ARTHUR RIMBAUDNUN ILLUMINATIONSUNDA VE

ECE AYHANIN BAKISIZ BR KED KARASINDA

ATE DYALEKT
Yavuz KIZILM*
zet: Biz, bu almada, seili iki airde ate zerine kurulmu sylemleri
zmlemeyi denedik. nce ayrntlar zerinde younlaarak Ece Ayhan
zerindeki, Arthur Rimbaud etkisini gstermeye altk. Bir yandan arpc
benzerlikleri, dier yandan farkllklar zmledik. Her iki airde, belirli
llerde dili bozmay; yani, dilin i yapsyla oynamay gze alarak daha batan
iirdeki deiimci yann temsilcileri olmulardr. Her iki air de, ateten yola
karak, tutarl bir manta gre srasyla atein etkisindeki dier yaplar konu
alan iirler yazmlardr.
Anahtar Kelimeler : Karlatrma, sylem, ate, iir, imgelem, eretileme,
eytiim.

Ate diyalektii terimi, okuru ncelikle nesnel bir bilginin ruh

zmlemesine gtrr. Bachelard, yaamn kayna olarak grd atei bu
anlamda btnyle ruhsal bir sorun olarak alglamaktadr: Bu diyalektik
temelinde eitli karmaalar da beraberinde getirmektedir; bunlardan birincisi
Prometheus (Promethe) karmaasdr (Le complexe de Promethe (17),
bilindii gibi prometheus karmaas (atei almak) eylemiyle belirtilir. kincisi;
bir yceltme nesnesi ve znesini gsteren atee (tapnma) anlamnda
kullanlmakta olan Empdocle karmaasdr (Le complexe dEmpdocle),
ncs; atein cinsellemesini (Le feu sexualis) a(k)mlayan Novalis
karmaasdr ( Le complexe de Novalis). Ve sonuncusu; alev saan suyu (alkol)
zmleyen Hoffman Karmaasdr ( Le complexe de Hoffman); bu karmaa bir
nesnenin kendi iinde yanmasn iaret eder, atein ruh zmsel incelenmesi
bu karmaalarn zmlenmesi ve onlarn yaznsal bir yaptta hangi biimler
altnda aa ktn ya da kacan aratrmann yollarn arar. Dolaysyla,
Bachelardn yntemi ancak A. Rimbaud ve E. Ayhan gibi yaptlarnda ate
zerine vurgu yapan kimi airler ve onlarn gsterimi iin (imge dzeyinde)
zel bir aratrma yntemi olarak kullanlabilir.(Bachelard, Atein
Psikanalizi,1995: 17)
Bizi, bu anlamda yntem olarak Bachelard semeye ynelten dsal bir
etken deildir; bizzat, her iki airin iirlerinin kendisidir. Onlar yakndan
gzlemleyince grdk ki, bunlar ate diyalektii konusunda younlatrlm
*

Y.Do.Dr., Atatrk niversitesi, Kazm Karabekir Eitim Fakltesi, Yabanc Diller

Eitimi ABD.

iirlerdir. Ate diyalektii konusunda zmlemeye girimeden nce diyalektiin

ve diyalektik mantn tanmn anmsayalm: Diyalektik (dialectique, dialectic),
eytiimsel, eytiimsel zdekilik, yntemli dnce anlamlarnda kullanlmaktadr;
doa toplum ve dncenin kendi ilerinde tadklar i elikilerin doal bir
sonucu olarak srekli bir devinim ve deiim halinde bulunduklarn kabul eden
yaklam. Felsefe tarihinde bir ok filozof tarafndan deiik anlamlarda kullanlan
diyalektik, daha ok Hegelin, elikileri bir araya getirip stesinden gelmede
kulland akl yrtme yntemine denir. (Le Nouveau Petit Robert,1993: 637)
Bu almaya, Bachelardn ilk sray verdii Prometheus Karmaasn
amlayarak balamann daha doru olaca kansndayz; Prometheus syleni
evrimsel bir yaratmn yks gibidir. Prometheus syleni bilincin almn iaret
eder. Bu balamda, Yunan mitolojisi ve edebiyatnn nemli simgesi
Prometheusun yksn okuyalm: Zeus ellerinden atei alarak insanlar
cezalandrr. Ancak, Prometheus gizlice ard ve bir eytantersi aacnn iine
saklad atei insanlara geri verir. (Dictionnaire Des Personnages:513)
Prometheusun, Zeusu aldatarak ald atei insanlarn kullanmna sunmas onun
acmasz ikenceler ekmesine neden olur. Bu aldatlmann karl olarak, Zeus,
Prometheusu kayalara zincirletir. Bir kartal her gn gelir ve Prometheusun
cierini paralayarak yer. Kartaln her gn gelii lmszl simgeler: nk,
Prometheusun cieri her gece kendini yenilemektedir, yani, ac ve ikence
ekmede de bir sreklilii gzlemliyoruz, (bu anlamda, her iki airde de, kulara
yklenen anlamn ve eylem gcnn skl Prometheusun cierini sken kartala
gndermede bulunur ve/veya dizelerde ad geen her ku cinsi ve tr ne olursa
olsun- znde kartal artrr) ve Prometheusun cierini paralar; Gaston
Bachelarda gre, Prometheus syleni dnsel bir etkinliin insana zg
iradesini aklar; ancak, bu irade zellikle karclk ilkesinin mutlak buyruunda
olmayan tanrlar gibi dnsel bir yaamn iradesidir; () lkel yaamn
Promethe Karmaas, dnsel ve modern yaamn dip Karmaasdr.
(Chevaler&Gheerbrant, Dictionnaire Des Symboles,
1982:787) Alntda da
grld gibi, dip (Oedip) Karmaasyla (sevdii erkeklerde kzlarn
babalarn, erkeklerin annelerini arama arzusu), Prometheus Karmaas arasnda
yaknlk kurulmas atein znde barndrd cinsel nitelii nedeniyledir:
Bachelarda gre, ate daha ok cinsel bir dn sonucu olarak ortaya kar. Bu
anlamda, tpk Zeusun, insanlar evresel etkenlere kar daha gl klmak iin
onlar atele aydnlatan, Prometheusu tad insani duygularndan dolay
cezalandrmas gibi; Ate diyalektiinin sonu, her koulda bir olumsuzluu iaret
eder.
Prometheusun, tm abalarnn karl bir kadndr: Pandora. Yani,
insanlarn atee yeniden kavumasn salayan bir aktr. Atein yaklmas olay,
onun douuna kaynaklk eden iki odun parasnn yanmas, yok olmas, sevenlerin
ayn atete erimesi anlamna gelir. Atein karmaas burada aka ortaya kar;
eer kii atei yakmay baaramazsa, onun kavurucu etkisi her yandan bedenini
saracak ve onu iten ie yakacaktr: Yakarsa, atein kavurucu etkisi ncelikle, atei
yakan kiiyi yok edecektir. Yani; ate olaynda tam anlamyla ve her ynyle bir

230

diyalektik mantk sz konusudur: Ak yalnzca bakasna aktarlan bir atetir.

Ate ise ancak yakalanverecek bir aktr. (Bachelard, Atein Psikanalizi,1995: 28)
Her iki airde de varln saptadmz en belirgin ortak nokta ikisinde de
ate esinin basknl ve sonuta, yalnzca iirden ibaret olmamalardr. Onlar
geleneksel airler ve onlarn kulland biimlerden ayran en belirgin zellik de
buradan kaynaklanr; almamz yalnzca biimsel benzemelerle snrl
kalmayacaktr. Daha ilk okumada, ate ve onu artran imgeler konusunda
yaplan vurgunun n plna kt gzlerden kamaz. nk, ate (kuatc) ve
(kapsaycdr); hibir ey onun kendine zg deitirici ve dntrc etkisinden
kurtulamaz. Baksz Bir Kedi Kara ve Illuminations atein bir ok anlamda ne
kt yaptlardr. nk; ate hem temizlii, hem de kirlilii simgeler. Bu
balamda; ate, dselin fiziinin ve/veya kimyasnn kayna olarak dselin
nesnel koullarn saptamaya yarar; Bu yzden ate her eyi aklayabilen
ayrcalkl olaydr. Yavaa deien her ey hayatla aklanrsa, hzla deien her
ey de atele aklanr. Ate stn-canldr. Ate mahremdir ve evrenseldir.
Kalbimizde yaar. Gkyznde yaar. Tzn derinliklerinden kp kendini bir ak
gibi sunar. Maddenin iine dalp saklanr, kin ve intikam gibi gizli, grnmez.
Btn olaylar arasnda, iki kart deerlendirmeyi, iyi ile kty ayn ak
seiklikle kabul edebilen yalnz odur. Cennette parldar. Cehennemde yanar.
Tatllk ve ikencedir. Mutfak ve kyamettir. (Bachelard, Atein Psikanalizi,1995:
13)
Bachelardn szn ettii gibi kendi kendiyle elimek iin tutumak gerekir
ilkesinden yola karak hem uzlann, hem de karmaann odak noktasnda atein
varln ya da yokluunu gzlemleriz. Bu balamda, bir kez daha Bachelardn
ate zerindeki gzlemlerini alntlayalm: Bu diyalektikten kanmak
imkanszdr: Yandnn bilincinde olmak soumaktr; bir iddeti duymak
hafiflemektir; fark etmeden iddet olmak gerekir. Eylem halindeki insann ac
yasas budur. (Bachelard, Atein Psikanalizi,1995: 101)
Diyalektiin yukardaki tanmlamada saptadmz nitelikleri sz konusu
olan ate olduunda da bir kez daha dorulanmaktadr; ate hem gsterdii ey,
hem de gsterdiinden baka ve fazla bir eydir; ate diyalektii de diyalektik
esasna dayal bir seyir izler - Yandnn bilincinde olmak soumaktr-. Ate
diyalektiinde de, bu sre geri dndrlemez bir ekilde iler. Gerekte, atein
yapsnda da hem atei kendisi olmaya, hem de ateten baka bir ey olmaya
zorlayan elikili nitelikler bulunmaktadr. yleyse, diyalektie zg btn
nitelikler atete fazlasyla bulunur. Ate, btn olaylar arasnda, iki kart
deerlendirmeyi; yani, sav ve kar sav, iyi ile kty, gzelle irkini aka
ortaya karr. Bachelarda gre, atei anlamak ve anlamlandrmak iin bilinli
olann ardnda bilindn, nesnel kesinliin ardnda znellii, deneyin ardnda
d arayan dolayl ve ikinci dereceden bir ruh zmlemeye gerek vardr: Bu
yzden biz imge etmenleri arasnda en diyalektiklemi olann ate olduunu
gstermeyi denedik. Yalnz o hem zne hem nesnedir. Bir canlcln temeline
inildii zaman orada daima bir sclk bulunur. Canl diye, dorudan doruya
canl diye tandm ey scak olarak tandm eydir. Is tzsel zenginliin ve
srekliliin en stn kantdr; yalnz s hayati iddete, var olma iddetine

231

dolaymsz bir anlam verir. Mahrem atein iddetinin yannda teki duyulur
iddetler ne kadar gevek, atl, duraan, kadersiz kalr! der, (Bachelard, Atein
Psikanalizi,1995: 100)
Yani, daha uygun bir anlatmla, atei almak, kendini atee atmak anlamnda
kullanlmtr; bu kullanm yok etmek ya da yok olmak eylemleriyle ayn anlama
gelmektedir. Rimbaudnun atele yaknl daha isimlerde balar; Une saison en
Enfer (Cehennemde Bir Mevsim), bu balamda cehennem szcyle, onun
sonucu olan Illuminations (Aydnlanmalar) byk lde rtmektedir.
Ate hem var edici, hem de yok edici bir nesnedir; yani, bir yandan
durmadan gnah ileyen saplantl bir kiiliin, dier yandan gnahlarndan
arnmak iin kulland nesnenin yine ate olmas dikkat ekicidir. Bu durum, onun
beninin aslnda bir bakas olmas niteliini aa karr: blis! Bir iblistir o,
biliyorsunuz,
bir
insan
deildir.
(Rimbaud,
Cehennemde
Bir
Mevsim/Illuminations,1991: 74) Burada, blisin cehennemi, dolaysyla atei
artrdn sylemeye bile gerek yok.
Ortada bir ktlk ya da uursuzluk varsa onu yok edecek g yine atetir.
Onu bir bakasna dntren g atein gcdr: Galyal atalarmdan () kalt
bana: putataparlk ve gnah sevdas; ah! Btn kusurlar, fke, ehvet, - grkemli
ehvet- zellikle de yalan ve tembellik. (Rimbaud, Cehennemde Bir
Mevsim/Illuminations,1991: 118)
Gerek Arthur Rimbaudnun Illuminationsu, gerekse Ece Ayhann Baksz
Bir Kedi Karas uyak araynda olmayan dz ya da dzyaz iirlerdir. Her birinde
yeni bir ykyle karlalr. Okurda iir duygusunu uyandran derinden derine
duyulan mzik ya da srekli yinelenen ritimdir. air srekli bir aray
ierisindedir; bu aray iinde kullanlan biim ve ierik ok fazla nem tar. Bu
yeni biim ve ierik; geleneksel biimler ierisinde rahata ifade edilemez; rahata
ifade edilememesi yeni karmaalarn aranp bulunmasn zorunlu klar. Bu iirler;
yani, bildirisi ok ak ve ne km geleneksel trlerden kesinlikle ayrlrlar ve
eski iir geleneine tepki olarak st rtk ya da gizli tarzda yazlm iirlerdir;
daha uygun bir ifadeyle bu iirlerde soyut nesneler bilinli bir ekilde, somut olana
tercih edilmitir. Bunlar, Bachelardn anlatmyla karmaann egemen olduu
iirlerdir; stelik, bu ruhbilimsel bir karmaadr: Psikolojik bir karmaa tannd
zaman baz iirler daha iyi, daha tam olarak anlalrm gibi geliyor. Aslnda bir
iir, birliini ancak bir karmaadan alabilir. Karmaa eksikse, kklerinden
kesilmi olan eser artk bilindyla iliki kurmaz. Souk, sahte, yapma grnr.
(Bachelard, Atein Psikanalizi,1995: 23)
O put, kara gzl, sar peremli, ne evi var ne yurdu, daha soylu o Meksika,
o Flaman masalndan, lkesini sorarsan i yeil ve gk mavisi. imdi kouyor
gemisiz dalgalarn Kelte, Yunanca, slavca yaban adlar takt kylarda.
Ormann snrnda d iekleri nlar, atlar, parldar- turuncu dudakl kz
ayrlardan kaynayan duru tufan iinde bada kurup oturmu; plaklk,
ebemkuaklarnn, bileyin, denizin glgeledikleri, iinden getikleri, giydirdikleri.
(Rimbaud, ocukluk, Can Alkor evirisi, Frankofoni-4,1992:110) Rimbaudnun
iirinde aka grld gibi, kimi kez evsiz barksz ve kara gzl, sar peremli

232

bir putun i yeil ve gk mavisi lkesinin karmaas, bir Meksika ya da Flaman

masalndan daha soylu gsterilir. Kimi kez, i yeili gk mavisi lkeler, kimi kez
deniz kylar, ormanlar ya da yine atei anmsatr bir ekilde seilen turuncu
dudakl bir kz; kaynayan (duru tufan) iinde bulunmaktadr. Bachelardn, nesnel
bilgi iin tamamen yapay olan ey bilind iin derinden derine gerek ve etkin
olarak kalr. Rya deneyden gldr (Bachelard: 24) ifadesinde dile getirdii
gibi, tpk dte yaanyormu gibi aktarlan bu dizelerin yle alglanmak istendii
srece gerek olarak kabul edilebileceini gsterir.
Ey kutsal lkenin gepgeni aalk yollar, tapnan tanralar! Kim bilir
ne oldu Hazreti Sleymann zdeyilerini bana aklayan Brahman ? O
alardan, o yerden, kocam kadnlar bile gryorum daha! O gmten,
gneten zamanlar anmsyorum rmaklara doru, omzumda yoldamn elini,
sevimelerimizi ayakta, yakc ovalarda. Bir krmz gvercinler srs dncemin
yresinde grlyor. Bu srgnde kendime btn gke yaznlarn lmez
oyunlarn oynayabileceim bir sahne kurdum. Duyulmam zenginlikler
gsterecektim size. Gemiini gzlyorum bulduunuz gmlerin. Arkadan ne
gelecek biliyorum. Bilgeliim kaos kadar hor grlyor. Ama sizi bekleyen
uyuukluk yannda nedir benim hiliim ? (Rimbaud, Hayatlar, Can Alkor
evirisi, Frankofoni-4,1992:114) Kimi kez, kutsal bir lkenin yemyeil yollar;
gmten ve gneten zamanlarn etkisiyle yakc ovalara dnr. Bu balamda,
Bachelardn ilk insann atei nasl elde ettii saptamasna dnecek olursak; kuru
tokma odunun yivine srterek atei elde etmek iin zaman ve sabr gerektirdiini
anmsarz: Ayn ekilde, Rimbaudnun dizelerini okuyacak olursak ayn sreci
gzlemleriz; o gmten ve gneten zamanlarda (arada soumay belirlemek iin
bilinli olarak rmaklar kullanr); okura, omzunda sevgilisinin eli sevimelerini
anmsar ve anmsatr; stelik bulunduklar yer ateten bile yakc ovalardr. En
iddetli ate grnte en souk nesnelerden elde edilir anlayndan yola karak;
krmz bir gvercin srsn (ku imgesinin Prometheusun, kartalna antrmada
bulunduu aktr), iirinin orta yerine yerletirir. iirini, birbirlerine kart
anlamlara gelen szcklerden kurar; ova (yakc), gvercin (krmz); benzer
biimde bilgelii kaos (iddet) kadar hor grlr. iirde cinsel yaanty belirleyen
temel e srtnmedir; iki kuru odun parasn birbirine srterek atei elde etme
eylemi ilk cinsel deneyimler yoluyla edinilmi bir bilgidir. O gmten, gneten
zamanlar anmsyorum rmaklara doru, omzumda yoldamn elini,
sevimelerimizi ayakta, yakc ovalarda. Bir krmz gvercinler srs dncemin
yresinde grlyor. (Rimbaud, Hayatlar, Can Alkor evirisi, Frankofoni4,1992:114) Bachelard bu bilgiden hareketle u sonucu karr; atein nesnel
yeniden retimi iin ilk bilimsel sav aktr.
ocuk kahkahalar, klelerin ekinii, kzolan kzlarn arball,
evremde rknl nesnelerin, biimlerin, hepinizi kutsuyorum bu
uyankln ansyla. Hepten kaba sabalkla balyordu bu; alevden ve
buzdan meleklerle bitiyor ite. (Rimbaud, Sarholuk Sabah, Can
Alkor evirisi, Frankofoni-4,1992:115)

233

Ate diyalektii konusunda, benzer sylemin srdrld yukardaki

dizelerde; ocuk kahkahalar, klelerin ekinii, kzolan kzlarn arball,
szck guruplar kar sav; yani, kartl daha iyi vurgulamak iin bilinli olarak
kullanlr; - Burada, bilinli belirteci zerine vurgu yapmamz, airin srekli
dlerden sz etmesi nedeniyledir.- evresinde yer alan nesnelerin korkunluu bir
kez daha alevden ve buzdan meleklerin varlyla belirlenir. Dolaysyla, ate
esinde her zaman bir derinlik bulunmaktadr. Onu, bir takm sradan szlerle
aklamak yerine, derin bir aklamayla yapmak daha nemlidir. nk, ate
konusunda okuduklarmzdan kardmz sonu udur; asl dnce souk/scak
derinlikte ve tam anlamyla dile getirilmemi szlerde ve ifadelerde gizlidir.
Genellikle, eretilemeler (mtaphore) n plna kmaktadr; gerek
Rimbaudda, gerek Ayhanda iir dili kimi eretilemeler zerine kuruludur. Bu
durumu rneklendirmek asndan hangi iiri ele alrsak alalm, genellikle seili
szck dzeyinde eretilemelerle karlarz. Eretilemelerin yan sra, iirde
iledii izlei amlamaya ynelik antrmalar da sayca olduka fazladr. Bu
balamda, Bachelardn iir dili zerine yapt yorumlar durumu daha net bir
biimde ifade etmektedir: Bachelarda gre, eretilemeler bir an ortaya kp sonra
kaybolan sradan soyutlamalar deildir; kaybolmalar bir yana, eretilemeler
duyumlardan daha fazla birbirini antrmakta ve rmektedir. Bachelard, tam da bu
noktada Rimbaud ve Ayhan dorular bir ekilde, air dncesinin
eretilemelerden meydana gelmi bir szdizimi olduunu ileri srer: Nasl bir
iein diyagram ieklik eyleminin anlamn ve bakmn gsteren bir diyagram
ortaya koymas gerekir. Bu geometrik uyum olmadan gerek iek olmaz. Ayn
ekilde iir imgelerinin belli bir sentezi olmadan iir iek amaz (Bachelard,
Atein Psikanalizi,1995: 99) Ate yakma olay temelinde belirgin bir estetii
barndran bir nitelik tamaktadr; atei meydana getiren tm eler belirli bir
ritimle, titreimle ve uyumla alr. yle ya, atein nesnel yan scaklktr; odunlar
belli bir scaklkta tutumaya balar balamaz evreye bir s yayarlar. te k, bu
snn bir sonucudur. Prometheus rneinde grld gibi, tutkulu bir ak iin
atei elde etmenin bedeli olarak ektii acnn fazlaca bir nemi yoktur; nk, o
ate vastasyla zgvenini yeniden kazanmtr: Bu gven duygusu acnn deil,
bir enliin, ate yoluyla elde edilmi bir n habercisidir.
Altn bir sekiden, - ipek sicimler, klrengi tller, yeil kadifeler ve
gnete tun benzeri kararan billr kurslar arasnda, - gm
telkarilerden, gzlerden ve saclardan bir hal zerinde aldn
gryorum ykskotunun.
Akik zerine serpilmi sar altn paralar, zmrt bir kubbeyi tayan
maun direkler, beyaz canfes demetleri ve ince yakut kamlar
evreliyor su gln. (Rimbaud, iekler, . nce evirisi,
Frankofoni-4,1992: 116)
Rimbaudnun dizeleri dikkatle okunduunda, birinci dizede ykskotunu
betimlemek iin; altn bir seki ( altn rengi dolaysyla atei ve gc simgeler), ipek
sicimler (atein sonucu olan acy), devamnda kl rengi tller ( atein sonucunu-

234

kl-), kurslar arasnda, gnete tun benzeri kararan billr, kurs (gne ve
kararan billr), ykskotunun, gm telkarilerden, gzlerden ve saclardan bir hal
zerinde aldn gryorum, ifadesi ate olayna sk skya bal bir scaklk-s
ve aydnlk dncesinin airin imgelemini btnyle etkisi altna aldn aka
gstermektedir.
Yine, ikinci dizede; su gln betimlemek iin kullanlan szck ve szck
guruplar: Akik zerine serpilmi sar altn paralar, zmrt bir kubbeyi tayan
maun direkler, beyaz canfes demetleri ve ince yakut kamlar evreliyor su gln
, trnden anlatmlar; atein varln belirtmekle birlikte, ate yakma olayndaki
belirgin bir estetiin derin izlerini tamaktadr. Su gln evreleyen tm nesneler
paylalan ya da paylalmas arzulanan bir nesneye gndermede bulunmaktadr.
te, her iki air de, Bachelardn ngrd kendi eretileme rglerinin
anlamn ve bakn ortaya koyan bir diyagram (diagramme) sunarlar. Bu
diyagram oluturma aamasnda ne air zgrln kstlama, ne de bir takm
zorlama nedenler bulunmamaktadr. Yani, iirsel gereklii ve onun kendine zg
mantn ve diyalektiini olgunlatktan sonra, dahas nesnel anlamda
ieklendikten sonra ortaya karmak gerekir. Bachelardn yaptnda kulland
diyagram szcnn szlksel anlam: Herhangi bir olayn deiimini gsteren
grafik, izgi yada bir iein btn ayrntlarn gsteren taslaktr. ( T.Sara,
1989: 435) Bu diyagram olutuktan sonra, (ykskotu ve su gl) birbirine aykr
gibi gzken imgelerin olaanst yeni bir imgede bir arada bulunduklarn
gzlemleriz. Dikkat edilirse birinci dize ykskotu, ikinci dize su glnn
nitelikleri zerinedir. air, iekler ve onlarn herhangi bir ekilde atei artran
grnmlerini sunar. air imgeleminin sonu eylemi, bir canavardan, masum bir
ocuk ortaya karabilmesinde gizlidir:
Onlar aryor lk la, bir iskambil kd sokandan, malta
talar zerinde, ocuk oyunu binlerle. eytan izilmi-. (68)
Rzgr, srkleyip duruyor darlarda; kf gzl, tenekeden bir
ejderhay ve pasl bir cesedi. (69)
Deliler, fareler, erkek fareler blr kmrlemi bir cesedi. (70)
Gelir bir dalgn cambaz. Ge saatlerin denizinden. fler lambay.
(75)
Aznda firketeler. Bir ku, konmaktan holanr. Canavar dvmeleri
kollarnda, vard. Salarn da kardein tard kmr karas. ( 76)
Unutur gitgide yaklm babas byc. (77)
Krarlar eklemlerini, pantolonunu syrp gm bir amdana
oturturlar, ziftle boarlar teknede, damgalarlar. (78)
Ykmlar getiriyorlar imparatorlua. Yangnlar. Uulduyorsunuz kn
ey yapraklarn dken kadnlar ! (80)
Bataklklarda bytmtr ocuu. Neft dkerek yakyordum bir
mektubu da ku zarfl balmumu. ( 87)
Yukar deyileri yanslar, sabundan kpeler, bir hamamname. Aslyd
baularnda bir tef. ( 89)
Yalar kapatmasn zincirle bal kollar, kzgn bir ejderha. Oyar
burguyla. Dzgn srm gzeligeli. (99)

235

amdan olacam! Diyedir baryordu bir olan. Krek ve

vnsz horozuyla. 104)
Dirim ksa lm uzundur cehennette herhal abiler. ( 124) (Ayhan,
Btn Yort Savullar)
Her iki air de, kendi kendileriyle elimek pahasna tutuma yolunu
semilerdir. nk, imge bileenlerinin ierisinde en tartmal olan atetir:
Sadece ate hem nesne, hem de znedir. Bu balamda, Ayhan tarafndan yeniden
tretilen (cehennette) szc cennet (souk) ve cehennem (scak) szcklerinden
her birini ayn zamanda dile getirmektedir. Bachelarda gre, ruhsal bakmdan
insan yeniden yaratan ey, kurduu dlerdir; bu dler s ve scakl ierdii
anlamda belli bir deer kazanacaktr: Hi phesiz kiisel bir kargaa yznden
yoldan karak, ama herhalde bakalarnn batan karmasnn da zoruyla, asli
drtnn blnd yere yerlemenin yolunu bulmak gerekir. Mutlu olmak iin bir
bakasnn mutluluunu dnmek gerekir. En bencil zevklerde bir zgelik vardr.
yleyse iir diyagram, bileim birliinin bencil lksnden, bn lksnden
kopup kuvvetlerin ayrmasna yol amal. Burada yaratc hayat sorununa geldik:
Gemii unutmadan gelecee nasl ermeli ? Tutkunun soumadan masn nasl
salamal ? (Bachelard, Atein Psikanalizi, 1995: 100) Bachelard atee; s,
scaklk, soukluk, temizlik ve arnma gibi eitli anlamlar ykler; ykledii bu
anlamlardan her biri atee ayrlan alan geniletmeye yneliktir. Ona gre, atein
beslendii kaynak kirlidir. yleyse, airin hedefi onu kirlerinden arndrmak
olmaldr. Byle olunca, ate zerine yaplan deerlendirmelerin ruhbilimsel bir
nitelik tamas zorunlu hale gelir. Bu durumu rneklendirmek asndan sre
dizimsel sra gerei nce Rimbauddan setiimiz Sarho Gemi rneiyle
balayalm;
Denize bir kasrgayla ald gzlerim;/ lm kervan dalgalar
kattm nme; / Bir mantardan hafif, tam on gece, hora teptim;/
Bakmadm fenerlerin budala gzlerine.
Gnei grdm, alakta, kanl bir yinde;/ Sermi parltsn uzun,
mor phtlara./ Eski bir dram oynuyor gibiydi, enginde,/ rperip
uzaklaan dalgalar, sra sra.
Bataklklar grdm, geni, fkr fkr kaynar;/ Sazlar iinde rr
koskoca bir ejderha,/ Durgun havada birdenbire yarlr sular,/
Enginler arl arl dklr girdaplara.
Brndm mor dumanlara, babo, derbeder,/ Delip getim
karmdaki kzl semalar;/ Gvertemde cins aire mahsus yiyecekler,
/ Gne yosunlar, mavilik meduzalar. (Rimbaud, S.Eybolu
evirisi; 59-60-61)
Yukardaki iirde kullanlan szck ve szck guruplar ayn ortak alana,
yani atee gndermede bulunur; bu gndermeler kimi kez atein sevecen ve scak,
kimi kez sert ve iddetli yanlarn imler: Seilen birinci drtlkte; gzlerin
denizlere bir kasrgayla almas ifadesi ki, gzler her durumda ; yani, atein

236

varln kesinler-, Bakmadm fenerlerin budala gzlerine anlatm atein

olduka zayf bir biimini gsteren fener szcyle karlanr.
Yine ikinci drtlkte, kanl bir ayinde gnein grlmesi bu anlamda
gne dorudan atei imler-, gnein parltsn uzun, mor phtlara sermesi, - mor
renk ortaya kn her anlamda a yani atee borlu oluunu simgeler-, nc
dizedeki engin atein ve n varlna bal olan bir anlatm a(k)mlar.
Drdnc dizedeki, sra sra. rperip uzaklaan dalgalar, anlamnda kullanlan
dalga bir k (dahas ate) oyunundan olumaktadr. Bu oyun, n suyla, suyun
kla aralksz oynad ve oyunun sonunun yine ate retimi olduu bir
yanlsamadan meydana gelmektedir. stelik, oyun ate zerine oynand iin her
defasnda bir eyler yok olmakta, varln yitirmektedir.
nc drtlkte, Bataklklarn grdm, geni, fkr fkr kaynamas ve
airin tm olup biteni gzleriyle grmesi, n yani, atein varln ve etkisini
imler; Sazlar iinde ryen koskoca bir ejderha; ifadesindeki ejderha ate fkrtan
bir yaratk olduu iin; atein bir baka bedende yeniden retilerek yeryzne
salnmasn gsterir. Yani, devingenlik atein doasn oluturur ve her koulda
yeni bir ekliyle varln srdrr. Durgun havada birdenbire yarlr sular,/
Enginler arl arl dklr girdaplara dizelerinde kullanlan Durgun hava ve
sularn arl arl girdaplara dklmesi ifadeleri n varln kesinler. Belirli
bir aamadan sonra atein varl, suyun varlndan te hibir eyi ifade etmez;
nk, gemi sarhotur; bu balamda, gemi suyu, sarholuk yani alkol bu durumda
alkoln atei kkrttn anmsayalm-, atei iaret eder.
Seili son drtlkteki; babo, derbeder bir durumda mor dumanlara
brnme, anlatm hem sarholuun, hem de atein izlerini tar; karsndaki kzl
semalar delip gemesi ve devamnda Gvertemde cins aire mahsus yiyecekler, /
Gne yosunlar, mavilik meduzalar. anlatmlar gnei, , rengi; yani, farkl
grnmler altndaki atei gsterirler.
Atein benzer armlarn gsteren bir iiri Ayhandan alntlayalm:
iirimiz mor klhanidir abiler/ Topaacndan aparthanlarda odas bulunamaz/
Yars silinmi bir ejderhann dzm zre eylemde/ Kiralk bir kentin giri
kaplarna kara kirele/ airlerin mne kerken iaretlenmesinin iiridir/
Ayptr sylemesi vakitsiz skdarlyz abiler. (Ayhan, Btn Yort Savullar, Mor
Klhani :125)
iirin hem mor, hem de klhani oluu krmz rengi aa karr; mor renk
bir tr iddet ierdiinden kabadaylk ve onun air imgelemindeki izdmlerini
gstermesi bakmndan olduka ilgi ekicidir. Mor ve klhani niteleyicilerini
izleyen abiler deyimi iirde salanmak istenen (kabaday) ortama byk lde
katkda bulunur. Dahas, Topaacndan aparthanlarda odas bulunamaz eklinde
srdrlen anlatm; kiinin kendini kapatt erevede yaad derin yalnzl
imler ve glendirir. Bu dizeyi izleyen dizedeki ejderha bir kez daha atei ve atele
birlikte ejderhann cinsel hazrlk dnemini iin iine kartrmas bakmndan
cinselletirilmi atei ve bir kez daha Rimbaudyu artrr.
Bachelardn atee ykledii anlam s, scaklk, soukluk, temizlik ve
arnma gibi eylemlerle snrl deildir. Tm bunlarn yannda Bachelard, atein
kaynanda srtnmeyi grr ve srtnme eylemi (le frottement) cinsel alana

237

gndermede bulunur; daha dorusu zel bir cinsellii artran alan her iki
airde de olduka belirgindir: Herhalde ate olay ile yeniden retimi
arasndaki devre bu ynden gidince en ksadr. Atein nesnel yeniden retimi
iin birinci bilimsel hipotez aktr. Prometheus zeki bir filozof olmaktan ok
tutkulu bir aktr, tanrlarn intikam da bir kskan intikamdr. ((Bachelard,
Atein Psikanalizi, 1995:27) Atein bu cinsellik tayan yann gstermek
asndan setiimiz Rimbaud iirinin dizeleri, Ayhannkilerle geni lde
rtmektedir.
Bir tanem! Gzelim! itince srmediim tyler rpertici
borazan! Perilik sehpa! Yaasn, grlmemi yapt! Esiz beden
iin, ilk defa olarak. ocuklarn glyle balad bu, gene onunla
bitecek. Bu au btn damarlarmzda kalacak, hatta borazan
susup gene eski uyumsuzlua dnsek bile. Ah, nasl hak etmiiz bu
ikenceyi imdi! Hrsla toplayp yalm yaratlm ruhumuzla
bedenimize verilen o insanst sz: O sz, o delilii, incelii,
bilgelii, sertlii! (Rimbaud, Hayatlar, Can Alkor evirisi,
Frankofoni-4,1992: 114)
Ancak, incelediimiz iirler tam anlamyla kurgu da deildirler. Yeni bir
ierik ve yeni bir biim iinde sunulduu iin; kurgusal dzlemde kurgu
herkes tarafndan kolaylkla anlalr bir ierik deeri tamaz. Szgelimi,
Ayhann Bir Fotorafn Arab isimli dz iiri sanki bir fotoraf karesinin
karsnda grlenler yorumlanarak yazlm gibidir. Sra d bir bak, tam
karsnda duran fotorafa kendince zel bir ierik ekleyerek onu okurla
paylama yolunu semitir. Bu anlatmda airin kendi zel yaantsna ait
elere de rastlanr; ite fotoraf tm aklyla karsndadr. te, iirden bu
durumu yanstan tmceler;
(1)iek. iek Satclyla balamm servenlerime.
(2) plere dizili iekler ve ocuklar, gl kurusu.
(3)Ama nasl da bylymm o zamanlar, bir pericik yznden
baklamazm.
(4) Bu bir fotorafn arab olsun benden, eline geecek mi bir gn?
(5) branca renimi yaparken bir boliede grnmeyen
kpeimle ektirdiim.
(6) Yapraklarn dkm ulu bir aacn altnda bir kanepeye
incelikle ilimi olarak. (Ayhan, Bir Fotorafn Arab : 67)
Aada rnek olarak aldmz Rimbaudnun, Gizemli isimli iiri,
yukardaki Bir Fotorafn Arab isimli iirle aka benzerlikler gsteriyor. Her
ikisinde de grsel bir yan bulunan bir nesne seilmi; bir fotoraf ve bir tablo;
nesne, sanki karlarnda canlanm gibi ne kadar ok ayrnty gsteriyor.
238

Tepenin yamacnda, elik ve zmrt otlar arasnda, yn

giysilerini dndryor melekler.
Tepenin doruuna kadar sryor alev ayrlar. Solda btn
cinayetlerin ve btn savalarn inedii da srtnn hms ve
yaylalarn iziyor btn yakc grltler. Sadaki da srtnn
ardnda, doularn, ilerlemenin izgisi.
Ve denizlerin mhre boncuklarnn ve insansal gecelerin dnen ve
saldran uultusu kenar izgisini olutururken tablonun
yukarsnda. (Rimbaud, Gizemli, Can Alkor evirisi, Frankofoni4,1992:116)
Bir kurgudan sz edilebilir ancak bu kurgu montaj ya da kurgu anlamna
gelmez. Seili dizelerde aka grld gibi, ok ksa sren nmzden
geen bir fotoraf karesi kadar- mesafede ve zamanda olduka youn bir
anlatm gzlemlenir. Bir sanat fotoraf ya da bir tablo nnde insann aklna
gelen grlenle, grlmeyenler arasndaki farklarn zenli bir estetik
anlatmdr.
Bir fotorafn arab ismi, fotorafn negatifi anlamnda
kullanlmtr (TDK Trke Szlk, 1983: 66). Btnyle bireysel bir anlatm
ve gsterim plnnda, air bakt negatif fotorafa renk, resim, parlaklk,
derinlik yani boyut adna ne varsa hepsini incelikle bir bir ekler: Bugn bile
Trkenin grameri yoktur, oluum halindedir dil. iirin de, insann da oluum
halinde olduunu dikkate almadlar. Biz insanln sonunda deiliz. Bandayz
daha. () Trk iirinin iine ediyor Ece diyorlar. Amacm zaten bu. Bir eyi
ykacaksn ki yeni bir ey kurulabilsin. Ben kendi kuam da sorgulamak
zorundaym. Nzm Hikmeti de, Edip Canseveri de. natym ama, hakl
inaddr bu. iirde de zorluk oradan kyor. iir iirde kalamaz. Kalmamaldr
da. Tarih, corafya, felsefe, sosyoloji, etik Hepsini iermelidir iir. (Ayhan,
Denemeler: 36)
Batur, Bakalamlar, I-X isimli denemesinin, II, Tahta Troya balkl
blmnde, Ece Ayhan iiri zerine kendi deyimiyle bir Metin zm
Denemesi yapar: Ece Ayhanda beliren gizli metne ynelme kaygs, geni
anlamnda dilin ve anlatm yasalarnn gizlileme eilimlerine balanabilir mi
? Ya da, bu soruyu baka bir dzlemde sorarsak: Dilin genel yaps, toplumsal
krlmalar yoluyla, tarihii (trans-historique) boyutlar da alarak zelleme,
giderek z-denetime bavurma yolunu mu aryor ? (Batur, Bakalamlar, IX: 72)
Burada bir dzenleniten kesinlikle sz edebiliriz, ancak, bu dzenleni
mantn ya da edebiyatn genel geer ilkelerine gre deil, airin yaznsal
anlayna gre biimlendirilecektir. Agencement terimi bu balamda; bir araya
getirme, fakat belli bir dzene gre bir araya getirme karl olarak
kullanlmaktadr. Rimbaudnun dz yaz iirinde bir dzenleni vardr; bu
dzenleni, kimi sz beklerinin yerinin bilerek sz dizim kurallarnn tersine
239

ilemesidir. Bu durum kimi alardan airin szckleri geliigzel

kullanmasndan kaynaklanyor olabilir. rneklerde gzlemlediimiz kadaryla,
szck seimindeki bu zensizlik ya da szck yerinin tmcedeki hatal
kullanm bu dz yaz iirlerde bir tr i uyak salama hedefine yneliktir:
iirin nce tarafndan yaplan evirisinde bu tmce yaps bakmndan
szdizimi hatalar ayn ekilde korunarak Trkeye aktarlmtr: Bir kap
arpt ve kyn alannda, kollarn sallad, rzgr gllerinin ve her yerdeki an
kulesi horozlarnn anlad ocuk, grl grl sanan altnda. (nce, 1991:
104)
Ayhann anlatmyla, Rimbaudda grp varln saptad ve sonra
kendi yaptnda kulland (Baksz Bir Kedi Kara) biim bir rg dr; stelik
ok sk bir rg; zerinde uzun sre allarak retilen trden bir rg.
stelik, bu sk rgy hazrlarken sanat, okura olanaklar lsnde kendi
varln unutturmay dener.
Yer, Yn, Yol arayna kan Kiinin aslnda hep yalnz
olduunu dndk, nce.
Aramzdan, Rimbaudnun ilk bakaldr yryne, bir bana
Alpleri aarak talyaya iniine olduu kadar, son, uzun,
kangrenli bacayla Habeelinden Akdenize uzanan lm
yryne (gerekten de lesiye yrmt Rimbaud; nce
baca kesildi, sonra soluu) balananlar oldu. (Batur: 133)
Evet bunlar sadece iir deil, ayn zamanda dzyazdrlar: Bunlar daha
ok sz oyunlarndan holanan merakl okurlar iin olduka doyurucu yazlar
olarak karmza karlar. iirde konuan duygularn okurla paylaan- kii
gizemli bir evreni aa karmaya abalar; ancak, bu gizemin ifrelerini
zerken kendi kendini hznden kurtaramaz:
Boa kar kmaz Tufan dlemi.
Bir tavan durdu evliyaotlar ve devingen aniekleri arasnda ve
yakard gkkuana, rmcek alar ortasnda! (Rimbaud, nce,
1991: 103)
Bunlar zerinde uzun uzadya allm metin grnmndedirler; sanki,
sanat tm zamann, hzn onlar sk skya rmek iin harcamtr. Yapt
oluturan paralar kesintisiz bir btnlk gstermezler; srekli bir karmaklk
ve dzensizlik ierisinde bantszlk egemen gibi grnr. Bu karmak yap,
metnin bildirisinin anlalmasn gletirir:
Sarldm yaz afana.
Hibir ey kmldamyordu daha alnacnda saraylarn. lyd su.
Orman yolundan ayrlmyordu alacakaranln konak yerleri.

240

Yrdm, diri ve lk soluklar uyandrp; ve bakt deerli talar ve

grltszce havaland kanatlar.
imdiden yepyeni ve solgun klarla dolu bir patikada, bir iek
yapt ilk giriimi ve adn syledi bana. (Rimbaud, Tan, Can Alkor
evirisi, Frankofoni-4,1992: 117)
Raslanmaz bir ku angut, anlatr rneksiz. Yakn kovuklarnda
Akneri-Vank manastr. Aznda bir elmas.
Dolantlar tasarlar, kapal tutulan bir ehzade. Zrh incelmi,
pasl demirden penesi, ama gs kalkan.
Bir domra algs, betimler vurgularn korkunun. Bklmez
boynu. Binbir gn masallaryla bezenmi
.
Yalar kapatmasn zincirle bal kollar, kzgn bir ejderha. Oyar
burguyla. Dzgn srm gzeligeli. (Ayhan: 99) Geliigzel ifadesi iirde
gzeligeli olarak kullanlmtr. Bu anlamda, gerek Rimbaud, gerek Ayhann
iir yazma biimi Bachelardn syledikleriyle rtr: Gereince
dorulanm nesnellik nesneyle ilk temas yalanlar. nce her eyi
eletirmeli:Duyumu, saduyuyu, hatta en deimez gelenei ve son olarak
kelimelerin kkenini de; nk, sz ancak ark syleyip batan karmaya
yarad iin dnceyle nadiren buluur. (Bachelard, Atein Psikanalizi: 7)
Bachelardn dile getirdii anlamda, szdizimi kurallarnn yadsnmas
dahas szcklerin kkeniyle ilgili deitirim ilemi Rimbaudnun btn iirine
egemendir:
A kara, E ak, I al, U yeil, O mavi: sesliler
Diyeceim bir gn gizli doumlarnz da;
Karanlk koylara, sineklere benzer A,
O amansz pis kokular stnde fr dnerler. (Rimbaud, Sesliler,
lhan Berk evirisi, Frankofoni-4,1992: 105)
Ayhan, Ecegiller isimli iirinde szdizimi kurallarn yadsmay yle
aklar:
Sam yeli de dalgnlklarla bir ocukmu
eilip barlklar izermi evler zerine
nasl bir aadysak ocukken
tmleler,i zneleri nasl unuttuysak denizde
turun olmak istiyoruz yine turunuz da. (Ayhan, Btn Yort
Savullar: 40)
Bu sk rlm metinler kimi konulara air titizliiyle vurgu yapan
metinlerdir: Acya, skntya, delilie, ieriye ve i derinlie; yani, yaratc
bene (le moi crateur) ya da stbene (surmoi) vurgu yaparlar. Szgelimi,
241

Ayhann Epitafio isimli dz iiri okuduumuzda, u ayrt edici zellikleri

gzlemliyoruz; bir oyunda ocuklar malta talarna eytan resmi izmiler,
bilinmeyen bir ortamda lk la oyun oynamaktadrlar. Toplumsal
konumlar her anlamda, arlklar zerine kuruludur. Neyi yayorlarsa ya da
yaayacaklarsa en st dzeyde yaarlar. Bu arlk her tr bastrlmlk
duygusunun yaznsal plnda da vurumudur. Yani, her tr toplumsal deere
kar bir anda saldrp geri ekilen ate gibi, kontrol edilemez bir biimde
ortaya karlar (nasl bir aadysak ocukken/ tmleleri zneleri nasl
unuttuysak denizde/ turun olmak istiyoruz yine turunuz da), yaanan tm
toplumsal bask ve dayatmalara inat, gnllerince bir yaam iddetle
arzularlar. Ate diyalektiinin savnda air zgrl snrlayacak, ona engel
olacak ya da yaylmn nleyecek hibir dayatmaya yer verilmez; yle hibir
ey yapmadan yaananlar seyretmek onlara gre bir eylem biimini gstermez,
bir ey yaparlar ve karlarnda yaanan olumsuzluu bir ekilde gsterir ve
eletirirler; bu eletiri biimi kimilerine gre st kapal gibi grlse de,
sonuta en anlalmaz imgelerin bile bir sreklilik ya da bir beraberlerinde
getirdiine inanrlar: Gerekstcln en acayip mozayikleri birdenbire
sreklilik arzeder; bir parlt derin bir aa karr; alay parltlar saan
bir baktan birdenbire sevecenlik akar; itiraf ateinin zerine dklen gzya.
mgelemin kesin eylemi ite budur: canavar ocuk yapar! (Bachelard, Atein
Psikanalizi: 99)
Yine, Ayhann, Sardunya ve ocuk isimli iirinde, ac, umutsuzluk ve
karanlk baskndr; bir ocuk yannda bir dolu ayrntyla adalara gitmitir:
Rzgr, srkleyip duruyor darlarda; kf gzl, tenekeden bir ejderhay ve
pasl bir cesedi. msaklarda beklenir her zaman, derin bir gulyabani nk.
Katranlar, inanlmaz istanbulinler giyinmi. armak iin onu t Selanikten,
rkn Amcas klnda ineli flara, ineli flara. Sonra, sabaha kar,
gecikmilik ve lacivert. Solgun ve ksren, nalsz atlaryla dnlr, ermilerin
merdiveninden inerek, karanlk, sara ya da haha dkknlarna. (Ayhan:
69) Bu trden birbirini izleyen bir dizi ayrnt araclyla, Ayhan yine belirli
bir tabloyu gzler nne sermek arzusundadr. Rzgr, darlarda; kf gzl,
tenekeden bir ejderhay ve pasl bir cesedi srkleyip durmaktadr.
Benden ncekilerin hepsinden baka trl ortamlar olan bir
bulucuyum ben, bir musikici hem de sevginin anahtar gibi bir
eyler bulmu. imdi kurak haval, kra bir topran derebeyi
olarak heyecanlanmaya alyorum ansyla o dilenci
ocukluumun, o tahta kunduralarla geliimin, ekimelerin drt
be dulluun, salam kafamn beni akranlarma uymaktan
alkoyduu alemlerin Tanrsal sevinten bir zamanki payma
acnmyorum: rkn kmclm beslenip serpiliyor kuru
havasnda bu sert topran. (Rimbaud, Hayatlar, Can Alkor
evirisi, Frankofoni-4,1992:
242

Rimbaudnun tarihi kurcalamaktan anlad masaldr; yle ya, yar uyku,

yar uyanklk arasnda yazlan bu iirlerde ortaya konan her ey bir masal
havasnda geliir:
Bir hakan varm, kendini hepten o aalk hayr ileri uruna
tkettii iin fkelenirmi. artc devrimler bekliyormu sevgide;
cariyelerinin gz alc sslerle, gn balaryla daha bir
gzellemi bu iveler tesinde bir eyler verebileceklerini
seziyormu. Doruyu grmekmi diledii hep, zl istein, zl
istein, zl doyuun an. sterseniz hak yolundan ayrlma
deyin, dilei buymu ite. Hi deilse, yabana atlmaz bir gc
varm insanlar zerinde. (Rimbaud, Masal, Can Alkor evirisi,
Frankofoni-4,1992:
Tarihi Kurcalamak; bu isim altnda ele aldmz iirler, tarihsel olaylarn
estetik bir bakla aktarlmas anlamna gelir. Bu konuda Aynal Denemelerin,
zgnlk amuda kalkmak deildir, balkl bir syleinde, Ayhan bu
ynelimin nedenleri hakknda olduka fazla bilgi vermektedir. Bu balamda,
tarihsel olaylar kendi dncesinin szgecinden geirerek sorgular. Bunlar
felsefe, tarih, sosyoloji ve etik deerlerdir; yani, bir yazar zgn yaptlar
vereceim derken ortaya yeni bir eyler, yeni bir bak koyabilmelidir. Ayhana
gre, lkenin mevcut durumunu yanstmas bakmndan seili bir rnek kii
aslnda, tm sivil tarihi anlatmaya en elverili yoldur. zelden genele giden bu
bakla, sadece iiri kurcalamadn, bunun yannda tarihi de kurcaladn
gzlemliyoruz. Bu yntemi kullanarak sradan bir bireyin yksn anlatrken
(szgelimi, anakkaleli Melahat) ayn zamanda lkenin toplumsal yapsn da
zmlemektedir.
Karamsarlk, ocuk ve karanlk
Karamsarlkla ileriye dnk, yani modern bir anlatm araclyla
iyimserlik bir arada kullanlmtr. nsann yars uursuzluk ve ktlktr.
Sevgili Uursuzluk: Geirdi lgnlk bir kasketi bana. Kotu
pasland blgelere silah satclarn. Kurdu okulkaaklar
imparatorluu. Buldu altn bir top da Manastrda. () Konuuldu
bir cumartesi krmlardan. Kapalyd bycler. Astlar iine bir
iki iesinin. Ayaklarnda gm ar potinler. Sevgili uursuzluk.
Serseriyi. (Ayhan:72)
Her iki yaptta da ktln byleyici bir etkisi vardr; nk, insan
gerek bedensel, gerekse ruhsal plnda eksiklerle doludur. Bu eksiklikleri
gidermenin yolu onlar aa karan mekanizmalar kurcalamaktan geer; air

243

de bunu yapar, hem bedensel olan, hem de ruhsal olan kurcalar: organsz
beden tanm byle bir gereksinimi karlamak iin tartmaya almtr.
Ayhan, zerindeki Rimbaud etkisini Aynal Denemeler! in, Ayptr
Sylemesi: Rimbaud balkl Ahmet Soysalla yapt syleisinde yle
aklar: A.S. Ama asl dzyaz iir dneminiz Knar Hanmn Denizleri
sonras balyor. E:A: - Baksz Bir Kedi Karada Rimbaudnun etkisinde
kalmm denebilir, istenirse. Illuminationsu okuduktan sonra yazmtm.
(Ayhan, Aynal Denemeler!: 58)
Ktln varln saptamak ve onu durdurmak iin bu bylenme
gereklidir. Yaznsal yaptlarda ortaya konulan ktlk esini kurcalamak
gerekir. Ktl kurcalamayan bir sanat hibir sonuca ulaamaz: Baardm
usumun arnmasn btn insancl umutlardan. Bir yrtc hayvann sessiz
srayyla zerine ullandm her kvancn, boazlamak iin onlar. Cellatlar
ardm, lrken dilemek iin tfeklerinin dipiklerini. (Rimbaud Rimbaud,
Cehennemde Bir Mevsim/Illuminations: 57)
Umudu kurmak iin karanla, acya ve hzne girilmelidir. Artk tm
umutlar tkendi derken birdenbire yeni bir umut filizlenir; stelik eskisinden
daha gl bir umut derinden derine yeerir.
Gelir bir dalgn cambaz. Ge saatlerin denizinden. fler lambay.
Uzanr aladm yanma. Danyal yalva iin. Aada bir kr
kadn. Hsm. Sayklar bir dilde bilmediim. Gsnde ar bir
kelebek. inde krk ekmeceler. er iki zn Teyze
tavanarasnda. ler gergef. nsancl okullardan kovgun. Geer
sokaktan baksz bir Kedi Kara. uvalnda yeni lm bir ocuk.
Kanatlar smam. Barr Eskici Dede. Bir korsan gemisi!
Girmi krfeze. (Ayhan, Baksz Bir Kedi Kara: 75)
Her ikisinin de en temel ortak yan hi kimseye dn vermemeleridir. Ne
yayncya, ne okura ne de iktidar sahiplerine. kinci Yeni ierisinde yer alan
airler, Ayhan ve Rimbaudnun iirleri arasnda, estetik plnnda
kimi
farkllklar bulunmaktadr; ancak etik deerler sz konusu edildiinde,
kesinlikle ortak bir tavr paylatklar ve srdrdkleri sylenebilir. Ayhan,
kinci Yeninin farklln u ekilde anlatr: Ben kinci Yeni iin logaritmal
iir diyorum. Logaritma, cetvel olmadan zlemez. Biz genel dili deitirdik,
grameri, sentaks deitirdik. Baardk, baarmadk o ayr konu. Kavramlar,
benzetmeleri deitirdik. Bugn bile Trkenin grameri yoktur, oluum
halindedir dil. iirin de, insann da oluum halinde olduunu dikkate
almadlar. (Ayhan: Aynal Denemeler: 36)
Ayhanda, Rimbaud gibi ktlkten ve eytandan esinlenir; Rimbaud
Cehennemde Bir Mevsim in ilk sayfasnda; Gzelliki dizlerime oturttum bir
akam. Ve ac buldum onu. Ve svdm ona. Diye yazar.

244

nk sona erdi ereli Tufanlar, - gmlen deerli talar ve am

iekler! dayanlmaz bir ey bu! Ece toprak mlekte ateini
yakan Byc , kendisinin bildii ve bizim bilmediimiz eyi asla
anlatmak istemeyecek bize. (Rimbaud, nce, 1991:104)
Illuminations gibi, Baksz Bir Kedi Kara da bir dzyazdr; ancak,
baka dzyazlara pek benzemez; kendi karmak ve dzensiz yaps ierisinde
sk sk oyun oynamay deneyerek okurun dncesini sarsmay hedefler:
Kam bir atanayla klstr ve cin. alarak sinsi mzkas bilinmezlik. Kara
mrekkebin. Gizlerdi meneke gzlerini bir kahkahayla. Hi zakkum arkada
yok. Lepiska sal. Esrik. Bir firavun daha dvdryordur pazusuna.
ocuklarla okullarn arpt eyll. Msryimde. (Ayhan, Kargabken: 79)
Yeni bir bakaldr biiminin ifadesi olarak kullanlan yeni iir dili bu
anlatm biiminin gstergesidir. Ayhann iir dili, tpk Rimbaudnun iir dili
gibi szck sralama; yani, szdizim ilkelerine uyulmadan yazlmtr;
szckler arasnda, kimi kez gerek hibir balantya rastlanmaz,
Her iki airde ierisinde yer aldklar geleneksel ortamn basklarna kar
dimdik ayakta durmulardr; gerek Rimbaudda ki, gerek Ayhandaki savunma
mekanizmas byle bir ortamda biimlenir.
Her iki air de kendilerine zorla benimsetilmek istenen ilke ve kurallara
baml kalmamak iin yaamlarnn sonuna dek mcadele verirler. Kendi
sanat kimlii, ailesi, yakn evresi ve iinde yaad toplumla srekli
mcadele etme arzusu sonuta onlar marginalitye (toplum dna itilmilik)
iter. Srekli eliir, tartr, kar kar ve dolaysyla toplumla aralarna
koyduklar bu alamaz mesafe kartlklar daha bir keskinletirirler. Mesafe
arttka saldrganlk fazlalar. Ayhann, Reha Madenle yapt syleiye
Dlanacam Biliyordum diye balamas bu gerekeye dayanr:
Tccardan Ferit Edg diye bir adam var. Ben tccardan derim ona. Bir gn
Yeilkyden yurtdna karken aranm, Ece yaptrd demi. Benzer bir olay
Cemalle (Sreya) ilgili. Papirs karyordu o zamanlar. Varlk Yaynlarn
maliye mfettileri teftie gelmiler. Yaar Nabi Cemal yaptrd demi. Aa
yukar ayn olay. Hangisi kara alma bunlarn ? lk hareketi yaptklar zaman
arkasn getirmek zorundaym. Ktln peini brakmam, sonuna kadar
giderim. (Ayhan, Denemeler: 41)
Bir topluma insan toplumu deil diyen bir kii (Ayhan, Aynal
Denemeler: 41) kim olursa olsun yalnz kalmaya, toplum dna itilmeye
mahkumdur. Baka insanlardan her ynyle farkl olma arzusu her iki airi de
giderek daha saldrgan, hrn, huysuz ve anlalmaz ve bu durumun doal
sonucu olarak dlanm bir hale getirir. air bu dlanmaya hazrdr; nk,
bana gelecekleri ngrmtr: Tpk, Bachelardn, Atein Psikanalizinin,
Atein Kimyas isimli Blmnn, IX. alt blmnde szn ettii air gibi;
artk yal ve hastadr, bu nedenle lmn abuklatrmak ister; kezzap, asit
ve kimi ruhlarda bulunduuna inand gizli stma ve yakma gcnden
245

yararlanacaktr: lm zamannn geldiini hissedince kendini beden dokularn

annda yok ederek ldrecek bir banyoya atmaya hazrlanmaktadr. te, ate
diyalektiinin air imgelemindeki etkisi bu ekilde alr, ne pahasna olursa
olsun srekli olarak doruyu ve mutla arar Hayatmzn ateini bir stnatele, varln ta kalbine yokluu oturtacak olan, alevsiz ve klsz, insanst
bir stn-atele yok edelim.- (74) Yani, bildii dorular dile getirdii zaman
bir eylerini yitirecekse, korkmadan bunu yapar; Aynal Denemeleride, Cenk
Koyuncu ile yapt syleinin tam da bu konuyu ortaya karan iirimin
iktidara gelmesini istemem (16) bal bu korkusuzluun en iyi kant deil
midir ? Varln ta derinlerine inerek yokluu yerletirmek iin; yaamn tm
enerjisini insanst ve stn bir atele yok etme arzusu bu gerekeye dayanr.
air, iirinin iktidara gelmesini istemez; nk, yalnz siyasal ve kiisel
kayglarla yazmamaktadr, atein imgeleri gibi saf ve katksz ve yalnzca
iirden dolaysyla estetikten ve hazdan oluan eserler yazmaktadr.
reniyorum btn mesleklerden. Usta ve ii, hepsi andavall, iren
hepsi. Edeerde kalem tutan el ile sapan tutan el (Rimbaud, Cehennemde Bir
Mevsim/Illuminations, 1991: 59) Ayhan, denemelerinde nsan ayn zamanda
kan-pislikten ibarettir.(43) der; bu iki nesnenin aa kard kt kokuyu
gidermenin yani artmann yolu yine ateten geer. Evet, Ayhan karamsardr
ancak karamsarl szcn artrd gibi kara deil akkordur
len. te beni bu selenli harfiyle hi brakmcek olan ilen,
gittiim her yere gtrdm, gittiim grnmeyen kpeim ilen.
Kim benimle arkadalk edebilir ? Kim? O keiin kann
tadm syleniyor ve durulmaz bir alkantyla oradan oraya
kouyorum yalnayak ve kck enemde byk bir ben, kapal
gzelliimle tannyorum hl. Lekesi gibi U. (Ayhan, Bir
Fotorafn Arab:67)
Atein Psikanalizinde; atein insanlara rettii en ak ders her eyi
kazanmak iin her eyi yitirmenin zorunlu olduudur: Herhangi bir ekilde,
btn elde ettikten sonra, onun tamamndan vazgemeyi de bilmek gerekir.
Her eyden vazgemek, yok olmakla ayn anlamda kullanlmaktadr: yleyse,
air nereye giderse gitsin yannda sadece hznn ve yalnzln gtrecektir
(yukardaki iirde grnmeyen kpeim ilen szleri bu yalnzl ve onun
sonucu olan hzn en iyi biimde dile getirmektedir), bir keiin kann
tadna inanmaktadr; o halde, kimin gc onun yalnzln gidermeye
yetecektir ?
amur ve veba kemirmi derimi, salarmda ve koltuk altlarmda
kaynaan kurtlar ve yreimde daha byk kurtlar, uzanm olarak
gryorum kendimi yine, yasz ve duygusuz yabanclar arasnda.
(Rimbaud, Cehennemde Bir Mevsim/Illuminations, 1991: 98)
246

Yasz ve duygusuz yabanclar ierisinde, kendini bir l bedeninde

evreyi seyrederken dlemektedir: Bu iirsel anlatmn ve en youn
dncelerin i ie girdii iirde de, airin topran altnda kalan gvdesini
amur ve veba kemirmektedir; bedeninin her tarafn toprak altnda bulunan
eitli bcekler, kurtlar sarmtr. Bu iiri okuduumuz zaman, iirin nerede
baladn ya da derin dncenin nerede sona erdiini nceden kestirmenin
ve onu belli kalplara gre aklamann zorluunu bir kez daha anlarz.
Daha dn ahlar vahlar ediyordum: Tanrm! Biz Inetlilerden
yeterince yok mu bu dnyada! Ben oktan, nice zaman var ki
katldm onlarn srsne! Tanyorum hepsini. Tanrz her zaman
birbirimizi; tiksiniriz birbirimizden. yilik nedir bilmeyiz. Ama
terbiyeliyiz. (Rimbaud, Cehennemde Bir Mevsim/Illuminations,
1991: 90)
Sonu olarak gerek Rimbaudda, gerekse Ayhanda ate diyalektii
zerine kurulu yaplarn skl ve basknl doal olarak bizi, onlar bu bakla
incelemeye yneltti. Ve her iki yazarn da ate zerindeki srar bu almann
Bachelardn yntemiyle zmlenebilirliini gsterdi. Nesnel bir bilginin ruh
zmlemesinde bu kadar karmak yapnn ortaya kmasndan daha doal ne
olabilir ? Bachelard, karmaadan sz ederken srekli olarak bir nesnenin kendi
iinde yanmasna vurgu yapar, bu vurgu sreklidir; nk, yaamn bizzat
kendisi kesintisiz bir sreklilii dayatr: bir kartal her gn gelir ve
Prometheusun cierini paralayarak yer; Kartaln her gn gelii ve cierin
srekli yeniden yaratlmas, ate diyalektiindeki srecin katlanarak
oalmasn simgeler. Her iki airden setiimiz rneklerde gzlemlediimiz
kadaryla ate oalr ve oaltr; nk, her koulda kuatc ve kapsaycdr;
hibir ey atein kendine zg deitirici ve dntrc niteliine zarar
veremez. Atein bu anlamda kullanm yok etmek ya da yok olmak
eylemleriyle ayn anlama gelmektedir. Ate hem var edici, hem de yok edici bir
nesnedir; asl dnce souk/scak derinlikte ve tam anlamyla dile
getirilmemi szlerde ve anlatmlarda gizlidir.
Abstract : In this study, we studied the discourses on the fire in the two
authors chosen carefully. Our point of departure to show the influence of Arthur
Rimbaud on Ece Ayhan by examining the striking details. We focused on the one
hand the resemblances, and on the other hand the differences at both poets
studied. We observed that taking the risk to demolish the structure interns poetic
language by making radical changes. All the two authors examined according to a
coherent logic initially the fire, then the other structure of the fire in detail. For
this reason, remained us to show their specific uses.
Key Words: Comparison, discourse, fire, poetry, imagination, image, dialectic.

247

Kaynaka
Ayhan, Ece., Aynal Denemeler! Ya da Yalyanak Bir Trkeyledir, YKY,
stanbul, 1995.
..., Babozuk Gnceler, YKY, stanbul, 1993.
..., Btn Yort Savullar!, YKY, stanbul, 1994.
..., Sivil Denemeler Kara, YKY, stanbul, 1998.
Rmbaud, Arthur., Oeuvres Compltes, Aprs le Dluge, NRF Gallimard, Paris,
1972.
..., Cehennemde Bir Mevsim/ Illuminations, zdemir nce evirisi,
Can Yaynlar, stanbul, 1991.
Batur, Enis., Bakalamlar, I-X, YKY, stanbul, 2000.
..., Bakalamlar, XI-XX, YKY, stanbul, 2000.
Bachelard, Gaston., La Psychanalyse du Feu, Collection ides, nrf, Gallimard,
Paris, 1949, (Atein Psikanalizi, Ayta Yiit evirisi, Balam, stanbul,
1995.)
Chevaler, Jean&Gheerbrant, Alain., Dictionnaire Des Symboles, Editions
Robert Laffont S.A et Editions Jupiter, Paris, 1982.
Demir, mer&Acar, Mustafa., Sosyal Bilimler Szl, Vadi Yaynlar,
Ankara, 1997.
Dictionnaire Des Personnages, Socit dEdition de Dictionnaires et
Encyclopdies, Paris, 1970.
Erhat, Azra., Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1989.
Frankofoni, Ortak Kitap No: 4, Rimbaud zel Blm, Dossier Rimbaud,
afak Matbaas, Ankara, 1992.
Glancer, Anne&Bernard, Michel-Georges., Pscychanalyse et Critique
littraire, Edouard Privat, Editeur, Toulouse, 1979.
Hedegger, Martin., Sanat Eserinin Kkeni, Fatih Tepebal evirisi, Babil,
Erzurum, 2003.
Kank, Orhan Veli, Fransz iiri Antolojisi, Varlk Yaynevi, stanbul, 1963.
Le Nouveau Petit Robert, Dictionnaire alphabtique et analogique de la langue
franaise, Montral, Canada, 1993.
Sara, Tahsin., Byk Franszca-Trke Szlk, Adam Yaynlar, stanbul,
1989.
TDK- Trke Szlk, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 1983.

248