Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume

6/3 Summer 2011, p.1749-1767 TURKEY

CUMHURYET VE ULUS GAZETELERNDE SAADBAD PAKTININ1

MZALANMASININ YANSIMALARI
Tufan TURAN*
Esin TYL TURAN**
ZET
Kuruluundan itibaren Mustafa Kemalin nderliindeki Trkiye
Cumhuriyetinin nceliklerinden biri yeni kurulmu olan devletin
devamlln ve gvenliini salamak olur. Yeni Trk devleti, bu amala,
kuruluundan itibaren btn dnya devletleri ile bar ve dostluk ilikileri
kurma ve gvenliini salama yoluna giderek, yabanc devletlerle ikili
ilikilerini gelitirir, onlarla dostluk ve ibirlii antlamalar imzalar ve
blgesel ittifaklar oluturma politikas izler. Bu politikann ilk adm, Balkan
devletleriyle youn bir diplomasi trafiinin ardndan imzalanan 9 ubat 1934
tarihli Balkan Antantdr. Balkan Antant ile Bat snrn gvence altna alan
Trkiye Cumhuriyeti, doudaki snrlarn gvence altna almak ve bu blgede
de bar ve dostluk ilikilerini gelitirmek amacyla bir Dou pakt oluturma
yoluna gider. Balkan Antantnn imzalanmasndan nce olduu gibi, Dou
paktnn oluturulmas iin de youn bir diplomasi trafii yaanr ve 8
Temmuz 1937 tarihinde Saadbad Pakt imzalanr. Bu alma ile Trkiye
Cumhuriyetinin iki nemli gazetesi olan Ulus ve Cumhuriyet gazetelerinde bu
srele ilgili yansmalarn tespit edilmesi ve ortaya
koyulmas
amalanmaktadr. Bu iki gazetede konuyla ilgili yaynlanan haberler, mevcut
ikinci el kaynaklarla ilenmekte ve yabanc basndan da alntlar
yaplmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Saadbad, Dou Pakt, Afganistan, ran, Irak.

REFLECTIONS OF THE SAADABAD PACT IN CUMHURIYET AND

ULUS NEWSPAPERS
ABSTRACT
After her establishment under the leadership of Mustafa Kemal, one of
the preferential aims of new Turkish Republic is securing continuity and
safety of the new established state. For this purpose, the new Turkish state
after her establishment follows the way of setting up peace and friendship
relations with all states of the world, developing her mutual relations with
Saadbad Pakt, Birinci Dnya Savandan sonra, Ortadouda bar ve gvenlii salamak
zere yaplan ve ran, Irak, Afganistan ve Trkiye arasnda, saldrmazlk, kkrtmalardan kanma ve
blge bar iin istiareleri ieren bir anlamadr. Resmi ad Trkiye, Afganistan, Irak ve ran
Saldrmazlk Antlamasdr. smail Soysal, 1937 Sdbat Pakt, ada Trk Diplomasisi: 200
Yllk Sre, TTK Yaynlar, Ankara, 1999, s. 327.
* Ar. Gr., Sakarya . Fen-Ed. Fak. Tarih Bl. El-mek: tturan@sakarya.edu.tr
** T. C. Tarihi Bilim Uzman. El-mek: esinatik@gmail.com
1

1750

Tufan TURAN-Esin TYL TURAN

foreign states and signing friendship and cooperation agreements with them.
In this frame, she follows a policy to set up regional alliances. The first step of
this policy was the Balkan Entente dated 9 February 1934 which is signed
after an intense diplomacy. After securing the west borders with Balkan
Entente, Turkish Republic changes her route to East to set up peace and
friendship relations there in order to secure Eastern borders. Such as the
intense diplomacy followed before the Balkan Entente, before the Saadbad
Pact (Eastern Pact) dated 9 July 1937 a solid diplomacy had been followed.
With this work, it is aimed to determine and display reflections of this process
to two important Turkish Newspapers named Ulus and Cumhuriyet. News
about this subject processed with secondary hand resources and also some
quotations have been made from foreign press.
Key Words: Saadabad, Eastern Pact, Afghanistan, Iran, Iraq.

Giri
Mustafa Kemal Paann nclnde kurulan yeni Trk devleti, gereki bir d politika
izleyerek, komularyla dostane ilikiler tesis etme ve btn devletlerle ilikilerini bar erevesi
ierisinde srdrmeye alr. Birinci Dnya Savann ardndan yaanan byk kayplarn
neticesinde, Trk d politikasnda, btn devletlere kar barl bir politika izlenmesinin yan sra
Trkiyenin gvenliinin salanmas yolunda admlar atlmas da gerekli hale gelir. Bu erevede
Mustafa Kemal Paa, gerek komu devletlerle gerekse dier byk devletlerle dostluk, tarafszlk ve
saldrmazlk antlamalar imzalamak yolu ile bu gvenlik endiesini ortadan kaldrma politikas izler.
Trkiyenin gvenliinin salanmas konusunda atlan en somut admlardan biri, 9 ubat 1934
tarihinde imzalanan Balkan Antantdr. Balkan Antant, hazrlk safhasndan itibaren, Balkan
devletleri ile Trkiye Cumhuriyeti arasnda youn bir diplomasi trafii sonucu ortaya kar. zellikle
1930lu yllardan itibaren Balkanlarda ortaya kan Alman korkusunun karsnda, Balkan Antant gibi
bir savunma ve ibirlii paktnn oluturulmas ile Balkan snrlarnda ve Avrupa cephesinde
Trkiyenin gvenlii salanm olur. Mustafa Kemalin bir sonraki adm ise doudaki snrlar
gvence altna alacak bir gvenlik pakt oluturmaktr. Saadbad Paktnn hazrlk sreci de Balkan
Antantnnki gibi uzun srer ve youn bir diplomasi sreci gerektirir.
Trkiye, 1937 ylnda Saadbad Paktnn imzalanmasna kadar Arap komularyla yakn
ilikiler kurmaktan saknr. Dnemin Trk aydnlar Araplar geri kalm olarak grrler ve Trkiye
Cumhuriyetinin batllama, laikleme ve Batyla iliki kurma politikalarna adapte olarak
geliebileceklerini dnrler2. Trkiye, Balkan Antant ile batda kurmu olduu ittifak sistemini,
douda da tesis etmek ister3. Afganistan da byle bir savunma sistemi oluturarak, talyan ve Alman
basksndan kurtulmak ister4. ran, 1930lu yllara gelindiinde, ngiltere ve Sovyet Rusya arasnda
skp kalr ve her iki lkeyle olan ilikilerinde sorunlar yaar. Rza ahn en byk hedefi bata
Trkiye olmak zere btn komularyla iyi ve kalc ilikiler kurmaktr5. Irak ise 1933 ylnda rana

2 Ara Sanjian, The Formulation of the Baghdad Pact, Middle Eastern Studies, Cilt: 33, Say:
2, 1997, s. 226-227.
3 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi, 1914-1980, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara,
1988, s. 347.
4 Hayrullah Cengiz, Sdbt Paktnn Trk D Siyas Tarihi Asndan nemi, Irak Dosyas,
Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, stanbul, 2003, s. 39.
5 Gkhan etinsaya, Trk D Politikasnda ran Kaynakl Geleneksel Tehdit Alglamalar ve ii
Jeopolitii, Avrasya Dosyas Uluslararas likiler ve Stratejik Aratrmalar Dergisi, cilt: 13, say:
3, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi, Ankara, 2007, s. 172

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

Cumhuriyet ve Ulus Gazetelerinde Saadbad Paktnn

1751

bir tarafszlk antlamas imzalanmasn teklif ederek blge gvenlii iin imzalanmas dnlecek
bir ittifaka veya antlamaya dhil olacann sinyallerini verir6.
1936 ylnda talyann btn uluslar aras hukuk kurallarn hie sayarak Habeistana
saldrmas, bu devletin Afrika ve Ortadouya kar besledii yaylmac emelleri ortaya koyar. Gerek
Trkiyenin gerekse dier Ortadou devletlerinin gvenlik endieleri en st seviyeye kar ve bu
durum Saadbad Paktnn ortaya k srecini hzlandrr7. Paktn imzalanmasnn nndeki tek
engel, bu drt devletin arasnda mevcut olan sorunlardr ve bu sorunlarn en ksa zamanda zme
kavuturulmas gerekir.
Trkiye-Afganistan likileri
Trkiye ile Afganistan, 1921 ve 1928 antlamalar erevesinde dostluk ve ibirliklerini hzla
gelitirmektedir8. Afgan Kral Emanullah, 1927 ylnn Aralk aynda dnya turuna kar ve 20 Mays
1928 tarihinde Trkiyeye gelir9. Trkiyede byk sevin gsterileri ile karlanan Emanullah Hann
ziyareti srasnda, 25 Mays 1928de Dostluk ve Gvenlik Antlamas imzalanr, bu antlama iki lke
arasnda ilikilerin gelimesi ve ibirliinin olumasna yardmc olur10.
Afganistanda Kral Emanullahn devrilmesinin ardndan Nadir ah dnemi balar. Emanullah
Han, Atatrk ile dostluk ilikileri sebebiyle 1933 ylnda kendisini ziyaret ettii zaman Nadir ah
ynetimindeki Afganistan buna pheyle bakar, ancak bu olay iki lke arasndaki ilikileri etkilemez.
Afganistan, Trkiyenin destei ve nayak olmasyla 27 Eyll 1934te Milletler Cemiyeti yeliine
kabul edilir. 1936 ylnda Afganistan Dileri Bakan Feyiz Muhammed Han Trkiyeyi ziyaret eder
ve Atatrk tarafndan kabul edilir. Bu ziyaret de iki lke arasndaki ilikilerin geliimi asndan
nemli rol oynar11.
lkesini slam kurallara gre ynetmesi nedeniyle Nadir ahn hkmdarl dneminde,
Trk hkmeti duyduu rahatszla ramen, bu devletle olan ikili ilikilerini devam ettirir ve Nadir
ahtan sonra baa geen Zahir ahn yenilik hareketlerine nem vermeye balamas iki lke
ilikilerindeki pheleri ortadan kaldrr ve dostane ilikileri gelitirir12. Paktn imzaland 1937 ylna
gelindiinde, iki lke arasnda kardelik ve dostluk ilikileri hkim olur.

smail Soysal, a.g.m., s. 329.

Sait Din, Atatrk Dneminde (1920- 1938) Trk D Politikasnda Gelimelere Genel Bir
Bak; kili ve ok uluslu likiler, Atatrk Aratrmalar, ukurova niversitesi Trkoloji
Aratrmalar
Merkezi,
Adana,
s.
21,
http://turkoloji.cu.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/sait_dinc_ataturk_donemi_turk_dis_politikasi
.pdf, (ET: 05.07.2011).
8 smail Soysal, a.g.m., s. 330-331.
9 Mehmet Saray, Trk-Afgan Mnasebetleri, Veli Yaynlar, stanbul, 1984, s. 48; smail Akba
(2008), Afgan Kral Emanullah Hann Trkiye Gezisi ve Trk- Afgan likileri, Dokuz Eyll
niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, zmir, s, 47.
10 Durmu Yaln, vd., Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt: 2, Atatrk Aratrma Merkezi
Yaynlar, Ankara, 2005, s. 446.
11 Gemiten Gnmze Trk-Afgan likileri, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar,
Ankara, 2009, s. 73-78
12 Asl Nur Sencer (2006), Tevfik Rt Aras Dnemi Olaylarla Trk D Politikas, Yldz
Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, s. 114.
6
7

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

1752

Tufan TURAN-Esin TYL TURAN

Trkiye- ran likileri

ran- Trkiye ilikileri, isyanc Krt etelerinin Trkiye snrlar ierisinde barnmas ve
zellikle de Trkiyede hilafetin kaldrlmasnn randa gerici kesim tarafndan ho karlanmamas
gibi nedenlerle bozulur. Trk- ran snrnda yaayp rana snan baz airetlerin Dou Beyaztta bir
Trk asker birliine saldrmalar ve bir miktar esir almalar ilikileri kopma noktasna getirir ve
Trkiye konu ile ilgili olarak rana bir nota verir13.
ki lke arasndaki mevcut sorunlarn zmlenebilmesi amacyla, 22 Nisan 1926 tarihinde,
Trk-ran Dostluk, Gvenlik ve Saldrmazlk Antlamas imzalanr. Ancak bu antlama iki lkenin
birbirlerine kar phelerini gidermek konusunda baarl olamaz14. Karlkl gven ortam ancak
1932 ylnda kurulabilir ve 16-26 Haziran 1934 tarihleri arasnda Rza ah Pehlevinin Trkiye
ziyaretinin ardndan iki devlet arasnda dostane ilikiler yeniden tesis edilir15. Bu ziyaretin ardndan,
kurulan dostane ilikilerin hukukletirilmesi iin almalar balar. Cumhuriyet gazetesinin 1 Nisan
1937 tarihli haberinde, bu almalar erevesinde devam eden mzakerelerin sonuland ve
Tahrandaki ran Dileri Bakanl binasnda iki tarafn heyetleri tarafndan muahede ve mukaveleler
imzaland belirtilir16. mzalanan antlamalar, 7 Ocak tarihli Telgraf ve Telefon Hatlarnn Tesisine
Dair zel Antlama, 14 Mart tarihli kamet Antlamas, Sulularn adesi ve Adli Mzaharet
Antlamas, Snr Blgesinin Gvenlii Hakknda Antlama, Gmrk Faaliyetlerinin Tanzimi
Hakknda Antlama, Ticaret ve Dolam Antlamas ve 20 Nisan tarihinde imzalanan Hava Dolam
Antlamas, Veterinerlik Antlamas ve Trabzon-Tebriz-Tahran Transit Yolu Antlamasdr. Btn bu
antlamalar, TBMMnin 7 Haziran 1937 tarihli oturumunda onaylanarak kabul edilir17.
9 Nisan tarihli Ulus gazetesinde, Gmhane milletvekili Cemal Hsn Taray bakanlndaki
Trk heyetinin, ran ile devrin icaplarna uygun hukuk balar kurduklar, Tahran grmelerinin
uzamasnn nedeninin anlamazlklar olmad, bunun nedeninin imzalanan anlamalarn okluu
olduu ifade edilir. ki devletin asrlarca sren mcadeleden sonra yabanc boyunduruuna dtkleri
ve yine ayn devirde Trkiyenin Atatrkn, rann ise Rza ah Pehlevinin nderliinde
bamszlklarn kazanmalarnn ardndan ise mnasebetlerin seyrinin deitii ve artk birbirlerine
kar kardelie dayal bir politika izledikleri vurgulanr18.
3 Nisan tarihli Cumhuriyet gazetesinde konuyla ilgili yaynlanan haberde, Trk heyeti ile ran
hkmeti arasnda imzalanan antlamalar u ekilde listelenir: Oturma szlemesi, snr gvenlii ve
snr anlamazlklarnn giderilmesi szlemesi, adl yardmlama szlemesi, gmrkleri dzenleyen
szleme, telgraf ve telefon hatlar hakknda anlama, hava ulam szlemesi, Trabzon-TebrizTahran yolu zerinde karlkl nakliyeyi kolaylatrma szlemesi, baytarlk ileri hakknda szleme,
sulularn iadesi szlemesi ve ticaret ve denizcilik szlemesi19.
28 Nisan tarihli Ulus gazetesinin haberine gre, iki lke arasnda imzalanan antlama ve
szlemeler nedeniyle ran basn Trk-ran kardeliine ynelik makaleler yaynlamaya balar.
Haberde, rann Kue gazetesinde bu kadar ksa srede 10 anlama ve szlemenin imzalanmas
iki lke ilikilerinin samimiliini ve karlkl anlay ispatlamakta olduunun vurguland
13 Ahmet zgiray, ngiliz Belgeleri Inda Trk-ran Siyasi likileri (1920-1938), Atatrk
Dnemi Trk D Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2000, s. 298.
14 Asl Nur Sencer, a.g.t., s. 115.
15 smail Soysal, a.g.m., s. 328.
16 ranla Mnasebatmz Gittike Kuvvetleniyor, Cumhuriyet, 3 Nisan 1937, s. 1.
17 Bar Cin (2006), Trkiye- ran likileri (1923-1938), stanbul niversitesi Atatrk lkeleri
ve nklp Tarihi Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, s. 102; Mehmet Saray,
Trk-ran likileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1999, s.118-119
18 Politik Seyahatler, Ulus, 9 Nisan 1937, s. 1, 5.
19 ranla Mnasebatmz Gittike Kuvvetleniyor, Cumhuriyet, 3 Nisan 1937, s. 1.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

Cumhuriyet ve Ulus Gazetelerinde Saadbad Paktnn

1753

belirtilmektedir. Haberde, Trkiye ile ran arasnda imzalanan anlamalarn ardndan Atatrk ile
ahinah arasnda samim telgraflar gnderildii belirtilir ve bu telgraflarn metinleri yaynlanr. ki
lkenin liderleri birbirlerine gnderdikleri telgraflarda, iki lke arasnda mevcut bulunan dostane
ilikileri gelitirecek bu anlamalardan dolay duyduklar memnuniyeti dile getirirler. Ayrca Trkiye
Bavekili smet nn ile ran Bavekili Mahmud Cam da birbirlerine kutlama ve memnuniyet
telgraflar gnderirler20.
Trkiye ile ran arasnda imzalanan antlamalar, 7 Haziran 1937 tarihinde TBMM tarafndan
onaylanr ve yrrle girer. TBMM tarafndan bu mnasebetle ran meclisine gnderilen telgrafta,
uzun yllardr iyi dostluk ve iyi komuluk ilikilerine dayanan Trk- ran ilikilerinin Rza ah
Pehlevinin Trkiyeyi ziyaretleri ile geni bir ufka yayld vurgulanr ve iki devlet dostluunun
hukuki balarla balanmas amacyla imzalanan 10 adet anlamann mzakere ve tanzimi srasnda
grev alan iki taraf heyetlerinin abalar ve ahinahn alakalar vlr21.
Trkiye-Irak likileri
30 Mays 1932de Irakta Manda Rejiminin Bitimi Mnasebetiyle Kanun balkl Irak
Krallnn yaymlad deklarasyon ile Irak bamszln kazandktan sonra, iki lke ilikileri
gelimeye balar. Trkiye ile Irak arasnda 1932 ylnda yaplan anlamalar ve her iki lkenin de
Milletler Cemiyetine ye olmas ilikilerin nemini arttrr.
ki lke arasndaki ilikilerde Avrupa ve genel olarak dnyadaki ekonomik, siyasi, asker ve
kltrel gelimeler, milletleraras g dengeleri nemli rol oynamaktadr. Iraktaki Trk nfusu iki
lkenin ilikilerinin geliiminde nemli rol oynayan etkenlerden biri olur22. 1937 ylna gelindiinde
iki lke arasndaki ilikilerin daha da gelitirilmesi amacyla Irak Dileri Bakan Naci Elasilin
Trkiyeyi ziyaret ettii grlmektedir.
28 Nisan 1937 tarihli Ulus gazetesinin Suriye-Irak Mukavelesi balkl haberinde, Irak ile
Suriye arasnda snr sorunlarn zmleyen ve dostluk ilikilerinin kurulmasna dayanan bir antlama
imzaland, Irak Dileri Bakan Elasilin ayn gn amdan ayrlarak nce Beyruta sonra da
Ankaraya gidecei belirtilir. Haberde Irakn Trkiye ile de ayn dostluk ilikilerini tesis etmek
niyetinde olduu vurgulanr23.
26 Nisan 1937 tarihinde Irak Dileri Bakan Naci Elasil, Ankaraya gelir. Ayn gn Atatrk
tarafndan da kabul edilen Elasil iin Rt Aras tarafndan Dileri Kknde bir ziyafet
dzenlenir24. 28 Nisan tarihli Ulus gazetesinde ise Babakan smet nnnn Naci Elasil erefine bir
ziyafet dzenledii ifade edilir25. 28 Nisanda smet nnnn ay ziyafeti ve Rt Arasn le
yemeine itirak eden Naci Elasil, ayn gn ierisinde kmr sergisini de gezer. Elasil, sergiden
karken verdii demecinde, sergiyi ok beendiini, kmr meselesine verilen nemi takdir ettiini
ve Trkiyenin bu sergisinin iftihara deer olduunu ifade eder26. Naci Elasil, 29 Nisanda

Trk- ran Dostluu, Ulus, 28 Nisan 1937, s. 1, 6; Asl Nur Sencer, a.g.t., s. 117.
Saadbd Pakt ve ran, Cumhuriyet, 8 Haziran 1937, s.7.
22 Kadir Kasalak, Irakta Manda Ynetiminin Kurulmas ve Atatrk Dnemi Trkiye-Irak
likileri, Asker Tarih Aratrmalar Dergisi, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Say: 9
ubat 2007, Yl 5, s. 200.
23 Trk- ran Dostluu, Ulus, 28 Nisan 1937, s. 1, 6.
24 Dost Irak Hariciye Veziri Dn ehrimizi ereflendirdi, Ulus, 27 Nisan 1937, s. 1, 5.
25 Trk- ran Dostluu, Ulus, 28 Nisan 1937, s. 1, 6.
26 Dnk Kamutay Toplantsnda Dr. Aras Irakla Yaplan Mukaveleyi zah Etti, Ulus, 29 Nisan
1937, s. 1, 5.
20
21

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

1754

Tufan TURAN-Esin TYL TURAN

Ankaradaki temaslarn tamamlayarak stanbula geer27. Elasil, stanbula varnda vermi olduu
demecinde, yeni Trkiyeye gpta ile baktklarn, kendisinin ve heyetinin Trkiyenin gsterdii
ilerlemeleri yakndan takip ettiklerini ve kendi lkeleri adna bunlardan dersler kardklarn belirtir
ve imzalanmas gndemde olan Dou Paktna Suriyenin de katlmasn istediini vurgular28.
29 Nisan tarihli Cumhuriyet gazetesinde, Trkiye, Irak ve ngiltere arasnda 5 Haziran 1926
tarihinde imzalanan olan dostluk antlamasnn sresinin dolmas nedeniyle TBMMde yaplan
grmelere deinilir. Irak Dileri Bakan Naci Elasilin meclise gelmesi zerine byk sempati
gsterileri olur ve Dr. Rt Aras bir konuma yaparak, sresi dolan bu antlamann imzalanmasndan
beri iki lke arasnda dostane ilikilerin hi bozulmadn, antlamann kk bir ksmnn
kaldrlarak yenilenmesinin uygun olacan belirtir. ki lke arasndaki dostluk ilikilerinin rnei da
olarak Elasilin mecliste bulunmasn gsterir29.
20 Haziran tarihli Ulus gazetesinde, Dileri Bakan Dr. Rt Arasn ve Ekonomi Bakan
Celal Bayarn, Irak ve ran ile dostluk ve kardelik balarn takviye etmek amacyla Badata hareket
ettikleri, Celal Bayarn Badattaki temaslarnn ardndan yurda dnecei, ancak Dr. Arasn
Badattan Tahrana geeceini bildirilir30. 22 Haziran tarihli Cumhuriyet gazetesinde Dr. Rt Aras
ve Celal Bayar Dn Iraka Vardlar balkl haberde, Trk Dileri Bakan Dr. Arasn ve ktisat
Bakan Bayarn Trk- Irak snrnda coku ve tezahrat ile karlandklar ve halkn Atatrk, Irak
Kraln ve Trk-Irak birliini iddetle alklad vurgulanr. Irakta nce Kerkke geecek olan Trk
heyeti, daha sonra Badata geerek resmi temaslarda bulunur31.
22 Haziran tarihli The Times gazetesinin haberine gre, 21 Haziran 1937 tarihinde, Trk
Dileri Bakan Dr. T. Rt Aras ve Ulusal Ekonomi Bakan M. Celal Bayar, Trkiye ile Irak
arasndaki siyasi ve ekonomik ilikileri gelitirmesi beklenen birka gnlk bir resmi ziyaret iin
Badata doru yola kar ve Kerkke ular. Irak basnnda bu ziyarete byk nem verilmektedir.
Dr. Aras, Badattan Tahrana geeceinden, kendisinin, ran ve Irak arasndaki ilikileri tkezleten
attlarap sorununda bir arabuluculuk giriiminde bulunmas beklenmektedir. Trkler, Asya Paktnn
baarya ulamas iin bu skntl sorunu zlmesi gerektiinin farkndadr32.
22 Haziranda Badata varan Trk heyeti, Irak kraliyet saraynda misafir edilirler. Trk
Heyeti ayn gn Irak Dileri Bakan Naci Elasili ve daha sonra da Irak Bavekilini ziyaret eder.
leden sonra Kral tarafndan Ez-zuhur Saraynda kabul edilen heyete gsterilen samimi tezahratn
Trk-Irak ilikilerindeki dostluu salamlatrdn ve Trk- Irak ilikilerinde yeni bir dnemin
baladn ifade eden haberde, Irak gazetelerinin Irak halknn Trkiyeye besledii samimi duygular
ve Atatrk nderliindeki Trkiyenin kalknmas zerine yayn yapt da vurgulanr. Ayrca ayn
gnn akamnda Irak Dileri Bakan Naci Elasilin dzenledii ziyafette, Elasilin ve Arasn
yaptklar konumalara da yer veren haberde, Trk-Irak dostluu tekrar tekrar vurgulanr33.
27 Haziran tarihli Cumhuriyet gazetesinde ise Dileri Bakan Dr. Rt Arasn Irakta
temaslarn tamamlad ve 25 Haziran tarihinde uak yolculuu ile Tahrana gittii vurgulanr34. 26
Haziran tarihli Ulus gazetesinde de Dr. Arasn byk bir halk kitlesi ve Irak devlet adamlar
tarafndan Tahrana yolcu edildii ifade edilir. Haberde, Trk heyetinin Badattaki temaslarnn
27

ran ahinah D ler Bakanmz Dr. Aras Kabul Buyurdular, Ulus, 30 Haziran 1937, s.

28

Irak Hariciye Veziri stanbulda, Ulus, 1 Mays 1937, s. 1, 7.

Karde Yurda Sevgi, Cumhuriyet, 29 Nisan 1937, s. 1, 7.
Dr. Arasla Msr Hariciye Nazr Arasnda, Ulus, 20 Haziran 1937, s. 1, 5.
Dr. Rt Aras ve Celal Bayar Dn Iraka Vardlar, Cumhuriyet, 22 Haziran 1937, s. 1, 6.
Dr. Aras in Iraq, The Times, 22 Temmuz 1937, s. 15.
R. Aras ve Celal Bayar Badadda, Cumhuriyet, 23 Haziran 1937, s. 1, 3.
Hariciye Vekilimiz Tahran Yolunda, Cumhuriyet, 27 Haziran 1937, s. 3.

1.
29
30
31
32
33
34

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

Cumhuriyet ve Ulus Gazetelerinde Saadbad Paktnn

1755

ardndan Anadolu Ajans tarafndan yaynlanan resmi teblie yer verilir. Teblide, Trk heyetinin
Badat ziyaretinin Irakta memnuniyetle karland, Dr. Arasn kral Gaziylevvel, Bavekil Hikmet
Sleyman ve Dileri Bakan Naci Elasil tarafndan kabul edildii, yaplan mzakerelerin Trkiye ile
Irak arasnda mevcut dostane ve kardelik ilikilerinin geliimi iin mhim olduu ifade edilir35.
1 Temmuz tarihli Ulus gazetesi, Irakta yaynlanan El-Alem El-Arabi gazetesinin 23
Haziran tarihli nshasnda Trkiye ve Badat ziyaret eden Trk heyeti hakknda gzel yazlar ieren
bir haber yaynlandn belirterek, yaynlanan metni Trke olarak verir. Byk Trk stadlarmz
balkl yazda, Trkiyenin tam bamszln kazanmasnn ardndan her safhada byk bir
mcadele ve azim gsterdiini bu nedenle de Trklerin Irakllar iin stad olduklar, Trkiyeden
renmenin ve bir eyler almann byk bir eref olduu belirtilir ve iki devlet arasndaki dostluk ve
kardelik vurgulanr36.
ran- Afganistan likileri
Paktn imzalanmasndan nce ran ile Afganistan arasnda da baz sorunlar vardr. ki lke
arasndaki sorunlarn temeli snr anlamazlklarna dayanmaktadr. Mays 1934 tarihinde Afganistan
Dileri Bakan Feyiz Muhammed Han ile rann Kabil bykelisi Muhammed Taki sfandiyari
arasnda bir protokol imzalanr ve bu protokolle snr anlamazlklarnn iki lkenin de yakn dostu
olan Trkiyenin hakemlii ile zlmesi konusunda anlalr. Buna gre, Trkiyenin karar ne olursa
olsun kaytsz- artsz kabul edilecekti.
Atatrk, hakem olarak Orgeneral Fahrettin Altay grevlendirir. Fahrettin Altay
bakanlndaki Trk hakem heyeti Afganistana geerek almalarna balar ve drt aylk bir alma
sonunda hazrlad rapor dorultusunda snr sorunu zlr. Bu olay Trkiyenin saygnlnn
artmasna yardmc olur37.
ran-Irak likileri
Irak ile ran arasndaki sorunlarn temelinde attlaraptaki snr anlamazl yatmaktadr.
Ayrca, Irakta Snni-ii ayrl, ranllarn Kerbela ziyaretlerinde zorluk karlmas ve Irakl
Krtlerin isyan hareketlerinde randan yardm beklemesi gibi sorunlar da iki devletin birbirleriyle
dostluk balar kurmalarna engel tekil eder. attlaraptaki snr anlamazl, 1934 ylnda Milletler
Cemiyeti Konseyine gtrlr38.
Trkiye, ran ile Irak arasndaki snr sorununun zm iin almalara balayarak, konu ile
ilgili ayrntl rapor hazrlar ve bu rapor dorultusunda bir zm salayabilmek iin iki lke arasnda
diplomatik temas srecini balatr. Trk dileri Bakan Dr. Rt Aras, ikili ilikileri gelitirmek
amacyla gittii Badatta, ran-Irak ilikilerinin dzeltilmesi amacyla temaslarda bulunur39.
Dr. Rt Aras bakanlndaki Trk heyetinin Badattaki temaslarnn ardndan, Irak
hkmeti byk bir diplomatik faaliyete girierek, ran ile aralarndaki sorunlarn zm iin
alacak bir heyet oluturur40. Cumhuriyet gazetesi yazar M. Taherinin 7 Temmuz tarihli ve Gne
35
36
37

Dr. T. Rt Aras Badaddan Ayrld, Ulus, 26 Haziran 1937, s. 1.

Trk-ran Dostluu, Ulus, 1 Temmuz 1937, s. 1, 4.
Gemiten Gnmze Trk-Afgan likileri, s. 75-77. Mehmet Saray, Trk-ran likileri,

s. 119.
38
39
40

smail Soysal, a.g.m., s.328.

A.g.m., s. 332.
B. Tevfik Rt Aras Tahranda, Ulus, 29 Haziran 1937, s. 1.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

1756

Tufan TURAN-Esin TYL TURAN

Gene arkdan Douyor balkl ke yazsnda, ran ile Irak arasndaki snr sorunlarna deinilir,
Irakn snr anlamazlklarn 29 Eyll 1934 tarihinde Milletler Cemiyetine tad, Milletler
Cemiyetinin talyan Baron Aloisiyi konuyla ilgili raportr olarak grevlendirdii ancak daha
sonradan 27 Nisan ve 4 Mays 1936 tarihlerinde ran ve rak temsilcilerinin karlkl mektuplaryla iki
devlet arasndaki grmelerin yeniden balad ifade edilir.
Sonu olarak, 19 Haziran tarihinde snr sorunlarnn Trkiyenin de arabuluculuu ile
zmlendiini belirten haberde, artk Dou Paktnn nnde herhangi bir engel kalmad, bu nedenle
de Trkiye, ran, Irak ve Afganistan temsilcileri tarafndan iki yl nce Cenevrede parafe edilen
anlamann Afganistan Dileri Bakannn Tahrana gelmesinin ardndan imzalanaca ve bu drt
devlet arasndaki balarn daha da kuvvetlenecei ifade edilir41. Diplomatik temaslar Temmuz ay
balarna kadar devam eder ve 4 Temmuz 1937 tarihinde ran-Irak Snr Anlamas imzalanr42.
Dr. Tevfik Rt Arasn Tahran Seyahati ve Paktn mzalanmas
5 Mays tarihli Ulus gazetesinde, Dr Rt Arasn Mays ay sonlarnda rana giderek,
mevcut dostane ilikileri perinleyecei ifade edilir43. 7 Mays tarihli Cumhuriyet gazetesinde de yine
ayn ziyaretten bahsedilir ve bu ziyaret srasnda Dou Paktnn imzalanacan belirtilir. Irak
hkmetinin paktn imzalanmasndan nce ranla aralarnda bulunan snr anlamazlklarnn
zlmesinin gerekliliini vurgulad da haberde yer alr44. attlarap ad verilen blgede younlaan
Irak- ran snr anlamazl Milletler Cemiyetine gnderilmesine ramen, bu iki devlet Trkiyenin
arabuluculuu ile uzlamay uygun grrler45.
Dou Paktnn imzalanmas iin, Trk Dileri Bakannn ardndan, 29 Haziran tarihinde Irak
ve Afganistan dileri bakanlarnn da Tahrana hareket ettii ve drt devlet adamnn Cenevrede
parafe edilen antlamay imzalayacaklar belirtilir46. 29 Haziranda ran ahinah, Trk Dileri
Bakan Dr. Aras huzuruna kabul eder ve le yemeinde misafir eder. Ulus gazetesinin 30 Haziran
tarihli haberinde, ran- Irak snr sorunlarnn 10 gn nce halledildii, bu nedenle ran Dileri
Bakan Samiyin Irak Dileri Bakan Elasili Tahrana davet ettii ifade edilir. Ayn gazetede Trkran dostluu zerine de bir haber yer alr. Bu haberde de Trkiye ile ran arasndaki dostluk ve
kardelik duygular ilenir47.
randa 30 Haziran tarihinde, Dr. Rt Aras adna verilen ziyafette, iki lke arasndaki
dostluk ve ballk iki tarafn temsilcileri tarafndan da vurgulanr ve ran ile Trkiye arasndaki bu
dostluk ve balln Yakn Douda bar ve istikrar getirecei ifade edilir. Trk Dileri Bakan
Rt Aras ran Hariciye Nazr Samiyin konumasnn ardndan sz alarak, ran temsilcilerinin
kendisi ve Trkiye ile kurulan dostane ilikiler iin syledii gzel szler nedeniyle teekkrlerini ve
minnettarln bildirir ve iki lke arasndaki dostluun Yakn Doudaki bar iin nemini tekrar
vurgular. Aras, konumasn ahinah Pehlevinin sal ve ran halknn refah iin kadeh kaldrarak
sonlandrr. ran hkmeti tarafndan verilen ziyafete karlk olarak randaki Trk bykelilii de
Trk heyeti adna bir le yemei verir ve ayn gnn akamnda da ngiliz Bykelilii Dr. Rt

41
42
43
44
45
46
47

Dr. Aras ran Meclisi Reisini Ziyaret Etti, Cumhuriyet, 7 Temmuz 1937, s. 1.
Soysal, 1937 Sdbat, s. 332, Asl Nur Sencer, a.g.t., s. 119.
Dr. Arasn Tahran Yolculuu, Ulus, 5 Mays 1937, s. 1.
Dr. Aras Tahranda, Cumhuriyet, 7 Mays 1937, s. 1.
ark Misaknn mzas Arifesinde, Cumhuriyet, 6 Temmuz 1937, s. 1,3.
ark Misak mzalanyor, Cumhuriyet, 30 Haziran 1937, s. 1, 3.
ran ahinah D ler Bakanmz Dr. Aras Kabul Buyurdular, Ulus, 30 Haziran 1937, s.

1.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

Cumhuriyet ve Ulus Gazetelerinde Saadbad Paktnn

1757

Aras adna bir ziyafet dzenler. Bu haberler Cumhuriyet gazetesinin 1 Temmuz 1937 tarihli
nshasnda Trk- ran Dostluunun Samimi Bir Tezahr balyla verilir48.
Dr. Rt Aras, 1 Temmuz 1937 tarihinde ran prensesleri tarafndan huzura kabul edilir.
Aras, Atatrkn gndermi olduu hediyeleri prenseslere takdim eder. Ayn gnn akamnda da
randaki Sovyet Bykelilii, Dr. Aras adna bir ziyafet dzenler. Ayn haberde Irak Dileri
Bakan Naci Elasilin de ayn gn saat 18.00da Tahrana varaca belirtilir49.
Cumhuriyet gazetesinin 3 Temmuz tarihli haberine gre, Trk Maliye Bakan Fuad Aral ve
Maliye Siyasi Mstear Faik, Badattaki ziyaretlerini tamamlayarak, 2 Temmuz sabah Ankaraya
dnerler ve Badatta bulunduklar sre ierisinde Trk-Irak iktisad ilikilerinin geliimi iin nemli
admlar atarlar. ktisad ibirliinin gelimesi iin Diyarbakr-Cizre demiryolunun yaplmas ve
inaatn ok ksa bir srede tamamlanmas kararlatrlr. Ayrca Iraktan alnacak petrol karlnda,
bu lkeye ihracat yaplmas da alnan kararlar arasndadr. Ayrca ayn haberde, Irak Dileri Bakan
Naci Elasilin 1 Temmuz tarihinde Tahrana ulat ve kendisinin ran Dileri Bakan Samiy
tarafndan karland belirtilir50.
4 Temmuz tarihli Cumhuriyet gazetesinde 4 Devleti Birletiren Misak balyla verilen
haberde, Trkiye, Irak, ran ve Afganistan arasnda bir antlama imzalanaca belirtilir, Irak ve Trk
Dileri bakanlar ile ran bavekili arasnda dostane temaslarn devam ettii ve antlamann
imzalanmas iin Afganistan Dileri Bakan Feyiz Muhammed Hann Tahrana ulamasnn
beklendii vurgulanr. mzalanacak olan antlamann daha nceden Cenevrede drt devlet temsilcisi
tarafndan parafe edildii belirtilen haberde, 3 Temmuz gn Irak heyetinin ahinah tarafndan
huzura kabul edilerek, kendileri adna ziyafet dzenlendii belirtilir.
4 Temmuz tarihli Cumhuriyet gazetesinde Tahran grmeleri ve Dou Pakt deerlendirilir.
Dou lkelerini birbirlerine daha sk balayan bu antlama ile Hindiku dalarndan Akdenize kadar
uzanan tek bir devlet eklini alaca ifade edilir. Dr. Rt Arasn Irak ve ran temaslar sonucunda
ortaya kan antlama ve samimi ve kuvvetli dostluun, d politikada bar savunan ve bunu tesis
etmek iin uraan ahinah iin byk bir onur olaca belirtilen haberde, Pehlevinin yapm olduu
reformlar ve almalar neticesinde dnya devletleri arasna yeni bir ada devlet eklendii ifade
edilir. Uzun zamandr zerinde allan Dou Paktnn ran, Irak, Afganistan ve Trkiye arasnda
imzalanaca ve antlamann imzalanmasnn nnde herhangi bir engel kalmad vurgulanan
haberde, antlamann imzalanmasndan nce geriye kalan son engel olan Irak-ran snr
anlamazlklarnn zlmesinde etkin rol alan Trkiyenin sorunlarn ortadan kalkmasndan dolay
memnuniyeti belirtilir. Ayrca devletlerin sorunlarn zlmesinde barl yollar tercih etmesinin ve
Trkiyenin arabuluculuunu kabul ederek, Trkiyenin verdii kararlar kabul etmelerinin ok daha
nemli olduu ve devletlerarasndaki sorunlar zen antlamalarn daha byk bir antlama ile
noktalanaca da vurgulanr51.
Cumhuriyet gazetesinde 5 Temmuz tarihinde yaynlanan haberde, Pariste yaynlanan 4
Temmuz tarihli vr gazetesinde Trkiye, ran, Irak ve Afganistan arasnda ok yaknda bir pakt
imzalanacann belirtildii, nce Dr. Rt Arasn ziyareti srasnda parafe edilecek olan paktn daha
sonra Ankarada imzalanaca vurgulanr52.

Trk- ran Kardeliinin Samim bir Tezahr, Cumhuriyet, 1 Temmuz 1937, s. 1, 4.

Atatrkn ran Prenseslerine Hediyeleri, Cumhuriyet, 2 Temmuz 1937, s. 1.
50 Trk- Irak birlii, Cumhuriyet, 3 Temmuz 1937, s. 1,5; Doktor Arastan Sonra Irak
Hariciye Nazr da Tahrana Gitti, Ulus, 4 Temmuz 1937, s. 1.
51 4 Devleti Birletiren Misak, Cumhuriyet, 4 Temmuz 1937, s. 1, 3.
52 ark Misakna Verilen Ehemmiyet, Cumhuriyet, 5 Temmuz 1937, s. 3.
48
49

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

1758

Tufan TURAN-Esin TYL TURAN

6 Temmuz tarihli Ulus gazetesindeki haberde, ran, Irak, Afganistan ve Trkiye arasnda bir
saldrmazlk paktnn imzalanmak zere olduu ve bunun btn barseverler iin 1937 ylnn en
nemli hadisesi olduu belirtilir. randa Pehlevinin Trkiyede de Atatrkn gayretleriyle, iki
milletin birbirine yaklamasn engelleyen sorunlarn ald belirtilen haberde, bu drt devletlerin
aralarndaki sorunlarn zlmesinde de Trkiyenin nayak olduu vurgulanr. Ayrca, Dou Paktnn
Akdeniz sularndan Asya ilerine kadar bar egemen klaca da ifade edilir53.
The Times gazetesinin 6 Temmuz 1937 tarihli ran ve Irak, Snr Antlamas haberinde,
uzun zamandr Irak ile ran arasnda attlarapta mevcut olan snr problemini zen ve nceki hafta
Badatta parafe edilen antlamann, 4 Temmuzda Tahranda imzaland belirtilir. Ayrca ayn
haberde, Afgan dileri bakannn da gelmesinin ve Trkiye, ran, Irak ve Afganistan arasnda
saldrmazlk, dostluk ve yardmlama Paktnn imzalanmasnn beklendii bildirilir54.
8 Temmuz tarihli Cumhuriyet gazetesinde, Rusyada yayn yapan Pravda gazetesinin 7
Temmuz tarihli nshasndan, nakledilen haberde, ad geen gazetenin, tarihin Balkan Antant ve Dou
Paktnn kurulularn milletleraras gvenlik eksikliine atfedecei yorumuna yer verilir55. 9 Temmuz
tarihli Ulus gazetesinde, Afganistan Dileri Bakan Feyiz Muhammed Hann Tahrana ulat ve
ayn gnn leden sonrasnda drt devlet arasnda saldrmazlk pakt imzalanaca belirtilir. Haberde
ayrca, ran ile rak arasnda uzun sredir devam eden attlarap meselesinin zlmesinden dolay,
Irak halknn memnun olduu ifade edilir56.
1935 ylnda Cenevrede paraf edilmi olan ancak ran ile Irak arasndaki snr atmalarnn
giderilebilmesi amacyla imzas ertelenen, Saadbad Pakt, 8 Temmuz 1937 tarihinde Tahranda drt
lkenin dileri bakanlar tarafndan imzalanr57. 10 Temmuz tarihli Cumhuriyet gazetesinin
manetten verdii ark Misaknn Esaslar balkl haberde, Trk Dileri Bakan Rt Aras, ran
Dileri Bakan Samiy, Afganistan Dileri Bakan Feyiz Muhammed Han ve Irak Dileri Bakan
Naci Elasilin 8 Temmuzda Dou Paktn imzaladklar, anlamann 5 yl geerli olaca ve eer 6 ay
ncesinden itiraz edilmezse bir be yl daha uzayaca ifade edilir. mzalanan antlamann ilk
maddesinde lkelerin birbirlerinin iilerine karmayaca, ikinci maddesinde ortak snrlarda tecavz
hareketlerinin olmayaca, nc maddede drt devletin ortak menfaatlerini etkileyecek uluslararas
anlamazlklarda istiare edilecei, drdnc maddede harp ilan edilmeksizin igal ve taarruz
hareketlerinden kanlaca vurgulanr58.
10 Temmuz tarihli Cumhuriyette Tam Bir Dostluk Havas inde mzalanan Anlama: ark
Misak balyla verilen dier bir haberde, btn siyasetini bar zerine kuran Trkiyenin balkan
Antantnda olduu gibi Dou Paktnda da etkin rol oynayarak dnya barna katkda bulunduu
belirtilir. Drt devletin dileri bakanlarnn 8 Temmuzda Tahrandaki Saadbad saraynda imza
edilen anlama zerinde uzun zamandr alldnn ve sonunda byk ve tarihi neme sahip bir
anlamann yapldnn belirtildii haberde, anlamann sadece imzac devletler iin deil Avrupa
devletleri iin de byk nem arz ettii vurgulanr. Birka kk snr sorunu dnda aralarnda sorun
bulunmayan ve dostane ilikilerin hkim bulunduu bu drt devletin imzalad Dou Paktnn, kk

Tahran Konumalarnn Neticeleri, Ulus, 6 Temmuz 1937, s. 1, 6.

Iran and Iraq, The Times, 6 Temmuz 1937, s. 15.
55 Dou Pakt, Cumhuriyet, 8 Temmuz 1937, s. 3.
56 Asya Paktnn mzas, Ulus, 9 Temmuz 1937, s. 1, 4.
57 Ylmaz Altu, Foreign Policy of Atatrk, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c. 6, say. 16,
Atatrk aratrma Merkezi, Ankara, 1990, s. 44-45.
58 4 Devletin Mutabk Kaldklar Siyas ve Asker Hkmler, Cumhuriyet, 10 Temmuz 1937, s.
1, 6; Asya Pakt mzaland, Ulus, 10 Temmuz 1937, s. 1; smail Soysal, Tariheleri ve Aklamalar
ile Birlikte Trkiyenin Siyasal Andlamalar, cilt: 1 (1920-1945), TTK Yaynlar, Ankara, 1989, s.
582-587.
53
54

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

Cumhuriyet ve Ulus Gazetelerinde Saadbad Paktnn

1759

sorunlarn almas sonucunda imzaland ve imzac drt devletin Milletler Cemiyeti yesi
olmalarnn bu uluslar aras kuruluu daha da kuvvetlendirecei de haberde ifade edilir59.
10 Temmuz tarihli The Times gazetesinde, ran, Irak, Trkiye ve Afganistann dileri
bakanlar, 8 Temmuz 1937 tarihinde, daha nce Ekim 1935te Cenevrede grlm olan, karlkl
saldrmazlk paktn imzalad bildirilir. Anlamann nndeki engellerin, ran ile Irak arasndaki snr
antlamasnn imzalanmasyla temizlendiini belirten haberde, Drt G Antlamasnn, Cenevrede
grlrken, Milletler Cemiyetinin garantisinde ve Kellogg Pakt ile uyum ierisinde Ortadouda
siyas gvenlii salamak amacyla hazrlanan dostluk, yardmlama ve saldrmazlk pakt olarak
betimlendiini ve imzalayan taraflarn, birbirlerinin snrlarna sayg duyacaklarn, birbirlerine kar
saldrganlktan kanacaklarn ve birbirlerinin iilerine karmayacaklarn kabul ettikleri belirtilir60.
11 Temmuz tarihli Cumhuriyet gazetesinde Saadbad Paktnn mzasndan Sonra balkl
haberde, Rza ah Pehlevi ile Atatrkn paktn imzalanmasnn ardndan birbirlerine ok samimi
telgraflar gnderdikleri ifade edilerek telgraflarn metinleri verilir. Rza ah Pehlevi, Atatrke
gnderdii telgrafta, Saadbad Paktnn imzalanmas vesilesiyle kendisini tebrik eder, zlmez
balarla birlemi olan drt devletin samimi ve verimli ibirliklerini ve Trk milletinin refahn
temenni ettiini belirtir. Atatrk, Rza ah Pehleviye cevaben gnderdii telgrafta, ahinahn drt
dost devletin Saadbad saraynda imzaladklar Dou Pakt mnasebetiyle gnderdii telgraf
memnuniyetle aldn, imzalanan paktn drt devlet ve dnya iin kutsi olmasn temenni ettiini
ifade eder ve ahinah pakttan dolay tebrik eder. Atatrk ayrca ran milletini ykseltme konusunda
ahinahn muvaffakiyetini temenni ettiini de belirtir. Atatrkn gndermi olduu telgrafta Rza
ah Pehleviye biraderim diye hitap etmesi de iki lke arasndaki dostluun gstergesi olur61.
12 Temmuz 1937 tarihli Ulus gazetesinde yer alan Biz Sulh dealine Balyz balkl
haberde, Saadbad Paktnn imzalanmasnn ardndan verilen ziyafet srasnda drt dost devletin
temsilcilerinin ok samimi konumalar yaptklar ifade edilir. Trk Dileri Bakan Dr. Rt Aras,
ziyafet srasnda yapt konumasnda, barn Trkiye iin bir ara deil hedef olduunu, imzac drt
devletin kardelie ve sulha inandn, bu drt devletin kollarn dost bir ekilde btn milletlere
atklarn ve Saadbad Paktnn da dnya bar iin byk bir hizmet olduunu ifade eder62.
12 Temmuz tarihli Ulus gazetesinde, Atatrk ile Irak Kral Gaziylevvel arasnda gnderilen
tebrik telgraflarna yer verilir. Gaziylevvel gnderdii telgrafta, drt karde ve dost lkenin Saadbad
Paktn imzalamas nedeniyle Atatrk tebrik eder ve samimi ve verimli ibirlii dilei ile birlikte
Atatrkn saadeti ve Trk milletinin refah hakknda en samimi temennilerini ifade eder. Atatrk,
Gaziylevvele cevaben gnderdii telgrafnda, dostane telgraflarn memnuniyetle aldn, birbirine
kardelik ve dostluk ile bal drt devletin dnya bar yolunda imzaladklar paktn faydal olmas ve
Gaziylevvelin saadet ve Irak halknn refah ve ikbali temennilerini iletir63. Ayn haber Cumhuriyet
gazetesinin 12 Temmuz tarihli nshasnda Dostluk ve kardelik Tezahrat balyla verilir64.
Atatrk ile Afgan kral Mohammed Zahir Han arasnda gnderilen tebrik telgraflar, 17
Temmuz tarihli Cumhuriyet gazetesinde neredilir. Mohammed Zahir Han, Atatrke gnderdii
59 Tam Bir Dostluk Havas inde mzalanan Anlama: ark Misak, Cumhuriyet, 10 Temmuz
1937, s. 1, 3.
60 Middle-Eastern Pact, The Times, 10 Temmuz 1937, s. 11.
61 Saadbad Paktnn mzalanmasndan Sonra, Cumhuriyet, 11 Temmuz 1937, s. 1, 8;
Atatrkle ehinah Hazretleri Arasnda Samim Telgraflar, Ulus, 11 Temmuz 1937, s. 1; Atatrkn
Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, c: 4, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1991, s. 676.
62 Dr. Arasn Mhim Bir Nutku: Biz Milletler Cemiyeti Azasndan Bitaraf Bir Grubu Tekil
Ediyoruz, Ulus, 12 Temmuz 1937, s. 1, 4.
63 Atatrkle Irak Kral Arasnda, Ulus, 12 Temmuz 1937, s. 1, 4.
64 Dostluk ve Kardelik Tezahrat, Cumhuriyet, 12 Temmuz 1937, s. 1, 3.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

1760

Tufan TURAN-Esin TYL TURAN

telgrafta, drt karde ve dost lke arasnda imzalanan Saadbad Pakt mnasebetiyle tebriklerini
bildirir ve drt devlet arasnda kardeliin ve barn korunmas iin paktn ok nemli olduunu
vurgular. Ayrca Atatrkn saadeti ve Trk milletinin refah ve ikbali temennilerinde bulunur.
Atatrk, Afgan Kralna cevaben gnderdii telgrafta, telgraflarn memnuniyetle aldn, dnya
barna destek olan Dou Paktnn drt devletin barseverlii sonucu ortaya kmasndan dolay
iftihar ettiini belirtir. Saadbad Paktnn imzac devletler iin kutlu olmasn temenni eden Atatrk,
Afgan Kralnn da shhat ve saadetiyle Afganistann refah ve ikbalini yrekten diler65.
13 Temmuz 1937 tarihinde Cumhuriyet gazetesinde, Saadbad Paktnn imzalanmas
dolaysyla, rann Pars Ajansndan alnan resmi tebli yaynlanr. Teblide, ran mparatorluu, Irak
ve Afgan Krallklar ile Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanlar tarafndan 2 Ekim 1935 tarihinde
Cenevrede grlp parafe edilen66 ve daha sonra da Afganistan tarafndan tamamen kabul edilen
paktn 8 Temmuz 1937 tarihinde tahran emirandaki Saadbad Saraynda imzaland ifade edilir.
Teblide ayrca, bu paktn imzac drt devletin kardelik ve dostluk duygularndan kaynakland,
dileri bakanlarnn randa bulunduklar sre ierisinde defalarca Bavekil Mahmud Camla
grtkleri ve bu paktn tam bir gr birlii ierisinde imzaland vurgulanr67.
Saadbad Paktnn imzalanmasnn ardndan imzac devletlerin dileri bakanlar, pakt
imzalayan devletlerin ortak karlar zerinde grmek ve uyumlu kararlar almak amacyla, drt
devletin dileri bakanlarndan oluan bir konseyin kurulduunu, bu konseyin her yl Cenevre veya
konseyin belirleyecei baka bir yerde toplanacan, bakanlnn alfabe srasyla stlenileceini
ifade ederler. Kurulan konsey ilk toplantsn ran Dileri Bakan Samiy bakanlnda yapld.
Toplantda Eyll aynda Trkiyeden boalacak Milletler Cemiyeti Konseyi yeliine rann aday
gsterilmesi ve daha sonra onun sresi dolunca da alfabe srasyla dier yelere gemesine allmas,
Milletler Cemiyeti Konseyinde Trkiyeye yar srekli yelik salanmaya allmas ve Saadbad
Pakt ile ilgili Milletler Cemiyeti Genel Sekreterliine bilgi verilmesi kararlar alnr68. Bakanlar
Konseyi, sadece Ekim 1939da bir toplant yapar. 1939dan sonra ye olan hibir lke Saadbad
Paktndan sz etmez69.
Atatrk, 1 Kasm 1937 tarihinde, Beinci Meclisin nc oturumunu a konumasnda,
Trkiyenin ran, Irak ve Afganistanla imzalad ve dnya barnn geliimine katkda bulunacak
olan Saadbad Paktn memnuniyetle karladn bildirir. Ve son olarak da dinleyicilerine,
Trkiyenin bar davas iin hlihazrda btn mracaatlara olumlu karlk verdiini vurgular 70.
Saadbad Pakt, Meclisin 14 Ocak 1938 tarihli oturumunda onaylanr71.
1 ubat 1938 tarihli The Times gazetesindeki Msr ve Orta Dou Pakt balkl yazda,
Ankaradan Msrn da Orta Dou Paktna katlacann ve Trk Dileri Bakan Dr. Arasn Kahire
seyahati srasnda grmelerin yaplacann duyurulduu ifade edilir72. The Times gazetesinin 24
Haziran 1939 tarihindeki Trk- Msr Dostluu balkl haberinde, Msr Dileri Bakan
65 Atatrkle Efgan Kral Zahir Han Arasnda, Cumhuriyet, 17 Temmuz 1937, s. 1,
Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 675-676
66 Trkiye, ran ve Irak antlama metni zerinde anlaarak, 2 Ekim 1935 tarihinde Cenevrede
antlamay parafe ettiler. Antlamann hemen onaylanmayp sadece parafe edilmesinin nedeni rakn
Suudi Arabistann da antlamaya dhil edilmesi dncesi ve ranla snr sorununun halledilmesinin
beklenmesini istemesiydi. Kasm 1935te Afganistan pakta katlacan ilan etti. smail Soysal,
a.g.m., s. 331
67 Saadbad Pakt, Cumhuriyet, 13 Temmuz 1937, s. 7.
68 smail Soysal, a.g.m., s. 334
69 ar Erhan, ki Dnya Sava Arasnda Trkiye ve Ortadou, Osmanl Bankas Ariv ve
Aratrma Merkezi, s.1, http://www.obarsiv.com/pdf/cagrierhan.pdf, (ET: 01.07.2011).
70 Turkey and The Cause of Peace, The Times, 2 Kasm 1937, s. 15.
71 A Stronger Turkish Air Force, The Times, 15 Ocak 1938, s. 9.
72 Egypt and Middle Eastern Pact, The Times, 1 ubat 1938, s. 13.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

Cumhuriyet ve Ulus Gazetelerinde Saadbad Paktnn

1761

Abdulfettah Paa Yahyann Ankara ziyaretinin, sadece Trk- Msr geleneksel dostluunu
pekitirmediini, ayn zamanda iki lke arasnda, zellikle de ekonomik sahada, ilikileri
kuvvetlendirecei vurgulanr. Bu ziyaret, Msrn Asya Paktna balanacana ve Dou Akdeniz
gvenlii iin Trkiye dier bir pakt imzalayacana dair raporlarn artmasna neden olur73.
29 Aralk 1942 tarihli The Times gazetesindeki Papenin Baarszl balkl haberde, 8
Temmuz 1937 tarihinde ran, Irak, Afganistan ve Trkiye arasnda imzalanm bulunan Dou
Paktnn, antlamann yrrlkte kalaca 5 yln ardndan 25 Aralk 1942 tarihinde, eer anlamann
bitimine 6 ay kala taraflardan biri antlamay feshetmezse, otomatik olarak yenilenmi olacan ieren
madde vurgulanr. Haberde, taraflardan herhangi birinin antlamay feshetmemesi gz nne
alndnda, antlamann otomatik olarak 25 Haziran 1948 tarihine kadar uzatlm olduu belirtilir.
Alman diplomasisinin ve Papenin Saadbad Paktnn dier bir be yl iin uzatlmasna kar
ktnn ve antlamann otomatik olarak yenilenmesinin de Alman diplomasisi ve Papen iin bir
baarszlk olduunun vurguland haberde ayrca, Ankarann resmi gazetesi Ulusun bu uzatmann,
hlihazrdaki savatan kaynaklanmad, bunun dou lkelerinin aralarndaki dostluk ilikilerini
devam ettirme arzusundan kaynaklandna dair bir makale yaynland da vurgulanr74.
Saadbad Pakt II. Dnya Sava ncesinde blge bar iin nemli bir atlm olduysa da
bar niyetlerle kurulan pakt, II. Dnya Sava srasnda rann Rusya ve ngiltere tarafndan igali
srasnda bir etkinlik gsteremez75. Saadbad Paktnn sresi 1948 ylnda sonra erer. Paktn sona
ermesinin ardndan ran ah Muhammed Rza, paktn yeniden gzden geirilmesi ve bir ittifak
antlamas haline getirilmesini ister, ancak bunun iin ncelikle rann biraz daha glenmesi
gerektiini ifade eder76.
Trkiye Babakan Adnan Menderesin New York gezisi srasnda Saadbad Paktn hl
geerli grdn ifade etmesi zerine, ran Dileri Bakan Yardmcs Abdlhseyin Meftah, 8
Haziran 1954 tarihinde verdii beyanatnda, rann kinci Dnya Sava srasnda yabanc gler
tarafndan igal edildiini ancak Irak, Afganistan veya Trkiyenin herhangi bir harekette
bulunmamas nedeniyle rann 1937 ylnda bu drt devlet arasnda imzalanm olan Saadbad
anlamasn iptal edilmi saydn ve bu konuda Trkiyenin bilgilendirildiini ifade ederek, rann
Ortadou gvenlii iin herhangi bir pakta dhil olmayacan vurgular77.
1955 ylnda Trkiye, ngiltere, ran, Irak ve Pakistan arasnda Badat paktnn imzalanmas,
Saadbad paktn glgede brakt. 2 Eyll 1980de Irak- ran savann balamasyla, paktn
saldrmazlk ykmll ihlal edilir ve antlama ortadan kalkar78.
SONU
Birinci Dnya Savann ardndan, savan sonularndan memnun kalmayan ve sava ncesi
snrlarna dnmeyi amalayan revizyonist devletler nedeniyle, yeni Trk devleti kuruluundan
itibaren gvenliini ve snrlarnn btnln salamaya ynelik politikalar izler. Bu ereve
ierisinde, yeni Trk devleti, btn devletlerle bar ilikilerini hkim klmaya almann yan sra,
blgesel ittifaklar kurarak gvenlik sorununu ortadan kaldrmaya alr. Bu konudaki ilk adm,
talyann Akdenizden bizim deniz olarak bahsederek yaylmac politikalar izleyeceini ortaya
73
74
75
76
77
78

Turco-Egyptian Friendship, The Times, 24 Haziran 1939, s. 11.

Setback For Papen, The Times, 29 Aralk 1942, s. 4.
A. ner Pehlivanolu, Ortadou ve Trkiye, Kasta Yaynlar, stanbul, 2004, s. 77
smail Soysal, a.g.m., s. 337
Saadbad Pakt, Cumhuriyet, 8 Haziran 1954, s. 3.
Hayrullah Cengiz, a.g.m., s. 42.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

1762

Tufan TURAN-Esin TYL TURAN

koymasnn ardndan, Trkiye ile Balkan devletleri arasnda 9 ubat 1934 tarihinde imzalanan Balkan
Antant olur.
Balkan Antant ile Bat snrlarn gvence altna alan Trkiye Cumhuriyetinin bir sonraki
adm Dou snrlarn gvence altna almak olur. Bu amala, Trkiye ile ran, Irak ve Afganistan
arasnda yrtlen youn bir diplomasi sonucunda, 8 Temmuz 1937 tarihinde Tahranda Saadbad
Pakt imzalanr. Saadbad Pakt ile Trkiyenin Doudaki gvenlik endieleri azalr.
Saadbad Paktnn imzalanmas sreci, Trk basn tarafndan gn gnne takip edilerek, bu
srete atlan btn admlar gazete manetlerine yansr. Bu srete atlan btn diplomatik admlar ve
ikili ilikilerin gelitirilmesine ynelik faaliyetleri gazete manetlerinde grmek mmkndr. Ayrca,
paktn imzalanma srecinde, pakta imza atmas muhtemel devletler ile Trkiye arasndaki dostane
ilikiler ile ilgili yaynlar yaplmas nedeniyle, yerel basnn, zamann diplomatik faaliyetlerine ve d
ilikilerine gre ekil almaktadr.
Cumhuriyet ve Ulus gazetelerinde, konu ile ilgili tespit edilerek ilenen haberler, konu ile ilgili
kaynaklar ve yabanc basn ile karlatrldklarnda, bu haberlerde gelimelerin btn detaylar ile
birlikte gn gnne aktarldn ve bu aktarm srasnda abartdan kanld sylenebilir. Trk
basnnn konuyu youn bir ekilde ele almas, Trk halknn pakt imzalayacak olan devletlere kar
dostane duygularn gelitirir ve bu devletlerden Trkiyeye yaplan diplomatik ziyaretler srasnda,
Trk halk, misafirlerini byk katlmlarla karlar ve kutlamalar yapar. Bu ereve ierisinde,
basnda yer alan haberlerin, kamuoyunu bilgilendirmenin yan sra, uygulanan i ve d politikalara
kamuoyunun desteini kazanmay baardn da sylemek mmkndr.
SAADBAD PAKTI
Trkiye, ran, Irak ve Afganistan arasnda imza edilen saldrmazlk antlamasnn metni
aadadr:

Mukaddime,
Majeste ran ahinah,
Majeste Afganistan Kral,
Majeste Irak Kral,
Trkiye Cumhurbakan,
Ellerinde olan btn vastalarla aralarndaki dostluk ve iyi anlama mnasebetlerinin
muhafazasna hdim olmak arzusuyla.
Yakndouda bar ve emniyeti ve bu suretle de umum bar Milletler Cemiyeti Pakt
erevesi dairesinde mtemmim zamanlarla temin maksadyla hareket ederek,
27 Austos 1928 tarihinde Pariste imza edilmi olan harpten vazgeme muahedesi mucibince
ve kffesi gerek bu paktla ve gerek Milletler Cemiyeti paktyla hemahenk olarak kendilerinin
vaziylimza bulunduklar dier muahedeler mucibince mevcut vecibelerini tamamyla mdrik olarak,
Bu muahedeyi imzaya karar vermiler ve bu maksatla da:
Majeste ehinah: ran Hariciye Nazr Ekselans B. Samiyi,
Majeste Afganistan Kral: Afgan Hariciye Nazr M. Faiz Muhammed Han,

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

Cumhuriyet ve Ulus Gazetelerinde Saadbad Paktnn

1763

Majeste Irak Kral: Irak Hariciye Nazr Ekselans Dr. Naci Elasili
Trkiye Cumhurbakan: Trkiye Hariciye Vekili Ekselans Dr. Tevfik Rt Aras
tayin etmilerdir.
Madde 1: Yksek kid taraflar, birbirlerinin iilerine her trl mdahaleden mutlak surette
uzak duracak siyaset izlemeyi taahht ederler.
Madde 2: Yksek kid taraflar, ortak snrlarn tecavzden korunmasna riayet etmeyi taahht
ederler.
Madde 3: Yksek kidler ortak karlarn ilgilendiren uluslar aras nitelikte her trl
anlamazlkta birbirleri ile istiarede bulunmak hususunda mutabktrlar.
Madde 4: Yksek kidlerden her biri, dieri muvacehesinde, hibir halde, gerek mnferiden,
gerek bir veya daha fazla dier devletle birlikte, dier kidlerden birine kar hibir taarruz hareketinde
bulunmamay taahht eder. Aadaki haller taarruz hareketi addedilir:
1.

Harp ilan,

2.
Harp ilan edilmeksizin dahi olsa bir devletin silahl kuvvetleri tarafndan dier bir
devlet arazisinin igali
3.
Bir devletin kara, deniz ve hava kuvvetleri tarafndan harp ilan edilmeksizin dahi
olsa, dier bir devletin arazisine, gemilerine veya tayyarelerine taarruz edilmesi,
4.

Mtearrza dorudan doruya veya bilvasta yardm veya mzaheret.

Aadaki haller taarruz hareketi olarak saylmaz:

1.
mukavemet,
2.

Mdafaa-i nefs hakknn kullanlmas, yani yukarda tarif edilen taarruz hareketine
Milletler Cemiyeti Paktnn 16. maddesi mucibince vuku bulacak hareket,

3.
Milletler Cemiyeti konseyi tarafndan ittihaz edilen bir karar mucibince veyahut
Milletler Cemiyeti Paktnn 15. maddesinin tatbiki icabndan olarak yaplacak bir hareket. Ancak 15.
maddenin tatbiki icabndan olarak yaplacak hareketin taarruzu ilk olarak yapm olan devlete kar
olmas meruttur.
4.
Yksek kidlerden birinin 27 Austos 1928de Pariste imza edilmi olan harpten
vazgeme muahedesine muhalif olarak tecavz veya istilasna veyahut harbe mracaatna hedef olan
devlete yardm hareketi.
Madde 5: Yksek kidlerden biri bu muahedenin 4. maddesinin ihlal edildiine veya ihlal
edilmek zere olduuna kani olduu takdirde, meseleyi derhal Milletler Cemiyeti konseyine arz
edecektir. Bu hkm, mezkr yksek kidin bu halde lzumlu grecei tedbirleri ittihaz etmesi
hakkna zarar vermeyecektir.
Madde 6: Yksek kidlerden biri, dier bir salis devlete taarruz ederse, yksek kidlerden
dier biri, bu muahedeyi, mtearrz devlete kar, ihbar vukuuna lzum kalmakszn, feshedebilecektir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

1764

Tufan TURAN-Esin TYL TURAN

Madde 7: Yksek kidlerden her biri, kendi hudutlar iinde, yksek kidlerden dier birinin
messes messesatn devirmeyi veyahut bu dier devletin topraklarnda nizam ve emniyete zarar
vermeyi istihdaf eden silahl etelerin birlik ve teekkllerinin kurulmasna mani olmay taahht eder.
Madde 8: 27 Austos 1928 tarihli harpten vazgeme hakkndaki umumi muahede mucibince,
aralarnda, mahiyet ve menei ne olursa olsun, zuhur edebilecek btn ihtilaflarn hal ve tesviyesinin
hibir zaman muslihane vastalardan baka vastalarla teminine allmamas lzumunu esasen teslim
etmi olan yksek kidler, bu hkm teyit ederler ve bu hususta yksek kidler arasnda tesis edilmi
veya edilecek usullere bavuracaklarn bildirirler.
Madde 9: Bu muahedenin hibir maddesi, yksek kidlerden her biri tarafndan, Milletler
Cemiyeti Pakt mucibince deruhte edilmi olan vecibelere hibir surette zarar verecek ekilde tefsir
edilemez.
Madde 10: Franszca drt nsha olarak yazlm ve birer nshas kid devletlerden her biri
tarafndan alnm olan bu muahede be sene iin akdedilmitir. Bu mddet bitince, yksek kidlerden
biri tarafndan alt ay evvel bir ihbarname ile feshi tebli edilmemi olduu takdirde, muahede be
senelik yeni bir devre iin daha nizam dairesinde yenilenmi addedilecektir. kidlerden biri
tarafndan feshi takdirinde, muahede, muahedeyi feshetmemi olan devletlerarasnda meri olmakta
devam eder.
Bu muahede yksek kidlerden her biri tarafndan kendi kanunlarna gre tasdik edilecek ve
genel sekreter vastasyla Milletler Cemiyetince tescil edilecektir. Genel sekreterden muahede
hakknda cemiyetin dier azasna da malumat verilmesi rica edilecektir.
Saadbad Saraynda 8 Temmuz 1937 tarihinde yaplmtr.79
KAYNAKA
4 Devleti Birletiren Misak, Cumhuriyet, 4 Temmuz 1937, s. 1, 3.
4 Devletin Mutabk Kaldklar Siyas ve Asker Hkmler, Cumhuriyet, 10 Temmuz 1937, s. 1, 6.
A Stronger Turkish Air Force, The Times, 15 Ocak 1938, s. 9.
Asya Pakt mzaland, Ulus, 10 Temmuz 1937, s. 1.
Asya Paktnn mzas, Ulus, 9 Temmuz 1937, s. 1, 4.
Atatrkle Efgan Kral Zahir Han Arasnda, Cumhuriyet, 17 Temmuz 1937, s. 1.
Atatrkle Irak Kral Arasnda, Ulus, 12 Temmuz 1937, s. 1, 4.
Atatrkle ehinah Hazretleri Arasnda Samim Telgraflar, Ulus, 11 Temmuz 1937, s. 1.
Atatrkn ran Prenseslerine Hediyeleri, Cumhuriyet, 2 Temmuz 1937, s. 1.
B. Tevfik Rt Aras Tahranda, Ulus, 29 Haziran 1937, s. 1.
Dou Pakt, Cumhuriyet, 8 Temmuz 1937, s. 3.
Doktor Arastan Sonra Irak Hariciye Nazr da Tahrana Gitti, Ulus, 4 Temmuz 1937, s. 1.
Dost Irak Hariciye Veziri Dn ehrimizi ereflendirdi, Ulus, 27 Nisan 1937, s. 1, 5.
79 Sadabat Pakt, Ulus, 11 Temmuz 1937, s. 1, 5; Atatrkn Mill D Politikas
(Cumhuriyet Dnemine ait 100 Belge) 1923-1938, c. 2, Kltr Bakanl, Doumunun 100. Ylnda
Atatrk Yaynlar, Ankara, 1981, s. 727-735.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

Cumhuriyet ve Ulus Gazetelerinde Saadbad Paktnn

1765

Dostluk ve Kardelik Tezahrat, Cumhuriyet, 12 Temmuz 1937, s. 1, 3.

Dr. Aras in Iraq, The Times, 22 Temmuz 1937, s. 15.
Dr. Aras ran Meclisi Reisini Ziyaret Etti, Cumhuriyet, 7 Temmuz 1937, s. 1.
Dr. Aras Tahranda, Cumhuriyet, 7 Mays 1937, s. 1.
Dr. Arasn Mhim Bir Nutku: Biz Milletler Cemiyeti Azasndan Bitaraf Bir Grubu Tekil
Ediyoruz, Ulus, 12 Temmuz 1937, s. 1, 4.
Dr. Arasn Tahran Yolculuu, Ulus, 5 Mays 1937, s. 1.
Dr. Arasla Msr Hariciye Nazr Arasnda, Ulus, 20 Haziran 1937, s. 1, 5.
Dr. Rt Aras ve Celal Bayar Dn Iraka Vardlar, Cumhuriyet, 22 Haziran 1937, s. 1, 6.
Dr. T. Rt Aras Badaddan Ayrld, Ulus, 26 Haziran 1937, s. 1.
Dnk Kamutay Toplantsnda Dr. Aras Irakla Yaplan Mukaveleyi zah Etti, Ulus, 29 Nisan 1937,
s. 1, 5.
Egypt and Middle Eastern Pact, The Times, 1 ubat 1938, s. 13.
Hariciye Vekilimiz Tahran Yolunda, Cumhuriyet, 27 Haziran 1937, s. 3.
Irak Hariciye Veziri stanbulda, Ulus, 1 Mays 1937, s. 1, 7.
Iran and Iraq, The Times, 6 Temmuz 1937, s. 15.
ran ahinah D ler Bakanmz Dr. Aras Kabul Buyurdular, Ulus, 30 Haziran 1937, s. 1.
ranla Mnasebatmz Gittike Kuvvetleniyor, Cumhuriyet, 3 Nisan 1937, s. 1.
ranla Mnasebatmz Gittike Kuvvetleniyor, Cumhuriyet, 3 Nisan 1937, s. 1.
Karde Yurda Sevgi, Cumhuriyet, 29 Nisan 1937, s. 1, 7.
Middle-Eastern Pact, The Times, 10 Temmuz 1937, s. 11.
Politik Seyahatler, Ulus, 9 Nisan 1937, s. 1, 5.
R. Aras ve Celal Bayar Badadda, Cumhuriyet, 23 Haziran 1937, s. 1, 3.
Saadbd Pakt ve ran, Cumhuriyet, 8 Haziran 1937, s.7.
Saadbad Paktnn mzalanmasndan Sonra, Cumhuriyet, 11 Temmuz 1937, s. 1, 8.
Saadbad Pakt, Cumhuriyet, 13 Temmuz 1937, s. 7.
Saadbad Pakt, Cumhuriyet, 8 Haziran 1954, s. 3.
Sadabat Pakt, Ulus, 11 Temmuz 1937, s. 1, 5.
Setback For Papen, The Times, 29 Aralk 1942, s. 4.
ark Misak mzalanyor, Cumhuriyet, 30 Haziran 1937, s. 1, 3.
ark Misakna Verilen Ehemmiyet, Cumhuriyet, 5 Temmuz 1937, s. 3.
ark Misaknn mzas Arifesinde, Cumhuriyet, 6 Temmuz 1937, s. 1, 3.
Tahran Konumalarnn Neticeleri, Ulus, 6 Temmuz 1937, s. 1, 6.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

1766

Tufan TURAN-Esin TYL TURAN

Tam Bir Dostluk Havas inde mzalanan Anlama: ark Misak, Cumhuriyet, 10 Temmuz 1937,
s. 1, 3.
Turco-Egyptian Friendship, The Times, 24 Haziran 1939, s. 11.
Turkey and The Cause of Peace, The Times, 2 Kasm 1937, s. 15.
Trk- Irak birlii, Cumhuriyet, 3 Temmuz 1937, s. 1,5.
Trk- ran Dostluu, Ulus, 28 Nisan 1937, s. 1, 6.
Trk- ran Kardeliinin Samim bir Tezahr, Cumhuriyet, 1 Temmuz 1937, s. 1, 4.
Trk-ran Dostluu, Ulus, 1 Temmuz 1937, s. 1, 4.
ALTU, Ylmaz, Foreign Policy of Atatrk, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c. 6, say. 16,
Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1990, s. 39-46.
AKBA, smail (2008), Afgan Kral Emanullah Hann Trkiye Gezisi ve Trk- Afgan likileri,
Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, zmir.
ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyas Tarihi, 1914-1980, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara,
1988.
Atatrkn Mill D Politikas (Cumhuriyet Dnemine ait 100 Belge) 1923-1938, c. 2, Kltr
Bakanl, Doumunun 100. Ylnda Atatrk Yaynlar, Ankara, 1981.
Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, c: 4, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara,
1991.
CENGZ, Hayrullah, Sdbt Paktnn Trk D Siyas Tarihi Asndan nemi, Irak Dosyas,
Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, stanbul, 2003, s. 29-44.
CN, Bar (2006), Trkiye- ran likileri (1923-1938), stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve
nklp Tarihi Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul.
ETNSAYA, Gkhan, Trk D Politikasnda ran Kaynakl Geleneksel Tehdit Alglamalar ve ii
Jeopolitii, Avrasya Dosyas Uluslararas likiler ve Stratejik Aratrmalar Dergisi,
cilt: 13, say: 3, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi, Ankara, 2007, s. 161-190.
DN, Sait, Atatrk Dneminde (1920- 1938) Trk D Politikasnda Gelimelere Genel Bir Bak;
kili ve ok uluslu likiler, Atatrk Aratrmalar, ukurova niversitesi Trkoloji
Aratrmalar
Merkezi,
Adana,
s.
21,
http://turkoloji.cu.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/sait_dinc_ataturk_donemi_turk_dis
_politikasi.pdf, (ET: 05.07.2011).
ERHAN, ar, ki Dnya Sava Arasnda Trkiye ve Ortadou, Osmanl Bankas Ariv ve
Aratrma Merkezi, s.1-10, http://www.obarsiv.com/pdf/cagrierhan.pdf, (ET: 01.07.2011).
Gemiten Gnmze Trk-Afgan likileri, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara,
2009.
KASALAK, Kadir, Irakta Manda Ynetiminin Kurulmas ve Atatrk Dnemi Trkiye-Irak
likileri, Asker Tarih Aratrmalar Dergisi, Genelkurmay ATASE Bakanl
Yaynlar, Say: 9 ubat 2007, s. 187-201.
ZGRAY, Ahmet, ngiliz Belgeleri Inda Trk-ran Siyasi likileri (1920-1938), Atatrk
Dnemi Trk D Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2000, s. 68769.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011

Cumhuriyet ve Ulus Gazetelerinde Saadbad Paktnn

1767

PEHLVANOLU, A. ner, Ortadou ve Trkiye, Kasta Yaynlar, stanbul, 2004.

SANJIAN, Ara, The Formulation of the Baghdad Pact, Middle Eastern Studies, Cilt: 33, Say: 2,
1997, s. 226-266.
SARAY, Mehmet, Trk-ran likileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1999.
SARAY, Mehmet, Trk-Afgan Mnasebetleri, Veli Yaynlar, stanbul, 1984.
SENCER, Asl Nur (2006), Tevfik Rt Aras Dnemi Olaylarla Trk D Politikas, Yldz
Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul.
SOYSAL, smail, 1937 Sdbat Pakt, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, TTK
Yaynlar, Ankara, 1999, s. 343-360.
SOYSAL, smail, Tariheleri ve Aklamalar ile Birlikte Trkiyenin Siyasal Andlamalar, cilt:
1 (1920-1945), TTK Yaynlar, Ankara, 1989.
YALIN, Durmu, vd., Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt: 2, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar,
Ankara, 2005

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011