun tarih malzemesine ncelik vermek ynndeki eiliminin yan sra Fransa'daki tarih almalarnda
ki eilimleri ve gelimeleri izlemesinin etkisi olduunu syleyebiliriz.
Fransz okulunun metodolojik dzeydeki en ok dikkat eken karakteristiinin belgeye ve olguya verdii ncelik, belge ve olguyu zmlernek konusunda gsterdii
hassasiyet olduu iddia edilebilir. Okulun kklerindeki oryantalist Trkoloji gelenei,
zanaatkar kalitelerinin balca kayna olarak gsterilebilir. Fransz okulu, genelolarak,
sosyal bilim dnyasndaki gncel kuramsal tartmalara girmeye pek hevesli deildir.
Bu durum, yukarda deindiimiz kuramsal yaklam temelli baz temalarn Fransz
okulunda pek rabet grmemesinin muhtemel nedenlerinden biri olarak iaret edilebilir.
Ancak burada sylediklerimiz Fransz okulunun kuramsal dzeyi yadsd eklinde
anlalmamaldr. Fransz okulunun almalarndaki baskn eilim, kuramsalolann
olgusal olanla sk iliki ierisinde, tarihinin malzemesinin ve ele alnan olgularn sunduu tekilliklerin grnrln zayflatnayacak biimde ilevlendirilmesi ynndedir. Kukusuz bu ideal dengenin okulun tm almalarnda korunduunu syleyebilrnek mmkn deiL. Son kertede Fransz okulunun yerleik tarihilik beenisi olgusal
dzeye kuramsal dzeyden daha fazla nem verir; ve bu metodolojik tercih, dengenin
korunamad durumlarda kuramsal deil, olgusal yan ar basan almalarn retilmesine zemin hazrlar. Ancak, Osmanl tarihilii dnyasnda Anglosakson okulunun
artan arlnn da etkisiyle bu rneklerin giderek azaldn gzlemliyoruz. Fransz
okulunu, bu metodolojik ve tematik tercihinden hareketle, dier Osmanl almalar
okullar arasnda bir konuma yerletirmek gerekirse, okulun son 30 yldaki en nemli
temsilcilerinden olan Gilles Veinstein'n cmlesini aynen alntlayabiliriz: "Fransz Osmanl tarihi almalar okulunu (eer gerekten bir okulolarak adlandnlabilirse) iki
yakn komuusununokullarylakarlatrrsak: bu okul, ziyadesiyle illim (highly erdi
te) Alman okuluyla, ounlukla iddial slubuyla tezlere ve hatta speklasyonlara meyleden Anglosakson ok!1lunun arasnda bir yerde bulunmaktadr."5

Tarihsel Arkaplan, Kurumsal

Geliim

Fransa'da Osmanl tarihi almalarnn tarihsel arkaplannda kuvvetli bir oryantalist Trkoloji gelenei duruyor. Bu Trkoloji geleneinin tarihini i. Franois dnemine
(1515-1547), filolog ve oryantalist Guillaume Postel'e (1510-1581) kadar gtrebilmek
mmkn.6 1699 ve 1700 ylnda srasyla stanbul ve Paris'te alan Eeole des jeme.s de

Fransz Osmanl Tarihi almalan Hakknda Bir Deerlendirme

langes (DilOlanlar Okulu), 1773 ylnda College Roya? bnyesinde oluturulan

Farsa ve Trke krss, 1795 ylnda yine Paris'te kurulan Eeole nationale des langes orientales8 (Dou dilleri okulu) Fransa'daki Trkoloji geleneinin daha.-19.. yzy
la varmadan ne derece kurumsallarru olduu~u gsteriyor. Bu kurumsalla~~@bil)rn
ncelikliydi ve aslolarak Fransz diplomasisinin evirmen ihtiyacn karlamay
hedefliyordu. Fransa'da Osmanl tarihi almalar alan elle tutulur, bamsz bir alan
haline geldikten sonra da bu iki kurucu zelliin etkisinin bir biimde devam ettiini
syleyebiliriz. ncelikle, dorudan dilbilimsel almalar artk bir hayli azalrru olsa
da, dil konusunda gsterilmeye devam eden ve salt bir tarihilik ilgisinin tesine geen
grece yaygn hassasiyetin kayna okulun bu tarihsel arkaplannda bulunabilir. kinci
olarak, hillli Osmanl tarihi almalarnn retildi i ve yaynland Fransa dndaki
nemli merkezler olma zelliini tayan stanbul'daki IFEA (lnstinttfranais d'etdes
anatoliees -Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits), Kahire'deki IFAO (!lstitt
franais d'arc/ufologie orientale- Fransz Dou Arkeolojisi Enstits) ve am merkezli
IFPO (lnstitllt franais d Proehe-Orient- Fransz Yakn Dou Enstits), Fransz D-.
i leri Bakanl 'na bal IFRE (lnstintts franias de rec/erehe iz l'tftranger-Yurt D
ndaki Fransz Aratrma Enstitleri) ann paras olan kurumlar. En azndan Osmanl tarihi zelinde dorudan devletin politik ihtiyalar dorultusunda projeler rettikleri sylenemese bile, bu aratrma merkezleri devletin politik tahayyl ve planlamasndan derin bir biimde etkileniyorlar.9

19. yzyl boyunca Pierre Ruffin (1742-1824), Daniel Kieffer (1767-1833), Thomas
-Xavier Bianchi (1783-1864), Mathurin-Joseph Cor (1805-1854), Charles-Adrein
Casimir Barbier de Meynard (1826-1908) gibi tercmanlktan yetime oryantalistler
Fransa'daki Trkoloji krslerinde grev yaptlar. 1889 ylnda, Jean-Baptiste Pavet de
Courteille'in lmnn ardndan College de France'taki Trkoloji krss kapand ve
Ecole national des langes Orientales'deki krs alanda tek bana kald. Barbier de
Meynard'n lmnn ardndan Langes Orientales'teki Trkoloji kadrosuna dilbilimci
Jean Joseph Thadee Deny (1879-1963) ve onun 1949 ylnda emekli olmasndan sonra
da, yine dilbilim formasyonundan gelen Louis Bazin getirildi. L. Bazin, 1974 ylnda
yazd ve alann son 50 yln deerlendirdii makalesinde, Jean Deny'nin emekliliini
ve aslen sinolojist olan ve Orta Asya Trk dili ve kltr alanlarnda alan Paul
PellioCnun (1878-1945) lmn bir devrin sonu olarak tanmlar. Bunun bir nedeni,
ustalarn alandaki saygn yerlerininin doldurulamayacak olduunu dnmesidir. L.
Bazin'e gre, yeni kuaklarn bu iki byk Trkoloji aliminin seviyesine ulamas

"La peste dans les possession insulaires du Grand Seigneur (XVIIe-XIXe siecles)"; Marc Aymes, "'Position delicate' ou ile sans histoire ? L'integration de Chypre 11 I'Etat ottoman des premieres Tanzimat"; Olivier Bouquet, "Bire prince de Samos: desir de delegation, imaginaire dynastique et ordre de la carriere chez
Etienne et Constantin Musurus".

ge et Drogmans / Dil Olanlar ve Tercmanlar, stanbul: YKY, 1995; Gilles Veinstein, Leon inal/gl/ra-

le, 3 Aralk 1999, chaire d'histoire turque et,ottomane, College de France, 1999 (aynca internetten de erii
lebilir: http://www.college-de-franceJr/medialhis_turlUPL39185_Le_on_inauguraleVeinstein .pdf); a.mlf.,
"Fifty years of Ottoman Studies in France. An Essay ofThematic Bibliography", XIII. Trk Tarih Kongresi,Ankara, 4-8 Ekim 1999, Ankara: TTK, 2002, s. 61-84.

5 G. Veinstein, "Fifty years of Ottoman Studies in France. An Essay of Thematic Bibliography", XlII. Trk
Tarih Kongresi, Ankara, 4-8 Ekim 1999, Ankara, TI'K, 2002, s. 84.
6 Fransa'daki Trkoloji geleneinin tarihi iin bkz. Louis Bazin, "Les Etudes Turques", Journal Asiatique,
c. CCLXI, f. 1-4,1973, s. 135-143; a.mlf., "Fransz Trkolojisinin Tarihine Bir Bak", Tlirkliik Aratr
malan Dergisi, n. 4,1988, s. 19-34; Robert Mantran, "Les etudes turques en France", Travax et recherches en Trqie, Peeters, 1982, s. 15-22; GilIes Veinstein, "L'rustoire turque en France aujourd'hui", Lettre d'information de l'A.FEMAM., Aix.en-Provence, 1987,s. 81-89; Frederic Hitzel (der.), Istanbl et les
langes orientales, Paris: L'Harmattan, 1997; Frederic Hitzel ve Catherine Boppe-Vigne, Enfants de lan-<*

305

7 1870'ten itibaren Col/ege de France.

8 1971'den beri Institut national des langues et civilisation Orientales (INALCO).
9

Fransa'nn

azalan emperyal gc ve hkmetin aratrma kurumlanna ayrd btede ksntya gitmesiyle beraber bu enstitlerinin kaderleri de tartmal hale geldi. 2009 ylnda Trkiye'deki aratrma merkezlerinin datlmast projesine kar, bata Fransz Osmanl tarihileri olmak zere, Fransz aratrmaclar bir
imza kampanyas balatnlard (http://www.turquieeuropeenne.eU/arlicle3146.html).

306

/
.,;
i'

(
\

TALD, 8(15),

2010, B. Onaran

mmkn deildir. Dier -ve belki de asl- nedeni ise, yaynlann artt, tek bir kiinin
bu derece geni bir alandaki tm bilimsel gelimeleri takip etmesinin artk mmkn
olmad yeni bir dneme, "uzmanlama a"na girilmi olmasdr.Lo L. Bazin'in
Trkoloji sabas iin syledikleri tm sosyal bilimler iin geerlidir.
Fransa zelinde, II. Dnya Sava'n takip eden yllar sosyal bilimler sabasnda
nemli bir atlm ve kurumsallama dnemidir. 1945 ylnda kurulan Institut national
d'etudes demographique (Ulusal Demografk almalar Enstits) ve Institut franais
de polimologie (Fransz Sava Bilimi Enstits), 1945-1956 arasnda alt ehirde merkezleri alan Instituts d'etudes politiques (Siyaset almalar Enstitleri), 1946'da
alan Cen~e medieo-psyehopedagogique Claude Bemard (ilk Tbbi Psikopedagoji
Merkezi), Centre d'etudes sociologiques (Sosyolojik almalar Merkezi), Institut national de la statistique et des etudes economique (Ulusal statistik ve Ekonomik
almalar Enstits), 194Tde Eeole pratique des hautes et/des (EPHE) bnyesinde
oluturulan L. Febvre'in bakanln yapt Ekonomik ve Toplumsal Bilimler birimi
(VI' section) bu luzl gelimenin rnekleri olarak anlabilir. 1l
Sosyal bilimlerdeki bu luzl kurumsal gelimenin Trkoloji sabasna da etki ettiini
gryoruz. 1950'de, EPHE bnyesindeki Tarihsel ve Filolojik Bilimler biriminde (IV
section), L. Bazin'in grevald Trk Tarihi ve Filolojisi krss, 1960 ylnda Paris
Universitesi'nde (daba sonra Paris lll-Sorbonne-Nouvelle) yine Louis Bazin'in banda
olduu bir enstit (/nstitut d'etudes turques), 1961 ylnda Aix-en-Provence niversitesi'nde, bir yl sonra Strasbourg niversitesi'nde iki yeni Trkoloji krss olutu
ruldu. Bu gelime iki nemli sonuca iaret ediyordu. Birincisi, 1889'dan beri sadece
Langues Orientales'e skp kaln olan Trkoloji artk drt kururnda birden var olacakt. kincisi, ortaya kt andan itibaren ncelikle dilbilimcilerin arlkl olduu
alanda, bu aamadan sonra giderek artan bir biimde tarihiler daba n planda olmaya
baladlar. Strassbourg'daki krsde 1968 ylna kadar Rene Giraud, ardndan krsy
blm (Departement d'etudes turques) haline getirecek olan Irene Melikoff (19172009) ve 1989'dan itibaren de Paul Dumont grevaldlar. Aix-en-Provence'taki krsde ise kuruluundan 1985 ylnda emekli olana kadar Robert Mantran vard. 1975'te
Aix-en-Provence'ta R. Mantran'n banda bulunduu Groupe de reeherehes et d'etudes
sr le Proehe Orient kuruldu (GREPO: Orta Dou Aratrmalar Grubu). R.
Mantran'dan sonra GREPO'nun bana Daniel Panzac geti. GREPO 1986'da, Akdeniz
ve Arap dnyasna odaklanan iki aratrma merkezi ve iki aratrma ekibiyle beraber
Institt de rederehes et d'etdes sr le monde arabe et musulmane' (lREMAM: Arap
ve Mslman Dnyas almalar ve Aratrmalar Enstits) meydana getirdiler.
Aix-en-Provence ve Strasbourg'daki krslerin tetikledii geliimin de gsterdii
gibi, 1960'lar takip eden dnem Osmanl tarihi almalar iin luzl bir gelime dnemiydi. 20. yzyln sonuna kadar uzatabileceimiz bu dnemde, Paris'te de Osmanl
tarihi almalar, Trkoloji alannda daba grnr bir yer edindi. EPHE bnyesindeki
Ekonomik ve Toplumsal Bilimler birimi, 1975 ylnda Eeole des hautesetudes en scienLO L. Bazin, "Les Etudes Turques", Journal Asia/ique, c. CCLXI, f. 1-4, 1973, s. 135-143; a.mlf., "Fransz
Trkolojisinin Tarihine Bir Bak", TiirkUik Ara/malan Dergisi, n. 4, 1988, s. 138.
ii Alain Drouard, "Reflexions sur une chronologie. Le developpement des sciences sociales en France de
1945 a la lin des annees soixante" ,Revuefranaise de sociologie, c. 23, n. 23-,1982, s. 57.

Fransz Osmanl Tarihi almalan Hakknda Bir Deerlendirme

307

ees sociales (EHESS) olarak bamsz hale geldi. Bu yeni kurumla ilikili olarak
Alexendre Benningsen'in ynetiminde Osmanl tarihiyle ilgili bir aratrma birimi
Bazin'in ynetiminde kurulmu ve
kuruldu. Bu birim 1990 ylnda Paris lll'te Louis
.
daba geni bir erevede Trkoloji aratrmalanna odaklanm olan arat..rm:.t\iriuiyle
'-i/"":"!'
c;
birleti. Bylece ortaya kan aratrma: merkezi Centre d'listoire diL domaineture,
kuruluundan itibaren Osmanl tarihileri tarafndan ynetiIdi. 2001 ylna kadar Gilles
Veinstein, ardndan 2008 ylna kadar Franois Georgeon ve 2008 ylndan itibaren de
Nathalie Clayer'in banda bulunduu aratrma merkezinin ismi, 2010 yl banda
Centre d'etudes turques, ottomanes, balkaniques et eentrasiatiques (Trk, Osmanl,
Balkan ve Orta Asya almalar Merkezi) olarak deitirildi. EPHE'de Osmanl tarihi
1999 ylna kadar Irene Beldiceanu-Steinherr tarafndan temsil edildi. 1999 ylndan
beri Nicolas Vatin bu okulda Tarih ve Politika Bilimleri'nde Osmanl tarihi seminerleri
vermeye devam ediyor. 1889'da ortadan kaldrlndan yaklak yz on yl sonra,
College de Franee'ta Trkoloji krss yeniden, ama bu sefer dilbilim deil, tarih ar
lkl olarak kuruldu. 12 Tarihsel, Filolojik ve Arkeolojik Bilimler laboratuannn altnda
oluturulan Trk ve Osmanl tarihi krssnde, kuruluundan bu yana Gilles Veinstein
grev yapmakta. Eeole national des langues odentales ise 1971 ylnda kurumsal bir
dnm geirerek Institut national des langues et civilisation Orientales (INALCO:
Ulusal Dou Dilleri ve Uygarlklar Enstits) adn ald. Fransa'da ki en kkl Trkoloji geleneine sabip olan kurumda, Trk ve Osmanl tarihi almalar 1995 ylndan
beri Fa:ruk Bilici tarafndan temsil ediliyor. Bu kurumlarn yan sra, yine Paris VILL
niversitesi bnyesindeki Institt franais d'urbanisme'de (Fransz ehircilik Enstits), Nora eni'nin ve Stefanos Yerasimos'un (1972'den 2005 ylndaki ani lmne
kadar) zellikle ehireilik ve mimari arlkl olarak Osmanl tarihi almalarn temsil
ettiini de not etmek gerek.
'i'~~'

H1ilihazrda Fransa'da dorudan ya da ksmen Osmanl tarihi almalaryla ilgili

devam etmekte olan belli bal akademik sreli yaynlara gelince. Kukusuz listenin en
banda EHESS-Paris ve Strasbourg niversitesindeki aratrma ekipleri tarafndan krk
yl akn bir sredir yaymlanan Tllrciea var. 1969 ylnda Irene Melikoff tarafndan
kurulan, ok dilde ve Trkoloji sabasnn her alannda makaleler yaymlamakta olan
derginin ieriinde, Fransa'daki Trk ve Osmanl almalarnn geliim seyrine paralel
olarak, Osmanl tarihi ile ilgili almalarn giderek arttn syleyebiliriz. Sadece Trk
ve Osmanl almalarna aynlrn olmamakla beraber, Osmanl tarihilerinin makalelerinin yaymland, hatta editrlk stlendikleri zel saylar mevcut olan Revile. des
mondes musulmans et de la Mediterranee I3 (REMMM), Aix-en-Provence'ta yaymlan
yor ve genelolarak Akdeniz ve slam dnyasyla ilgili akademik almalara yer veriyor. 1966'dan beri ylda iki defa ve'tamamen Franszca olarak kmakta olan dergi,
1995 senesinden beri tematik saylar halinde yaym1anyor. Yine dorudan Osmanl
tarihi almalar alannn dergisi olmayan CEMon (Ca/iers d'etudes sur la,
Mediterranee orientale et le monde tureo-iranien), Semih Vaner'in (1945-2008) girii-

12 Orta Asya Trk tarihi ve uygarl alannda alan Louis Hambis (1906-1978) ve Osmanl ve Anadolu mimarisi alannda alan Albert Gabriel (1883-1972) gibi isimler, Trkoloji krssnn olmad dnemde
College de France'ta ve baka krslerde Trk-Osmanl tarihi almalanm temsil ettiler.
13 1966-2006 arasndaki saylanna internetten ulalabilir: http://remmm.revues.org.

TALD, 8(15),

308

2010, B. Onaran

kuruldu. Balkanlar'dan Dou Akdeniz'e, Kafkaslar ve eski Sovyet

corafyasna uzanan geni bir blgeye dair, daha ok yakn tarih, iktisat, sosyoloji ve
antropoloji gibi alanlara arlk veren almalara yer ayran dergi 2005 ylndan beri
yaymlanruyor. 14 IFEA tarafndan 1991 'den beri (balangta ylda iki defa, drdnc
saydan itibaren aksak bir ritimle) yaymlanan AnataZia ModernalYeni Anadolu, IFEA
tarafndan yrtlen aratrma sonular ve arlkl olarak Osmanl tarihi almalarn
dan oluan makalelerin yan sra, tematik dosya konularna da yer veriyor. Osmanl tarihi almalarn ilgilendiren alanda 2000'li yllarda iki yeni derginin yaymlanmaya
baladn gryoruz. Marc Aymes'ineditrln stlendii, 2004 ylndan beri internet zerinden Trke, ngilizce, Franszca ve Almanca (ama yine de ngilizce arlkl)
olarak yaymlanmakta olan European Journal of Turkish Studies (EJTS)ls, tarih, sosyoloji, antropoloji ve siyaset bilimini kapsayan bir sahada, ounlukla gnceli ve tarihi
birletiren tema dosyalar"halinde yaymlanyor. Stephane A. Dudoignon'un editrln
de 2008 ylnda ilk saysn yaymlarn olan Central Eurasian Reader ise iki ylda bir
yaynlanacak olan bir akademik bibliyografya deerlendirme dergisi.
miyle 1985

ylnda

Tematik Bibliyografya Denemesi

Osmanl

'(
i

.\

tarihinin hemen her alannda almalar retmi olan bu kkl gelenein

ne de tm alma alanlarn burada bir makale snrlar ierisinde
deerlendirme imkanruz var. Hayli kapsaml bir almay elzem klan bylesi bir
deerlendirmenin benim snrlarru atn da itiraf etmem gerek. Aada sunulacak
olan tematik bibliyografya denemesi, Luis Bazin'in tanmlad 1950 sonrasndaki
dnemde yaymlanru almalara ve ncelikli olarak son 30 ylda gelien, zenginleen
alma alanlarna grnrlk kazandrmay hedeflemektedir.
ne tm

almalarn

Tematik bibliyografyaya gemeden nce kaynaklarla ilgili birka noktay vurgulamak gerek. Anglosakson akademik gelenein hakim olduu lkelere oranla, Fransa
elektronik veritabanIar konusunda hayli geri kalru bir durumda. Gelimekte olan veritabanarnn umut verici taraf byk lde kamu aratrma kurumlar tarafndan desteklenen projeler olmas. Bu sayede, bir anlamda kamu ktphanecilii anlaynn bir
devaru olarak ortaya kan veritabanlar, -Anglosakson akademik dnyadaki ou veritabannn aksine- sunduklar bilginin herkese cretsiz bir biimde ulalabilir olmasn
salyorlar. Elektronik dergi yayncl merkezi http://www.revues.org ve Fransa'da
yaymlanan birok akademik derginin eski saylarn ieren http://www.persee.f! bu
anlayla oluturulmu cretsiz veritabanlar. Aadaki tematik bibliyografyada iaret
edilen, dergilerde yaymlanru birok makaleye bu veritabanlar araclyla ulalabi
lir. te yandan tezler iin oluturulmu olan veritaban http://www.anrtheses.com.fr.
hem paral bir servis, hem de kapsayc ve gncelolmaktan bir hayli uzak. Osmanl tarihi almalar alannda Franszca hazrlanan doktora tezlerinin, bu dilin (en
azndan ngilizceye kyasla) Osmanl tarihiyle ilgilenenler tarafndan ok daha az biliniyor olmasndan ve Franszca Osmanl tarihi almalar iin yayn imkanlarnn grece
14 Derginin tm

sayiannn

ulalabiliyor:

iindekiler ksmna ve 19-26 aras

http://cemoti.revues.orglsommairel726.html.

15 http://ejts.revues.orglindex3230.html

sayIann tam

ieriklerine internet zerinden

Fransz Osmanl Tarihi almaian Hakknda Bir Deerlendirme

309

kstl olmasndan

kaynaklanan bir grnrlk sorunu var. Sz konusu veri tabannn

Fransa'da yaplan doktora almalarnn akademik dnyada dola~rna girmesi konusunda fazladan bir engel daha oluturuyor. Bu noktada ortaya kn;~ezavan
tajlar bir lde gidermek iin aad~ tematik kaynakada tezlere olabilQ~:Ce .Yer
verilmeye alld.
yetersizlii

Dinf Cemaatler,

Tasavvf ve Tarikatar

Dini cemaatler, tasavvuf, tarikatlar temas Fransz okulunun Osmanl tarih, alma
en ok katkda bulunduu alanlar arasnda saylabilir. Aada mezarlk
lar ve lm temaS altnda not edeceimiz almalarn nemli bir ksru tekke haz
releriyle ilgili olduu iin bu temayla da dorudan ilikilidir. Tarikatlar ve dilli cemaatler zerine yaplan dier almalara gelince: Osmanl erken ve erken modem dnemlerinde Celvetiye ve Bekta tarikatlar ve Trakya'da hetorodoks slam'n yerlemesi zerine olan almalaryla Irene Beldiceanu-Steinherr;16 Anadolu'da AlevIlik ve BektaIlik
zerine olan almalaryla bu konuda bal bana geni bir kaynaka oluturan Irene
Melikoff;17 Balkanlar'da BektaIler, Kadirller, Rufafler ve genelolarak Balkan mslmanlarna dair birok alt bal ele ald, byk bir ksru Osmanl sonras dneme
younlasa da, Osmanl dnemiyle de ilgilenen almalaryla Alexandre Popovic;18
lar dnyasna

16 Scheich ftade, der Begriider des Celvelijje Ordes, Mnih, 1961; "Les Bekasi ii la lumiere des recensements ottomans (XV'-XVI' siecIes)", Wieer Zeisclriftfiir die Kmde des Morgelades, c. 80, Viyana, 1992, s. 21-70; "Le regne de Selim I": Tournant dans la vie politique et religieuse de l'Empire Ottoman", Turcica, c. 6,1975, s. 34- 38; "Seyyid 'Ali Sultan d'apres les registres ottomans. L'instaIlation de
I'islam heterodoxe en Thrace", E. zachariadou (der.), The \lia Egatia ll/der Olloma Rule (1380-1699),
Rethymnon (Girit), 1996, s. 45-66 [Trke tercmesi iin bkz. "Osmanl Talrir Defterlerinde Seyyid Ali
Sultan: Heterodoks slam'n Trakya'ya Yerlemesi",Sol Kol, Osmal Egemeliide \lia Egalia (13801699), stanbul: Tarih Vakf, 1999, s. 50-72.]; "Le district de Krehir et le tekke de Hac Bekta entre le
pouvoir ottoman et les emirs de Zulkadr", G. Veinstein (der.), Sycrelismes el Mresies das l' Orie seldjoukide elolloma (X/V-XVJ1' siecle), Paris, 2005, s. 259-282.
17 lrene Melikoff'un Bekta-Alevkonusu zerine 25 yllk almaIannn sentezi olarak nitelendirdii kitab Hadji Bekacl: IlI/myhe el ses avaars: geese el evolulio du soufisme poplaire eLi Trquie (Leiden:
Brill, 1998) ve makaIelerinin derlemesinden oluan kitaplan Sur les traces diL sofisme rurc, rederches
sur l'lslam populaire en Analolie (stanbul: lsis, 1992) ve De l'epopee amyhe, iliiraire trcologique
(stanbul: Isis, 1995), A Baque des Qarallle: Exploraio a ClEur dil BecacJisme-Alevisme, stan
bul: lsis, 2001 bu aIandaki balca almaian olarak not edilebilir.
18 A. Popovic, L'1slam balkaique. Les mslmas dil sud-es europee dans la periode pOsl-ollomae,
Berlin-Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1986; Les Musulans yougoslaves (1945-1989). Midialers el
meaphores, Lausanne: L'Age d'Homme, 1990. A. Popovic'in makaIe derlemelerinden oluan kitaplan iin bkz. Les derviches balkaiqes hier el ajord'hi, stanbul: lsis, 1994; Les musulmas des BalkalS iz l'epoque pos-ooae: Hisloire el poliliqe, stanbul: Isis, 1994; CUllllres III11SullllaeS balkaiqes, stanbul: lsis, 1994; Bu derlemeler sonrasndaki makaleleri iin bkz. "La Rifii'iyya", A. Popovic ve G. Veinstein (der.), Les Voies d'Alla/. Les ordres mysliqes das le lllOlde iililSliman des origies
iz aujord'hui, Paris: Fayard, 1996, s. 492-496; "A propos des statuls des Bektachis d'Albanie", A. Popovic ve G. Veinstein (der.), Bektacliyya. Edes sur l'ordre myslique des Bektachis eles groupes relevanl de Hadji Bektacl, stanbul: lsis, 1995, s. 309-339; "Les Couranls anti-confreriques dans le Sud-EsI'
europeen ii i'epoque post-ottopane (1918-1990). Les cas de la Yougoslavie et de I'Albanie" (N. Clayer
ile beraber), F. de Jong ve B. Radlke (der.), [slamic Mysticism Colesled. Thirteeli Cemuries of COtrO
versies ad Polemics, Boston-Kln: Brill, 1999, s. 639-664; "L'Image de i'autre chez les musulmans des
Balkans ii I'epoque post-ottomane: regards croises entre les representants de I'orthodoxie musuImane et
les representants de la mystique musulmane", Billleti de l'Associaliol 1mernalioale d'Eudes du SudEsI eropeen, n. 28-29, Bkre, 1999, s. 215-219; "La Qiidiriyya i Kadiriyye dans les Balkans. Une vue
d'ensemble", Th. Zarcone, E. In, A. BueWer (der.), The Qiidiriyya Sufi Order, (Journal of he Hislory of '*

TALD, 8(15), 2010, B. Onaran

310
Osmanl, Osmanl sonras,

dnem ve komnizm sonras Balkanlar ve

zellikle de Arnavutluk'ta slam ve tarikatlar zerine younlaan almalanyla Nathalie Clayer l9 ve Trkiye'den, ran, Kafkasya, Orta Asya, Hindistan ve in'de Sincan'a kadar uzanan geni bir corafi blgede, 19. ve 20. yzylda slam, tarikatlar ve
slam reformizmi zerine aratrmalar yapan Thierry Zarcone20 Fransz Osmanl tarihi
iki

sava aras

Sfism, n. 1-2), stanbul: Simurg, 2000, s. 167-212; "L'instrumentalisation des tMories sur le syncretisme

et I'heresie en Bosnie-Herzegovin", G. Veinstein (der.), Syncnftismes et heresies dans l'Orient seldjokide

et ottoman (xv-XVII' siecle) , Paris-Leuven: Peeters, 2005, s. 325-334; "Magic among the Balkan populations: convergences and divergences", Balkanologie, c. VIII, n. 2, 2004; "La magie chez les musulmans
des Balkaps (Ill): L'apport de Tibornit R. Djordjevi (1868-1944)", Balkanologie, c. IX, n. 1-2,2005; "A
Propos de Shiidhiliyya dans les balkans", E. Geoffroy (der.), Vne Vois sofie dans le monde,la Shiidhiliyya,
Paris: Maisonneuve & Larose, 2005, s. 43 i -442; "Muslim inteIlectuals in Bosnia-Herzegovina in the twentieth century: continuities and changes", St. A. Dudoignon, K. Hisao ve K. Yasushi (der.), Imellectals in
the Modern Islamic "'<:Jr/d. Transmission, transfomation commnication, Londra-New York: Routledge,
2006, s. 21 1-225; "L'etude de la magie chez les musuImans de Yougoslavie: une vue d'ensemble",D.Bredi,
L.Cappezzone, WDahmash, L.Rostagno (der.), Scritti in Onore di Biancamaria Scarcia Amoretti, Roma:
Sapienza-Universita di Roma, Dipartimento di Studi Orienta1i, 2008, c. Ill, s. 995-1011; "Les reseaux soufis dans la Crete ottomane" (N. Clayer ile beraber), A. Anastasopoulos (der.), The Eastem Mediterranean Vnder Ottoman Rle: Crete, 1645-1840, Rethymno: Crete University Press, 2008, s. 2 -230. Aynca A.
Popovic'in 2000 ylna kadar olan almalanmn bibliyografyas ve bu almalarla ilgili bir deeriendinne
in bkz. N. Clayer, "Alexandre Popovic",Jornalofthe History ofSfisnl, n.1-2, stanbul: Simurg, 2000.
19 N. Clayer'in Osmanl dnemini ele alan ya da bu dnemi de kapsayan uzun bibliyograyasmn en ba
na Halveti tarikatmn ve Balkanlar'da Halvetilerin tarihini ele alan kapsaml almas Mystiqes, Etat et
societtf. Les Halvetis dans l'aire balkaniqe de lafin diL XVe siecle il nos jors (Leiden: BriIl, 1994) ve
makalelerinin derIemesinden oluan kitab Religion et nation chez les Albanais, X/X'-XX! siecles (stan
bul: Isis, 2003) (zellikle Osmanl dnemini kapsayan ve Arnavutluk'ta Bektailik,slam ve bunlann ulusal kimliin oluumuyla ilgisine odaklanan almalardan oluan ikinci ve nc blmler) not edilebilir. N. Clayer'in bu kitaptan sonra yaymlanm olan makaleleri iin bkz. "Life in an Istanbul tekke in
the eighteenth and nineteenth centuries according to a 'menakibname of the Cerrahi dervishes", S. Faroqhi ve C. K. Neumann (der.), The il/minared table, the prosperos hose. Food and Shelter in Ottoman Material Cllltre, Wrzburg: Egon Verlag, 2003, s. 219-235 [Trke tercmesi iin bkz. "Bir cerrahi menakbnamesine gre 18. ve 19. yzyllarda bir stanbul tekkesinde yaam", S. Faroqhi ve C. K. Neumann (der.), Sojramz Nr Hanemiz Mamr. Osmanl Maddi Kltrnde Yemek ve Barmak, stanbul: Kitap, 2006, s. 249-265]; !'L'autorite religieuse dans 1'islam ottoman sous le contrle de I'Etat ?",Archives
de Sciences sociales des religions, 125,2004, s. 45-62; "Le bektachisme entre construction nationale albanaise et vision europeo-centree de I'islain", J. Boulad-Ayoub ve G. Mario Cazzaniga (der.), Traces de
l'Atre. Mythes de l' antiqittfet Peples diL Livre dans la constrction des nations mediterraneennes. Bibliotheca Alexandrina,le 19-21 avri/2003, Pisa-Paris: Edizioni ETS-Lbrairie philosophique J. Vrin, 2004,
s. i 69- i 88; "The issue of conversion to Islam in the restructuring of Albanian politics and identities", La
perception de I'heritage ottoman dans les Balkans, Paris: IFEA-L'Harmattan, 2005, s. 95-128; "Les trq
dans les Balkans a I'epaque ottomane" (A. Popovic ile beraber), A. Y. Ocak (der.), Sjism and Sjis in OtAnkara: TTK,
roman Society (Solrces-Doctrines-Ritals-TITl/q-Arclitectre-Iconography-Modernism),
2005, s. 257-278 [Trke tercmesi iin bkz. "Osmanl Dneminde Balkanlar'daki Tarikatlar", A. Y: Ocak
(der.), Osmanl topIimnda tasavvf ve sjiler (Kaynaklar, doktrin, ayin ve erkiin-tarikatlar-edebiyatmimari-ikonovafi-modernivn), Ankara: TTK, 2005, s. 247-266]; "Bektasismos kai alvanikos ethnikismos", Bektasides dervisideskai etlmiko kinima stin Alvania, Yanya: Isnafi, 2005, s. 75-126; "Les reseaux
soufis dans laCrete ottomane" (A. Popovic ile beraber), A. Anastasopoulos (der.), The Eastern Mediterranecn Vnder Ottoman Rle: Crete. 1645-1840, Rethymno: Crete University Press, 2008, s. 211-230;
"La diffusione deIl islam nei Balcani: fasi, metodi, risu1tati. I temtori albanesi", Storia religiosa dell Islam nei Balcani, A cura di Luciano Vaccaro, Milano: ITL-Centro Ambrosiano, 2008, s. 109-13 I. Aynca
N. Clayer'in son kitab Ax origines dnationalisme albanais. La naissance d'lllle nation majoritairemem mslnane en Erope (Paris: Karthala, 2007) da, Arnavut miI1iyetliinin douu balamnda genelde dini kimlikler (zeIIikIe bkz. s. 43-58, 272-289,449-538), zelde islam (zellikle bkz. s. 449-474,
637-657) ve Bektailik, (zellikle bkz. s. 474-493) konulanna da eiliyor.
20 Thiery Zarcone'un, dorudan Osmanl tarihini ilgilendiren aImalan iin bkz. "La detresse du tekke bektachi de Nur Baba a arnlica", La transmission dil savoir dans le monde mslman peripheriqe, CNRS
i EHESS, 10, 1~90, s. 104. "Merdivenky et la geographie bektachie de I'Empire ottoman", {N. Vatin ile '*

Fransz Osmanl Tarihi aImalanHakknda Bir Deerlendirme

311

almalan
ann

o1.'Ulunun bu alanda ncelikle not edilmesi gereken ve bu alandaki kaynaknemli bir ksmn meydana getiren aratrmaclardr.

Yukanda ismini andmz aratrmaclann da ouna editr ya da y#p. olarak

katk salad birok nemli kollektif eseri de bu erevede not etme:il:t:'~k:)N.

Clayer, Tb. Zarcone, A. Popovic'in de editrlk grevini beraber paylatldan, Mellimis

-Bliyrami. Etudes sur trois mouvements mystiques musulmans (stanbul: Isis, 1998);
Alexandre Popovic ve G. Veinstein'n editrln beraber stlendii kitap: Les
ordres mystiques Syncrerismes et Iztresies dans l'Islam. Clzeminements et situation
actuelle (paris: EHESS, 1986); Les Voies d'Allalz. Les ordres mystiques dans le monde
musulman des origines c ajourd'lzui (Paris: Fayard, 1996); Bektaclziyya, Etudes sur
l'ordre mysiques des Bektaclis et des groupes relevant de Hadji Bektaciz (stanbul: Isis,
1995); G. Veinstein'n editrln stlendii, Syncretismes et lzeresies dans I'Orient
seldjoukide et oftoman (XlV-xve sieCe) (Leuven-Paris: Peeters, 2005); M. Gaborieau,
A. Popovic ve Th. Zarcone'un bearber yayma hazrladklar Naqslzbandis.
Clzeminements et situation actuelle d'Un ordre mystique musulman (stanbul-Paris:
IFEA-Isis, 1990) ve son olarak Rachida Chih2 ve Catherine Mayeur-Jaouen tarafndan
beraber), Anatolia ModernalYeni Anadolu II, Paris: Maisonneuve, 1991, s. 37-42; "iih Kuli Sultan Baba",
a.mlf., s. 58-60; "Biographie de HiIni Baba", (N. Vatin ile beraber), a.nJf., s 63-66; "Biographie de YalvaI Hafjz Mehmed Tevfik Baba (Topal Baba)", a.nIf., s. 65-69; "Traditions concernant le tekke de Merdivenky", a.m1f., s. 69-75; "Alevis et Bektachis de Thrace orienta1e: le tekke de Sari Saltuk a Babaeski et
d' Ariz Baba aHavsa", Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi i International Congress on the Black Sea, June
1-31988, Samsun, 1990, s. 629-638; "NouveUes perspectives dans les recherehes sur les Kzlba-Alevis
et les Bektachis de la Dobroudja, de Deli Onnan et de la Thrace orienta1e", Anatolia ModernaIYeni Anadolu N, i 992, Paris: Maisanneuve, s. 1-11; "Architecture du Bektachisme en Thrace OccidentaIe (Au sujet
d'un livre recent de Evstratios Zengine)", (Nicolaos Tzannis ile beraber), Observaloire urbain d'lstanbul,
lettre d'infomation, IFEA, n. 3, 1992, s. 29-37 ve n. 4, 1993, s. 38-41; "La population des couvents de
derviches d'Istanbul a la fin du XIX' secIe", (Nedret li ile beraber), Anatolia ModernaiYeni Anadolu
II, Paris: Maisonneuve, 1991, s. 209-220; "Soufisme et franc-maonnerie la fin de I'Empire ottoman:
I'exemple du eyhlislam Musa Kazm Efendi (1850-1920)", a.g.e., s. 201-211; "Un document inedit sur
les tekke kadiri de i 'Empire ottoman et du monde musulman au XX' siecIe", J .-L. Bacque-Grammont, R.
Dar (der.), Mtilanges offerts il Lois Bazin, Paris: L'Harmattan, 1992, s. 275-283; Mystiqes, Philosophes
et Francs-maons en Islam, Riza Tevfik, penseur ottoman (1868-1949), du sOljisme il la confrerie, Paris:
Maisonneuve, i 993; "Autour du fondateur du tekke de Karamani (Stlce) et de Piri Mehmed Paa i Ktk (MoUa Grani): eyh Cemal-ddin shak Karamani", Anatolia Moderna i Yeni Anadol V, Paris, Maisonneuve, 1994, s. 265-272; "L'Hagiographie dans le monde turc", D. Aigle (der.), Saims orientax, Paris:
De Boccard, 1995, s. 55-67; "Nate liminaire sur les couvents bektai d'Istanbul", A. Popovic ve G. Veinstein (der.), Etdes sr /'ordre mystiqe des Bektaclis et les gropes relevam de Hadji Bektach, stanbul:
Isis, 1995, s. 201-214; "Un tekke bektai d'Istanbul: le tekke de Karyad Eyp", (N. Vatin ile leraber),
Etdes sr l'ordre mystiqe des Bektachis et les gropes relevant de Hadji Bektach, stanbul: Isis, 1995, s.
215-265; "Mehmet Ali Ayni et les cercIes melami d'Istanbul au debut du XX' siecIe", N. Clayer, A. Popovic, Tb. Zarcone (der.), Melami et Bayrami. Etdes sr trois movements mystiques mslms, stanbul:
Isis, 1998, s. 227-248; "La Farnille Jllfull de Hama (Syrie): le Bayt al-JiHini" (ZaYm KhencheIaoui ile beraber), Journal ofthe History ofSfism, n. 1-2, stanbul: Simurg, 2000, s. 53-77; "Un cas de metissage entre
Q1idiriyya et Khalwatiyya. Dhikr et khalwa dans la zawiyya al-HiIiiliyya de Alep", Jornal of the History
ofSjism, n. 1-2, stanbul: Simurg, 2000, s. 443-455; "La azeliye dans I'Empire ottoman et en Turquie pu
XVIe sieele nos jours. Quelques pistes de recherches", E. Geoffroy (der.), Vne Vois sOljie dans le monde, la Shiidhiliyya, Paris: Maisnneuve & Larose, 2005, s. 415-430.
21 20. yzylda Msr'da tarikatlar zerine bir kitab da olan Rachida Chih'nin (Le sofisme a qotidien.
Conjreries d'Egypte a XX, siecle, Paris: Actes-sudlSindbad, 2000) Osmanl periyoduna odaklanan bir
makalesini de not edelim, bkz. R. Chih, "La zllwiya en Egypte I'epoque moderne (XVI'-XVIll; siecIe):
signe de la presence des saints?", N. Amri, D. Gril (der.), Saint et saintettf dallS le clristianisme et I'islam:
le regard des sciences de I'homme, Paris: Maisonneuve & Larose, 2007.

312

TALD, 8(15), 2010, B. Onaran

yayma hazrlanan ve 2010 yl iinde yaymlanan Le sofisme il l'ipoque ottomaneSufism in the Ottoman Era (Kahire: IFAO, 2010).

Thierry Zarcone, Arthur BueWer ve Ekrem In'n editrln yaptklar, Journal

d'histoire du soufisme/Journal of the History ofSufism dergisini de bu alandaki kaynakaya not etmek gerekiyor kukusuz. Tema saylar halinde 2001 ylndan beri yaymla
nan dergide Osmanl tarihini dorudan ya da dolayl olarak ilgilendiren birok alma
yaymland.22

Kent ve Kentleme
Erken tariWi baz yaynlar hari, genelolarak Osmanl tarili almalar iin 1980'li
yllar kent tarihi konusunda bir balang noktas, 1990'l yllar ise bu alann yldz
nn parlad dnem olar~ iaret edebiliriz. Fransa'daki Osmanl tarihi calmalar
iin de bu kronoloji aynen geerlidir. Osmanl tarihi almalarnda ve Frans:z tarilili
23

inde kent tarihine ynelik artan ilgiyle beraber, Fransz okulunun kent tarili konu-

24

sundaki ilgisi, erken tarihli az sayda ama nemli almann ardndan, aslolarak
1990'larda artt. Erken tarihli almalar arasnda Jean SauvageCnin 1941 ylnda
yaymlanan Halep kitabn25 , Robert Mantran'n 1960'larda yaymlanan 17. Yzyl
ikinC yarSl1lda stanbul kitabn26 , Nikola Todorov'un editrlnde 1970 ylnda
Franszca olarak yaymlanan "Balkan kenti" kitabn27 , Nicoara Beldiceanu'nun 1973'te
yaymlanan 15. yzylOsmanl kenti zerine olan almaslli28 ve tabi Andre
Raymond'un 18. yzyl Kahire esnaf zerine olan iki ciltlik eserini 29 arurnsayabiliriz.
1980'lerden 1990'larn hemen bana kadar olan dnemde alann hareketlenmeye ve
22 zellikle derginin
2007 n.5.
23 O~m~l~

temas Kadnler ve Nakibendi-Halidller olan saylar iin bkz.:200I, n.

1-2, ve 2006-

COrafy~nd~ ~ent tarihi almalaryla ilgili Franszca kaynaka ierisinde alann genel geliimi

n, eglm ve eksiklenn tespit eden historiyografik bir deerlendirme iin bkz GiIles Veinstein "L'etude

~aine dans I'espace oltonian. Nouveaux apports et perspectives", R. Motika, Christ. Herzzog ~e M. Ur-

snus, (der.), StlIdies in Ottoman and Social Ecol/omic Life. Stdien zr Wirtschaft nd Gesellschaft im

Os~nanisc~en ~e~ch, Heidelberg: Heidelberger Orientverlag, 1999, s. 81-98. Daha yakn tarihli Trke bir
degerlendrme n bkz. Yunus Uur, "ehir Tarihi ve Trkiye'de ehir Tarihilii: Yaklamlar, Konular

ve Kaynaklar", Trkiye Aratmalar Literatr Dergisi, c. 3-6, 2005, s. 9-26.

24 Fransa'da kent tarihi almalarnn, her ne kadar mstakil arattnnalar varsa da, Anglosakson dnyas
na oranla :smen daha ge bamszln saladn gryoruz. 1970'lerin kinci yarsndan itibaren
bu alandaki almalarda ortaya kan kayda deer art, 1990'larda ivme kazanyor, ve kent tarihi alan aslolarak bu dnemde Fransa'da tam anlamylakurumsallayordenilebilir, bkz. Isabelle Backouche
"L'histoire ~rbaine en France. Nouvel objet, nouvelles apprnches", Urban History Review, n. 31-1, 2003:
s. 7-14 ve Nc~las Lemas, "~o~ une epistemologie de I'histolre urbaine franaise des epoques modernes
et contemporanes comme histore-probleme",Histoire@Politiqe.Politiqe, clt/re, socitfttf, n. 9,2009.
25 J. Sauvaget, Alep. Essai sr le developpement d'me grande ville syriee des origines a milieli du XIX'
siec!e, Paris: P. Geuthner,1941.
26 R. ~antran, ~~tan~:l.dansla seconde moitie dil XVIle siec!e, Paris: Institut Franais d'archeologie, 1962
[Turke tercumesn bkz.n. yzyln ikinci yarsndastanbul [M. A. Klbay ve E. zcean (ev.),Ankara: V yaynlar, 1986].
27 N. Todorov, La ville balkaniqe, XV-XIX' ss, Sofya, L'Academie Bulgare des Sciences, 1970.
28 N. Beldicieanu, Rec!erche Sllr la ville ottoman a XV siec!e, ttllde et Actes, Paris, 1973.
29 Andre Raymond, Artisans et commerants au Caire au XVIIle siec!e, 1973-1974, 2 c. am: Institut Franais de Damas, 1973 ve 1974.
.

Fransz Osmanl Tarihi almalar Hakknda Bir Deerlendirme

313

zenginlemeye baladru

gryoruz. Jean-Paul Pascual' n vakf belgelerine dayanarak

16. yzyl sonunda am kitab;30 Gilles Veinstein'n kad sicillerini kullanarak
yazd Avlonya Yahudi cemaati zerine olan makalesi, "Osmanl Kenti" balkl...,~.aka
lesi ve editrln stlendii 19. yzyl sonu 20. yzyl banda Selanik ZefJl~ olan.
kitab;31 Andre Raymond'un Osmanl Dnemi Arap Kentleri kitab,32 Bemard ::;;rySn J
Bulgar ehirlerinde Osmanl miras zerine olan kitab,33 Stefanos Yerasimos'un mimari ve kentsel dokudan, idari sistemdeki dzenlemelere uzanan almalar,34 Pierre
Pinon ve Alain Borie'nin Osmanl kent dokusu, Osmanl-Trk evi, Osmanl kentinin
morfolojisi zerine olan muhtelif makaleleri,35 Edhem Eldem'in editrlnyapt ve
yazd

30 Jean-Paul Pascual, Damas a lafin dil XVI' siec/e d'apres

ais de Damas, 1983.

rois actes

de lVaqfottomans, am: Institut fran-

31 GiIles Veinstein, "Une cornnunaute oltomane, les Juifs d'Avlonya (Yalona) dans la deuxicme moitie du
XVI' sicele", G. Cozzi, (der.), Gli Ebrei e Venezia, secoU xv-XVIlI, Milan, 1987, s. 781-828; "La ville
oltomane: les facteurs d'unite", La ciudad islamica iinde, Sartgosse; Instituci6n Femando el Cat6lico,
1991, s. 65-92; Saloniqe 1850-/918. La ville des Jifs et le revei! des Balkans, G. Veinstein (der.), Paris:
Autrement, 1992 [aynca bkz. "La ville oltomane", Sciences sociales et plenomenesrbains dans le monde arabe, M. Naciri veA. Raymond (der.), Kazablanka, 1997, 105-114].
32 Andre Raymond, Grandes villes arabes a l'epoqe otlOmane, Paris: Sinbad, 1985 [Trke tercmesi iin
bkz. Osmanl Dnemi Arap Kentleri, A. Berktay (ev.) stanbul: Tarih Vakf, 1995].
33 B. Lory, Le sort de I'Mritage ottoman en Blgarie. L'exemple des villes blgares 1878-1900. stanbul:
Isis, 1985,
34 S. Yerasimos, "La reglementation urbaine oltomane (XVI'-XIX' siccles)", E.van Donzel (der.), Proceedings of le 2.w 1llternationa! Meeting on Modem Otoman Stdies and tle Trkish RepbUc, Leiden,
1989; "Mesures d'espace oltomanes", Les mesres de l'espace, Reseau Villes orientales, 1989, s. 25-31;
(Alain Borie ve Pierre Pinon ile beraber) "Tokat: essai sur I' architecture domestique et la forme urbaine",
AnalOUa ModernaiYeni Anadol I, Paris: Maisonneuve, 1991, s. 239-273; "Occidentalisation de l'espace
urbain: stanbul, 1839-1871. Les textes reglementaires comme sources d'histoire urbaine", D. Panzac
(der.), Les villes dans l'Empire ottoman: activites et societes, Paris: CNRS, 1991. S. Yersaimos'un bu tarihten sonra Franszca olarak yaymlannu almalar iin bkz. "A prnpos des reformes urbaines des Tanzimat", P. Dumont ve F. Georgeon (der.), Villes ottomanes alafin de l'Empire, Paris: L'Harmaltan, 1992,
s. 17-32 [Trkesi iin bkz. "TanzimaCn Kent Refonnlar zerine", Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri,A. Berktay (ev.), stanbul: Tarih Vakf, 1996, s. 1-19]; (P. Pinon ile beraber), "Releves apres
incendies et plans d'assurances: les precurseurs du cadastre stanbouliote", Environmelltal Design: Jor
nal of the Islamic Evironmental Design Research Center, 1-2, 1993; "Fatih: un region d'Istanbul aux
X'V' et XVI' siecles", C. Heywood ve C. Imber (der.), Stdies in Ottoman history in honor ofProfessor
V. L. Menage, stanbul: Isis, 1994, s. 369-381; "Les Waqfs dans l'amenagement urbain d'Istanbul au XIX'
sieele", F. Bilici (der.), Le Waqfdans le monde mslman contemporain (XIX'-XX! siec!es),Jonctions sociales economiqes et politiqes,stanbul: IFEA, 1994, s. 43-49; (Alain Bone ve Pierre Pinon ile beraber)
"Essai sur l' architecttredomestique et la forme urbaine des villes anatoliennes II: Afyon" , AnatoUa ModemalYeni Anadol VI, Paris: Maisonneuve, 1996, s. 191-253; "Istanbul, la naissance de la ville oltomane", C. Nkolet, R. llbert ve R.-J. Depaule (der.), Megapoles nffditerraneenes. Geograplie urbaine retrospective, Paris: Maisonneuve & Larose, 2000, s. 398-417; Une ville faite por l' Empire. Constantinople. De Byzance aIstanbul, Paris: Editions Place des Victoires, 2000.
35 P. Pinon, A. Borie, "La maison ttrque", Billletin 1nfonnations Architect/rales, n. 94-ek, IFA, Paris, 1985;
P. Pinon, A. Borie, "La inaison oltomane: une centralite inachevee 1", Les cahiers de la Reelerc!e Architectlirale, n. 20-21,1987, s. 62-71; P. Pinon, "Les tissus urbains ottomans entre Orient et Occident", Pro- ,
ceedings of tle 2.w Illtemational Meeting on Modern Ottoman StlIdies and the Trkisl Repblic, E. van
Donzel (der.), Leiden, 1989, s. 15-45; P. Pinon, "Essai de delinition morphologique de la ville oltomane des XVIII'-XIX' siceles", La clture rbaine des Balkans, n. 3, La ville des Balkans depuis lafin dil
Moyen Agejsq'a debt dil XX' siec!e, Paris-Belgrade, 1991, s. 147-155; A. Borie, "Typologie des maisons oltomanes tra4itionelles", Reclerche sr la typologie et les types arclitectllrax,Paris: i 'Harmattan,
1991, s. 169-178.

TALD, 8(15), 2010, B. Onaran

314

bir blm Galata rnei zerinden Osmanl kent tarihi almalanna ayrlm oLan
derleme kitap36 bu alandaki almalardan rnekler olarak alntlanabilir. Grld
gibi 1990'larn bana gelindiinde, Fransz Osmanl tarihi almalar, kent tarihi ana
balnn hemen her alt dalnda ve Osmanl corafyasmn hemen her yamna uzanan
eserler vermiti bile. 1990'larn banda yaymlanan drt kollektif eser bu birikirnin geldii noktay tescil eder niteliktedir: Vlles au Levant, Hommage l Andre Raymond [J.-P.
Pascual (der.), REMMM, n.55-56, 1990]; La culture urbaine des Balkans (XV-XIXe
siecles [N. Tasic (der.), Belgrad-Paris: Academie serbe des sciences et des arts ve
Institut des etudes balkaniques, 1991]; Les villes dans I'Empire ottoman: activitis et
sodetes [2 cilt, D. Panzac (der.), Paris: CNRS, 1991 ve 1994]; Vlles ottomaes l lafin
de I'Empire,37 [p. Dumont ve F. Georgeon (der.), Paris: L'Harmattan, 1992].
Kent tarihi, Fransz o~lunun son 20 ylda belki de en fazla ve en eitli metodolojik perspektiften alma retilen alam oldu. Bu son derece geni bibliyografyaya burada hak ettii yeri ayrma, onu gerektii gibi deerlendirme imkanmz yok. Ancak Arap,
Anadolu ve Balkan ehirlerini konu alan belli bal eserlerin, tematik ve metodolojik
eilinlerin altn izmekle yetineceiz.38
am,

Halep ve Kahire bata olmak zere Osmanl dneminde Arap ehirleri Franszca literatrde en dinanik alma alanlanndan biri olarak ne kyor. Bunda kuku
suz Osmanl Arap corafyasmn nemli bir ksmnn daha sonra Fransz siyasi ve/veya
kltrel hakimiyeti altnda bulunmu olmasnn etkisi yadsnamaz. Bu durum hem bu
corafyaya ynelik bir ilgiyi canl tutuyor, hem de Franszca Osmanl tarilyazmna
Fransa dnda Franszca yayn yapan geni bir dnyay dahil ediyor. Andre Raymond'un
belirttii zere, Franszca Osmanl Arap eyaletleri tarilyazmnda da kent tarihi ve sosyal tarih en ok alma retilen iki alan olarak dikkat ekiyor.39 Osmanl dnemi Arap
kentleri tarili alamnda en merkezi konumu, bu alamn ke ta haline gelmi almala
ryla Andre Raymond igal ediyor.40 zellikle son on ylda A. Raymond'a "armaan"
. 36 Edhem Eldem (der.), Premiere Rencontre internatianale sr l'Empire attoman et la Trqie moderne, s
tanbul: Isis, 1991.
37 Trke tercmesi iin bkz. P. Dumont ve F. Georgeon (der.), Modernleme Siirecinde
Berletay (ev.), Paris: L'Harmattan, 1992.
38 Kent, tarih

almalan

iin kendi

bana

Osmanl

Kentleri,A.

bir araurma nesnesi olduu kadar, idari, mimari, iktisadi bir bi-

rim ve toplumsaln erevesini oluturan bir unsur olarak da araUrmil konusu olduundan, alann snrla
nm net olarak izebilmek bir hayli g. Her ne kadar burada kentsel mekanla ba grece daha fazla !ine
karan almalara

yer verilmeye alldysa da,

aadaki bibliyografyadaki ou

eserin

baka

bir ka-

tegorizasyon ierisinde de ele alnabilecei ve baka balklar alunda ele aldmz baz almalann kent
tarihi erevesinde de

deerlendirilebilecei uyansn bir kenara

not eunek gerekiyor.

39 A. Raymond, "French Studies of the Ottoman Empire's Arab Provinces", Mediterranean Histarical Review, n. 19,2004, s. 54-72. Aynca, bu alandaki Iiteatr deerlendiren bir makale iin bkz. Nelly Hanna, "Osmanl Dnemi Arap ehir Tarihi zerine Bir nceleme", Tiirkiye Literatiir Aratmalar Dergisi, c. 3-6, 2005, s. 103-116.
40 A. Raymond'un yukanda alntladmzalmalan dnda bkz. Le Caire desjanissaires: l'apogee de la
vil/e ottomane SOls 'Abd AI-Ra/mlin Katk/dli, Paris: CNRS, 1995 [Yenierilerin Kahiresi: Abdrrah
man KethdaZamanda Bir Osmanl Kentinin Yiikselii,A. Tmertekin (ev.), stanbul: YKY, 1999]; A.
Raymond'un makalelerinden oluan iki kitabn da ekleyelim: La vil/e arabe, Alep, i I'epoqe ottomane
(xv'-XVIIl' siecles); am: Institut Franais de Damas, 2000; Arab Cities in the Ottoman Period. Cairo,
Syria and the Maghreb,A1dershot: Ashgate-Variorum, 2002.

Fransz Osmanl Tarihi almalanHakknda Bir Deerlendirme

315

olarak hazrlanan kitaplar, Arap ehirleri tarilinin ne derece canl bir alma sahas
41
olduunu ve alann A. Raymond'a ne ok borlu olduunu daha da grnre kld.
Osmanl dnemi Arap kentleri tarihi konusundaki geni Franszca bibJi~o~~fyada
am'daki Fransz Enstits'nn yaynlar nenli bir yer tutuyor. Bu yaynlit'"Mi:inda
zellikle Colette Estab]et ve Jean-Pau] Pascual'n am'daki tereke kaytlanndan hareketle yazdklar iki kitaba ve makalelere42 ve Brigitte Marino'nun yine am'daki kad
sicillerini kullanarak yazd kitaba dikkat ekebiliriz.43 Bunun dnda son dnem
yaynlanan almalar arasnda, Tal Shuval'in, yine nenli lde tereke kaytlarn
kullanarak yazd 18. yzyl sonunda Cezayir ehri zerine olan kitab;44 Randi
Deguilhem' in vakflar zerinden yine arlkl olarak am' a eilen makaleleri;45
Jocelyne Dakllia'mn editrln yapt, arlkl olarak Cezayir ve Kahire zerine
makalelerden oluan kitab;46 2010 ylnda yaynlanan Pascual Ghazaleh'in kad sicillerinden hareketle 18. yzyl sonu 19. yzyl ba Kahire'sindeki zenginlik ve sosyal ili
ki alarn zmledii kitab;47 Tunus ehir hakknda yaymlanan almalardan
Ahmed Saadaoui'nin Osmanl dneminde ehircilik ve mimari zerine olan kitabyla,48
41 B. Marino (drr.), Ettdes sr les vil/es diL Proche-Oriellt, XVI'-XIX' siecle. Hammage il Andre Rayond,
am: IFEAD, 2001; A. Temimi (der.), Melanges Mediterraneens d'amitie et de recomaissance i Adrf
Raymond, Tunus, 2004; N. Hanna ve R. Abbas (der.), Society and Economy in Egypt and the Eastem Mediterranean. Essays in Honor of Andrf Raymond, Kahire, 2005; G. A11eaume, S. Denoix ve M. Tuchscherer, (der.), Histaire. arcleologies et litteratures du monde musulman, Melanges en l'holl/eur d'Andrf
Raymond, Kahire: IFAO-IREMAM, Institut Franais d'Archeologie, 2009.1990 ylnda yaymlanan ilk
armaan kitab yukanda alnulamuk.
42 C. Establet ve L.-P. Pascal, Fail/es etfortes il Damas: 450foyers damascains en /700, am: Institut
Franais de Damas, 1994; a.m1f., Ultime vayage pour la Mecque, Les inventaires apres deces de peleris
morts il Damas vers 1700, am, Institut Franais de Damas, 1998; a.mlf., "Pelerinage et commerce 11
l'epaque oltomane. Les inventaires apres deces de 135 pe1erins morts 11 Damas 11 l'aube du XVLLI' sieCe",
Turcica, c. 28, 1996, s. 117-161; a.m1f., "Etre pauvre, etre riche 11 Damas vers 1700", L.-P. Pascual (der.),
Pauvrete et richesse dans le monde musulmanmediterraneen, Fondation europeenne de la Science, Paris:
Maisonneuve & Larose, 2003, s. 227-253 .
43 B. Marino, Lefaubourg du Mdin i Damas il l'epoque atlamane, am: Institut Franais de Damas, 1997.
44 T. Shuval, La vil/e d'AIger vers lafin du XVIII' siecle, Paris: CNRS, 1998. Aynca bkz. T. Shuval, "Quartiers riches/quarliers pauvres: la distribution de la richesse dans les villes arabes de l'Empire oltoman. Le
cas de la ville d' Alger au XVill' siecle", Turcica, c. 32, 2000.
45 R. Deguilhem, "Waqf dacuments: a polyva1ent source. The case of Damascus in the 19 th century", D. Panzac (der.), Les vil/es dans l'Empire attoman. Activites et societes, Paris: CNRS, 1991, s. 67-95, 191-203;
"La naissance et la mort du waqf damascain de Hafiza Hiinim al-Mfirahli: 1880-1950 R. Deguilhem (der.), .
Le vaqf dans I'espace is/aique. Outil de pouvoir socio-politique, am-Paris: IFEAD- Editions Adrien
Maisonneuve, 1995, s. 203-225; "Circu1ation des biens waqf sur le marche immabilier et foncier: 11 quel
point? Etude comparative de Damas et d'A1ger au 18' et au 19' siecle", Dirassat Insania (Etudes Humaines): Le vaqfen AIgerie (18' et 19' siecles). Sources, probtematiques et t1fmatiques,N. Saidoum,A. Tablit, Z. Zahra ve M. Saifouini (der.), Cezayir: Presses de l'Universite d' Alger, 2001, s. 36-57; "The waqf
in the city", S. K. layyusi, R. Holad,A. Petruccioli ve A. Raymond (der.), The City in the lslanic World,
Leiden: Brill, 2008, s. 923-950. aynca R. Deguilhem'in ngilizce olarak hazrlad doktora tezini de nor
edebiliriz: Randi Deguilhem-Schoem, "History of Waqf and Case Studies from Damascus in Late Oltoman and French Mandatory Times", Doktora tezi, New York University, 1986.
46 l. Dakhlia (der.), Urbanites arabes. Hammage i Bemard Lepetit, Arles, Actes Sud & Sindbad, 1998.
47 Pascale Ghazaleh, Fortmes urbaines et strategies sociales. Genealogies patrioniales au Caire, /7801830,Kahire:IFAO,2010.
48 A. Saadaoui, Tnis, vil/e ottamane: trois siecles d'urbanisme et d'architecture, Tunus: CPU, 200 i,

316

TALD, 8(15), 2010, B. Onaran

Andre Raymond'un Osmanl fethinden (1574) Tunus Beyi Hseyin bin Ali'nin iktidanna (1705) kadar olan ve byk lde Murad hanedanl hakimiyetinde (1613-1702)
geen dnemi ele alan kitab;49 19. yzyl sonu 20. yzyl banda Osmanl modernle
mesi, idari ve kentsel reformlan erevesindeki almalardan Jean-Luc Arnaud'nun
am'a ve Kahire'ye odaklanan iki kitab,5o Franck Fries'in, am' konu alan yayrnlan
marn Doktora tezi,51 Nora Lafi'nin Trablus rneini ele alan kitab,52 yine N. Lafi'nin
yayna hazrlad arlkl olarak IS60'lar sonrasnda Osmanl Arap corafyasnda
Osmanl kentsel reformlanna ve belediye sisteminin geliimine odaklanan ama Osmanl
corafyasnn tesinde, Akdeniz ehirlerini (Roma, Livorno, Kdus, Tunus, Beyrut) bir
karlatrml! unsuru olarak kullanan kollektif kitap53 ve son olarak Gueno Vanessa'nn
Humus zerine, nizamiye malkemesi kaytlanndan hareketle hazrlad henz yaym
lanmarn Doktora tezp4 not edilebilir.
Arap ehirleri zerine olan litearatr kadar geni olmasa da, hayli gelikin olan
Balkanlar ve Anadolu kentlerinin tarihiyle ilgili Franszca bibliyografyaya 1990'larn
ikinci yansnda yaplm katklara baktmzda S. Yerasirnos'un Anadolu ve stanbul
arlkl almalan;55 Meropi Anastasiadou'nun 19. yzyl sonu 20. yzyl banda
Selanik'in toplumsal, ekonomik ve kentsel deiimini ele ald kitab ve makaleleri;56
Ik Tamdoan'n kad sicillerinden haraketle IS. yzyl Adana'snda kentlilik biimlerini ve sosyal iliki yaplann inceleyen Doktora tezi ve Osmanl kentinde yabanc temasn ele alan makalesi;57 Marie-Carmen Smyrnelis'in ngiliz, Yunan ve Fransz ariv49 A. Raymond, Tmis solls /es Moradites. La vil/e et ses habitallts a XVII' siecle, Tunus: Ceres, 2006.

50 l.-L. Arnaud, Le Caire, mise en p/ace d'me vil/e moderne 1867-1907. Des illterets dil prince alL~ socieres
privtfes, Arles, Sindbad Actes Sud, 1998; Damas. Urbanisme et architectre 1860-1925, Paris: SindbadActes Sud, 2006.
51 F. Fries, "Damas (1860-1946), la rnse en place de la ville moderne: des reglements au plan", S. Yerasimos
(danman), Yaynlanmam Doktora tezi, Paris VIll, 2000.
52 N. Lafi, Une vil/e dil Maghreb entre ancient regime et rejormes ottomas, Geese des instittions mmi
cipa/es i Tripoli de Barbarie (1795-1911), Paris: L'Harmattan, 2002. Aynca bkz. N. Lafi, "Ville arabe et
modernile administrative municipale: Tripoli (Libye actuelle), 1795-1911", Histoire rbaine, n. 3, 2001,
s.149-167.
53 Nora Lafi (der.), Mnicipalires mtfditerraneenes. Les rtfjormes rbaines ottomanes a miroir d'ue histoire compartfe (Moyen-Orient, Maghreb, Erope meridiona/e), Berlin: K1aus Schwarz Verlag, 2005.

54 Homs duran /es dernieres decenies ottomanes: /es re/atios vil/e-campagne i travers /es archives /oca/es, L.-P. Pascual (danman), yaymlanmam Doktora tezi, I'Univerite de Provence, 2008.
55 Bkz. dipnot n. 34.

56 M. A1lastassiado, Sa/oniqe 1830-1912. Une ville ottomae i l'ilge des rejormes, Leiden: Brill, 1997
[Trke tercmesi iin bkz. Tanzimat anda bir osman/ ehri: Selanik (1830-1912), i. Ergden (ev.),
stanbul: Tarih Vakf, 2001]; "Artisans juifs l Salonique au debut des Tanzimat", REMMM, n. 66, 1992,
s. 65-72; "Les inventaires apres deces de Salonique l la fin du XIXe siecle: source pour I'etude d'une
societe au seuil de la modernisation", Turcica, c. 25, 1993, s. 97-135; "Yanni, Nikola, Lifder et les autres ... Le profil demographique et socio-professionnel de la population orthodoxe de Salonique l la veille
des Tanzimat", Siidost-Forschwgen, n. 53,1994, s. 73-130; "Le changement urbain dans I'empire ottoman: Salonique l l' epoque des rUorrnes (seconde moitie du XIX' siecle)", Rives nord-mtfditerraneennes,
n.2,1999,s.51-57.
57 Ik Tamdoan-Abel,"Les modalires de l'rbanite dans line vil/e ottomane, /es habitants d'Adana a
XVLLI'= siecle d'apres /es registres des cadi", G. Veinstein (daruman), Yaymlanmam Doktora tezi,
Paris-EHESS, 1998 [l. Tamdoan'n literatrde kendisine yer edinmi olmasna ramen hala yaymlan
mam olan tezinin bir zeti niteliindeki makalesi iin bkz. "Reseaux de pouvoir dans une ville otto-<*

Fransz Osmanl Tarihi almalan Hakknda Bir Deerlendirme

317

lerine dayanarak, LS. ve 19. yzyllarda ok dinli, ok kimlikli zmir'i ve zmirliJerin

(bireylerin ve ailelerin) kimlik startejilerini ve iliki alann zmledii almas ve
yine zmir zerine olan makaleleri58 not edilebilir. 2000'li yllarda bu alandak;.i,;'~.alima
larda yine M. Anastassiadou, i. Tamdoan ve M.-C. Smyrnelis'in arlkl tm:.Je&olqyunu gryoruz. Son on ylda yaplan ilmalar arasnda M. Anastasiadou'nun Selanik
ve stanbul zerine, zellikle Rum Ortodoks cemaatine ve kentteki yabanclara odaklanan birok makalesi,59 editrln stlendii REMMM dergisinin "slam dnyasnda
dinsel kimlikler ve kentsel alan" (Identites eonfessioJllelles et espaee IIrhain en terres
d'is[am, REMMM, n. 107-110, 2005) balkl zel saysyla, kentli elit temasnn bir
uzants olarak deerlendirebileceimiz "Milliyetilikler anda Osmanl doktorlarlan
ve mhendisleri" (Medecins et ingenie"s attomans a ['age des nationalismes, Parisstanbul: Maisonneuve & Larose ve IFEA, 2003) balkl kitab;6o Marie-Carmen
Smyrnelis'in zellikle zmir'i odana alan ve birey ve ailelerin iliki alanna, kimlik
man au XVIlle siecle", M. Anastassiadou (der.), Figres aoymes,jigres d'elite: por me aatomie
de l'Homo ottomanics, stanbul: Isis, 1999, s.9-20]; a.nlf., "Les han, ou I'etranger dans la ville oltomane", F. Georgeon ve P. Dumont (der.), Vivre dans l'Empire Ottoman, Paris: I'Harmattan, 1997, s. 319-334
[Trkesi iin bkz. "Hanlar ya da Osmanl Kentinde Yabanc", Osmal mparatorl'da Yaamak, s
tanbul: letiim, 20001.
58 M.-C. Smyrnelis, Une sociere hors de soi. /demites et relatios socials i Smyrne alLT XVIII' et XiX'
siecles, Paris-Louvain: Peeters,2005 [Kitap 2005 ylnda yaymlanm olmasna ramen, aslolarak M.C. Smyrnelis'in ayn balkla Paris, EHESS'te 2000 ylnda savunduu Doktora tezine dayand iin burada not ediyorum]; a.nlf., "Colonies europeennes et comnunautes ethnico-confessionnelles l Smyrne de
la fin du XVIIL""" au milieu du XIX'm' siecle. Coexistence et reseaux de sociabilite", Vivre das I'Empire
ottoma, Paris: Harmaltan 1997, s. 173-194; "Europeens et Ottomans 11 Smyrne (de la fin du XVIIL'~
siecle 11 la fin du XIX'~ siecle)", M. Anastassiadou ve B. Heyberger (der.), Figres anoymes,jigres
d'elite: por me aatomie de l'Homo ottomaics,stanbul: Isis, 1999, s. 119-133; "Les Arrneniens catholiques l Smyrne aux XVIIl'~ et XIXerne siecles", Reve d Mode Armeien Moderne et Comemporai, n. 2,1995-1996, s. 25-44 (M.-C. Smyrnelis'in bu dnemde yaynanan makaleleri, yaymlanmam
baz almalan ve 2003'e kadar yazd dier makaleleriyle beraber bir kitap olarak yaymland, bkz. Une
vil/e ottomae p/riel/e: Smyrne (XVIII'-XiX' siecles) , stanbul: Isis, 2006.
59 M. Anastasiadou, "Des musulmans venus d' ailleurs. Les fils d' Abdullah dans la Salonique du XIXe sieCe",
Anatolia ModernalYei Anado/iX, 200 1, Paris, s. 113-169; "La protection de l' enfance abandonnee dans
I'Empire ottoman au XIX' siecle. Le cas de la comnunaute grecque orthodoxe de Beyoglu (Istanbul)",
Siidost-Forschmge, n. 59/60, 2000/2001, s. 272-323; "Mouric seul 11 l'hpital: demunis et etrangers
dans la Salonique du XIX' siecle", 1.-P. Pascual (der.), Pavrete et riclesse das le mode mslma
mtfditerranee, Paris: Maisonneuve & Larose, 2003, s. 289-308; "De la paroisse 11 la comnunaute. Les
Grecs orthodoxes de Stavrodrorn (Beyoglu-Istanbul)", Anatolia ModernalYeiAnadol X, Paris, 2002, s.
149-165; "Propriete fonciere, rang social et identite ethnico-religieuse dans le quartier Osman aga de Kadky (Istanbul) vers 1875", Bill/etin d Centre d'Ellldes sr l'Asie minere (Athenes), n. XIV, 2004, s.
43-66; "Les bains de mer 11 Istanbul, XIX'-XX' sieCes", R. Beck ve A.a Madoeuf (der.), Divertissemems
et loisirs dans /es societes rbaies i l' epoqe moderne et contemporaine, Tours: Presses universitaires
Franois Rabelais, 2005, s. 367-383; "Construction d'eglises et affirrnation identitaire. L'insta1lation des
Grecs orthodoxes 11 Pera/Beyoglu (Istanbul) au XIXe siecle", REMMM, n. 107-1 o, /demites cojession
e/les et espace rbai eLi terres d 'is/am, 2005, s. 185-204; "Vivre ensemble en pays d'islam: temtorialisation et marquage identitaire de l' espace urbain", REMMM, n. o7 -1 o, !detires cojessioel/es et espace rbai en terres d'islam, 2005,s. 9-30.
60 Elit temas erevesinde M. Anastassiadou'nun editrln Bernard Heyberger ile beraber stlendii kitabn da not ede!im: Figres ano)'mes,jigres d'elite: por 1lI1e aatomie de l'Homo ottomanics, s
tanbul: Isis, 1999.

TALD, 8(15), 2010, B. Onaran

318

stratejilerine younlaan makaleleri61 , editrln stlendii, zellikle 19. yzyl

bandaki reformlardan kentin 1922 yangu sonras yeniden yaplandrlmasna kadar
olan srece younlaan makalelerden oluan zmir kitab;62 yine zmir bahsinde Herve
Georgelin'in ok etnikli kentten milliyetiliin douu srecinde zmir'i ele ald
kitab;63 Ik Tamdoan'n zellikle Adana ve skdar rneklerinden hareketle, Osmanl kentindeki toplumsal ilikilerin ileyiini ve bu ilikinin erevesi ve sahnesi olarak mahalleyi odana alan, kulland ariv malzemesinden hareketle sadece kent tarihini deil ayn zamanda Osmanl hukuk sisteminin kurumsal ve gndelik ileyiini
anlamaya ynelen makaleleri,64 AnatdUa Moderna'un onuncu saysnda editrln
61 M.-C. Smymelis, "Comment delinir le quartier dans une ville ottomane plurielle: Smyme aux XVIII' et
XIX''''' sieCes", Anatolia ModernalYeni Anadol X, Paris: 2004, s. 139; "Les Europeens de Smyme du
XVII' au XIXe siecle: ci}adins ou non ?", J.-L. Arnaud (der.), Manifestations de

/'rbain dans

le mon-

de arabe et mslman, Paris-Tunis:Maisonneuve & Larose, 2005; "Smyme aux XVill'et XIX' siecles:
une ville cosmopolite?", Les cahiers de la Miditerranee Dil cosmopolitisme en

Mediterrafe (XVI'-

XX! siec/es) , Universite de Nice, n. 67, 2003, s. 111-123 (Bu makale yazann makale derlemesinde de bulunuyor bkz. Une vil/e ortamane plrielle: Smyme (XVIII'-XIX' siec/es), stanbul: Isis, 2006);
"Courtiers de Smyme (lin du XVIlIe-milieu du XIXe siecle). Mediateurs professionnels et mediations
dans I'Empire ottoman", Honmes de /'entre delLl:.

Parcors individels

et portraits de

gropes de

la

Miditerranee (XV/'-XX' siec/es), Paris: Les indes savantes, 2009, s.117-13I; "Coexistence et langues de contact il Smyme au XIXe siecle", Arabica. Jornal of Arabic and Islamic Stdies, n. 4, 2007,
s.568-585; "Identites inventees dans I'Empire ottoman au XVIlIe siecle", C. Moatti ve W. Kaiser (der.),

Gens de passage en Medilerranee de

l'Antiqire i /'epoqe

moderne, Paris: Maisonneuve & Laro-

se ve Maison mediterraneenne des sciences de l'homme, 2007, s. 459-470; "La diaspora marchande grecque mediterraneenne (XVIII'''''-XIX''''' siecles) il travers le parcours d'une famille: les Baltazzi", M.Bruneau, 1. Hassiotis, M. Hovanessian ve C. Mouradian (der.), Grecs et Ameniens en diaspo-

ra: approches comparatives, Atina: L'Ecole Franaise d' Atlenes, 2007, s. 85-92; "Vivre ensemble dans
I'Empire ottoman (XVIII'-XIX'

sieCes)", Cahiers

dil Centre d'Histoire "Espaces et

CIIltlres", n.

27,

2007, s. 55-66.
62 M.-C. Smymelis (der.), Smyrne, la vil/e oblilfe? Meoires d'llIl grand port ortaman, 1830-1930, Autrement, 2006 [Trkesi iin bkz. vnir 1830-1930. Unlltlm Bir Kent mi?, 1. Ergden (ev.), stanbul: le
tiim, 2008].
63 H. Georgelin, Lafin de Smyrne: dil

cosmopolitisc alL~

nationalismes, Paris: CNRS, 2005 [Trke ter-

emesi iin bkz. Smyrna'll1l Son: vnir'de Kovnopolitivnden Milliyetifie, S. zen (ev.), stanbul:
Birzamanlar, 2009. H. Georgelin'in

kitabyla ayn

paralelde bir makalesi iin bkz. "Smyme il la lin de

I'Empire ottoman: un eosmopolitisme si voyant", Cahiers de la Midilerranlfe, n. 67, 2003, s. 125-147.

64 1. Tamdoan, "La reputation eomme richesse dans la ville ottomane d' Adana au XVIII' siecle", Pa.vrete

et richesse dans le monde mslman mediterrafen, J.-P. Paseual (der.), Maisonneuve & Larose, 2003,
s. 39-49; "Le quartier (mahalle) de l'epoque ottomane il la Turquie eontemporaine", Aatolia Moder-

naiYeni Anadol X, 2004, s. 123-125; "Les relations de voisinage d'apres les livres de morale ottomans
(XV"-XVIlI' siecles)", Anatolia ModernalYeni Aadal X, 2004, s. 167-177; "Le nezir ou les relations entre les bandits,les nomades et l'Etat dans la ukurova du XVIII' sieCe", M. Alili, R. Chih, B. Marino, N.
Michel ve 1. Tamdoan (der.), Societes rurales ortomanes, Kahire: IFAO, 2005. Aynca Trke yaymanm

ve/veya eviriImi makaleleri iin bkz. "Osmanl'dan gnmz Trkiye'sine mahalle", staibil Der-

gisi, Oeak 2002; '''Bykleri saymak, kkleri sevmek': 18.

n ve iki

farkl iliki

yrtme slubu", Tarih ve

Toplm,

yzyl Adanas'nda

ayanlann

iliki ala-

n. 1,2005, s. 77-96; "Nezir ya da XVill.

Yzyl

ukurova'sndaEkiya, Gebe ve Devlet Arasndaki likiler", Kebike, n. 21, 2006, s. 135-146; "At

alan skdar' geti", N. Levy ve A. Toumarkine (der.), Osmanl mparatorl'daAsayi, SII ve Ceza.
stanbul, Tarih Vakf, 2007, s. 80-95; "XVIII. Yzyln kinci Yansnda skdar'da Sulh Anlamalan ve ol>

Fransz Osmanl Tarihi almalarHakknda Bir Deerlendirme

319

stlendii Osmanl'dan

gnmze mahalle dosyas;65 Franois Georgeon'un Osmanl'dan Cumhuriyet'e stanbul'da ramazan, gndelik hayat, sosyallik biimleri v~ politika temalarnn kesime noktasnda ele alan makaleleri;66 Pierre Pinon'un doks~lardaki
almalarnn tematik adan devaru niteliinde olan, Osmanl kent dokusit~ii
si zerine, Anadolu ve Balkanlar rneginden hareketle yazd makaleleri,67 Bemard
Lory' nin arlkl olarak 19. yzyldan 20. yzyl bana uzanan srete Manastr ehri
zerine olan eitli makaleleriyle68 yine Manastr zerine olan henz yayrnlanmaru
olan profesrlk tezi (labilitatio c diriger des reclercles)69 ve Noemi Levy'nn 18791909 dneminde stanbul'da kamu dzenin salanmas sorununu politik, toplumsal ve
kurumsal gelimelerle beraber ele alan, ksa bir sre nce tamamlanm ve dolaysyla
henz yaymlanmaru olan Doktora tezPO saylabilir.

Jt2na?-

Bunlann Ardndaki Sosyal likiler", Ulslararas skiidar SempoZ)'lm

V. Bildiriler, c. I, stanbul: s-

kdar Belediyesi Yaynlan, 2008, s. 45-54.

65 "De L'Empire ottoman il la Turquie aetuelle: le quartier (mahalle). Approehe des nonnes et usages", Aa
tolia ModernaiYeni Anadol X iinde, Paris, 2004.
66 F. Georgeon, "Le ramadan il Istanbul de I'Empire il la Republique", F. Georgeon ve P. Dumont (der.), Vivre das /'Empire ortaman, Paris: L'Harmattan, 1997, s. 31-113; "Les usages politiques du ramadan, de
l'Empire ottoman il la Republique de Turquie", F. Adelkhah et F. Georgeon (der.), Ramadal et politiqe,
Paris: CNRS, 2000, s. 21-39.
67 P. Pinon, "Essai de typologie des tissus urbains des villes ottomans d' Anatolie et des Balkans", N .Akn,A.
Batur ve S. Batur (der.), 7 Celltries of OrtamasArc!itectre:A Spra-National Heritage, stanbul: YEM
Yay., 2000, s. 174-198; "L'Empire ottoman il la lin du XIX' siecle: modernite et tradition en arehitecture et en urbanisme", C. Popeseu ve 1. Teodorescu (der.), Genilis Loci. National et Regional eli Archiectll
re: entre Histoire et Pratiqe, Bkre: Simetria, 2002, s. 128-132; "Les paradoxes de I'occidentalisation
de I'architeeture il Istanbul il la lin du XIX' sieCe", Romantisme, n. 131,2006, s. 51-59; "The Ottoman
Cities of Balkans", S. K. Jayyusi, R. Holod, A. Petruecioli ve A. Raymond (der.), The Cit}' ili the Islamic
World, e. I, Bri, 2008, s. 143-158.
68 B. Lory, "Au carrefour des Balkans: Bitola (1816-1918)", Villes ortomaes i lafi de [,Empire, P. Dumont
ve F. Georgeon (der.), Paris: L'Harmattan, 1992, s. 75-93 (AIexandre Popovic ile beraber) [Trkesi iin
bkz. "Balkanlar'n kavandaki Manastr (1816-1918)", Modernleme siirecide osmanl kentleri, stan
bul: Tarih Vakf, 1996, s. 60-78]; "Les Lazaristes franais et les debuts de l'enseignement slave il Bitola",
Makedonsko-fracski vrski, Manastr 1999, s. 25-35; "Deux villes aux destins paralleles, eroises, divergents: Sofia et Bitola", Etdes Balkaiqes, n. 3-4, 1999, s. 110-117; "Un homme dans I'air du temps: le
docteur Konstantin Michaykov (1807-1880), nationaliste et evergete il BitolaIMonastir", M. Anastassiadou,
Medecins et igt?liers ot/omans i ['age des nationalismes, Paris: IFEA, Maisonneuve & Larose, 2003,
s. 295-312; "Un grand ehantier eommunautaire en Macedoine: l'eglise Saint-Demetre de Bitola-Manastr
(1830)", REMMM, n. 107-1 W, 2005, s. 245-257; Bemard Lory, "Les Bazars balkaniques il l'epoque ottomane",M. Ortiz,J-A. Derens ve L.Geslin (der.), Bazars ortomasdes Balkans, Paris: Editions Non Lieu,2009.
69 B. Lory, "La ville balkanissime: Bitola 1800-1918", yaymlanmam profesrlk tezi (Habililation i diriger des recherches), Paris-Universite Pantheon-Sorbonne, 2009.
70 Noemi Levy, L'ordre pblic dans la capitale ottomane: Istabll 1879-1909, F. Georgeon (danman),
Yaymlanmarn Doktora Tezi, EHESS-Paris, 2010. N. Levy'nin Tophane rneiyle kamu dzeni sorununu mahalle leinde de ele ald almas, kent tarihi erevesinin snrlann aarak kamu dzenini salayan kouk kuvvetlerinin (beki, polis vs.) tarihine de eiliyor. N. Levy'nin dorudan 19. yz;
yl sonu ve 20. yzyl banda, Osmanl'da kamu dzeni ve polis tekilat ile ilgili almalan iin bkz.
"Modalites et enjeux de la eireulation des savoirs policiers: un modele franais pour la poliee ottomane?", Revile dHistoire des Sciences,Haines, n. 19,2008, s. 11-27; "Une institution en formation: la
poliee ottomane il I'epoque d'Abdlharnid II", EJTS, n. 8,2008 ("Une institution en formation: la poliee ottomane il l'epoque d'Abdlharnid ll", EJTS, n. 8, 2008 (http://ejts.revues.orglindex2463.html); "Savoirs et savoir-fai~e dans la poliee ottomane", V. Milliot (der.), Etre policier. Metiers de police eli Ero- ol>

320

TALD, S(IS), 2010, B. Onaran

Kahve ve Kahvehane

zellikle 19. yzylda, Fransa'da yaymlanan oryantalist seyahatnamelerde ve do

rudan kahvenin tarihi zerine olan kitaplarda genelolarak Dou, zelolarak Osmanl
ve hatta daha da spesifk olarak stanbul kahvehanelerine daima bir yer ayrldn
gryoruZ. 7l Ayn dnemde gravrIerin ve yzyl sonundan itibaren kartpostallann
nemli kIielerinden birinin de kahvehane olduunu, hatta kahvehanenin Dou imaji
nn gl objelerinden biri olarak yerIetiini syleyebiliriz. 1980'lerden itibaren
Fransz Osmanl tarihi aImalannda kahvehanelere ynelen ilgi ise byk oranda
oryantalistlerden kalan bu mirasn yeniden kefne deil, kamusal alan ve kamuoyu
kavramlarmn, ayn dnemlerde siyasette ve sosyal bilimlerde yaygn bir kavramsal
ereve haline gelmesine baldr.n Bu anlamda, kahvehane aImalan Fransz OsmanI tarihiliinin dnya, Avrupa ve Osmanl tarihiliindeki gelimeleri yakndan
takip ettii bir alandr. Eer bu konudaki Franszca literatrn farkn tanmlamak gerekirse, kahvehane temasnn yeniden ilgi oda haline gelmesine vesile olan kuramsal
tartmann, Franszca literatrde, Anglosakson literatrde olduu kadar n planda
olmadn ve Fransz okulunun almalannn sz konusu kuramsal ilgiyi yadsmaks
zn, kahvenin ve kahvehanelerin gndelik hayat pratiindeki yerine, kahve ktrnn
etnografk analizine ve kahve ekonomisine grece daha fazla ncelik verdiini sylemek mmkn. Bu konuda aIm olan aratrmaclar arasnda Andre Raymond,
Brigitte Marino, Franois Georgeon, Michel Tuchschere, Helene Desmet-Gregoire ve
Jean-Claude David'in isimlerini not edebiliriz.7] ecekle kamusallk ve sosyallik temape (XVIW-XX' siecles), Rennes: Presses Universitaires de Rennes, 2008; "La police ottomane au toumant
des XIX' et XX, siecles: les memoires d'un comraissaire d'Izmir", RHMC, n. 54-2, 2007, s. 140-160. Editrln stlendii ve Trke yaymlanm iki kollektif kitap iin bkz. N. Levy ve A. Toumarkine (der.),
Osmanl'da Asayi, SII ve Ceza (18.-20. JY.), stanbul: Tarih Vakf, 2008; N. Uvy, A. Tournarkine ve
N. zbek (der.), Asayi: Trk ve Fransz TarihyaZlIIlarma apraz Baklar, stanbul: Tarih Vakf, 2010.
7 i Mesela bkz. C. De Me1"Y" "Le caje, poeme: accompagne de dOCl11lelS hisoriqes sr le caje, sr son origine, sr son commerce, el sr les peples d'Orielll, qifo specialemesage diL cajL.", Paris: Jacques Ledoyen, 1837; Theophile Gautier, Consalllinople, Paris: Michel Levy Freres, 1865 (zellikle bkz. s.
100-109); Henri Welter, Essai sr l'hisoire diL caje, Paris: C. Reinwald, 1868 (zellikle bkz. s. 113-163).
72

Osmanl

kahvehaneleriyle ilgili tarih almalannn genel seyri zerine bir deerlendirme iin bkz. Abmet Yaar "Osmanl ehir Mekfulan: Kahvehane literatr", Trkiye Aratrmalar Lieralr Dergisi, c.
3-6,2005, s. 237-256.

73 A. Raymond, "Les problemes du cafe en Egypte au XVIIle siecle", Le Caje en Medilerranee: hisoire, alllhropologie, economie 18'-20' siecle: acles de la able ronde, Aix-en-Provence: IRM-GIS, i 98 i, s.31-7 i;
a.mlf., "Le cafe du Yemen et I'Egypte (XVII'-XVIIL' siecles)", Chroniqes yemenies, 1995, s. 16-25; H.
Desmet-Gregoire, Les Objels diL caje: dans les societes diL Proche-Orie el de la Medilerranee, Paris:
CNRS, 1989; a.mlf., (der.), Conlriblions a Iheme dil el des cajes dans les societes dil ProCe-Oriellll
Inslill de recherches el d'ell/des sr le monde arabe el mslman, Aix-en-Provence: CNRS, 1991; Brigitte Marino, "Les cafes et les cafetiers de Damas", REMMM, n. 75-76,1995, s. 275-294; F. Georgeon,
"Revisiter les cafes d'Orient", Conjlences Medierranee, n. 22, 1997, s. 169-180; F. Georgeon ve H.
Desmet-Gregoire (der) Cajes d'Orielll revisites, Paris: CNRS, 1997 [Trkesi iin bkz. Doda Kahve ve
Kahvehaneler, E. zdoan ve M. Atik (ev.), stanbul: YKY, i 9981; Michel Tuchscherer, Le caje avan
l'ere des plaalions coloniales: espaces, reseaL~, sociees (XV-XV' siecle), Kahire: IFAO, 2001. Yukanda not edilen kollektif eserlerde yaymlanm Osmanl corafyasn ilgilendiren baz makaleleri aynca vurgulayalm: Michel Tuscherer, "Cafe et cafes dans I'Egypte ottomane", H. Desmet-Gregoire (der.),
Conlriblions a heme diL el des cajes, Aix-en-Provence, i 99 i; a.mlf., "Les cafes dans i 'Egypte ottomane (XVI'-XVII' siecles)", Cajes d'Orielll revisites, Paris: CNRS, 1997, s. 91-1 12; F. Gerogeon "Les cafes."

Fransz Osmanl Tarihi almalan Hakknda Bir Deerlendirme

lann

321

biraraya getiren kahvehane literatrnden bahsederken, Franois Georgeon'un

iki tketimiyle ilgili bir makalesini de bu balamda not ed:biliriz.74

Osmanl'da alkoll

.....~

Diplomasi, Kiiliiirel ve Ekonomik likiler

Doudan Batya doru corafi

bir k3.tegorizasyonla

..

~ :..:' '.::jf, ";

Fransz

okulunun bu alanda ele

alnabilecek aImalann snflandnnaya alrsak, O~manl 'nn dousuyla ilikileri

alannda,

Safeviler bahsinde J-L. Bacque-Grammont'nun ve Adle Chahryar'n 19781982 yllar arasnda yaymlanan makalelerinden oluan kitab Les ortomans, les
Safavides et la Georgie, 1514-1524 (stanbul: Isis, 1991); J-L. Bacque-Grammont'nun
Les Ottomans, les Safavides et lers voisins: conn-ibution ii l'listoire des relations /lter
nationales dans l'Orient islamiqe de 1514 ii 1524 (stanbul: NederIands Historisch-Archaelogish Institut, 1987) balkl kitab ve 16. yzyln ilk yansnda SafeV. OsmanI ilikilerine odaklanan makaleleri75 ve Jean Auben'in i. Selim'in dou politikas
zerine olan makalesF6 not edilebilir. Memlkler ve Msr tarafna baktmzda, yine
J.-L. Bacque-Grammont'nun Anne Kroell ile beraber hazrladklar 16. yzyl banda
Kzl Deniz'de Memluk, Osmanl ve Portekiz karlamasna dair Portekiz, Venedik,
Osmanl ve Arap kaynaklarn kullanarak yazdklan kitab;77 Jeaun Aubin'in 1510-1512
Msr krizini,Venedik, Fransa ve Osmanl aksnda ele ald makalesi78 ve Benjamin
LelIouch'un, Msr'da Osmanl hakimiyetinin kuruluu ve iktidannn merulatrlmas
srecine, Msr'n bu srete geirdii deiimlerin tarihine ve tarihyazmna (zellikle
il Istanbul il la lin de I'Empire ottoman", Cajes d'Orielll revisites, Paris: CNRS, 1997, s. 39-78; M.Anastassiadou, "Les cafes il Salonique sous les demiers ottomans", Les caft!s d'Orielll revisites, Paris: CNRS,
1997, s. 79-90; Jean-Claude David, "Les cafes il Alep au temps des Ottomans enlre le souk et le quartier", Cajes d'Orielll revisites iinde, Paris, CNRS, 1997, s. 113-126; Randi Deguilhem, "Les cafes il Damas (XIX'-XX' siecles)", Caft!s d'Orielll revisies, Paris: CNRS, 1997, s. 127-139.
74 F. Georgeon, "Ottomans and Drinkers: The Consumption of Wine and Alcohol in Istanbul in the Nineteenth Century", E. Rogan(der.), The Shifting Bomdaries oj Marginality in he Modem Middle Easl,
Londra: I.B. Tauris, 2002, s. 9-31 [makalenin Franszca bir versiyonu da yazann makalelerinden oluan kitabnda yer almaktadr: "Ottomans et buveurs. La consommation de vin et d'a1cool il Istanbul au
XIX' sieCe", SOIlS le signe des rijormes. Elal el societe, de l'Empire ooman i la Trqie kemalise
(1789-1939), stanbul: Isis, 2009]. Kahvehane konusu zerinde en ok alanlar arasnda sayabilecei
miz iki Fransz aratnnac, Helene-Desmet Gregoire ve Franois Georgeon'un Sylvie Gangloff ile beraber hazrladklan, Osmanl'dan gnmz Trkiyesi'ne uzanan bir zaman diliminde alkoll iecekler zerine, henz yaymlanman bir almalan olduunu da not edelim: L'alcool en Trqie: praliqes el
represenalions diL boire (geici balk).
75 J .-L. Bacque-Grammont, "Etudes osmano-safavides, i. Notes sur le blocus du commerce iranien par Selim
ler", Trcica, c. 6,1975, s. 68-88; "L'apogee de I'Empire ottoman: les evenemenis (1512-1606)", Hisloire de l'Empire ooman iinde, R. Mantran (der.), Paris: Fayard, 1989, zellikle bkz. s. 143-145; "Etudes turco-safavides, XVI. Quinze letires d'Uzun Sleymfu Paa, Beylerbey du Diyiir Bekir (1533-1534)",
Anaolia ModernaIYeni Anadol I, 1991,5. 137-227; "Les Ottomans et les Safavides dans la premiere
moitie du XVI' siecle," La Shi'a nell'impero Otlomano, Roma: Accademia Nazionale dei Lincei, 1993, s.
7-24; "The Eastem Policy of Sleyman the Magnificent 1520-1533", H. nalcik ve C. Kafadar (der.), S'
leyman he Second and His TIme, stanbul, 1993, s. 219-228.
76 J.Aubin, "La politique orientale de Selim ler", Ilineraires d'Orienl. Hommages i:Clade Cahen iinde, R.
Curiel ve R. Gyselen (der.), Bures-sur-Yvette, 1994, s. 197-215.
77 J .-L. Bacque-Grammont ve A. Kroell, Mamloks, Ollomans el Porgais en Mer Roge. L'affaire de Djedda eni517 (Supplement aux Annales Islamologiques, n. 12, Kahire, 1988)
78 J. Aubin, "La crise egyptienne de 1510-1512: Venise, Louis XII et le Sultan", Moyen
dien, n. 6,1989, s. 123-150.

Orien

el Ocean In-

322

TALD, 8(15),

2010, B. Onaran

Abdssamed Diyarbekri zerinden) odaklanan kitabyla Msr'n fethi ana temas etrafndaki dier makaleleri balca almalar arasnda saylabilir.79 16. yzylOsmanl
Safevi ve Memluk ilikilerinden babsederken, Basra Krfezi ve Kzl' Deniz'de aktif
olan Portekiz'le ilikiler hakkndaki yaylanlara da deinelim. Yukarda deindiklerimi
zin (zellikle l.-L. Bacque-Grarnmont ve Anne Kroell'in kitabnn) haricinde, aslolarak
Portekiz tarihi zerine alan Dejanirab Couto'nun Osmanl'y grece daba ok odana
alan makalelerini 80 ve Gilles Veinstein'n, Portekiz mparatorluu'nu merkezine alan
L'Empire portl/gais face al/x attres empires: XV/'-XIX' siikle balkl kollektif kitapta
yazd 16. yzylda Osmanl-Portekiz ilikileri hakkndaki blm 8' not edebiliriz.
Kuzeye ve Karadeniz corafyasna baktmzda, Krm ve Tatar hanlklarna, Don
ve Volga Kazaklarna, dorudan ve dolayl olarak Rusya ve Lehistan-Litvanya ile iliki
lere dair -arlkl olarak 16.-18. yzyl aras- eyh amil vakasna gsterilen ilgiyle
Kafkaslar'a ve 19. yzyla uzanan geni bibliyografyann hatr saylr bir ksmn 1960
ve 1970'lerde zellikle Alexandre Benningsen, Chantal Lemercier-Quelquejay82 ve
79 B. Lellouch, Les OtlOmals eLi Egypte. HislOriels et coqfralltsa XVi' siec/e, Paris: Peeters, 2006; "Ihn
Zunbul, un Egyptien face ii I'universalisme ottoman (seizierne sieCe)", Studia Islamica, n. 79, 1994, s.
143-155; "Le douzieme gz' perdu des Bada'i' al-zhzir d'Ibn Iyas ii la lumiere d'une chronique turque
d'Egypte", Arabica, Il. 45, 1998, s. 88-103; "Une communaute face ii ses origines: les Turcs ottomans en
Egypte au XVI' sieCe", Valer et distalice. Idemifes et societtfs eli Egypte iide, C. Decobert (der.), Paris:
Maisonneuve & Larose, 2000, s. 93-103; "Puissance etjustice retenue du sultan ottoman. Les massacres
sur tes fronts iranien et egyptien (l514-1517)",Le Massacre, objet d'histoire, David EI Kenz (der.), Paris:
Gallimard, 2005, s. 171-182,452-457; "1517: Prise du Caire par les Ottomans", P. Boucheron (der.), Hisoire dmode a XV siec/e, Paris: Fayard, 2009, p. 443-446.
80 D. Couto, "Juifs et nouveaux-chretiens portugais entre Anvers, I'Empire ottoman et !'Inde", A. Servantie
(der.), L'Empire ortoma das l'Erope de la Reaissace, Presses Universitaires de Louvain, 2005, s.
339-352; a.mlf., "L'espionnage portugais dans I'empire ottoman", Lo decoverte,le Portgal et l'Erope,
Paris: Fundaao Calouste Gulbenkian, 1988, s. 243-267.
81 G. Veinstein, "Portugais et ottomans au XVI' sieCe", L'Empire portugais face aux autres empires:
XVIe-XIXe sieCe, Francisco Bethencourt ve Luiz Felipe De Alencastro (der.), Paris: Maisonneuve & Larose, 2008, s. 121-136.
82 ki aratrmacnn beraber yazdklar ok sayda makale olduu iin, ikisinin almalarn bir arada, kronolojik bir dzende not ediyorum: A. Bennigsen, "Un mouvement populaire au Caucase au
XVIIIe siecle", Caliers du monde russe et sovietique, n. 5-2, 1964, s. 159-205; Ch. LemercierQuelaejay, "Un document inedit sut la campagne de Pierre le Grand au Caucase", Cahiers dmon
de rt/sse et sovieriqe, n. 6-1,1965 s. 139-142; a.mlf., "La Russie, la France et la Turquie il la veille de la campagne de Russie", Calziers dmonde rsse et sovieriqe, n. 6-2, 1965, s. 240-244;
a.mlf., "Les Kalmuks de la Volga entre l'Empire russe et l'Empire ottoman sous le regne de Pierre le Grand", Calziers dil monde rt/sse et sovitftiqe, n. 7-1,1966, s. 63-76; A. Benningsen, "Un
temoignage franais sur Charnil et les guerres du Caucase", Caliers du monde russe et sovietique,
n. 7-3,1966, s. 311-322; a.mlf., "L'expedition turque contre Astraklan", Caliers du monde russe et
sovietique, n. 8-3, 1967, s.427-446; Ch. Lemercier-Quelaejay, "Un condottiere Iithuanien du XVi'
sieCe; le prince Dirnitrij Visneveckij et I'origine de la See Zaporogue d'apres les Archives ottomanes", Calziers dmonde rsse et sovietiqe, n. 10-2, 1969, s. 258-279; a.mlf., "Les relations entre
la Porte ottoman et les Cosaques Zaporoques au milieu du xvn' siecle. Une lettre inedite de Bohdan Hmelnickij au Padichah ottoman", Calziers dil monde sovietiqe, n. 11-3, 1970, s. i 10-117; Ch.
Lemercier-Quelaejay ve A. Benningsen, "Les marchands de la cour ottomane et le commerce de la
fourrure moscovite dans la seconde moitie du XVI' sieCe", Calziers dmode sovietiqe, n. 11-3,
1970, s. 363-390; Ch. Lemercier-Quelaejay, "Les kbnats de Kazan et de Crimee face ii la Moscovie en 1521, d'apres un document inedit des archives u Musee du Palasi de Topkap", Calziers dil
monde rt/sse et sovietiqe, n. 12-4, 1971, s. 480-490; Ch. Lemercier-Quelaejay ve A. Benningsen, ...

Fransz Osmanl Tarihi almalar Hakknda Bir Deerlendirme

323

Dilek Desaive'in83 yazd belge arlkl makaleler ve bu aratnnacnn Pertev Naili Boratav84 ile beraber hazrladklar Le Kizanat de erimee dans les arclzives du misee
du palais de Topkapi (Paris: EHESS, 1978) balkl kitap oluturuyor. Bu bibliy$afyaya ek olarak Gilles Veinstein'n Krm,ss Don ve Volga Kazaklar,s6 16. y~lde-LOs';.
manl'nn Lehistan-Litvanya ve Moskova :ile ilikileri s7 ve 18. yzyl banda Krm'da
"Le khanat de Crimee au debut du XVI' siecle: De la tradition mongole l la suzeminete ottomane", Caliers dmonde russe et sovitftiqe, n. 13-3, 1972, s. 321-337; Ch. Lemercier-Quelaejay,
"Les expeditions de Devlet Oiray contre Moscou en 1571 et 1521, d'apres les documents des artchives ottomans", Calziers dmonde rsse et sovitftiqe, n. 13-4, 1972, s. 555-559; Ch. LemercierQuelaejay ve A. Benningsen, "La Moscovie, I'Empire ottoman et la crise successorale de 15771588 dans le khanat de Crimee", Caliers dmonde russe et sovietiqe, n. 14-4, 1973, s. 453-487;
Ch. Lemercier-Quelaejay ve Alexandre Benningsen, "La grande horde Nogay et le probleme des
communications entre I'Empire ottoman et I'Asie central en 1552-1566", Trcica, c. 8/2, 1976, s.
203-206; Ch. Lemercier-Quelaejay, "La structure sociale, politique et religieuse du eaucase du
Nord au XVI' siecle", Cahiers dmonde russe et sovietiqe, n. 25-2,3,1984, s. 125-148.
83 D. Desaive, "Le khanat de Crimee et les eampagnes militaires de i 'Empire ottoman: Fin du XVII'-debut du
XVllJ' siecle, 1687-1736", Cahiers diL mode sovitftiqe, n' IL-I, 1970, s. 110-117 (zalp Gkbilgin ile
beraber); "Le khanat de Crimee dans les Archives ottomanes, Correspondances entre khans de Crimee e
padichahs ottomans dans les registres des ame-i hiimayin", Cahier diL monde rsse et sovietiqe, c. 13-4,
197'1, s. 560-583; "Deux inventaires d'archives ottomanes et leur contribution il I'histoire de la Crimee",
Ca/iers dmode russe et sovietiqe, n' 15-3,1974, s. 415-421.
84 Pertev Boratav'n Osmanl arivlerinde eyh amil'le ilgili bir dosya hakknda yazd ve belge evirilerini ieren makalesi iin bkz. P. Boraav, "La Russie dans les archives ottomanes un dossier ottoman sur
l'lmam Chamil", Ca/iers dil Mode Rsse et Sovietiqe, n' 10/3-4, 1969, s. 524-535.
85 G. Veinstein, "Missionnaires jesuites et agents franais en Crimee au debut du XVIII' siecle", Cahier diL
/llDnde rsse et sovitftiqe, c. 10/3-4, 1969, s.414-458; "Les Tattars de Crimee et la seconde election de
Stanislas Leszcynski", Cahier dmode russe et sovitftiqe, c. 1111, 1970, s.14-92; "La revalte des mirza tatars contre le Khan, 1724-1725", Cahier dmonde russe et sovietiqe, c. 12/3,1971, s.327-338; G.
Veinstein ve A. Benningsen, "La grande Horde-Nogay et le commerce des steppes pontiques (fin XV'
siecle-1560)", Tiiriye'i Sosyal ve Ekoomik Tarili (1071-1920) iinde, 1980, s.49-63; "La population du Sud de la Crimee au debut de la domination ottomane", Memorial mer Litfi Barka, R. Mantran (der.), Paris: A. Maisonneuve, 1980, s. 227-249; "From the Italians to the Ottomans: The Case of the
Northern Black Sea Coast in the Sixteenth Century", Mediterraean Historical Review, n' 1-2,1986,
s. 221-237. Aynca M. Berindei ile yazd makaleler iin bkz. "Reglements de Sleyman ler concernant le !ivil' de Kefe", Cahier dmode russe et sovitftiqe, c. 16/1,1975, s. 57-104; "La Tana-Azaq, de
la presence italienne il l'emprise ottomane", Trcica, c. 8/2,1976, s. i 10-201; "La presence ottomane au
sud de la Crimee et en mer d'Azov dans la premiere moitie du XVI' siecle ", Cahier dil monde russe et
sovitftiqe, c. 20-3,4,1979, s. 389-465.
86 G. Veinstein, "L'occupation ottomane d'Oeakov et le probleme de la frontiere !ithuano-tatare (15381542)", Ch. Lemercier-Quelquejay, G. Veinstein ve E.S. Wimbush (der.), Passe turco-tatar, presellt
sovitftiqe, Melages el'homer d'Alexandre Beliniilgseli, Paris: Peeters ve EHESS, 1986, s. 221-237;
"Prelude au probleme cosaque il travers les registres de dommages ottomans des annees 1545-1555", Calier dil mode russe et sovietiqe, n. 30/3-4,1989, s. 329-362; "Elevage et pillages au nord de la mer Noire au milieu du XVle sieCe", V. Milletleraras, Tiirkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kogresi, Tebliler,An
kara, TTK, 1990, s. 849-857.
87 G. Veinstein, "Marchands ottomans en Pologne-Lituanie et en Moscovie sous le regne de Soliman le .
Magnifique", Ca/iers diL mode russe: Rssie, Empire rsse, Union sovitftiqe, Etats indepedallts, n.
35, 1994, s. 713-738; "Une lettre de Selim II au roi de Pologne Sigismond-Auguste sur la campagne
d'Astrakhan de 1569", Wieer Zeitsclzriftfiir die Kde des Morgelades, n. 82,1992, s. 397-420. Bu iki
makaleyle, yukarda not ettiimiz makalelerin bir ksm G. Veinstein' n 20 Lo yl iinde yaymlanan ve
makalelerinin derlemesinden oluan kitabnda yeniden yaymlanmtr, bkz. Alltoportrait dil stan ortoma eli conqerallt, stanbul: Isis, 2010.

324

TALD, 8(IS), 2010, B. Onaran

Cizvit misyonerlerinin ve Fransz grevlilerinin faaliyetleri 88 zerine olan makalelerini;

Faruk Bilici'nin 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren Fransa'nn Karadeniz'deki faaliyetleri ve politikas zerine olan kitabn (ve makalelerini)89 ve Karadeniz'de Osmanl
Rus mcadelesini ele alan iki almasn90 not edebiliriz. Romanya ve Moldovya co
rafyasna doru baktmzda ise, bibliyografyann yine nenli lde belge arlkl
almalardan olutuunu gryoruz: Nicoara Beldiceanu91 ve Matei Cazacu'nun 92
1960-1980 aras dnemde yaymladklar 15. ve 16. yzyla odaklanan makaleler;
Mihnea Berindei ve Gilles Veinstein'n beraber hazrladklar, ikinci blm tamamen
belgelere ayrlm olan Kanuni idaresindeki Rumen corafyasn ele alan L'empire attaman et les Pays romains, 1544-1545 (paris, EHESS, 1987) balkl alma; Rumen
tarihi Mihai Maxim'in 1972-1993 arasnda Franszca ve ngilizce olarak yaynlad
almalarndan oluan L'Empire attaman a nard dil Dambe et l'autoamie des
Principautes Ramaines au XVe siecfe. Etlides et dacments (stanbul: Isis, 1999) ba
lkl kitap ve M.-M. Alexandrescu-Dersca Bulgaru'nun tamam Franszca olan makalelerinden oluan kitab Seldjaukides, Ottamas et ['espace Raumai (stanbul: Isis,
2006). Osmanl ve Karadeniz konusundaki Franszca bibliyografyada son olarak 16.
yzyldan itibaren geni Karadeniz corafyasn ele alan 40 kadar makaleden oluan,
Faruk Bilici, Ionel Candea ve Anca Popescu'nun editrln yapt kollektif kitab
not edebiliriz.93
88 G. Veinstein, "Missionnaires jesuites et agents franais en Crimee au debut du XVIII' siecle", Ca1iers du
monde russe et soviflique, n. 10/3-4, 1969, s. 414-458.
89 F. Bilici, La poliiquefranaise enmer Noire (1747-1789): vicissitudes d'lI1le implantalion, stanbul: Isis,
1992; a.nlf. "Tentatives d'implantation franaise en mer Noire au XVIII' siecle", Acles du congres inemational sur la mer Noire, Samsun, 1990, s. 681-693; "La France et la mer Noire sous le Consulat et
l'Empire: 'la porte du harem ouverte''', Medierranee, Mo)'en-Orien: delLT siecles de relalions internaionales, recherches enhommages il Jacques Thobie iinde, W. Arbid, S. Janal, J.-D Mizrahi ve S. Saul
(der.), Paris: L'Harmaltan, 2003, s. 55-92; "XIX. Yzyln Banda Trabzon'daki Fransz Konsolosluu:
Paris' in Asya Kaps", Uluslararas Karadeniz ncelemeleri Dergisi, n. 3, 2007, s. 35-47.
90 F. Bilici, "Navigation et commerce en mer Noire pendant la guerre olto-mano-russe de 1787-1792: les navires oltomans saisis par les Russes",AnalOlia ModernaIYeni Anadolu 111,1992, s. 261-277; "XVIII. Yzylda Karadeniz'de Osmanl-Rus Mcadelesi", Z. Arkan ve L. Sancar (der.), Tiirk Denizcilik Tarihi, c. 2,
stanbul: Deniz Basmevi, 2009, s. 27-37.
91 N. Beldiceanu, "Une source ottomane relative ala campagne de Suleyman le Legislateur contre la Moldavie (1538)",Acta hislOrica, n. I, Roma, 1959, s. 39-55 (G. Zerva ile beraber); "Actes du regne de Selim i
concemant quelques echelles danubienne de Valachie, de Bulgarie et de Dobruja", Siidost-Forschgen,
n. 23, 1964, s. 91-115 (I. Beldicieanu-Steinherr ile beraber); "Kilia et Cetatea Alba a travers les documents
ottomans", Revue des erudes islaiques, n. 36-2,1968,215-262; "La Moldovie oltomane a la fin du XV'
siecle", Revue des eludes islamiques, n. 37-2,1969,239-266; "Recherches sur les Oltomans et la Moldavie ponto-danubienne entre 1484 et 1520", Bulletin oj he School ojOriental and African Sdies, n. 45-1,
1982, s. 48-66 (M. Cazacu ve J.-L. Bacque-Granmont ile beraber).
92 M. Cazacu, "La Valachie et la bataille de Kossovo (1448)", Revue des eludes sud-es europeees, n. 9,
1971, s. 131-139; "L'Impact oltoman sur les pays roumains et ses incidences monetaires (1452-1504)",
Revue roumaine d'histoire, n. 12, 1973, s. 159-192; "Un siege inconnu de Constantinople par les Turcs
et la bataille de Kilia (1448)", Journal des Savallts, Paris, 1978, s.197-21o (Petre S. Nasturel ile beraber); "Les Ottomans sur le Bas-Danube au XV' siecle. Quelques precisions", Siidos-Forsclugen, n. 41,
1982, s. 27-41.
93 F. Bilici, I. Candea ve A. Popescu (der.), EnjelLT poliliques, economiques elmiliaires enmer Noire (XIVXXI' siecles) , eludes il la lIlemoire de Mihail Guboglu, Bra"ila: Musee de BraIla-Editions Istros, 2007.

Fransz Osmanl Tarihi almalan Hakknda Bir Deerlendirme

325

Genelolarak Avrupa ile ilikiler temasna baktmzda son dnemdeki siyasi geli
melerin genelde Avrupa-slam ve zelde Avrupa-Osmanl ilikileri tarihi konusundaki
yaynlarn artna katkda bulunduunu gryoruz. Bu etkiyle ortaya ~a~t'gncel
siyasal tartmay merkezine alan ve b~k kamu iin yazlan kitaplara but~da~itr
meyeceiz. Ancak bu etki nitelikli akadeinik almalarn saysnda da arta neden oluyor. Bu erevede yukarda iinden baz makaleleri not ettiimiz ve giri blmnde
Trkiye'nin Avrupa Birlii'ne adayl meselesine deinilen L'Empire attoman dans
l'Erope de la Renaissance [A. Servantie (der.), Presses Universitaires de Louvain,
2005] balkl almaya ve Gilles Veinstein'n Henry Laurens ve John Victor Tolan ile
beraber hazrladklar L'Eurape et l'islam, qinze siecfe d'listarie (Paris: Odile Jacob,
2009) balkl kitaba ve bu kitabn iinde Gilles Veinstein'n yazd "L'Europe et le
grand Turc" balkl blme iaret edebiliriz.
Avrupa haritasna yakndan bakarak devam edersek, Venedik-Osmanl ilikileri
konusunda Michael Lesure,94 Robert Mantran,95 Ircne Melikoff,96 Christiane VillainGandossi,97 Marie F. Viallon,98 Lucette Valensi 99 Stefanos Yerasimos ve Jean-Louis
Bacque-Grammont lllO ve Daniel Panzac'n lOl almalarn; Habsburg-Osmanl ilikileri
94 M. Lesure, Lepallle. La crise de i' Empire Olloman, Paris: Julliard, 1972; "Notes et documents sur les relations veneto-oltomanes, 1570-1573", Trcica, cA, 1972, s. 134-164 ve c. 8,1976, s. 117-156; "Michel Cernovic, 'explorator secretus' a Constantinople (1556-1563)", Trcica, c. 15, 1983, s. 127-154.
95 R. Mantran, "La navigation venitienne et ses concurrenmtes en Mediterranee orientale aux XVll' et XVIII' siecles", Mediterraoe e Oceao 1ndiao, Ai del VI Colloqio Ill1emazionale di Soria Marriltima,
1962, Fodazione Giorgio Cini, Floransa: Leo S. Olschiki, 1970; "Venise, centre d'informations sur les
turcs", H-G. Beck, M. Manoussacas ve A. Pertusi (der.), Venezia, centro di mediazione Ira oriee e eccidee (secoli XV-XV): aspetti e problemi, Floransa: Olschki editore, 1977; "La bataille de Lepante vue
par un chroniqueur oltoman", Cahiers de Lingisliqe, d'Orielllalisme et de slavistiqe, n. 1-2, 1973, s.
183-190; "L'echo de la bataille de Upante 11 Constantinople",A/lIales, c. 28,1973, s. 396-405; "La ba!aille de Lepante vue par un chroniqueur oltoman", Cahiers de Lingisliqe, d'Orieialisme el de slavis- .
tique, n. 1-2, 1973, s. 183-190.
96 I. Melikoff, "Bayezid II et Venise: Cinq Lettres Imperiales (Name-i Humayun) provenant de l'Archivio di
Stato di Venezia", Trcica, c. i, 1969, s. 123-149.
97 C. Vllain-Gandossi, "Contribution a l'etude des relations diplomatiques et commerciales entre Venise et
la Porte Oltomane au xv' siecle", Siidos-Forschgen, c. 26, Mnih, 1967, s. 22-45 ve c. 29,1970, s.
2090-301; "Les attributions du baile de Constantinople dans le fonctionnement des echelles du Levant au
XVI' siecle", Recueils de la Societe Jea Bodin, c. 33/2, 1972, s. 227-244.
98 M. F. Viallon, Veliise ela Pore ottomane, 1453-1566. U siecle de relalion
de Cosanlinople il la mort de Soliman, Paris: Economica, 1995.
99 L. Valensi, Venise ela Sblime Parte. La aissance diL

despoe,

venelO-oltomaes

de la prise

Hachelte: Paris, 1987.

100 S. Yerasimos ve J.-L. Bacque-Grammont, "La residence du baile de Venise a Balkpazan. Essai de localisation", Aaolia ModernalYeni Anadol Vf, 1996, s. I-II; J-L. Bacque-Grarnmont, "A propos de Yunus
Beg, Batercman de Soliman le Magnifique", F. Hitzel (der.),lsanbul eles lages orieales. Paris:
L'Harmaan, 1997, s. 23-39.
101 D. Panzac'n Osmanl'da denizcilik (zellikle deniz ticareti) zerine olan almalannda Venedik kayda deer bir yer igal ediyor. 1800-1820 arasndaki dnemde Akdeniz deniz ticaretinde Kuzey Afrikal '
(Tunus, Cezayir ve Trablus) korsanlan ele ald kitab (Les corsaires barbaresqes. Lafi d'me epopee
1800-1820, Paris: CNRS, 1999; [ngilizce tercmesi iin bkz. Barba/)' Corsairs. The Ed oJa Leged
1800-1820, V. Hobson ve J. E. Hawkes (ev.). Londra-Boston: Brill, 2005]); ardndan, 1680-1830 arasnda Osmanl deniz ticaretinin tekelini elinde tutan Avrupal ticaret gemileri zerine olan kitab (D. Panzac, La caravane.mariie. Marins erOpeelS elmarCads ollomas en Mlfditerranee (1680-1830),
Paris: CNRS, 2004); ve nebaht Sava'nn ardndan yeniden ina ediliinden itibaren Osmanl donan- *

326

TALD, 8(15), 2010, B. Onaran

konusunda J-L. Bacque-Grammont lO2 ve Gilles Veinstein'n lO3 almalannn yan sra
Charles d'Eszlary ve Jean Nouzille'in almalarn;lo. Rodos valyeleri ve 15. ve 16.
yzylda Katolik Avrupa'yla ilikiler konusunda Nicolas Vatin'in almalann; 105 son
dnem Almanya ile ilikiler konusunda Erdal Kaynar'n 1908'e kadar olan dnemde
Jn Trkler ile Almanya arasndaki ilikileri ele alan makalesini lO6 not edebiliriz. Balkanlar'la ilgili olarak ise erken dnem iin ITene Beldiceanu ve Nicoara Beldiceanu'nun
almalarnl;107 19. yzyl ve 20. yzyl banda yeni Balkan devletlerinin oluumu
masnn tarihini (1572-1923) konu alan almasyla (La marine ot/omane: De /'apogee l la chllte de

/'Empire (1572-1923), Paris: CNRS, 2009) Daniel Panzac, ticaretten, bahriyeye Osmanl denizcilii temasna dair bilgi daarcmz bir hayli geniletti. D. Panzac bu kitaplar ncesinde Osmanl'da denizci-

lik ve deniz ticareti zerine birok makale yaymlarnt. Bu makaleler daha sonra kitap olarak da yaym
land, bkz. Commerce et navigation dans /'Empire ot/oman a XVlll' siecle, stanbul: Isis, 1996. Doru

dan Venedik ve Osmanl ')a odaklanan bir almas iin bkz. D. Panzac, "Affrontement maritime et mutations technologiques en mer Egee: l'Empire ottoman et la republique de Venise (1645-1740)", E. Zachariadou (der.), The Kapdan Pasla, his Office and his Domain, Rethymnon, 2002, s. 119-139.
102 J.-L. Bacque-Grannont, "Autour d'une correspondance entre Charles Quint et Ibriihim Pacha", Trcica,
c. 15,1983, s. 231-246; "Une lettre d'Ibriihim Paa a Charles Quint", E. Van Donzel ve J.-L. BacqueGrammont (der.), Comife international d'erudes pre-ottomanes et ot/omanes, Vl'h symposi Cambridge, I"-4'h Jly 1984, stanbul-Paris-Leiden: IFEA ve Editions Divit, 1987, s. 65-88.
103 G. Veinstein, "La politique hongroise du sultan Sleymfu et d'Ibriihm pacha a travers deux lettres de
1534 au roi Sigismond de Pologne", J.-L. Bacque-Grammont, . Ortayl, E. Van Donzel (der.), ClEPO,
Osanl ncesi ve Osmanl Aratnalar Ulslararas Koitesi 7. Sempozyilmil Bildirileri (7- 11 Eyll 1986), Ankara: TTK, 1994, p. 333-380; "Charles Quint et Soliman le Magnilique: le grand deli",
Carlos V. Eropeiso y UniversaUdad. Las escnerarios del lmperio, lll, Sociedad Estatal para la
Comnemoracion de los Centenarios de FeUpe II y Carlo V, Madrid, 2001, s. 519-529.
104 C. d'Eszlary, "Le Khatti Humayoun Turc de 1856 et les lois Hongroises de 1848",Stdia Islamica, n0 18,
1963, p.l15-139; J. Nouzille, Histoire de frontieres: /'Alltriele et /'Empirt! ot/oman, Paris: Berg international, 1991.
105 Nicolas Vatin, Sltan Dje. Un prince ot/oan dans /'Erope dil XV sieele d'apres dew: sorces contemporaines: Vii!a'at- Sultfu Cem, CEuvres de Gil/me Caorsin, Ankara: TTK, 1997; L'ordre de
Saint-Jean-de-Jemsalen, l'Empire ot/oan et la Miditerranee orientale entre les delL": sieges de Rhodes (1480-1522), Louvain-Paris: Peeters, 1994; Rhodes et l'ordre de Saint-Jean-de-Jersalem, Paris:
CNRS, 2000; Nicolas Vatin'in makale derlemelerinden oluan kitab iin bkz. Les Ortomans et l'occident
(XV-XVI' sieeles), stanbul: Isis, 2001. Bu kitaptan sonra yaymlanm konuyla ilaili baz makaleleri iin
bkz. "A. propos de la captivite a Rhodes d'Oru Re's dans les Gazavat- Hayrii-d-dfn Pasa", U. Marazzi (der.), Trcica et islaica. Stdi inemoria di Aldo Gal/ot/a, Napoli: Universita degli studi du Napoli "L'Orientale", 2004, c. II, s. 995-1011; "The Hospitallers at Rhodes and the Ottoman Turks", N. Housley (der.), Cmsading in the Fifteenth Centllry. Message and lnpact, Londres: Palgrave-Macmillan,
2004, s. 148-162 ve 231-235 [Franszca versiyonu iin bkz. "Les Hospitaliers a Rhodes et les Ottonans
1480-1522", A. Servantie (der.), L'Empire ot/oman dans l'Erope de la Renaissance, Presses Universitaires de Louvain, 2005, s. 85-102].
106 E. Kaynar, "Les Jeunes Turcs et I'Allemagne avant 1908", Trcica, c. 38, 2006, s. 281-321.
107 N. Beldiceanu'nun makale derlemelerinden oluan kitab iin bkz. Le monde ot/oman des Balkans, 14021566, Londra: Variorum Reprints, 1976; i Beldiceanu ve Nicoard Beldiceanu'nun beraber yaymladklan
almalar iin bkz. "Quatre actes de Mehmed r concemant les Valaques des Balkans slaves", SiidostForschgen, c. 24, Mnih, 1965,5.103-118; Une mesre ortomane d'origine balkaniqe por les Uqides, le 'abr, Trcica, c. 19,5.225-245; "Documents ottomans en rapport avec l'Europe .du sud-est
(lin du XIV'-debut du XVI' siecle)", Ch. Hannick (der.), Kanzleiwesen nd Kanzleisprachen im stUchen Eropa, Archiv fiir Diplomatik, n. 6, Kln-Viyana, 1999, s.143-169. . Beldiceanu'nun almalan
iin bkz. "La conquete d'Andrinople par les Turcs: la penetration turque en Thrace et la valeur des chroniques ottomanes", Travmx et Memoires. Centre de recherche d'histoire et civilisation byzantines, c. I,
Paris, 1965, s. 439-461; "La prise de Serres et le firrnan de 1372 en faveur du monastere de Saint-Jean- '*

Fransz Osmanl Tarihi almalan Haldanda

Bir Deerlendirme

327

srecinde ise Anne Couderc'in Yunan-Osmanl snrnn oluumunu konu alan yaym
lanmam Doktora tezini,IOB Alexandre Toumarkine'in Balkanlar'dan Anadolu corafya
sna Mslman gn konu alan kitabn ve Kafkas gmenlerini de kapsay~yaym
lanmam Doktora tezini,109 Nathalie Clayer'in Arnavut milliyetiliinin geli~~~ze~ne olan almalarn llO not edebiliriz. :
- -~,
Fransa-Osmanl ilikilerine gelince: bu konu doalolarak Fransz okulu tarafndan
oka allm konular arasnda bulunuyor. Diplomatik ilikilerin geliiminin Fransz
Trkolojisinin oluumunda ve geliimindeki dorudan etkisini gz nnde bulundurursak, bu konudaki almalarn ayn zamanda Fransz Osmanl almalar okulunun tarihini de ilgilendirdiini syleyebiliriz. Frederic Hitzel Fransa'da Osmanl tarihi alma
lannn tarihiyle dorudan ilgili olan drogrnanlar ve Dou Dilleri Okulu CInstitut national des langues orientales) hakknda en ok alma yaymlam olan aratrmaclarn
banda geliyor. F. Hitzel'in almalar arasnda Catherine Boppe-Vigne ile beraber hazrladklar Trke ve Franszca olarak baslan ve Paris'te Dou Dilleri Okulu'nun
kuruluunun 200. yl dnm nedeniyle dzenlenen serginin kitab olan Dil Olanlar
ve Tercmanlar,11I editrln stlendii ve yine okulun 200. yl dnm nedeniyle
dzenlenen kollokyumda sunulan teblilerden oluan [stanbul et les lallgues orientales,1I2 ve dilolanlar, stanbul'daki Franszlar ve dier Avrupallar, Fransz Devrimi'nin stanbul'daki yanklar gibi konu balklar altnda toplayabileceimiz makaleleri sayllabilir. 1I3 Tercmanlar temas erevesinde Gilles Veinstein'n dil olanlaryla

Prodrome", Societas Academica Dacoromana, Acta historica., c. IV, Mnih, 1965,5.13-24; "Le traite de
paix conclu entre Vlatko et Mehmed II", Balcaica.AllIlairede l'lstitut des Etudes Balkaiqes, c. 24,
Belgrad, 1993,5.75-86 (B. Bojovi' ile beraber).
108 A. Couderc, "Etats, nations et territoires dans les Balkans au XIX' Siecle, Frontiere Greco-ottomane", S.
Asdrachas (danman), Yaymlanman Doktora tezi, Universite de Paris I-Pantheon-Sorbonne, 2000.
109 A. Toumarkine, Les migratios des poplations mslmaes balkalliqes eLi AatoUe (1876-1913), stan
bul: Isis, 1995; "Entre Empire ottoman et Etat-nation turc: les immigres musulmans du Caucase et des
Balkans du milieu du XIX' siecle a nos jours", D. C/evaUer (dall/man), Yaymlanmam Doktora tezi,
Universite Paris IV, 2000.
110 N. Clayer, Ax origines diL latioaUsme albaais: La naissace d'llIle natio majoritairemellt msl
mane en Erope, Paris: Karlala, 2007; "Albanian Students of Mekteb-i Mlkiye: Social Networks and
Trends ofThought", E. zdalga (der.), Late Ortoman Society, New York: Routledge Curzon, 2005, s.289339; "Repenser les nationalismes balkaniques. Le cas de la ligure d'Ismail Qemal bey et du nationalisme
albanais", D. Paruseva, G. Val'ev, P. Voillery (deL), Alexandre Exar/ et les rolltes blgares vers i' Erope.
XlX'-debtXX, siecle, Stara Zagora, 2007, s. 122-133. N. Clayer'in tarikatlar ve basn temas altnda not
ettiimiz yaynlannn nemli bir ksm da Arnavut milliyetiliinin geliimiyle ilgilidir.
III C. Boppe-Vigne ve F. Hitzel, Enfants de lage et Drogmas i Dil Olalar ve Terciimalar, stanbul:
YKY, 1995.
112 F. Hitze1 (der.), lstanbl et les

langes

orientales, Paris: L'Harmattan, 1997.

113 F. Hitzel, "Les Jeunes de langue de Pera-Ies-Constantinople", Revile dil Di..: Hitieme Siecle, Paris: PUP,
1996, s. 57-70; "Etienne Henin. Un jacobin a Constantinople (1793-1795)" ,AatoUa ModernalYeiAa
doll, Paris: Maisonneuve, 1991, s. 35-46; "Une voie de penetration des idees revolutionnaires: les militaires franais alstanbul", Melanges offerts l Lais Bazi, Paris, 1992, s. 87-94; "Les echos de la
Revolution franaise a Istanbul", La Revoltionfraaise et l'Alsace, c. 7 (D'une Revolution a l'autre),
Cemay, 1995, 5.145-155; "Les ecoles de mathematiques turques et l'aide franaise (1775-1798)", Histoire economiqe et sociale de /'Empire ottoma et de la Trqie (1326-1960), Leuven-Paris, 1995, p. 813825; "Les interp!etes au service de la propagande",lstanblet les langes orientales, Paris: L'Harmattan,
1997, 5.351-363; "Franois Kauffer (I751?-1801), ingenieur-cartographe franais au service de Selim

'*

328

TALD,

8(15), 2010, B. Onaran

Fransz Osmanl Tarihi almalanHakknda Bir Deerlendirme

329

ilgili makalelerini II4 ve Marie Testa ile Antoine Gautier'nin stanbul'daki drogmanlara,
115
drogman ailelerine, dil olanlan okuluna ve Avrupal diplomatlara odaklanan kitabn

paratorluu'nun son dneminde

ele alan kitab l23 not edilebilir.

da bibliyografyaya eklememiz gerek.

Daha geni bir erevede Fransa-Osmanl arasndaki ilikiler zerine olan alma
lara gelirsek, diplomasi ve kltr alt balnda H1l.mit Batu ve Jean-Louis BacqueGrarnmont'un yayna hazrladklan Cumhuriyet dnemine de uzanan kapsarnl kollektif
kitap L'Empire ottoman, la Republique de Turquie, et la France (stanbul: Isis, 1986);
Jean-Louis Bacque-Grammont, Sinan Kuneralp ve Frederic Hitzel'in hazrlad
Fransz-Osmanl diplomasi tarihi iin temel bavuru kitab niteliindeki almalan
Representants permanellts de la France en Turquie (1536-1991) et de la Turquie en
France (1797-1991) (stanbul: Isis, 1991); yine J.-L. Bacque-Grarnmont'un Franszcaya
tercme ettii ve yayma hazrlad 1572 tarihli Osmanlca Fransa tarihi ve Kanuni
Sultan Seyman'n i. Franois'ya yazd iki mektup;116 yukanda 17. ve 18. yzyllar
da Fransa'nn Karadeniz'deki faaliyetleri ve politikasyla ilgili almalarna iaret ettiimiz Faruk Bilici'nin yine ayn dnemde Fransz-Osmanl ilikilerini ele alan makaleleri ll7 ve Osmanl-Trk historiyografisinde Fransz Devrimi'nin ileniini ele alan aI20
lmas;118 Fransz Devrimi'nin etkilerine odaklanan Robert Mantran,119 Gerard Groc
ve Onllk Jamgocyan'n I2I makaleleri; F. Hitzel'in Napolyon'un Msr seferi arifesinde
Fransz-Osmanl ilikilerini ele alan makalesi l22 ve Jacques Thobie'nin Osmanl m-

Fransa-Osmanl ekonomik ilikilerine gelince, bu konuda en ok yay!Jl yapm

tarihilerden olan E. Eldem'in Fransa'da hazrlad Doktora tezine daY~ii~ki,b
French Trade inlstanbul in the Eighteenth Century (Leiden: Brill, 1999)24 ve devletler
aras ekonomik ilikilerden, ticarete, bankacla uzanan bir alandaki almalann;I25
Jacques Thobie'nin, Osmanl deniz fenerlerini ileten Fransz irketinin Osmanl'da ve
Osmanl corafyasnda ortaya kan yeni devletlerde, 1860-1960 arasndaki varln
inceledii almalan I26 ile 1885'ten i. Dnya Sava balangcna kadar olan dnemde
Fransa' nn Osmanl'daki ekonomik varln ve karlanm analiz ettii almasn 27 ve
Faruk Bilici'nin Trke ve Franszca olarak yaymlanan almas XV. Louis ve
stanbul'u Fetih Tasars (Louis XIV et son projet de conquete d'lstanbul, Ankara: TTK,
2004)'n not edebiliriz.

III", E. Ihsanoglu ve F. Gnergun, The sevemh book ojHistory ojScience sources and researches, stan

123 J. Thobie, Les illterets culturelsfraais dans i' Epire ottoanfinissant i' eseigneelltlai'qe et en partearit, Louvain: Peeters, 2009

bul: Research Centre for Islamic History, Art and Culture, 2000, s. 233-243.
114 G. Veinstein, "Le jeune de langue Dantan avait-il bien traduit?", F. Hitzel (der.), Istanbul et les langues orientales, Paris: L'Harmattan, 1997, s. 319-332; "L'administration ottomane et le probleme des
interpretes", B. Marino, (der.), Etlides sur les villes du Prode-Oriem, )(TII'-XIX' sUxies. Hommage i
Adre Raymond, am, 2001, s. 65-79; "Les privileges du drogrnan de Venise il Alep au debut du XVII'
sieCe", W. Arbid, S. Kanal, J.-D. Mizrahi, S. Saul (der.), Mediterraee, Moyen-Oriellt: dec( sUxles de
relatios intematioales. Rederches eLi I/Ommage i Jacques Thobie, Paris: L'Harmattan, 2003, s. 25-41.
115 Marie Testa ve Antoine Gautier, Drogmans et Diplomates Europees aupres de la Porte ottonae, stanbul: Isis, 2006
,
116 J.-L. Bacque-Grarnmont, La premlere histoire de Frace eLi turc ottoman. Chroique des Padichahs de
Frace, 1572, Paris: L'Harmattan, 1997; "Kanuni Sultan Sleyman'n 1. Franois'ya iki mektubu", R.
Yinan (ev.), Tarih Aratrmalar, c. 78, n. 14, 1963, s. 89-98; "Deux lettres de Soliman Magnifique il
Franois I"", Etudes tlIrques, Actes du XXIX' Cogres btematioaldes orientofistes, 1973.
117 F. Bilici, "XVII. Yzyln kinci Yansnda Trk-Fransz likileri: Gizli Harpten Ak ttifaka", Osmal, c. I, Ankara: Yeni Trkiye, 1999, s.480-492; ULes relations franco-ottomanes au XVII' sieCe:
realisme politique et ideologie de croisade", Turcs et tlIrqueries (XVI'-XVIII' siecles), Paris: Presses de
l'Universite Paris-Sorbonne, 2009, s.37-61.
118 F. Bilici, "La Revolution franaise dans I'historiographie turque, (1789-1927)", CEMOTI, n. 12, 1991,
s.59-69.
119 R. Mantran, "La declaration des droits de l'homrne et les edits sultaniens de 1839 et de 1856", J.-L.
Bacque-Grarnrnont ve E. Eldem (der.), De la Revolutiofraaise i la Turquie d'Atatiirk,la modemisatio pofitique et sociale,les lettres, les scieces et les arts, Actes des Colloques d'lstanbul (10-12 Mai
1989), stanbul: Isis, 1990 s.141-147.
120 G. Groc, ULes Premiers contacts de i 'Empire ottoman avec le message de la Revolution franaise (17891798)", CEMOn, n. 12, 1991, s. 21-46.
121 O. Jamgocyan, "La Revolution franaise vue et vecue de Constantinople (1789-1795)" , Anales historiques de la Revolmio franaise, n. 82, 1990, s. 462-469.
122 F. Hitzel, "Les relations franco-turques il la veille de I'expedition", La canpage d'Egypte,1798-1801,
mythes et reafites,Actes du colloque des 16 et 17 juin 1998, Htel des Invalides, Paris: Editions in Forma, 1998, s .43-57 .

Fransa'nn eitim alanndaki varln

ve

politikasn

Avrupa'dan Osmanl'ya, Osmanl'dan Avrupa'ya giden seyyahlar, esirler, diplomatlar ve ounlukla onlann yazdklan dolaymyla her iki tarafn birbirini nasl grdne
ve algladna dair Franszca aratrmalar da hayli zengin bir kaynaka meydana getiriyorlar. Son 30 yldaki almalar arasnda Gilles Veinstein'n Yirmi Sekiz Mehmet
elebi'nin Fransa Amlar balkl almas;I28 Pierre Pinon'un, mimar Jean-Nicolas

124 E. Eldem, Le commerce fraais d'lstabll au )(TIlII' siecle, Robert Mantran

Universite de Provence, 1989.
125 Makalenin

banda belirttildii gibi,

Ian okulunu

dil ve/veya ulusal

tanmlamak neredeyse inkansz. Edbem

snrlardan

Eldem bu

(danman), Doktora

hareketle bir Osmanl tarihi

zorluun belki

de en nemli

tezi,

alma

kantlann

dan biri. Fransz-Osmanl ekonomik ilikileri bal altnda ele alnabilecek ok sayda Trke ve n
gilizce olarak yaymlannu almas olan E. Eldem'in, burada sadece Franszca yaynlanm not etmekle yetineceiz: Baque lmperiale Ottomane. bvelltaire commete des archives, stanbul: IFEA-Osmanl
Bankas,

1994; "Le comrnerce franais d'Istanbul au XVIII' siecle: d'une presence toleree il une do-

mination imposee", F. M. Crouzet (der.), Le Negoce Illternatioal XIl/'-XX' siecles, Paris: Economica,
1989, s. 181-190; "Negociants franais il Galata (1730-1760)", E. Eldem (der.), Premiere Rencolltre 111-

temationale sur i' Empire Ottoman et la Trqie Moderne, Ilistilt National des Lages et Cil'i1isatiOliS Orientales: Maiso des Sciences de I'Homme, 18-22 janvier 1985. I: Rederches sr la vii/e ottomae: Le cas du qartier de Galata. ll: La vie politiqe, economiqe et socio-clturel/ede i' Empire ottoma i I'epoqe jee-tlIrque, stanbul: Isis, 1991, s. 139-159; "Banque et credit dans l'Empire ottoman (XVI'-XIX' sieCes): Bref aperu historique", J. Thobie ve S. Kanal (der.), Systene bacaire tllrc
et reseau:financiersilltemationaux. Actes de la table ronde d'Istanbul (8 et 9 octobre 1992); Paris:
L'Harmattan, 1995, s. 3-10.
126 J. Thobie, Phares ottomans et emprmts trcs, 1904-1961. Un type de reglemellt intematioal das le
cadre des traites, Paris: Edition Richelieu, 1972; L'Administration generale des phares de I'Empire ottoman et la societe ColIas et Michel: 1860-1960, Paris: L'Harmattan, 2004;
127 J. Thobie, bterets et

iperialismefranais dans I'Epire ottona,

1895-1914, Paris, Sorbonne, 1977.

Bu alma J. Thoie'nin yukanda iaret ettiimiz, Fransa'mn Osmanl'daktrel alandaki politikalann;

ele ald kitabnn bir anlamda birinci cildi olarak deerlendirilebilir.

Yimi Sekiz elebi Mehed EJedi, ambassarer 0110en France SolS la Regece, Paris: La Decouverte, 1981 [Trke birden ok tercmesi mevcut olan
kitabn en son yaymlanan tercmesi iin bkz. lk Osmanh sefiri 28 Mehmet elebi'ni Fransa amlar
"kafirlerin cemeti", M. A. Erginz (ev.), stanbul: Ark Kitaplan, 2002].

128 G. Veinstein, Le Paradis des Infideles: relation de

ma

330

TALD, 8(15), 2010, B. Onaran

Huyot'nun (i 817-1820) seyahatnamesi zerine yazd makale; 129 Stefanos Yerasimos 'un Doktora tezine dayanan Les voyageurs dans t'Empire oUoman (Xv-XV'
siectes) balkl kitab ve hem Osmanl'daki Avrupallar hem de Avrupa'daki Osmanllar
zerine olan almalar;130 Frederic HitzeI'in arlkl olarak Osmanl diplomatlarmn
ve esirlerinin (b~ta Temevarl Osman Aa olmak zere 13l ) anlar zerinden yapt
almalar; 132 Elsabetta Borromeo'nun 1600-1644 arasnda Osmanl'daki Batl seyyahlar zerine olan kitab;133 Alexandra Merle'in 16. ve 17. yzyl Fransz ve spanyol
corafya ve seyahamame literatrnde Trk-Osmanl imajn ve bu imajn onu yaratanlar iin nasl bir ayna grevi grdn tartan kitab l34 not edilebilir. Fransa'da TrkOsmanl imajna dair iki almay da yine bu balamda hatrlatabiliriz: Orhan Kololu'nun Fransa'da yapt Doktora tezine dayanan 1470-1815 yllar arasnda Fransz
129~. Pinon, "Le voyage d'Orient de l'architecte Jean-Nicolas Huyot (1817-1820) et la decouverte de la rnason

ottornan", Turcica, c. 26,1994, s. 211-240.

130 S. Yerasirnos, "Voyageurs europeens en Palestine ottornane au XVI' siecle (1517-1600): essai de b'brograph'e,
" R evue d'Etudes Palestiniennes, n. ll, 1984, pp. 58-65; Les voyageurs dans /'Empire oti
IomO/I (XV-XV' si~cles), Anka:a: TTK, 1991; "Les voyageurs du XVI''''' siecle en Egypte ot!Omane (l51?-1600), essa de typologe", D'm Oriem /'aurre, c. I, Paris: CNRS, 1991, s. 301-315; "Le turc
en Occdent. La connaissance de la langue turque en Europe: XV'-XVLL' siecles" M D h t (d )
L"
'. d i
' . uc e
er. ,
mscnptlon es angues dans les relations de vayage. Actes du eolloque de decembre 1988 i Fontenay
alL~ Roses, Les Cahiers de Fontenay, n. 65-66, 1992, s. 181-210; (1998), DeIL~ Ottomans i Paris sous le
DireelOire.e: /'Empire, S. Yerasmios (ev., yay. haz.), Paris: Sindbad-Actes Sud, 1998; "Explorateurs de
Les ambassadeurs ottomans en Europe" ' Geneses"
n 35"
1999.
s 65-82'
"Le s voyageurs
la modemte.
.
,
e.t la connassance de la langue turque en Europe", F. Hitzel (der.), Istanbul et les langues oriemales, Pans: L'Harmattan,1997, s.49-65.
131

Teme~~l Osman Aa'nn anlanndan hareketle yaplm ve Franszca olarak yaymlanm bir dier alma n bkz. M.-M. Alexandrescu-Dersca Bulgaru, "La condition des captifs turcs dans l'Empire des
Habsbourg (1688-1689) d'apres les memoires de Osman Aga", Studia et Aeta Orientalia n. VIII 1971
s.125-144.
'
,
,

132 F. Hitzel, "Sefiiretname: les ambassadeurs ottomans rendent compte de leurs sejours en EUrope", Etudes

~:rque: et ottoman'!s, doeumems de tral'ail, nO 4 (Voyageurs et diplomates attomans), 1995, s. 16-24;

Osman Aga, .cap~f ottoman dans I'Empire des Habsbourg ii la fin du XVll' siec1e", F. Hitzel (ev.,
~ay. h~.), Pans: Sndbad-Actes SUd, 1998; "Prisonniers des infideles "Osman Aga, captif ottoman dans
i Empre des Habsbourg ii la fin du XVII' siec1e", Turciea, c. 33, 2001, s. 191-212; Couleurs de la
Paris' ACR Edition
. 'd'quCome .d'Or.. Peintres voyagezrs i la Sublime Pone"
, 200?-; "R'll'
e eXlOns Jun

es et hstonques sur le voyage des Ottomans en terre infidele", A. EI Moudden ve A. Benhadda (der.),
Le Vayage dans le monde arabo-musulman, eehange et modemire, Rabat: Faculte des Lettres 2003
p. 13-34; "Prisonniers des infideles: les captifs ottomans dans I'Empire des Habsbour" (XVII'-~VIII:
siec1es)", W.Arbid, S. Kanal,J.-D. Mizrahi ve S. Saul (der.), Mtfditerranee, Moyen-Ori;nt: del< siecfes
de relations imernationa/es. Reclerehes en hammage i Jacques Thohie, Paris: L'Harmattan, 2003, s.
185-200; "L'Europe occidentale vue par les Ottomans, XVI'-XVIII' siec1es", D'w Orient /'aurre. Ac:.es d,:s tr~isibnesjourntfes de /'Oriem (BordeazL~, 2-4 oelObre 2002), Paris: Peeters, 2005, s. 171-187;
~efaretname: les ambassadeurs ottomans rendent compte de leurs sejours en Europe", Turcs et Turquenes (XVI'-XVIII' siecles), Paris: Presses de l'Universite Paris-Sorbonne, 2009, s. 97-110.
133

~. Barrameo: .Vo!a~eurs occidemazL~ dans /'Empire attoman (/600-1644). !lventaire des rtfeits et
etude
les mowents remarques et les popula/ions rencontre'es (Ro line'l' et Cyei a des,
...sur les. Itmerares,
.
Cnmee) , Pans: Masonneuve & Larose, 2007.

134 A. Merle, Le ":iroir attoman. Une image poli/ique des hommes dans la litterature gtfographique espagnole etfranase (::VI'-XVIL' siecles), Presses de l'Universite de Paris-Sorbonne, 2003. Aynca bkz. Voyage au Levant (i :53). Les Observations de Pierre Belon du Mans, A. Merle (yay.haz.), Paris: Editions
Chandeigne, 200 .

Fransz Osmanl Tarihi almalan Hakknda Bir Deerlendirme

331

basnnda Trkler

konulu kitab Le Turc dans la presse franaise (des DibillS jllSqll'{

1815) (Beyrut: Al-Hayat, 1971) ve Helene Desmet-Gregoire'n 18. yzylda Fransa'daki
gazete haberleri zerinden yazd Fransa'daki Trkler ve Trk imajlar zejne olan
kitab Byl Divan. 135
~ '-.'
'ro

'..,1, ;

ktisat
ktisat tarihinin temel kaynaklar arasnda sayabileceimiz belge tiplerinin giderek
artan bir biimde sosyal tarih kayna olarak kullanlyor olmasndan tr, yukarda
diplomatik, ekonomik ve kltrel ilikiler balnda finans ve ticaret ile ilgili alma
lara, kent ve kentleme bal altnda vakflar, terekeler ve tahrir defterleri zerinden
yaplrm almalara deinmi olduk. Bu balk altnda dorudan Osmanl mali sistemi
ve kurumlar zerine olan almalar not etmekle ve vakf temasyla ilgili bibliyografyaya bir ek yapmakla yetineceiz.
Erken modem dnemde Osmanl toprak rejimi ve zellikle tmar uygulamasn
konu alan Franszca bibliyografyann nemli bir ksrmn 1970'lerin sonundan 1980'lerin
ortasna kadar olan srete i. Beldiceanu-Steinherr, M. Berindei ve G. Veinstein'n
beraber ve ayn ayn yaymladklar ve konuyu eitli veheleriyle ele alan aratrmalar
oluturuyor. 136 Bu tarihten sonra Osmanl toprak rejimi ve vergi sistemiyle ilgili al
malarn saysnda nemli lde bir azalma olduunu syleyebilirz. G. Veinstein'n
iftlik konusundaki literatr ve yaklamlar kapsarnl bir biimde tartt makalesi;137
Nathalie Clayer'in 20. yzyl banda kodra blgesinde tmar sisteminin hala devam
etmekte olduunu gsteren Avusturya-Macaristan konsolosluu raporlarna dayanarak
yazd makalesi;13B Alp Ycel Kaya'nn Tanzimat dneminde iktisadi varln kayda
geirilmesi ve vergilendirilmesiyle ilgili deiimleri, ayn dnemde Fransa'daki uygulamalarla karlatrmal bir biimde ele alan henz yaymlanmam Doktora tezi ve yine
135 H. Desmet-Gregoire, Les divan magique. L'oriellt tIIrc en France au XVIIi' siecle, Paris: L'Harmattan,
1994 (1. bask 1980). Trke tercmesi iin bkz. Bylii Divan. 18. yzyl Fransa 'snda Trkler ve Trk
Dnyas, M. A. Klbay (ev.), stanbul: Eren, 1993.

136

Beldiceanu-Steinherr, M. Berindei ve G. Veinstein, "Attributions de tirnar dans la province de

Trebizonde (fin du XV' siec1e), r', Turcica, c. 811, 1976, s. 279-290; . Beldiceanu-Steinherr, "Regement
ottoman concemant le recensement (premiere rnoitie du XVI' siecle)", Sdost-Forschngen, n. 27, 1978,
s. 1-40; . Beldiceanu-Steinherr, M. Berindei ve G. Veinstein, "Attributions de tirnar dans la province de
Trebizonde (fin du XV' siec1e), II ", Turcica, c. 9/2,1978, p. 279-290;

Beldiceanu-Steinherr, "Loi sur

la transmission du timar (1536)", Turcica, c. ll, 1979, s. 78-102; i. Beldiceanu-Steinherr, M. Berindei ve

G. Veinstein, "La Crimee ottomane et I'institution du 'timar"', Annali dell'lstitulO orientale dl"Napoli,
n. XXIX, Napoli, 1979, s. 523-532; Nicoara Beldiceanu, Le timar dans /'E/at ortama (debur XlV-dehu/
Yzyldan XVi. Yzyla
i. Beldiceanu-Steinherr, "Le timar, soutien
ou limitation du pouvoirT', Lo stato e il po/ere Ilel Rinascimento (Mtflanges Federico Chabod), Annali
della Facolti di Scienze Politiche, 1980-81, Perugia, 1982, s.113-125; Nicoara Beldiceanu, "Timariotes
chretiens en Thessalie (1454-1455)", Sdost-Forschwgen, n. 44,1985, s. 45-81.

XVI' siecle), Wiesbaden: O. Harrassowitz, 1980 (Trke evirisi iin bkz. XlV.
Osmanl Devleti'de Tmar, M.

Ali

Klbay, Ankara,1985);

137 G. Veinstein, "On the iftlik Debate", . Keyder et F. Tabak (der.),

Lodho/ding

and Commercial Ag-

ricultllre in the Middle East, New York, 1991, s. 35-53 [Trke tercmesi iin bkz. "iftlik Tartma
s zerine", Osmanl'da Toprak Miilkiyeti ve Ticari Tanm, Z. Altok (ev.), Tarih Vakf, 1998, s. 35-56].

138 N. Clayer, "Nqte sur la survivance du systeme des timiir dans la region de Shkoder au debut du XX,
siecle", Turcica, c. 19, 1997, s. 423-430.

TALD, 8(15), 2010, B. Onaran

332

arlkl olarak Tanzimat dnemi iktisat politikalarn konu alan makaleleri139 aradan
geen zamanda yaplan almalar arasnda saylabilir.
Son derece geni bir bibliyografyaya salipolan vakflar konusundaki almalarn
bir ksmna, yukarda da belirttildii gibi, zellikle kent ve kentleme bal altnda
deinmitik. Bu konudaki kaynakaya bir ek yapmak gerekirse: Randi Deguilhem'in l40
editrln stlendii ve sadece Osmanl'y deil Akdeniz ve slam dnyasn da kapsayan iki kollektifkitab,141Faruk Bilici'nin editrln stlendii 19. ve 20. yzylda
slam dnyasnda vakfkonusuna odaklanan kollektif almay,142 yine Faruk Bilici'nin
vakf temas etrafnda daha nce yaymlad birok makaleIesini ieren kitabn l43 ve
Musa Sroor'un Kuds'te 1858-1917 arasnda vakflara ait mlkiyetlerin nasl el dei
tirdiini, zel mlkiyet haline getirildiini inceleyen kitabn l44 not edebiliriz.

Yazl

ve Szl Kiiltr

Tarihilik zanaatnn balca malzemesi kukusuz yazl kaynaklar. Sz neredeyse

sadece yazya aktarldnda tarihiler iin ulalabilir bir malzeme oluyor. Bu adan
139 A. Y. Kaya, Politiqe de I'enregistrement de la richesse economiqe: les enqetes fiscales et agricoles de I'Empire ottaman et de la France a milieli dil XIX! siec/e, Yaymlanmam Doktora tezi, Paris: 2005. A. Y. Kaya'nn tezinin sonulannn bir sunumu niteliindeki makalesi iin bkz. "Politique de
i'enregistrement de la richesse economique: opposition et negociation dans I'Empire otloman et en France (1830-1860)", J.-C. Caron, J-N. Luc, F. Chauvaud ve E. Fureix (der.),Entre I'iolence et conciliation, la resoltion des conj/its socio-politiqes en Erope a XIX! siec/e, Presses universitaires de Rennes,
2008. A. Y. Kaya'nn Trke ve ngilizce olarak yaymlanm ok sayda almas mevcut. Biz burada
Franszca makalelerini alntlamalda yetinelim: "Des registres imperiaux aux registres des feux fiscaux:
reflexions sur les registres fiscaux otlomans du xv' au XVIII' sieCe", M. Touzery (der.), De I'estime a
cadastre en ElJ'ope (XV-XVIIL' siec/e) ,Paris: Comite pour I'histoire economique et finaneiere de la France, 2007; "Economie politique des Tanzimat: Les reformes fiscales et les resistances anti-fiscales dans
la region de Bayndr (zmir)", M. Afifi, R. Chih, B. Marino, N. Michel ve 1. Tamdoan (der.), Sociires
rurales ottomanes, Kahire: !FAO, 2005; "Les reformes otlomanes anterieures au Tanzimat: vers un nouveau mode administratf', F. Biliei, 1. Cfudea ve A. Popescu (der.), EnjelL~ politiqes, economiqes et
militaires en mer Noire (XIV-XXle siec/es), etudes l la memoire de Mihail Gbogl, Brala: Musee de
BraIla-Editions Istros, 2007; "Les conciliateurs de I'enquete agricole de 1852: les juges de paix dans
les commissions cantonales de statistique", Annie Antoine and Julian Mischi (der.), Sociabilite et politiqe en milieli rural, Rennes: Presses universitaires de Rennes, 2008; "Les enjeux du cadastre otloman
en Bosnie au XIX' siecle", F. BouriHon ve N. Vivier (der.), Les Systemes cadastrau en France et en E
rope aL~ XIX' et XX' siec/es, Paris: Comite pour I'histoire economique et finaneiere de la France, 2008;
"L'evolution du cadastre otloman au XIX' siecle", C. Gauchon veA. Longhi (der.), The Proceedings of
the Conference Cadastre et Territoire, Chambery: Collection EDYTEM-Ca1iers de Geographie (yaym
lanma aamasnda); "Ion Ionescu de la Brad et le metayage en Thessalie au milieu du XIXe siecle", A.
Antoine (der.), Le metayage en Erope l I'epoqe moderne et contemporaine (15'-20' siec/e), Rennes:
Presses universitaires de Rennes, (yaymlanma aamasnda).
140 R. Deguilhem'in

vakflar konusundaki

birok almasna da1a nce deinmitik bkz. dipnot 45.

141 R. Deguilhem (der.), Le waqf dans I'espace islamiqe. Otil de pOlll'oir socio-politiqe, am-Paris:
IFEAD ve Editions Adrien Maisonneuve, 1995; R. Deguilhem ve A. Henia (der.) Fondations pieses
(waqf) en Mediterranee: enjeu de societe, enjeL~ de pOlll'oir, Kuveyt: Fondation Publique des Awqaf
du KoweH, 2004.
142 F. Biliei (der.), Le waqfdans le monde mslman contemporain (XLX'-XX' siec/es) , stanbul, IFEA, 1994.
143 F. Bilici, Islam officiel, islam parallele: de I'Empire ottaman
siec/es) stanbul: Isis, 2006.

la

Trqie

144 M. Sroor, Fondations pieses en mOlll'ement, am: IFPO-IREMAM, 2010.

contemporaine (XVI'-XX'

Fransz Osmanl Tarihi almalan Hakknda Bir Deerlendirme

333

szelolanla yazl olan arasndaki ilikiyi, geililikleri ve hatta atmay anlamak -en
azndan kullanlan malzemeyi tanmak asndan- tarihyazm iin tartlmaz bir gereklilik. stelik, szkonusu olan okur yazarlk orannn dklyle ma:uf:~Gsmanl
mparatorluu olduunda bu ihtiya daha da kuvvetli bir biimde hissediliY~r. tlico!Js
Vatin' in editrln stlendii, 1995: ylnda yaymlanan REMMM dergisinin zel
says Osmanl-Trk dnyasnda bu ilikiyi anlamaya, szelolann kltr dnyasndaki
anlam zerine dnmeye dorudan ynelen ilk alma olma zelliini tayor. 145
Ariv belgelerinde ve Osmanl idari sisteminde szelolann ilevi ve etkisi (Gilles
Veinstein, Nicolas Vatin, Ik Tamdoan),146 Osmanl toplumunda bilginin ve malumatn aktarlmas srecinde szel kltrn ve aktarmn rol (Franois Deroche, Cem
Behar ve Benjarnin Lellouch)147 ve son dnem Osmanl toplumunda okur yazarlk sorusu (Franois Georgeon, E. Eldem)148 temalarna eilen bu kollektif alma, ayn
zamanda N. Vatin'in ve Edhem Eldem'in yazm olduu mezar talar, zerinden szlyazl kltr ilikisine deinen iki makaleyi de ieriyor. 149 Mezar talar temasn aynca
not etmek gerekiyor, nk bu tema, aada grlecei zere Fransz Osmanl tarihi
almalar okulunun neredeyse tekelinde tuttuu bir alma alannn balca bileenle
rinden birini tekil ediyor.

lm ve Mezarlklar
Bugn elimizde bulunan Osmanl'da lmle ilgili klliyat, ok byk lde
okulunun rn olan almalardan oluuyor. Bu temann Osmanl tarihinde
zellikle Fransz okulu tarafndan ilenmesinde Annales okulunun mirasnn (zellikle
zihniyetler tarihi almalarnn) ve 1970'!erde Philippe Aries, Michelle Vovelle ve
Pierre Chaunu'nn yaymlad eserlerin etkisi varyoTabii Trkoloji dnyas iin
Fransz

145 N. Vatin (der.), Oral et eerit dans le monde turco-ottoman, REMMM, n. 75-76, Aix-en-Provence: Edisud,1995.
146 G. Veinstein, "L'oralite dans les documens ottomans: paroles rapportees ou imagines?", a.g.d., s. 133142; N. Vatin, Remarques sur I'oral et l'ecrit dans l'administration otlomane au XVI' siecle", a.g.d., s.
143-154; i. Tamdoan-Abel,"L'ecrit comme echec de I'oral? L'oralite des engagemens et des reglemens
il travers les registres de cadis d' Adana au XVill' siecle", a.g.d., s. 155-165.1. Tamdoan'n bu makalede deindii "nam", szel ve yazl hul..-uki yollar arasndaki iliki (zellikle sulh anlamalan balamnda)
gibi temalan gelitirdii makaleleri iin aynca bkz. "La reputation comme richesse dans la ville onomane
d'Adana au XVIII' siecle", Palll'rete et richesse dans le monde msulman mediterraneen, Jean-Paul Pascual (der.), Maisonneuve & Larose, 2003, s. 39-49; "Sl and the' i 8"' Century Oltoman Courts of skdar and Adana", lslamic Lav and Society. n. 15,2008, s. 55-83.
147 F. Deroche, "Matres et diseiples: la transmission de la culture calligraphique dans le monde oltoman",
Oral et ecrit dans le monde tIIrco-ottaman, REMMM, n. 75-76, Aix-en-Provence: Edisud, 1995, s. 81-90;
C. Behar, "Transmission musicale et Memoire textuelle dans la musique classique oltomane/turque",
a.g.d., s. 91-101; B. Lellouch, "Le telephone arabe au Caire au lendemnin de la conquete otlomane: ondis et rumeurs dans Ibn Iy1is", a.g.d., s. 117-130.
148 F. Georgeon, "Lire et ecrire il la fin de l'Empire oltoman: quelques remarques introductives", a.g.d., s.
169-179; E. Eldem, "Culture et signature: quelques.remarques sur les signatures de clients de la Banque'
Imperiale Oltomane au debut du XX' siecle", a.g.d., s. 181-195.
149 N. Vatin, "Le rle de l'ecrit dans les steles funemires oltomans", a.g.d., s. 55-63; E. Eldem, "L'ecrit
funeraire otloman: creation, reproduction, transmission", a.g.d., s.65-78.
150 Sz konusu literatrn balca ve nc rnekleri arasnda Philippe Aries'in ilk defa ngilizceye evrilerek yaymlanan drt konferansndan oluan kitab Western Aftitlldes Tovard Death: From The Middle Ages to The Presellt (Baltimore, 1975-Batlnn liim Karsnda Tal'rlar, MehmetAli Klbay ev.,

o<>

334

TALD, 8(15), 2010, B. Onaran

nemli olan ve yukanda saydmz almalanndan daha nce yaymlanm olan JeanPaul Roux'nun Altay Trklerinde liim l51 kitabn da unutmamak gerek.
lm konusunun dorudan bir paras olan mezarta ve mezarlk aratrmalann da
hesaba katarsak, Osmanl'da lm temasnn 1984-1994 yllan arasnda Jean-Louis
Bacque Grammont, Hans-Peter Laqueur ve Nicolas Vatin'in Stelae Trcicae serisinin
yaymlanmas ile canlandn syleyebiliriz. 152 N. Vatin bu serinin yaymlanmas sra
snda ve sonrasnda mezarlklar konusundaki almalarna gerek tek bana, gerekse
Thiery Zarcone, Nathalie Clayer, Stefanos Yerasimos ve Edhem Eldem'le beraber yaymlad makaleler ve kitaplarla devam etmitir. 153 20 yl akn bir srete lm ve
Ankara, 1994) ve Michelle Vovee'in Morir atrefois. Attitdes collectives devam la mort alLl: XVlI' et
XVI//' siixles (Galimard-Julliard, 1974), La Mort et l'Occident de /300 i nos jors (Gallimard, 1983) ve
Pierre Chaunu'nn La mort.i Paris: XVI', XVlI', XVIII' siec/es (Impr. C. Descamps, 1978) balkl kiap
lan saylabilir. Gilles Veinsein edirln yapt Les Ottomans et la mort (Brill, 1996) [Trke tercmesi iin bkz. Osmanllar ve liim, E. Gltekin (ev.), letiim, 2007] balkl kitabn nsznde, lm
temasna younlaan historiyografik miras geni bir biimde ele alyor (bkz. "Preface", ibid, s. 7-16).
151 J.-P. Roux, La mort c/ez les tIIrcs altai'qe anciens et medievax, Adrien-Maisonneuve, 1963 [Trke tercmesi iin bkz. Altay Trklerinde liim,A. Kazancgil (ev.), stanbul: Kabalc, 1999].
152 J.-L. Bacque-Grammont, H.P. Laqueur ve N. Vatin, "Stelae Turcicae i. Kk Aya Sofya", Istanbler
Mitteilgen, 34,1984, s. 441-539; a.m1f., Stelae Trcicae ll. Cimetieres de la mosqte de Sokoll Mehmed Pasa i Kadrga Limam, de Bostanc Ali et dil rbe de Sokoll Mehmed Pasa i Eyp, Istanbuler Mitteilungen Beiheft 36, Tbingen, Wasmuth, 1990; J-L. Bacque-Grammont ve N. Vatin, "Stelae Turcicae m.
Le Musee de plein air de ile", Trkische Miszellen Robert Anhegger Festschrift, 1987, s. 45-61; a.mlf.,
"Stelae Turcicae IV. Le cimetiere de la bourgade thrace de Karacaky", Anatolia ModernalYeni Anadol
ll, Paris: J. Maisonneuve, 1991, s. 7-27; a.m1f., "Stelae Turcicae VI. Steles funeraires de Sinope",Anatolia ModernalYeni Anadol III, Paris, 1992, s. 105-207.
153 N. Vatin, "Sur le rle de la stele funeraire et I'amenagement des cimetieres musulmans d'Istanbul",
A. Temimi (der.), Melanges Professelir Robert Manlran, Zaghouan, 1988, s. 293-297; N. Vatin, "Les
cimetieres musulmans oltomans. Source d'histoire sociale", D Panzac (der.), Les villes dans l'Empire ottom01I: activites et socibes, c. I, Paris, 1991, s. 149-163; N. Vatin, "L'inhumation intra-mros a Istanbul a l'epoque oltomane:', G. Veinstein (der.), Les Ottomans et la mort, Leiden: Bri, 157-174; N. Vatin
ve S. Yerasimos, "DocumenIS sur les cimetieres oltomans, I. Autorisations d'inhumation et d'ouverture
de cimetieres alstanbul intra-mros et a Eyp (1565-1601)", T/rcica, c. 23, 1993, s. 165-187; N. Vatin ve S. Yerasimos, "DocumenIS sur les cimetieres oltomans, II. Statut, police et pratiques quotidiennes
(1565-1585)", Trcica,c. 26,1994, s. 169-210; N. Vatin ve S. Yerasimos, "L'implantation des cimetieres
musulmans intra-mros alstanbul", J.-L. Bacque-Grammont ve A. Tibet (der.), Cimetieres et traditions
fiilleraires dans le monde islamiqe- slam DnyaSlda Mezarlklar ve Defin Gelenekleri, c. II, Ankara:
TTK, 1996, s. 38-56; N. Vatin ve S. Yerasimos, Les cimetieres dans la ville: Statllt, cloix et organization des lielLl: d'inhlllllOtion dans stanbl imra /mtros, Paris-stanbul: Institut franais d'etudes anatoliennes Georges Dumezil, 2001; N. Vatin, "Le rle de l'ecrit dans les steles funeraires oltomaus", Oral et
ecrit dans le monde tIIrco-ottoman, REMMM, n. 75-76, Aix-en-Provence: Edisud, 1996, s. 55-63; N. Vatin ve T. Zarcone, "Un tekke bektachi d'Istanbul: le tekke de Karyagd (Eyp)", A. Popovic ve G. Veinstein (der.), Bektachiyya. Etlldes sr l'ordre mystiqe des Bektachis et les gropes relevam de Hadji Bektac/, stanbul: Isis, 1996, s. 215-250; N. Vatin ve N. Clayer, "Un etablissement de derviches stambouliotes. Le tekke d'Imrahor", Anatolia ModernalYeni Anadol VI, 1996, s. 31-82; N. Vatin, "La noati
on du nom propre sur les steles funeraires oltomans", A.-M. Christin ed., L'eeritltre dil nom propre, Paris: L'Harmattan, 1998, s. 135-148; N. Vatin ve T. Zarcone, "Le tekke bekachi de Kazesme I. Etude
historique et epigraphique", Anatolia ModernalYeni Anadol VII, 1997, s. 79-109; N. Vatin, "Releves de
depenses a l'occasion des funeraies de membres de la famille oltomane dans la seconde moitie du XVIII' siecle", Ttrcica, c. 30, 1998, s. 347-370; N. Vatin, "Aperu sur la mobilite des elites oltomanes musulmanes locales d'apres les steles funeraires", A. Anastasopoulos (der.)., Provincial Elites in the Ottoman Empire, Rethymno: Crete University Press, 2005, s. 11-30; N. Vatin, "Reaction de la societe oltomane a la mort de ses "jeunes" d'apres les epitaphs", F. Georgeon ve K. Kreiser (der.), Enfance etje- ...

Fransz Osmanl Tarihi almalan Hakknda Bir Deerlendirme

335

mezarlk konusundaki ilgileriyle N. Vatin'le yollar kesien aratrmaclardan zellikle

Edhem Eldem'in bu konuda aynca birok Trke ve Franszca alma yaymladn
da belirtmek gerek. 154 Fransz okulunun Osmanl tarihi almalan dnyasn~ ~azandr
d lm temas etrafndaki bu eserler, sadece lm ritellerini, ya da daha g::ni~!.LaJi:i;
le lm karsnda taknJan toplumsal taVn ve onun evrimini anlamaya ynelik deil
lerdir. zellikle lm temasnn paras olan mezar talan ou almada prosopografya, sosyal tarih, kent tarihi ve siyasi tarih kayna olarak kullanlmtr.

Gilles Veinstein'n editrlnde 1996 ylnda yaymlanan Osmanllar ve liim l55

ise konuyu olduka geni bir adan ele alan kollektif bir eser. Kitap, slam ncesi
Trklerden Cumhuriyet dnemine kadar olan geni bir zaman diliminde, lm temasn
sosyal, siyasi, etnografik zellikleriyle ele alan makalelerden oluuyor. N. Vatin ve G.
Veinstein'n bu kitapta yer alan iki ortak makalesi, lm temasn Osmanl sarayna tayor. 156 Osmanl padiahlannn lm ve cenaze trenleriyle ilgili bu iki makale, G.
Veinstein ve N. Vatin'in o yllarda srdrmekte olduklan daha geni bir aratrmann
parasyd. Bu aratrma 2003 ylnda Le Serai! Ebranle balyla bir kitap olarak
yaymland.157 1324-1808 arasndaki dnemde gerekleen tahtn devri, padiahn devrilmesi, clus trenleri ve zellikle padiahlann lm ve cenaze trenlerine odaklanan
bu kapsaml alma, bu alanlarda tespit ettii sreklilikleri ve deiimleri Osmanl
siyasi tarihi ve saray ktrndeki gelimelerle ilikilendirerek analiz ediyor.
Edebiyat, Kitap, Basn

Gilles Veinstein 1999 ylndaki Trk Tarih Kongresi iin hazlad Fransa'da
tarihi almalan zerine olan deerlendirme yazsnda, Fransa'daki Osmanl
tarihi almalannn edebiyat alanna pek eilmediini tespit ediyor ve unutulmamas
gereken nadir almalar arasnda Alexandre Popovic'in Balkanlar'da Osmanl edebiyat zerine almalann l58 ve Strasbourg niversite'sinden "Alman meslekta" Johan
Osmanl

esse das

le monde musulman, Paris: Maisonneuve & Larose, 2007, s. 175-192; N. Vatin ve E. Eldem,
L'epitaphe ottomane musulmae (XVI'-XX' siec/es). Contributio i /me histoire de la clture ottomane,
Paris: Peeters, 2007.
154 E. Eldem, "Quelques reflexions sur les chronogrammes funeraires oltomans", Cimetieres et traditios
fiilleraires dans le monde islamique-slam Dyasda Mezarlklar ve Defi Geleliekleri, c. I, Ankara:
TTK, 1996, s. 165-170; "Deien lm. Osmanl Mezar Talannda Gelenek ve Modernlik", Toplsal
Taril, 110, ubat 2003, s. 42-51; stabul'da liim. Osmanl-slam Kltrilde liimve Ritelleri, stan
bul: Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, 2005.
155 G. Veinstein (der.) Les Ottomas et la mort: PemlOences et mlltations, Leiden, Brill, 1996 [Trke tercmesi iin bkz. Osmallar ve liim: Sreklilikler ve Deiimler, E. Gntekin (ev.), stanbul: letiim,
2000].
156 "kinci Mehmed'in lm", s. 227-25 i ["La mortde Mehmed II (1481)",s.187-206] ve "II. Mehmed'den
I. Ahmed'e Osmanl Padiahlannn Cenaze Trenleri", s. 253-298 [Les obseques des sultans ottomans de
Mehmed II aAlmed I" (1481-1616)", s. 207-243].
157 Tpk genelolarak lm temasnda olduu gibi, bu kitaba da esin kayna olduu dnlebilecek Fransa tarihiyle ilgili almalar mevcut [bkz. Ralph E. Giesey, The Royal Fmeral Ceremoy in Reaissace
Frace, Droz, 1960. Kitap hayli byk bir gecikmeyle Franszcaya evrilmitir, bkz. Le roi ne meurt jamais, Flammarion, 1987].
158 A. Popovic, "La lilerature oltomane des musulmans yougoslaves, essai de bibliographie raisonnee", Journal Asiatique, c. 259/3-4,1971, s. 309-376; "Le poete Servi Bosnavi a-t-il existe?", Ttrcica, c. 9/2-10, ...

TALD, 8(15), 2010, B. Onaran

336

Strauss'un Franszca makalelerini l59 anyordu. l60 Aradan geen zamanda, Fransa'daki
Osmanl tarihi almalarnda edebiyat temasna dair G. Veinstein'n kanaatini tamamen
geersiz klacak derecede bir gelime olmad, ama yine de eskiye oranla bir hareketlenme olduunu syleyebiliriz. Bu sre zarfnda yaplan almalar arasnda J. Strauss'un
yaymlad makaleleri,161 Catherine Pinguet'nin Osmanl mistik iiri zerine olan
almalarn,162 Jean-Louis Bacque-Grarnmont'un 16. yzyl Osmanl ve Safevi edebiyatna ait metinlerden paralar fantastik edebiyat erevesinde yorumlad makalesini;163 Gl Mete-Yuva'nn, Tevfk Fikret ve Halit Ziya Uaklgil'e nemli bir yer
ayrd, Trk edebiyatnn Fransz kaynaklar zerine olan kitabniM ve Banu ztrk'n, Ta1zimat Ferman sonrasndaki dnemde Osmanl hatrat yaznn ele alan,
yakn bir sre nce tamamlad, dolaysyla henz yaymlannam Doktora tezini not
edebiliriz. 165
Ancak erevemizi, J. Strauss'un da yapt gibi, edebiyattan, dile, kitaplara, matbuata, kraata, okur-yazarla ve okur yazar elit temalarna doru geniletirsek, Paul
1978, s. 30-38; "La Iitterature ottomane des musulmans des pays yougoslaves: sur quelques problemes
de methodologie", Prilozi za orljemtalfilologij, 1980; A. Popovic and J. Samic, "Sleyman'Ay1lni de
Manastir, poete du XVI-XVII' siec1e", Trcica, c. 11,1979, c. ll, s. 210-216.
159 J. Strauss, "Romanlar, ah! romanlar! Les debuts de la lecture moderne dans I'Empire ottoman.
Evolution et peripireties d'une situation Iinguistique", Trcica, c. 26, 1994, 125-163.
160 G. Veinstein, "Fifty years of Ottoman Studies in France. An Essay of Thematic Bibliogeraphy" ,XIII. Tiirk
Tarih Kongresi,Ankara, 4-8 Ekim 1999, Ankara: TTK, 2002, c.!WI, s. 83.
i 6 i Franszca, ngilizce ve Trke ok sayda makale yaymlam olan J. Strauss'un sadece Franszca olan
yaynlanndan bazlanm belirtmekle yetineceiz: "Les voies de la transmission du savoir dans un milieu cosmopolite: lettres et savants 11 Istanbul au XIX' siec1e (l830-1860)",Les illtellectuels en Oriellt m
slman. Statt et fonction, Floreal de Sanagustin (der.), Kahire: Institut Franais d'Archeologie Orientale, 1998, s. 109-125; "Le Iivre franais dlstanbul (1730- 1908)", F. Hitzel (der.), Livres et lectre dans
le monde ortoman, REMMM, n. 87-88, Aix-en-Provence: Edisud, 1999, s. 277-301 [Trkesi iin bkz.
"stanbul'da baslan Franszca kitaplar", E. yepazarc (ev.), Miiteferrika, n. 18,2000, s.3-351; "Ottomanisme et ottomanite'. Le temoignage Iinguistique", Hans Lukas Kieser (der.), Aspects ofthe Political
h-2(fh Centries), stanbul: Isispress, 2002, s. 15-39; "Turco-iranica: echanges
Langage in 1irkey
Iinguistiques et Iitteraires irano-ottomans 11 i'epoque des Tanzimat", Taghi Azadarnakl, Christophe Bala)'
ve Michel Bozdemir (der.), Colltact des langes dans l'espace arabo-trco-persan I. Actes dil colloqe
organise par 17NALCO (ER/SM), l'Universiri de UMran et 17FRI, Tahran: Institut franais de recherche en Iran, 2005; "Modernisation, nationalisation, desislamisation: la transformation du turc aux
XIX'-XX' siec1es", REMMM, n. 124, Aix-en-Provence: Edisud, 2008, s. 141-159; "Oublies, exc1us ou
'entre deux chaises': les auteurs non-musulmans dans l'activite litteraire de l'Empire ottoman", B. Heyberger ve Ch. Verdeil (der.), Hommes de l'entredeIL"(. Parcors individels et portraits de gropes sr la
frontiere de la Mediterranee (XVI'-XX! siec!e) , Paris: Rivage des Xantons, 2009. s. 151-178.

(19

162 Bkz C. Pinguet, "Remarques sur la poesie de KaygusuzAbdal", Trcica, c. 34, 2002, s. 13-38; yine Kaygusuz Abdal'a nemli bir yer ayrd kitab La Folle sagesse, Paris: Les editions du Cerf, 2005.
163 J.-L. Bacque-Grarnmont, "Glissements progressifs du fantastique. Quelques exemples safavides et ottomans", Elirasian Studies [Liber Amicomm. Etlides sr l'lran medieval et moderne offertes l Jean Calmard}, c. 5/1-2, M. Bernardini, M. Haneda ve M. Szuppe (der.), 2006, s. 31-53.
164 G. Mete-Yuva, La litrirature turqe et ses sorcesfranaises, Paris: L'Harnatan, 2006. Aynca, Fransa'da
Trk Ebediyat alannda hazrlanm tezler (lisans, master ve doktora) ve G. Mete-Yuva'mn aslolarak
Doktora tezi olarak hazrlanm olan almasyla ilgili daha fazla bilgi iin bkz. Banu ztrk Bayramolu, "Fransa'da Trk Edebiyat zerine Yaplm Tezler ve 'La Presence franaise dans les debuts de
la modernite Iitteraire turque' [Modem Trk Edebiyat'nn Balangcnda Fransz Varll Adl Doktora
Tezi zerine", Tiirkiye Arat/nIalar Literatiir Dergisi, n. 7,2006, s. 705-739.
165 B. ztrk, "Memoires comme genre moderne dans la Iitterature turque: Le cas des homrnes de lettres de
Tanzimat", M. Bozdemir (danman), Yaymlanmam Doktora tezi, INALCO, Paris 2010.

Fransz Osmanl Tarihi almalar Hakknda Bir Deerlendirme

337

Dumont'un 1992'de yaymlad "Trkiye, bugnn ve dnn kitaplar" balkl

derlemeyi,166 REMMM dergisinin Frederic Hitzel'in editrlnde hazrlanan "Osmanl
dnyasnda kitap ve kraat" balkl tema saysn,167 Meropi Anastasiadou'rl~t tereke
kaytlarndan hareketle yazd Selanik'~e kitap sahibi Mslmanlar zerine~fin:fuaR.
lesini l68 ve Stoyanka Kendorova'nn 18: yzyl ve 19. yzyln ilk yarsnda, Samokov
(Bulgaristan) rneinde, Osmanl Balkanlarnda ktphaneler ve islam literatr temasn ele ald yaymlannam Doktora tezini bibliyografyamza ekleyebiliriz. 169 Ayrca,
henz yaymlanmam olsa da, gelecekte baslaca midiyle 2010 yl ubat aynda
Paris'te "Osmanl imparatorluu'nda ve Trkiye'de bir modernlik unsuru olarak kitap"
balyla organize edilen uluslararas kollokyumu, son dnem almalar arasnda
anabiliriz. no
.
Son dnem Osmanl yayn hayatnn belirleyici bir unsuru olan basn konusu da
zerinde durduu temalar arasnda bulunuyor. Bu konudaki bibliyografyann bana Gerard Groc ve brahim alar'n 1795'ten itibaren Trkiye'deki Fransz basnn ele aldklar almayl7l ve Natlalie Clayer, Alexandre Popovic ve Thierry
Zarcone'un editrln stlendikleri, geni bir dil skalas ve geni bir corafyada
Osmanl ve Trkiye'deki basna dair makalelerden oluan kitab 172 yazabiliriz. imparatorluk corafyasnda farkl blgelerde ve dillerde yaymlanm gazete ve dergilere
Fransz okulunun

166 P. Dumont, 1irqie,livres d'hier, livres d'ajord'hi,

Strasbourg-stanbul:

Isis, 1992

167 Livres et lectllres das le monde ottaman, F. Hitzel (der.), REMMM, n. 87-88,1999.
168 M. Anastasiadou, "Des defunts hors du commun: les possesseurs de livres dans les inventaires apres
deces musulmans de Salonique", 1ircica, c. 32, 2000, s. 197-252. M. Anastasiadou'nun, F. Hitzel'in editrlnde hazrlanan, yukanda not ettiimiz zel sayda, yine tereke kaytlanndan hareketle, ama kitap
sahiplerinden daha ziyade kitaplara odaklanan makalesi iin bkz. "Livres et 'bibliotheques' dans les inventaires apres deees de Salonique au XIX' siecle", REMMM, n. 87-88,1999, s. 111-141.
169 S. Kenderova, "Bibliotheques et livres musulmans dans les temtoires balkaniques de l'Empire ottoman.
Le cas de Samokoy (XVIll'-premiere moitie du XIX' siec1es)", P. Dumont (danman), Yaymlanman
Doktora tezi, Universite Marc Bloch-Strasbourg, 2002. Aynca bkz. S. Kenderova, "Les lectures de Samokoy au XIX' siec1e", REMMM, n. 87-88,1999, s. 61-75; "De la bibliotheque privee il la bibliotheque
publique-Ies inscriptions de la donation du livre 11 titre de waqf', StlIdies in Arabic and Islam. Proceedigs ofthe 19'h Congress: Halle 1998, Paris: Peeters, 2002, s. 71-80.
i 70 "Le Livre dans i 'Empire ottornan et la Turquie contemporaine, facteur de modemite", cooque international organise dans le cadre de la Saison de la Turquie en Franee. Institut des langues et civilisations orientales (INALCO), la Bibliotheque nationale de Franee (BnF), Paris, 1-2 ubat 2010.

171 G. Groc ve . alar, La pressefranaise de 1irqie de 1795 tl nos jors, histoire et cataloge, stanbul:
Isis, 1985. Osmanlca Franszca basn konusunda G. Groc'un makalelerini de aynea not edelim: G. Groc,
"La presse jeune-turque de langue franaise", E. Eldem (der.), Premiere rencotre internationale sr
[,Empire Ortoma et la 1irqie modern~, stanbul: Isis, 1991, s. 429-440; "Propagande revolutionnaire
et presse franaise il Constantinople 11 la lin du XVIII' siec1e", D. Panzac (der.), Histoire economiqe et
sociale de [,Empire Ortoman (/326-1960), Paris: Peeters, 1996, s.795-812; "Le Journal 'La Turquie'
( 866- i 868), demier exemple d 'une presse ofliciee francophone dans i 'Empire Ottoman", Jornal Asi~
atiqe n. 274, Paris, 1986, s. 65-78; "La Presse turque et !'image de la Franee: le temoignage du Bulletin de la Presse de I'Ambassade de Franee (1925-1927)", H. Batu et J.-L. Bacque-Grarnrnont (der.),
L'Empire Ortoman,la Repbliqe de 1irqie et la France, stanbul, 1986, s. 479-498.
i 72 N. Clayer, A. Popovic ve T. Zarcone (der.), Presse trqe et presse de 1irqie: Actes des trois colloqes
organises par [,Institllt Fraais d'EtlIdes Anatalienes l [,Ecole Speriere de la Presse de l'Universite
de Mamara, staibil, 1985-1987, stanbul: Isis, 1992.

TALD, 8(lS),

338

2010, B. Onaran

dair birok Franszca alma var elbette 173 , ancak zellikle Arnavuta basna ve Osmanl dnemi Arnavutluk basnna dair, Nathalie Clayer'in yaynlar sayesinde olumu
l74
zengin bir Franszca bibliyografyann mevcut olduunu aynca vurgulmak gerekiyor .
Osmanl basn tarihiyle, Osmanl'da gmenin, komik enin tarihinin kesitii noktada
ise, zellikle Franois Georgeon'un 1986'dan beri yaymlad makalelerini ve Irene
Fenoglio ile beraber yayma hazrladklar, REMMM dergisinin "Dou'da Mizah" ba
lkl zel saysn not edebiliriz.

175

19. Yzyl Sonu 20. Yzyl Banda Diinee Hayat, Siyasi Hareketler ve
Brokrasi
Kitaplar ve basn temasndan Osmanl fkir hayat, akmlar, entelektelleri zerine
olan almalara getiiH1zde, imparatorluun son dneminin dier dnemlere oranla
173 Birka rnek vermek gerekirse bkz. Bemard Lory, "Les debulS de la presse de langue turque dans la
Principaute de Bulgarie et en Roumelie Orientale", Presse tlIrque el presse de Turquie, stanbul: Isis,
1992, s. 355-364; Elias Hanna Elian, LL Presse arabe, Paris: Maisonneuve & Larouse, 1993; Meropi
Anastassiadou, "L"Hennis' de Salonique. Un journal oltoman de province", C. Herzog, R. Motika, A.
Pistor-Hatarn (der.), Presse und jfenllichkeil im Nahen Oslen, Heidelberg: Heidelberger Orientverlag,
1995, s. 3-13; Pierre Voillery, "Contribution il l'histoire de la presse bulgare oltomane. Le premier journal bulgare d'Istanbul. Le Carigradski Veslnik. i 848- i 862", IdenIili el nalionalili chez les Bulgares 01omans: Alexandre Exarh (18/0-1891), stanbul: Isis, 2007; Alexandre Popovic, "La presse musulmane
de Bosnie-Herzegovine de 1878 il 1918", C. Herzog, R. Motika ve M. Ursinus (der.), Querel/es privees
el conesaions publiques. Le rle de la presse dans lafomaion de i'opinion pbliqe a Procle Orient, stanbul: Isis, 2002, s. 221-232;
174 N. Clayer, "Le probleme des sources pour les recherches en sciences humaines dans l'espace balkanique: la presse musulmane albanaise", Meridies. Revisa de anropologia e de sociologia rural da ElIropa
do sul, n. 11-12, Monte Real, 1991, s. 393-410 (A. Popovic ile beraber); "Les debulS de la presse a1banaise: Une presse pour trois groupes religieux1", Presse IInd jfentlichkeit im Nahen Osen, Heidelberg:
Heidelberger Orientverlag, 1995, s. 23-36; "Presse et identite nationale a1banaises en 1903-1904 d'apres
les rapports des consl!ls austro-hongrois", Etlides Balkaniqes (Cahiers Pierre Belon), n. 4, 1997, s.
177-197; "De la presse institutionelle il la presse proselyte: la presse islamique albanaise au XX' siecle",
Edes balkaniqes (Cahiers Pierre Belon), n. 8,2001, s. 89-105; "Du reseau d'a1banistes aux reseaux
de lecteurs: La premiere phase du developpement de la presse a1banaise (I 860-1896)", Anja Pistor Hatam (der.), Amsba, vilaye gazeesi cd wabhiingiges Journal: Die Anfiinge der Presse im Nahen Oslen, Peter Lang, 200 I, s. 8 i -96; "La presse a1banaise en Egypte au debut du XX' siecle. De la contestation publique aux querelles privees", Querel/es privees el conteslaions publiqes. Le rle de la presse dans laformaion de i'opinion publique a Procle Orient, stanbul: Isis, 2003, s. 183-207; "Le premier journal en turc en caracteres latins: Esas (Manastir!Bitola, 191 I)", TlIrcica, c. 37, 2005, s. 25~-258.
175 Franois Georgeon ve Itene Fenoglio (der.), L'hcl1llOur en Orien, REMMM, n. 77-78, 1995; F. Georgeon,
"La presse satirique ottomane, miroir de la ville", Cahiers de Ilsie, 34/137-138,1986, s. 309-323; A
bord dil rire el des lannes, Isanbul, 1914-1923, S. Yerasimos (der.), Paris: Autrement, 1992, s. 78-105;
"Rire dans l'Empire oltoman1", REMMM, ~. 77-78,1995, s. 89-109; "Regards sur la femme il la veille des rHormes kemalistes", Sous le signe des reformes. Elal e sociele, de i'Empire olloman l la Trq
ie kemalise (/789-1939),stanbul: Isis, 2009; "Istanbul dans la presse satirique ottomane (1870-1876)",
Presse tlIrque el presse de Trquie, stanbul: Isis, 1992, s. 5 1-57 (Nora eni ile beraber). Bu konuda aynca bkz. Efthymia Anner, "La presse satirique grecque d'stanbul au lendemain de la revolution jueneTurque: le journal Embros", REMMM, ri. 77-78,1995, s. il 1-121; Nora eni, "La mode etle vetement
feminin dans la presse satirique d'Istanbul il la lin du XIX' siecle", Presse Ilrqe el presse de TlIrquie, stanbul: Isis, 1992, s. 189-209 [Trkesi iin bkz. "19. Yzyl sonu stanbul basnnda Moda ve kadn kyafetleri", Kadn Bak asndan 1980'ler Tiirkiye'sinde Kadn, . Tekeli (der.), stanbul: letiim,
1990, s. 43-67]; Anahide Ter-Minassian, "Les de'ssins satiriques dans le periodique armenien Gavroche
(1908-1920),REMMM, n. 77-78,1995, s. 123-143.

Fransz Osmanl Tarihi almalan Hakknda Bir Deerlendirme

339

dnce

tarihi erevesinde daha fazla ele aldn gryoruz. Bu alanda en ok alma

hi kuku yok ki Franois Georgeon ve Paul Dumont
geliyor. F. Georgeon'un Osmanl'nn son dneninden Cumhuriyet'in ilk yl1arw.~ uzanan
bir zaman diliminde, zellikle milliyetiliin geliimi temas etrafnda youNaan,al',-r , .....
. J
malarndan, klasikler arasnda sayabileceimiz kitab Trk milliyetiliinin' kkenleri:
Yusuf Akura: (1876-1935) [A. Er (ev.), Ankara: Yurt Yaynlar, 1986]176 ve Isis yaynla
nndan kan iki kitapta yeniden yaynlanan birok makalesini 177 ve yukarda izdiimiz
erevenin dnda gibi gzkse de, Osmanl tarihi almalarnda eksiklii hissedilen
trde bir biyograf yazn rnei olan II. Abd1larnid kitabn, dnenin birok politik ve
entelektel fgrn Abd1lamid biyografsi iinde konumlandmnas ve Abdlhamid'i
politik bir fgr olarak dnem balamnda analiz etmesi hasebiyle bu balk altnda not
edebilirizPs Paul Dumont'un imparatorluun son yllarndan Cumhuriyet'in ilk yllarna
uzanan bir dnemde Osmanl-Trk dnsel dnyasn ele alan ve zellikle masonluk,
milliyetilik ve sosyalizmin etkilerine ve izlerine odaklanan makaleleri '79 bu erevede
iaret edilmesi gereken balca almalar arasnda bulunuyor. ki Doktora tezinden birisiniISO son dnem Osmanl mparatorluu'ndaki (1908-1918) dnce akmlar zerine
yapm aratmnaclarn banda

i 76 Franszca orijinali iin bkz. F. Gerogeon, AlL: Origines dalioalisme turc: YusufAkura (1876-1935),
Paris: Association paur la Diffsion de la Pensee franaise, 1980.

177 F. Georgeon'un 1980-1994 yl an arasnda yaymlanan makaleler iin bkz. Franois Georgeon, Des 01IOmals alL: T/rcs. Naissance d'une Ilalion, stanbul: Isis, 1995 [Trkesi iin bkz. Osmal Tiirk Modemlemesi (1900-1930), A. Berktay (ev.), stanbul: YKY, 2006]; 1995-2009 arasnda yaynlanan makaleler iin bkz. Sous le sige des refonles. Elal el sociee, de i'Empire oltoma l la Turquie kemalise
(/789-1939), stanbul: Isis, 2009. F. Georgeon'un yukanda ele aldmz temayla ilgili bu iki derlernede
yeniden yaymlanan baz makalelerini ilk yaymlandklan yerlerdeki referanslanyla beraber aynca not
edelim: "A la recherche d'une identite: le nationalisme turc", A. Gkalp (der.), LL TlIrqlie en Trasili
011. Disparies. Ideies. Pouvoirs iinde, Paris: Maisonneuve & Larose, 1986, s. 125-153; "La montee
du nationalisme turc dans rEtat olloman (1908-1914). Bilan et perspectives", ReVile de rOccident m
sulma el de la Medilerraee, n. 50, 1988, s. 30-44; "Ahmed Agaoglu. Un intellectuel turc admirateur des Lumieres et de la Revolution", Les arabes, les lurcs ela revoluiofraaise, D. Panzac (der.),
REMMM, n. 52-53,1989, s. 186-198; "La formation des elites il la lin de l'Empire olloman, le cas du
Iycee de Galatasaray", Modemies arabes eurque: maflres el igeieurs,REMMM, n. 72, 1995, s. 1525; "Un manifeste de l'occidentalisation dans la Turquie kemaliste: Medeniyet (les Trois civilisations) (1928)", Debas iel/ectuels au Moyen-Orie dans l'elre-decL:-guerres, Anne-Laure Dupont et
Catherine Mayeur-Jaouen (deL), REMMM, n. 95-98, 2002, s. 43-54.
178 F. Georgeon, Abdiilhamid II. Le slla calife, Paris: Fayard, 2003 [Trke tercmesi iin bkz. Sulan Abdiilhamid, A. Berktay, (ev.), stanbul: Homer, 2006].
179 Paul Dumonl'un 1975 ve 1992 yllan arasnda yaynlad makalelerinin yan sra hi yaymlanmam
metinlerini de ieren kitab, Du socialisme oltoman l i'intemalionalisme aalOliel, (stanbul: Isis, 1997)
ve Trke yaymlanan bir dier makale derlemesi kitab Osmanlclk, Uls Akmlar ve Masoluk (s
tanbul: YKY, 2000) temel kaynaklar olarak not edilebilir. Baz makalelerini aynca not etmek gerekirse bkz. "La revue Tiirk Yurdu etles musulmans de l'Empire russe, 1911-1914", Cahiers dil Mode rt/sse
el sovtelique, n. 15, 1974, s. 143-174; "La fascination du bolchevisme: Enver pacha et le parti des soviels populaires, 1919-1922", Cahiers du Monde russe el sovteliqe, n. 16,1975, s. 141-166; "Bolchevisme et Orient", Cahiers du Mode rt/sse el sovtelique, n. 18, 1977, s. 377-409; "La revolution impossible:
Les couranls d'opposition en Anatolie 1920-1921", Cahiers du Monde rt/sse el sovtelique, n. 19, 1978, s.
143-174; "La Turquie dans les archives du Grand-Orient de France", Ecoomie el socieli dans i'Empire
olloma. Paris: CNRS, 1983; "La franc-maonnerie oltomane et les 'idees franaises' il l'epoque des
Tanzimat",REMMM, n. 52-53,1989, s. 150-159; "La franc-maonnerie dans L'Empire olloman. La loge
grecque Promehee il Jannina", Cahiers dil Mode russe el sovielique, n. 66,1992, s. 105-112.
180 H. Bozarslan, "L~s Couranls de pensee dans l'Empire ottoman, 1908-1918", F. Furet (danman), Yaym
lanmam Doktora tezi, EHESS-Paris, 1993.

340

TALD, 8(15),

2010, B. Onaran

hazrlam olan Hamit Bozarslan, her ne kadar arlkl olarak ikinci Doktora tezi l81 do
rultusunda "Krt sorunu", Ortadou ve Trkiye'de aznlklar ve iddet temalar zerinde
duruyorsa da, geni bir alana yaylan almalar ierisinde son dnem Osmanl dnce
dnyasna dair makaleler de bulunuyor. Bu balamda Prens Sabahattin zerine olan
makalesiyle, 2010 ylnda yaymlanan ve Tanzimat'tan gnmze Trkiye'de bilginin
dolam, sosyal bilimlerin geliimini, bilginin ithali, yerliletirilmesi ve milliletirilmesi
tartmas etrafnda ele alan makalesini alntlayabiliriz. 182 Son dnem Osmanl dnce
ve siyasi hayat erevesini kapatrken, henz yaymlanmam drt yeni Doktora tezini
de not edelim: Enes Kabak'nn JnTrk siyasi kltrnn oluumunda modernleme
ve pozitiviz~n etkilerine odaklanan, bata Ahmed Rza olmak zere Beir Fuad, Mizanc Murad, Prens Sabahaddin gibi simalarn dnce dnyalarna eilen almas;183 ele
ald kii nedeniyle yukarda deindiimiz son dnem Osmanl basn yayn dnyas
temasyla da ilikili olan,.zgr Tresay'n kapsarnl Ebzziya Tevfik biyografsi;l84 Burak Onaran'n, dorudan padiah ldrmeye veya devirmeye ynelik, hazrlk aamasn
da aa kartlan iki giriimi (Kleli 1859 ve Meslek 1867) detayl bir biimde ele alan
ve bu giriimleri imparatorluktaki siyasi yapnn 19. yzylda geirdii dnmle iliki
lendirerek tartan almas l8S ve Wajda Sendesni'nin Jn Trk hareketinin grece ihmal
edilmi olan Msr'daki kolunu, siyasi durular, fikirleri, faaliyetleri ve yerel ilikileriyle
beraber ele alan almas. 186
19. yzyl ve 20. yzyl ba Osmanl brokrasisine dair son dnemde yaplan almalar
erevesinde, Nathalie Clayer'in 1826-1889 arasnda domu Ergiri ve Libohova (Arnavutluk) kkenli 109 naibin toplumsal kkenleri ve kariyerlerini takip ettii makalesini;'87 Daniel Panzac'n 1863-1923 arasndaki dnemde bahriyeli subaylarn sosyo-ktrel yaplarn analiz ettii ve renciliklerinden itibaren kariyerlerini takip ettii
makalesini;188 Odlie Moreau'nun ordudaki kurumsal reformlar, 1877-1878 Osmanl-Rus

181 H. Bozarslan, "Etats et minorites au Moyen-Orient. La regionalisation de la question kurde", Remy Leveau (danman), Doktora tezi, IEP de Paris, i 994 (yaymlanm versiyonu iin bkz. La qestion krde:
Etats et minorites a Moyen-Oriellt, Paris: Presses de Sciences-Po, 1997).
182 H. Bozarslan, "Le Prince Sabaladdin (1879- i 948)", Sclnveizerische Zeitschriftfiir GeschiClte-Reves
isse d'Histoire, c. 53, n. 3, 2002, s. 287-301; "Importer et nationaliser. Circulation des savoirs et des sciences en Turquie (XIX'-XX' siecles)", E. Kienle (der.), Les seiences soeiales en voyage. L'Afriqe dil
nord et le Moyen-Orie Vs d'Erope, d'AlIleriqe et de i'ierier, Paris: IREMAM-KARTHALA,
2010, s. 79-92.
183 E. Kabak, "Sauver l'Empire. Modemisation, positivisme et formation de la culture politique des JeunesTurcs (1895-1908)", Y. Deloye (danman), Yaymlanmam Doktora tezi, Universite Paris I-Sorbonne, 2007.
184 . Tresay, "Etre intellectuel il la lin de l'Empire oltoman: Ebzziya Tevlik (1849-1913) et son temps",
F. Georgeon (danman), Yaymlanmam D~ktora tezi, INALCO-Paris, 2008.
185 B. Onaran, "A. bas le sultan! La conjuration de Kuleli (1859) et l'organisation Meslek (1867), Les
premieres tentatives de detrnement apres l'abolition des janissaires", F. Georgeon (danman), Yaym
lanman Doktora tezi, EHESS-Paris, 2009
186 W. Sendesni, "Les Jeunes Turcs en Egypte (1895-1908): histoire politique et intellectuelle", F. Georgeon
(danman), Yaymlanman Doktora tezi, EHESS-Paris, 2009.
187 N. Clayer, "Les cadis de I'apres Tanzimat: l'exemple des cadis originaires d'Ergiri et Libohova",
ca, n. 32, 2000, s. 33-58.

Trei

188 D. Panzac, "Entre carriere et politique: Les oftlciers de marine Oltomans il la lin de l'empire (18631923)", Treica, c. 33, 2001, s. 63-83.

Fransz Osmanl Tarihi almalan Hakknda Bir Deerlendirme

341

sava kahramanlar arasndan setii baz yksek rtbeli askerlerin biyografileri ile
beraber ele ald kitabn l89 ; Olivier Bouquet'nin, Osmanl yksek brokratlarna dair '"
Sicill-i Ahval kaytlarndan seilmi yaklak 300 rnek girdiden hareketle yapiTm geni lekli ve detayl bir prosopografk ~lma rnei olan kitabn;'90 ve Ma:c-Ayflies':m
geni bir ariv malzemesiyle Tanzimat'ri Kbns'ta uygulanmasn, ve genelolarak Tanzimat dnemindeki idari sistemi standartlatrma abasn tara ve taralatrma kavram-

salatrmas etrafnda deerlendirdii kitabn l91 not edebiliriz.

Fra,nsz Osmanl Tarihi almalar Hakknda

Bir

Deerlendirme
Burak ONARAN

zet
Bu makale Fransz Osmanl tarihi almalar okulunun bir deerlendirmesini yapmay hedeflemektedir. Fransz okulunu -aslnda genelolarak herhangi bir akademik okulu- ulusal dil ve/veya snrlardan hareketle tanmlamaya dair zorluklar tartarak balayan makale, Fransa'da Osmanl-Trk tarihi almalarnn kurumsal geliimini zetleyen, Osmanl tarihi alanyla ilgili Fransa'da yaynlanm ve yaynlanmakta olan sreli yaynlar tantan bir blmden ve Fransz Osmanl tarihi almalarnda zellikle son 30 ylda ortaya
kan ve/veya gelien alma alanlarna dikkat ekmeyi hedefleyen detayl bir tematik bibliyografya denemesinden olumaktadr.
Anahtar Kelimeler: Osmanl Tarihi, Tarih Yazcl, Fransa, Kent Tarihi, Siyasi Tarih
189 O. Moreau, L'Empire ortoman i i'age des rtifornes. Les hoes et les idees diL Nol/vel Ordre lIlilitaire (1826-1914), Paris: Maisonneuve & Larose, 2007. Aynca bkz. "Categorisation et espaces du militaire dans l'Empire altarnan aux 1ge et 20e siecles", K. iek (der.), Pax Ortoana. Stdies in Meoriam
Prof. Dr. Nejat Gyiin, Haarlem-Ankara: Sota & Yeni Trkiye, 2001, s. 325-345; O. Moreau,A. El Moudden (der.), Rejortle par le halil, rejortle par le has: la modernisation de ['artlee aLr 19' et 2()< siecles,
Quaderni di Oriente Moderno, c. 23/5, 2004.
190 O. Bouquet, Les pachas diL sUllOlI. Essai sur les agents superieurs de i'Etat olloman (1839-1909), ParisLeuven: Peeters, 2007. Girdilerin detayl bir biimde analiz edildii bu alma sadece 19. yzyl Osmanl yksek brokratlarnn sosyo-kltrel karakteristikleri ve kariyer modellerini belirlemekle kalmyor,
ayn zamanda 19. yzyl Osmanl brokrasisine dair temel bir bavuru kayna olma zelliini de tayor.
O. Bouquet'nin benzer temalar zerine olan dier almalar iin bkz. "Les Pachas du sultan", Labyrinthe, n. 20, 2005, s. 157-160; "L'autobiographie par rEtat sous les demiers Ottomans", Treica, c. 38,
2006, s. 251-279; "All the Sultan's Pashas. Oltoman Civil Officials and the Imperial State" ,International Journal ojTrkish Studies, c. 14, n. 1-2,2008, s. 25-45.
91 "Un Grand Progres-sur le papier". Histoire provineiale des rejormes ortomanes i Chypre au XIX' siecle,

Paris-Leuven: Peeters, 2010. Yine bu tema etrafndaki makaleleri iin bkz. '''Position delicate' au ile
sans histoir~s? L'integration de Chypre ii rEtat attornan des premieres Tanzimat", N. Vatin, G. Veinstein
(der.),lnsularittfs ollomans, Paris: Maisonneuve & LaroselIFEA, 2004, s. 241-275. "Chypre il la Turque':
frontieres et temtoires d'une province oltomane au XIX' siecle", Caliers du Centre d'Etudes Chyprio- .
tes, n. 34, 2004, s. 135-154; "Chypre en archipeL. D'une modernite insulaire des rerormes oltomanes au
milieu du XIX' sieCe",Cahiedde la Mtfditerranee, n. 68, 2004, s. 75-104; "The Voice-Over of Administration: Reading Ottoman Archives at the Risk of lll-literacy", EJTS, n. 6, 2007. (http://ejts.revues.
org/index1333.htrnl); "Affaires courantes pour marcheurs d'empire. Le metier d'administrateur dans les
provinces oltomanes au XIX' siecle", Geneses. Seiences soeiales et histoire, n. 72, 2008, s. 4-25; "Reforms Ta1ks: Applying the Tanzimat to Cyprus", M. N. Michail, M. Kappler ve E. Gavriel (der.), Ortoman Cyprus. A collection ofstudies on history and culture, Wiesbaden: Harrassowitz, 2009, s. 107-116.

342

TALD,

8(15), 2010, B. Onaran

Tiirkiye Aratmnalan Literatiir Dergisi, Ci/t 8,

A Review of the French School of Ottornan Studies

Say

15, 2010, 343-392

Burak ONARAN
Abstract
This artiele aims to make a review of the French Attornan studies. it opens with a discussion on
the difficulties of defining the French school - in fact any academic school- on the bases of
national languages and/or borders. Thereafter, it presents a history of the institutional develop-

.~,

... ,-:6

ran'da Trkiye Tarihi almalar

-Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi-

ment of the Turkish and Attornan studies in France, and introduces French acadernic journals in
this field. The- artiele eloses with an atternpt for a detailed thernatic bibliography which airns to

Ali ERTUGRUL'

draw attention to research fields ernerged or developed especially during the last thirty years of
the French Attornan studies.
Keywords: Attornan History, Historiography, France, Urban History, Political History

Giri

IVIX. ASRlN ortalanna doru Trklerin, Samanller hakimiyeti altnda bulunan Horasan snrlan civarnda kitleler halinde Mslmanlamaya balamalannn, 1321749
ylnda Abbasllerin iktidara gelmesi ile balayan ve takriben iki yz yl sren bir tan
ma, anlama ve kaynama srecinin neticesinde gerekletii bilinmektedir. Saman
ordusunda grev yapan bir kumandan iken Emir Mansur Saman ile anlamazla de
rek 3511963 senesinde Gazne'ye ekilen A1ptegin'in haleflerinin devralp snrlarn genilettii GazneIiler devletinin mehur hkmdan Sultan Mahmud (. 42111030), zaman zaman kendisine yaplan teIkinlere ramen devletinin snrlann batya doru
geniletrnek yerine douya, Hindistan'a doru yrmeyi tercil etmi; Horasan'n tesine gemek yerine Irak- Acem de denilen ran corafyasnda olan bitenleri uzaktan seyretmeyi yelemitir. Bu bakmdan Badad'da Bveyhllerin tasallutu altnda bulunan
Abbas halifesini kurtarma misyonu, Sultan Mahmud'la dtkleri iltilaf olu Mesud
zamannda 432/1040 ylnda Dandanakan'da zme balayan SelukouIIanna kalm; onlar bir taraftan GazneIileri Hindistan ynne ekilmeye zorlarken dier taraftan
da Badad'a gelerek (447/1055) hem Bveyhileri taril salnesinden silniler hem de
Abbas halifesini himayeleri altna almlardr. Bylece asl itibariyle ran merkezli bir
devlet olan ve Merv ve Rey ehirlerini payitaht olarak kuIIanan Seluklular ile Horasan
bendIeri alacak ve Maverannehir blgesinden kan gebe Ouz kitleleri byk
kalabalklar halinde Horasan zerinden ran corafyasna akmaya balayacakt. Bu yeni
gelen unsurlann toplum bnyesinde skntlara meydan vennemeleri amacyla Seluklu
meras tarafndan snr boylarna doru sevk edilmesi ise, neticede Anadolu'nun fethiyle sonulanacak srecin nn aacakt. Son Byk Seluklu suItan Sencer'in yine
bu Ouz znrelerinin eline esir derek 55211157 senesinde lmesinden bir mddet
sonra ran topraklan, bu kez HarezmalIlarn hakimiyeti altna girecek (59011194),
ancak bu durum doudan harekete gemi olan MooIIar karsnda uzun snneyece~
tir. 64111243'te Anadolu'yu,istila eden, 65611258'de de Badad'daki Abbas hilafetine
son veren MooIIar, douda ve batda srdrdkleri byk istila hareketinin ardndan
ele geirdikleri lkelere yerlemeye baladklarnda ran'dakiler Ihanllar adyla teki
latIanacaklardr.

* Dr., Dokuz Eyll niversitesi liihiyat Fakltesi