1

ATATRK LKELER VE NKILAP TARH-I DERS

DERS NOTLARI
KAVRAMLAR
Islahat: Dzeltme, iyiletirme; Restorasyon,
Toplum hayatnda belirli alanlarda yaplan dzeltmelerdir. Islahatlar lkenin hukuk
dzenine uygun olarak yaplr, zorlayc deildir.
htilal: Halk hareketi sonucunda, bask ve zor kullanarak, mevcut dzeni (rejimi) ykarak
yerine ilerici bir dzen (rejim) kurulmas. rn: Kurtulu Sava, Fransz htilali
nklap: Kkl yenilik. Mevcut sistemin yerine ileri, ada, modern sistem getirme.
rtica: Geriye dn. Mevcut dzenden (rejimden) daha geri olan bir dzeni (rejimi) getirme. rn:
31 Mart Olay
Konfederasyon: Egemenliklerini, hukuk yaplarn, devlet bakanlarn ve kimliklerinin
koruyarak ortak bir ama iin anlama artlar altnda birlemi bamsz devletlerin oluturduu
topluluktur. rn: Avrupa Birlii.
Reform: Szck Anlam: Yeniden dzenlemek. Tarihsel Anlam: 16. Yzylda Katolik
kilisesindeki bozulmaya son vermek iin, kilise dnda balayan, dinsel yenileme hareketidir.
Rnesans: Szck Anlam:Yeniden Dou. Tarihsel Anlam:15. ve 16. Yzylda Bat
Avrupada edebiyat ve gzel sanatlarda meydana gelen deime ve gelimelerdir.
Devrim: htilalin, inklaplarla desteklenmi ekline denir.
Evrim: Zaman iinde, bask olmakszn, halkn isteiyle gerekleen uzun sreli deiim.
Federasyon: Yerel glerin ve boy beylerinin bir araya gelerek oluturduklar siyasi
birliktir.
Islahat: Dzeltme, iyiletirme; Restorasyon. Toplum hayatnda belirli alanlarda yaplan
dzeltmelerdir. Islahatlar lkenin hukuk dzenine uygun olarak yaplr, zorlayc deildir.
AYDINLANMA DNEMNDE AVRUPADA MEYDANA GELEN GELMELER
18 ve 19. Yzylda devletlerarasndaki ilikileri etkileyen iki nemli gelime olmutur
A-FRANSIZ DEVRM

B-SANAY DEVRM

A-Fransz Devriminin getirdii sonular:

1- 19. Yzylda toplumlar arasndaki ilikileri Fransz devrimi ile ortaya kan zgrlk
dncesi ve milliyetilik akm etkilemitir.
2- zellikle milliyetilik dncesi, bamszlk duygularnn glenmesine neden
olmutur.Her millet kendi devletini kurmaldr dncesi imparatorluklarn yklmasna
neden oldu.Milli devletler kuruldu.
3- Fransz Devriminin gereklemesinde aydnlanma etkili oldu (Hrriyet, eitlik, adalet
ilkeleri ortaya kt).

4- Fransz devrimi ile yaylan eitlik, zgrlk, adalet bamszlk gibi kavramlar devlet ve
toplum hayatna girdi.insan haklar anayasalarla gvence altna alnd. Laiklik , devlet
sistemi ve hukuk anlaynda yerini almaya balad.
B-Sanayi Devrimi
1- Bilim ve teknolojinin gelimesi ile sanayi inklabnn temelleri atld.
2- ngilterede balad.
a- Fabrikalama ile ucuz ve seri retim geliti.
b- Ticaret canland.
c- nsan gcnn yerini makineler ald.
d- Sanayi inklab, Pazar ve hammadde arayn balatt.
3-Bu nedenle smrgecilik politikalar ortaya kt
Smrgecilik: Bir milletin baka milletleri siyasi ve ekonomik olarak egemenlik altna
almasdr.
Sonular:
1- Sanayileen devletler bu amala G. Amerika, Afrika, Asyann belirli blgelerinde
smrgeler elde ettiler
2- Bu konuda ngiltere ba ekerek smrge imparatorluu kurdu. Denizcilie
smrgelerini elde tutabilmek iin byk nem verdi. ngiltereyi Hollanda, Belika ve
Fransa izledi.
3- Almanya ve talya ise siyasi birliklerini 19. Yzyln ikinci yarsnda tamamlayarak
kuvvetlendiler ve smrgecilik faaliyetlerine girdiler.
4- Rus arl ekonomik geliimini hzlandrmas iin scak denizlere inmesi gerekiyordu.
Ancak scak denizlere alan yollarn bir blm Osmanlnn elinde idi.
5- Balkan devletleri ise Osmanldan ayrlm ancak huzurlu deildiler
6- sve ve Norve birleik krallk eklinde ynetiliyordu. Ayrlk bamsz oldular
7- Japonya sanayilemesini hzlandrarak Avrupa devletleri ile rekabete balad.
8- Amerika ise ngiltereye kar 18. Yzyln sonlarnda General Washington nderliinde
bamszlk mcadelesini kazandlar. Btn gcn sanayilemeye harcad.
9- Sanayi inklabnn etkileri gnmzde de devam etmektedir
OSMANLI DEVLETNN K NEDENLER
A-DI NEDENLER
1- Bilim teknikteki gelimeleri izleyememesi
2- Corafi keifler ve yeni ticaret yollarnn bulunmas
3- Fransz ihtilalinin yayd milliyetilik dncesi ile kan ayaklanmalar
4- Uzun sren savalar
5- Kapitlasyonlar

6- Jeopolitik Konum
7- Borlar ve Duyun- Umumiye
8- Sanayilemi devletlerin Osmanl zerindeki emelleri
B- NEDENLER
1- Ynetimde bozulma: Sancak uygulamasndan Kafes uygulamasna gei
2- Toprak dzeni/ ekonomide bozulma: Dirlik sisteminden
3- Eitimde bozulma: Mspet bilimlerin retilmesinden dogmatik retime gei
4- Orduda bozulma: Yenieriliin ve tmar sisteminin dejenere olmas
5- Adalet sisteminde bozulma: Hukuk sisteminde liyakatten uzaklama ve ok ballk
K NLEME ABALARI: ISLAHAT HAREKETLER
A-III. Selim Dnemi
-Meveret Meclisi
-Layihalar (Raporlar)
-Mhendishane-i Berr-i Hmayun
B-IV. Mustafa dnemi
C-II. MAHMUT DNEM
-syann bastrlmas ve Sened-i ttifak
-Yenieri Ocann Kaldrlmas (Vaka-i Hayriye)
-Arazi yazm ve Nfus Saym
-lkretimin zorunluluu
-Tebaa arasndaki eitlik
-Harbiye ve Tbbiyenin almas
-Takvim-i Vekayinin k
II. Mahmut dnemi siyasi olaylar
-Srp syan
-Mora syan ve Yunanistann Bamszl
-Navarin olay ve Mehmet Ali Paa Olay
-1838 Balta Liman Ticaret Antlamas
TANZMAT FERMANI VE GETRD YENLKLER
-Mal ve can gvenliinin salanmas
-Verginin kazanca gre alnmas
-Yarglamann ak ve adil olmas
-Miras hakknn tannmas
1853-1856 Krm Harbi ve Islahat Ferman

-Gayrimslimlerin askere alnmas

- Gayrimslimlerin devlet memuru olabilmeleri
-Yabanclarn Osmanl aznlklaryla ilgilenme haklar
-Yabanclara Osmanl Devletinden okul ve kilise yapma, mlk edinme hakk
I. MERUTYET'N LANI: (23 Aralk 1876)
-Jn Trkler/ Gen Osmanllar Hareketi: 1865
-Namk Kemal ve Ziya Paa gibi aydnlarn oluturduu gruba Gen Osmanllar veya Jn
Trkler denirdi. Bu grup yanlarna Mithat Paay da alarak Merutiyeti ilan etmesi kouluyla II.
Abdlhamit'i tahta kardlar.
-23 Aralk 1976 'da Kanuni Esasi hazrlanarak I. Merutiyet ilan edildi. Kanuni Esasi
Osmanl Devletinin Avrupai tarzda ilk anayasasdr. Kanuni Esasiye gre iki tane meclis kuruldu.
Meclisi Mebusan (yelerini halk seecek),Meclisi Ayan (yelerini Padiah seecek)
II. MERUTYETN LANI: (24 TEMMUZ 1908)
-Jn Trkler 1889 ylnda ttihat ve Terakki cemiyetini kurdular. Bu rgt II. Merutiyetin
ilan edilmesi iin II. Abdlhamit'e bask yaptlar.
-Basklar sonunda II. Abdlhamit 24 Temmuz 1908 'de II. Merutiyeti ilan etti.
-13 Nisan 1909'da Merutiyet ynetimine kar olanlar byk bir ayaklanma yaptlar (31
Mart Olay).
-Ayaklanmay ttihatlarn oluturduu ve M. Kemal'in Kurmay Bakanln yapt
Hareket Ordusu bastrd.
-ttihatlar bu ayaklanmadan II. Abdlhamit'i sorumlu tutarak tahttan indirdiler.
-Kanun-i Esaside padiahn yetkisini kstlayan deiiklikler yaptlar.
OSMANLI DEVLETN KURTARMA ABALARI: FKR HAREKETLER
A- Osmanlclk
-

Tanzimatn ilanyla balayan ve Merutiyetle devam eden bir sretir. Ama: Fransz
Devriminin de etkisiyle gelien yasalar karsnda eitlik ve ynetilenlere ynetimde
temsil hakknn tannmasyla Osmanl Devletinin paralanma srecinin nlenebilecei
dncesi

B- slamclk
-

zellikle 93 Harbi yenilgisi nedeniyle Sultan II. Abdlhamit ile Merutiyetiler arasnda
meydana gelen atma sonucunda Meclis-i Mebusan kapatld. Halifelik kurumu ilk kez
olduka n plana karlarak slam dnyasndan destek salanma abasna giriildi. II.
Merutiyetin ilanyla sona erdi.

C- Trklk
-

1912-1913 Balkan Harbi faciasndan sonra Osmanl Devletinin Balkanlardaki varl

sona erdi. Bu tarihten itibaren gelien hareketin en nemli dinamii Ziya Gkalptir.
Gkalpe gre yeniden yaplanma iin hamleye gerek vardr.
1-Trk kltrne balanmak
2-slam mmetinden olmak
3-Bat uygarln benimsemek

D- Batclk
ok homojen bir fikir akm deildir.
-Celal Nurinin temsil ettii gr: Batnn yalnzca medeniyetini almak;
-Abdullah Cevdetin temsil ettii gr: Yalnzca Bat medeniyeti vardr ve her eyiyle onun
alnmas gerekir.
TRABLUSGARP SAVAI (1911-1912)
talyann Trablusgarp galinin Nedenleri
1- Birliini ge kuran talyann ham madde ve pazar aray
Birliini ge tamamlayan talya smrgecilik yarnda ge kalmtr. 1896da Habeistana
saldrdysa da; talyann bu saldrs baarszlkla sonulanmtr.
2- Trablusgarpn talyaya yakn olmas
3- Osmanl Devletinin Libyay (Trablusgarp) savunacak gcnn olmamas
Osmanl Devleti Trablusgarpa karadan yardm edemezdi; nk Msr, talyann
Trablusgarp igalini onaylayan ngilterenin elindeydi. Donanmasnn gszlnden dolay da
Osmanl Devleti Trablusgarpa denizden yardm ulaamazd.
4- talyann, Trablusgarpn igali iin, Avrupa devletlerinin onayn almas
Fransa, 1900de, Fas almasna yardmc olduu takdirde Trablusgarp talyann igal
etmesine raz olabileceini aklad. 1902de ise Avusturya Bosna-Hersek zerindeki emellerini
talyaya kabul ettirdii iin; talyann Trablusgarpa ynelik olan emellerini kabul etti.
Fransann igali altndaki Tunus ile kendi igali altndaki Msr arasnda Trablusgarp tampon
blge olarak gren ve talyay bloklamada yannda tutmak isteyen ngiltere de talyann
Trablusgarpa ynelik emellerini olumlu karlad. talyann Rusyann Boazlara ynelik olan
planlarn desteklemesinden dolay; Rusya da talyann Trablusgarpa ynelik olan emellerini
onaylad. Almanya ise oluan bloklama hareketinde talyay kaybetmek istemediinden dolay
talyann Trablusgarpa ynelik olan hareketini kabul etti.
5-talyann, Trablusgarpn uygarlkta geri brakld ve burada talyanlara kt
davranld iddias.
6- talyann Habeistandaki baarszln telafi etmek istemesi

7- talyan Hkmetinin, kendi halk karsnda, prestij artrmak istemesi.

Trablusgarpn gali
Byk devletlerle gizli grmeler yaparak Trablusgarp ele geirme serbestlii elde eden
talya, hakl bir gereke gstermeden 28 Eyll 1911de Trablusgarp zerine harekete geti.
Osmanl blgeyi savunabilecek durumda olmadndan dolay bir grup vatansever subay (M.
Kemal, Enver Paa, Nuri Conker, Ali etinkaya, Fethi Okyar), halk tekilatlandrmak iin
Trablusgarpa gitti. Blgeye giden subaylardan Mustafa Kemal, Derne ve Tobruku
tekilatlandrrken; Enver Paa, Bingaziyi tekilatlandrd. Tekilatlanm olan asker ve halk
karsnda talyanlar baarsz duruma dtler. talya Trablusgarpta baarl olamayacan
anlaynca; Osmanl Devletini bara zorlamak iin On ki Aday igal etti. Osmanl Devleti bu
durum karsnda yine de bara yanamam fakat 8 Ekim 1912de Balkan Devletleri saldrnca;
talya ile Ui Antlamasn imzalamak zorunda kalmtr.
QUCHY (Ui) Antlamas (18 Ekim 1912)
1- Trablusgarp talyanlara verilecek
2- On ki Ada, Yunan igali ihtimaline binaen, geici olarak, talyanlara braklacak
Balkan Savalarndan sonra I. Dnya Savann balamas On ki Ada meselesini kllendirdi.
Sava esnasnda ise tilaf Devletleri gizli anlamalarla On ki Aday talyaya braktlar. Lozan
Antlamas ile adalara resmen sahip olan talya, II. Dnya Savandan sonra ise blgeyi
Yunanistana brakt.
3- talya, Osmanl Devletine kapitlasyonlarn kaldrlmas konusunda destek verecek
4- Trablusgarp dini bakmdan halifeye bal kalacak (Bylelikle Osmanl Devleti
Trablusgarp halkyla olan dini-kltrel ban srdrmeyi hedeflemitir)
Trablusgarp Savann Sonular
1-talyanlar Trablusgarp ele geiremeyince Osmanl Devletini bara zorlamak iin On ki
Aday igal etti.
2-Balkan Savann balamas zerine Osmanl Devleti talya ile anlama yapmak zorunda
kald.
3-Osmanl Devleti Kuzey Afrikadaki son toprak parasn talyaya verdi.
4-Mustafa Kemal Paa, Trablusgarpta kazand baarlar (Derne-Tobruk) sonucu binba
oldu.
5-Kuzey Afrikada talyan smrgesi balad
6-On ki Ada fiilen Osmanl Devletinin elinden kt.
7-talyanlar ilk defa Ege Denizine yerleti.
8-Balkan devletlerinin Osmanl Devleti zerine harekete geii kolaylat
9-ttihat ve Terakki Partisi prestij kaybetti.

! Mustafa Kemal ilk defa smrgecilie kar savat.

I. BALKAN SAVAI (1912-1913)
Savan Nedenleri
1- Rusyann Balkanlarda takip ettii Panslavist politika
2- Balkanlardaki gelimelerin, Osmanl tarafndan, takip edilememesi
3- Fransz htilalinin etkisi (Millyetilik ve bamszlk)
4- Trklerin Balkanlardan tamamen atlmak istenmesi
Sava balamadan nce; Arnavutluk, Makedonya, Selanik ve Yanya Osmanl Devletinin
elindeydi.
5- Trablusgarp Sava esnasnda, Osmanl Devletinin gsz olduunun anlalmas
6- Kiliseler sorununun Balkan devletlerinin lehine zlmesi
7- Balkan devletlerinin Osmanl Devletine kar ittifak kurmalar
8- ngilterenin, 1908de Estonyann bakenti Revalde yaplan grmeler sonucunda,
Rusyay Balkan politikasnda serbest brakmas
Katlan Devletler ve Savan sonucu
1-Karada, Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistan Osmanl Devletine kar savatlar
Bu devletlerin Bulgaristan nderliinde birleip; Osmanl Devletine saldrmasnda Rusya
etkili oldu. Sava 8 Ekim 1912de Karadan Osmanl topraklarna saldrmas ile balad.
Bulgarlar atalcaya kadar gelmeyi baarrken; Rauf Orbayn Hamidiye Kruvazr ile yapt
baarl mcadelelere ramen Yunanllar Ege Adalarn igal etmeyi baarmtr
2-Osmanl Devleti btn cephelerde yenilerek atalcaya kadar gerilemitir.
Osmanl Devletinin Baarszlnn Nedenleri
1- Ordunun siyasete karmas
2- Savatan nce askerlerin bir blmnn terhis edilmesi
3- Ordunun savaa hazr olmamas
4- Osmanl donanmasnn yetersiz olmas
5- Avrupa devletlerinin Balkan uluslarn desteklemesi
6- ngiltere, Fransa ve Rusyann Balkan snrlarnn deimeyeceine dair verdikleri
teminata gvenen Osmanl Devletinin Balkanlarda gelien olaylar dikkatli takip etmemesi.
6- Balkan devletlerinin birlikte hareket etmesi
8- Balkan devletlerinin ulam ve iletiim imknlarn etkisiz hale getirmelerinden dolay
Osmanl ordusunda iletiim ve ulam bozukluu olmas.
9-Osmanl Devletinin siyasal yalnzlk iinde olmas.

LONDRA ANTLAMASI (30 MAYIS 1913)

1- Midye-Enez izgisinin batsndaki topraklar Balkan devletlerine brakld (Osmanl,
Gelibolu Yarmadas hari olmak zere, Dou Trakya ve Balkan topraklarnn tamamn
kaybetti.)
2- Ege adalarnn durumu ve Arnavutlukun snr durumu byk devletlerin kararna brakld
Ege Adalar fiilen elden kmtr. I. Dnya Sava balaynca; Ege Adalar meselesi askya
alnm; Lozan Antlamas ile Ege Adalar resmen Yunanistana verilmitir.
I. Balkan Savann Sonular
1-Osmanl Devletinin Balkanlardaki varl tamamen sona erdi.
2-Edirne ve Krklareli Bulgaristana brakld
3-Gkeada ve Bozcaada hari, Ege Adalar fiilen elden kt
4- Arnavutluk, 28 Kasm 1912de, bamszln ilan etti. Bu durum slamclk politikasn
da olumsuz etkiledi. (Osmanl Devletinden ayrlan son Balkan devleti Arnavutluktur.)
5-ttihat ve Terakki Partisi, 23 Ocak 1913de dzenledii Bab- li Baskn sonucunda
hkmeti tam olarak ele geirdi. (Bu partinin resm iktidar dnemi balad.)
ttihat ve Terakki Partisi 1889da kurulan II. Merutiyetin ilannda etkili olan, 31 Mart
Olayndan itibaren ynetimde etkili olmaya balayan, II. Merutiyet Dneminde Trkl
devletin siyasi dncesi haline getiren partidir.
6-Mustafa Kemalin ordunun siyasete girmemesi eklindeki grnn doruluu ispatland.
7-Bulgaristan Ege Denizine ulamtr.
8-Balkan devletleri arasndaki anlamazlk sonucunda II. Balkan Sava kmtr.
9-Balkanlardan Anadoluya g balad
10-Mustafa Kemal siyaseti brakmtr.
Aklamalar:
1-I. Balkan Savanda stanbul tehdit altna girmitir.
2-Londra Antlamas II. Balkan Savann kmas zerine yrrlkten kalkmtr.
II. BALKAN SAVAI
Savan Nedenleri
1 -Bulgaristann I. Balkan Sava sonucunda en byk pay almas (zellikle Makedonya
zerindeki anlamazlklar) ve Ege Denizine ulamasndan dolay Balkan devletlerinin aralarnda
anlamazla dmesi.
2 -Bulgaristann Ege Denizine kadar genilemesini Yunanistann uygun grmeyii.
3 -Osmanl Devletinin blgeden ekilmesiyle meydana gelen otorite boluu

Yunanistann almalar sonucunda Srbistan, Karada ve Romanya Bulgaristana kar

birlemitir. Bulgaristann zor durumda olduunu gren Enver Paa harekete geerek, Edirne ve
Krklarelini Bulgarlardan almtr.
II. Balkan Sava sonucunda Bulgaristan yenildi.
Sava Sonucunda Yaplan Antlamalar
1-Bkre Antlamas (10 Austos 1913):
Balkan devletleri arasnda yaplmtr.
1-Bulgaristan I. Balkan Savanda ald topraklarn byk bir ksmn kaybetti.
2-Bkre Antlamas Balkanlarda huzuru salayamad.
3-Bu antlamaya Osmanl Devleti katlmad.
4-Bulgaristan Ege Denizi ile balantsn devam ettirdi.
2-stanbul Antlamas (29 Eyll 1913)
stanbul Antlamas Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasnda imzaland.
1-Meri nehri iki lke arasnda snr kabul edildi.
2-Edirne, Krklareli Dimetoka ve Krkaa Osmanl Devletinde kald.
3-Bulgaristandaki Trklerin yasal haklar garanti altna alnd.
4-Bulgaristandaki Trklerin; isterlerse drt yl ierisinde Trkiye ye g
edebilecekleri kararlatrld.
Genel sonular
1-Bulgaristann Ege Denizi ile balants kesilmedi.
2-Bugnk Trk-Bulgar snr yaklak olarak izildi.
3-Osmanl Devleti I. Dnya Sava ncesinde; sava esnasnda Bulgaristan zerinden
Almanya ile kara balants kurabilmek iin Dimetokay Bulgaristana brakt.
3-Atina Antlamas (14 Kasm 1913):
Atina Antlamas Osmanl Devleti ile Yunanistan arasnda imzaland.
1-Yunanistandaki Trklerin haklar gvence altna alnd.
2-Yanya, Girit ve Selanik Yunanistana brakld.
3-Ege Adalarnn durumu byk devletlerin kararna brakld.
!! Byk devletler 16 Kasm 1913te aldklar karar ile mroz, Bozcaada ve Meis dndaki
Ege Adalarn Yunanistana, On ki Aday da talyanlara verdiler.

10

4-stanbul Antlamas (13 Mart 1914):

stanbul Antlamas Osmanl Devleti ile Srbistan arasnda imzaland. Osmanl Devletinin
Srbistan ile snr olmad iin; bu antlama ile yalnzca Srbistanda kalan Trklerin haklar grld.
II. Balkan Savann Sonular
1-Balkanlarda aznlk durumuna den Trklerin haklar imzalanan antlamalarla gvence
altna alnd
2-Edirne ve Krklareli Bulgaristandan geri alnd.
3-Bulgaristan malubiyetini telafi etmek iin I. Dnya Savana girdi.
Aklamalar:
1-ttihat ve Terakki Partisi savatan sonra; orduyu, genletirmek ve Almanyadan subaylar
getirerek modernize etmek iin harekete getiyse de; I. Dnya Sava balad iin bu dnce
sonusuz kald.
2-Mustafa Kemal Edirnenin kurtuluuna katlmtr
3-Arnavutluk, Balkan Savalarna katlmamtr
4-Balkan Savalarndan sonra Balkanlarda Rusya, Osmanl yerine Avusturya ile kar
karya geldi
5-Osmanl Devletinin Almanyadan faydalanarak orduyu slah etmek istemesi Osmanl ile
Almanyay birbirine daha fazla yaklatrmtr.
6-Trk ordusu II. Balkan Savanda sadece Bulgaristan ile savamtr
7-II. Balkan Sava esnasnda Avrupal devletlerin tepkisinden ekindii iin Osmanl
ordusu Meriin batsna gememitir.
8-Balkan Savalar Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesinde etkili olmutur.

11

I. DNYA SAVAI (1914-18)

Savan Genel Nedenleri
1-Fransz htilali sonucunda ortaya kan dncelerin hzla yaylmas
2-Sanayi nklab sonucunda gelien sanayi, beraberinde hammadde ve Pazar ihtiyacn da
ortaya karmt. Hammadde ve Pazar ihtiyac ise smrgeci devletleri kar karya getirdi.
3-Almanya ve talyann siyasi birliklerini kurmalar sonucunda Avrupann siyasi dengesinin
bozulmas
4-Bloklar aras silahlanma yarnn hzlanmas
Almanya, Fransadan Alses-Loren blgesini aldktan sonra kendisini Fransa karsnda
gvensiz hissetmeye balad ve kendini gvende hissetmek iin ittifaklar ve bloklamalar dnemini
balatt.
Devletleraras bu kar atmalar sonucunda Avrupa bloklara ayrlmtr.1883te Almanya,
Avusturya-Macaristan ve talya arasnda l ittifak(balama devletleri) kurulmutur. Sava
baladktan sonra kendine Anadoludan pay verilen talya bu gruptan ayrlm; ancak bu boluk
Osmanl Devleti ve Bulgaristann ittifak blouna katlmasyla doldurulmaya allmtr.
1907de ise ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda l tilaf (Anlama Devletleri) kurulmu bu
gruba daha sonra Japonya, Srbistan, Romanya, Belika, Portekiz, Brezilya, ABD ve Yunanistan
gibi devletler de katlmtr.
Bloklamann nemi:
1-Devletleraras gerilim artt.
2-Fransa ile Almanya arasnda XIX. yzyl sonlarnda balamas muhtemel olan ikili sava
ertelendi.
3-Silahl ve bloklu tehdide dayal zoraki bar dnemi olutu.
4-Avusturya ile Srbistan arasnda 28 Temmuz 1914de balayan zel sava dnya savana
dnt.
Savan zel Nedenleri
1-Almanya ile ngiltere arasnda ortaya kan siyasi ve ekonomik rekabet
zel sebepler arasnda en etkili sebep budur. Smrgeleri kendi topraklarnn 104 katna
kan ngiltere, Almanyay smrgeleri iin bir tehdit unsuru olarak gryordu. Almanyann
ngiltere aleyhine bymek istemesine ramen; ngiltere mevcut durumunu korumak istiyordu.
2-Fransann Sedan Sava sonucunda Almanyaya kaptrd Alses Loren blgesini geri
almak istemesi
Almanya 1871 ylnda, ta kmr ynnden zengin olan Alses Loreni Sedan Sava ile
Fransadan almt.
3-Boazlar ele geirip ak denizlere, okyanuslara inmek isteyen Rusyann Almanya ve
AvusturyaMacaristan etkisiz hale getirme dncesi.

12

4-Ruslarn Slavlar birletirme (Panslavizm) politikasnn Avusturya-Macaristan etkilemesi

(Slav-Germen atmas)
5-Rusyann Balkanlara ynelik politikasnn Balkanlar zerinden Orta Douya almak
isteyen Almanyay tedirgin etmesi.
6-Siyasi birliini ge tamamlayan talyann yeni smrgeler ele geirmek ve Akdenizde
etkili olmak istemesi.
talya Akdenize ynelik emelleri iin Avusturya ile kar karya geliyordu; ki bu durum
talyann I. Dnya Sava baladktan sonra ttifak Grubunu terk ederek ngilterenin yanna
gemesinde de etkili oldu.
7-Dini ve kltrel yaylma yar
Smrgeci devletler ele geirmek istedikleri blgelerde ncelikle dinlerini ve kltrlerini
yaymaya alyordu
8-Hanedanlar aras mcadeleler
Savan Balamas
Avusturya-Macaristan Veliahtnn Bosna-Hersek ziyareti srasnda ldrlmesi savan
balamas iin bir kvlcm olmutur. Bu olaydan sonra Avusturya Srbistana sava amtr. Bunun
zerine Rusya Srbistann; Almanya da Avusturyann yannda yer alm ve ngiltere ile Fransann
da devreye girmesiyle 1. Dnya Sava balamtr.
I. Dnya Savann balamasyla Japonya da savaa girmi; Uzakdoudaki Alman
smrgelerini ele geirerek ksa sre iinde amacna ulaarak savatan ekilmitir.
ttifak Grubu (Balama)
1-Avusturya-Macaristan mparatorluu,
2-Almanya,
3-talya ( talya sava balamadan nce ttifak grubundaysa da sava baladktan sonra; Avusturya ile karlar att, Almanyadan bekledii baary bulamad, isteklerine tilaf blounda
ulaacana inand ve Gizli Antlamalarla kendisine yaplan teklifleri cazip bulduu iin 1915den
itibaren tilaf blouna gemitir.)
4-Osmanl Devleti
5-Bulgaristan (Bulgaristann savaa girmesi ile Almanya ile Osmanl arasnda kara balants
kurulmutur.)
!! Balkan Savalar Osmanl ile Bulgaristann I. Dnya Savana girmesinde etkili olan
ortak sebeptir.
tilaf (Anlama) Grubu
1-ngiltere
2-Fransa
3-Rusya

13

4-talya
5-Japonya
6-Srbistan ( Savatan sonra Yugoslavyann ats altnda siyasi varl sona erdi)
7-Romanya ( Rusyann basklar ve Avusturya topraklarndaki emellerinin bir sonucu olarak
savaa girdi)
8-Belika (Almanyann Fransaya saldrrken Belika zerinden gemesi, Belikay savan
iine ekti.)
9-Karada (Savatan sonra Yugoslavya ats altnda siyasi varl sona erdi.)
10-Yunanistan (Savan balangcnda, gidiatnda ve sonucunda nemli bir etkisi olmayan
Yunanistan; savaa en son katlan devlettir.)
11- Portekiz
12- ABD (ABD Almanyann ticaret ve yolcu gemilerini batrmas ve ABD ile arasnda
gerginlik bulunan Meksika ile ibirlii yapmas zerine 2 Nisan 1917de savaa katld. ABD'in
savaa girmesiyle savan dengesi itilaf lehine bir ekil ald. Savan balangcnda etkili olmayan
ABD savan sonucunda etkili olmutur. ABD savaa girerken Wilson Prensiplerini yaynlad.
ABDnin savaa girmesi savan sresinin ksalmasnda, savan tilaf Devletleri lehine
sonulanmasnda, Rusyann savatan ekilmesinden dolay oluan boluun doldurulmasnda etkili
oldu. ABD savaa girmekle tarafszlk politikasn da bozmu oldu.)
13-Brezilya
Almanyann Osmanl Devletini Yanna ekmek stemesinin Nedenleri
Almanya, Osmanl Devletinin jeopolitik konumundan faydalanarak unlar gerekletirmek
istemitir:
Sava Orta Douya kaydrarak Avrupada rahatlamak
Rusyann dikkatini Avrupa dna ekmek
ngilizlerin smrge yollarn kesmek (Svey Kanal...)
Rusya ile tilaf devletlerinin balantlarn kesmek (Boazlar...)
Osmanl Devletinin halifelik gcnden faydalanarak;
1-Smrgelerdeki Mslmanlar ngiltere ve Fransaya kar kkrtmak
2-Rus hkimiyeti altnda yaayan Mslman Trkleri Rusyaya kar kkrtmak
ok iyi tehiz edilip hazrland takdirde Osmanl ordusunun savaabileceine inanan
Almanyann gerek bu beklentisi; gerekse Osmanl Devletinin jeopolitik durumuna ynelik olan
beklentisi byk oranda gerekleti. Fakat, Almanya, halifelik messesesinden umduunu
bulamad.
!!
istemitir.

Almanya Osmanl Devletine ait olan Musul-Kerkk petrollerinden de faydalanmak

14

Osmanl Devletinin Savaa Giri Nedenleri

1-Son dnemlerde kaybettii topraklar geri almak.
2-Siyasi yalnzlktan kurtulmak (tilaf grubu sava esnasnda Osmanl Devletinin ykn
ekmemek ve Rusyay kstrmemek iin Osmanl Devletini yanlarna almamlardr.)
3-ttihat ve Terakki Partisinin; kar grupla ittifak yapamamas, Almanlarn baarl olacan
dnp, Alman desteiyle lkenin kalknabilecei dncesi
4-Kapitlasyonlar ve d borlar nedeniyle artan ngiliz ve Fransz basksndan kurtulmak.
5-2 Austos 1914te Almanya ile Osmanl arasnda gizli bir antlama yaplmas
6-19 Austos 1914te Bulgaristan ile Osmanl arasnda bir dostluk antlamas imzalanmas
7-Turan imparatorluu kurma fikri (Enver Paa Osmanl bayra altnda btn Trk-slam
dnyasn birletirmeyi hayal ediyordu.)
8-Almanyann sava kazanacana inanlmas
9-Yunan megalo ideasn sonusuz brakmak
10-Almanya ile gizli ittifak yaplm olmas.
11-Rus, ngiliz ve Fransz smrgelerindeki Trk ve slam lkelerinin istiklale
kavuturulaca dncesi
Osmanl Devletinin Savaa Girmesi
ngilizlerden kaan Goeben ve Breslav adl Alman gemileri Osmanl Devletine snmtr.
Osmanl Devleti bu gemileri satn aldn aklam Yavuz ve Midilli isimlerini vermitir. Ancak
gemilerin Rusyann Sivastapol ve Odesa limanlarn bombalamalar zerine Osmanl Devleti
savaa girmek zorunda kalmtr.
Rusya, ngiltere ve Fransa Osmanl devletine sava anca; Osmanl Devleti de 14 Kasm
1914te Kutsal Cihat ilan etmitir.
Osmanl Devletinin savaa girmesiyle
1-Yeni cepheler almtr.
2-Sava daha geni alana yaylm ve uzamtr.
3-Almanya ve mttefikleri avantaj salamtr.
4-ngiltere Kbrs kendi topraklarna kattn aklamtr.
5-Sava Ortadouya kaymtr.
6-Almanya Avrupada rahatlamtr.
7-Gizli antlamalar gndeme gelmitir.
8-ngiliz smrge yollar tehlike altna girmitir.
9-Rusyann tilaf devletleri ile balants zedelenmitir.
Osmanl Devletinin Sava ncesi Durumu
1-Osmanl Devleti ttihat ve Terakki Partisi tarafndan ynetilmekteydi.

15

2-Ordu Almanyann destei ile modernize edilmeye allmaktayd.

3-Suriye, Filistin, Irak, Lbnan ve Hicaz Osmanl Devletinin elindeydi.
4-Ege Adalarnn durumu belirsizdi.
5-On ki Ada hl talyann elindeydi.
6-Kbrs, ngilterenin elindeydi.
7-Balkan Savalarndan kan Osmanl Devleti savaa hazr deildi.
tilaf Grubunun Osmanl Devletinin Savaa Girmesini stememe Nedenleri
1-Savan alannn genileyecek olmas.
2-ngiliz smrge yollarnn tehlikeye girecek olmas.
3-Rusya ile tilaf devletlerinin balantlarnn kesilecek olmas
4-ark meselesinin kark bir ortama gelecek olmas
5-Smrgelerdeki Mslmanlarn ngiltere ve Fran saya isyan etme ihtimalinin olmas.

I.

DNYA SAVAINDA OSMANLI DEVLET

Trablusgarp ve Balkan savalarndan ypranm olarak kan Osmanl Devleti savan banda
tarafszln ilan etmi, Boazlar kapatm, seferberlik ilan etmi (Seferberlik ilan devletin savaa
gireceinin bir habercisi saylabilir.) ve kapitlasyonlar da tek tarafl olarak kaldrm; ayrca
meclisi tatil etmitir.
Kapitlasyonlarn kaldrlmasna en byk tepki Almanya ve Avusturya-Macaristandan
gelmitir.

tilaf Devletleri Osmanl Devletinin ittifak tekliflerini kabul etmedikleri gibi

kapitlasyonlarn kaldrlmasna da nemli bir tepkide bulunmamtr.

ttifak teklifi ngiltere ve Fransa tarafndan reddedilen Osmanl Devleti Almanyaya daha
fazla yaknlamtr. Almanya da bu durumu deerlendirerek Osmanl Devletini kendi yanna
ekme gayretini artrmtr.
Sava baladktan sonra ngilizlerin nnden kaan Goeben ve Breslav isimli Alman
gemilerini Osmanl Devleti; uluslararas hukuka aykr olmasna ramen, Marmaraya ald. Bu
gemilerin ngilizlerin Osmanl Devletinden parasn ald halde, Osmanl siparii olan Sultan
Osman ve Readiye gemilerine karlk satn alnd bildirildi. 11 Austos 1914de meydana gelen
bu olay halka da kabul ettirildi. Fakat halk devletin savaa gireceinden habersizdi.
Yavuz ve Midilli adlar verilerek Trk bayra ekilmi olan Alman gemileri, Enver Paann
emri ile Alman komutan Amiral Souchon komutasnda Karadenize karld. Bu gemiler 28-29
Ekim 1914 gecesi Rusyann Odesa ve Sivastopol limanlarn bombaladlar. Bunun zerine Rusya
Osmanl Devletine 1 Kasm 1914de sava ilan etti. Resmi tarafszln 12 Kasm 1914e kadar
koruyan Osmanl Devleti; bu tarihte Rusyaya sava ilan etti.

16

Osmanl Devletinin Savat Cepheler

1-Kafkas cephesi:
Cephenin Alma Sebepleri:
1-Balam olan Rus taarruzunu durdurmak
2-Bak petrol blgelerini el geirme dncesi
3-Orta Asya Trk dnyas ile irtibatlaarak Rusyay zor duruma drmek
4-ngilterenin Hint smrge yollarn kesmek
5-Enver Paann Turan imparatorluu kurma fikri
6-Avrupada rahatlamak isteyen Almanyann Osmanl Devletini kkrtmas.
1 Kasmda harekete gemi olan Rus birliklerine kar Osmanl 22 Aralkta harekete geti.
Osmanl Devletinin Ruslar karsnda Azapky ve Kprky savalarnda kazand baarlar
geici oldu. Blgeye yardm getiren geminin Ruslar tarafndan batrlmasndan dolay desteksiz
kalan Osmanl askeri, Rusyann teknik stnl ve blgenin ar k artlar karsnda byk bir
malubiyet ald. Erzurum, Erzincan, Bitlis, Mu, Van ve Trabzon Ruslarn eline geti.
anakkale Savalarndan sonra Kafkas cephesine atanan Mustafa Kemal Paa 1916da Mu ve
Bitlisi Ruslardan geri ald.
Rusyada Bolevik htilalinin balamas (Ekim 1917) Kafkas Cephesinde Osmanl lehine
sonular ortaya karm; Ruslarla Osmanl arasnda 15 Aralk 1917de Erzincan Mtarekesi;
Ruslar ile ttifak devletleri ve Osmanl arasnda 3 Mart 1918 ise Brest-Litowsk Antlamas
imzalanmtr.
Brest Litovsk Antlamas(3 Aralk 1918)
Rusya Kafkas cephesini terk ederek Kars, Ardahan ve Batumu Osmanl Devletine geri
verdi.
nemi:
1-Kafkas, Galiya, Makedonya ve Romanya cephesi kapand
2-Berlin Antlamas ile kaybedilen Elviye-i Selase Rusyadan geri alnd
3-Osmanl asker ynden rahatlad
4-tilaf blou sarsld.
Aklamalar:
1-Brest-Litowsk Antlamasn tilaf Devletleri onaylamad.
2-Ruslar Kafkaslardan ekilince; Gmr civarnda, ngilizlerin desteiyle Ermeni Devleti
kuruldu.
3-Trkler antlamadan sonra geici olarak Hazara kadar ilerlemitir.
4-Ruslar Elviye-i Selasede plebisit yaplmasn istemitir.
Kafkas Cephesinin zellikleri:
1-Osmanl Devletinin savat ilk taarruz cephesidir.

17

2-Osmanl Devleti, malup olduu halde, bu cephede toprak kazand.

3-Ruslar tarafndan Osmanl Devletine kar kullanlmaya alldndan dolay; blgedeki
Ermeniler 14 Mays 1915de karlan tehcir kanunu ile Suriye blgesine gnderildi.
2- Kanal Cephesi:
Cephenin Alma Sebepleri:
1-ngilterenin Hint smrge yolarn kontrol altna almak.
2-Msr ngiltereden geri almak.
3-slam lemini ngilizlere kar harekete geirmek.
4-Almanyann telkinleri.
Cemal Paa komutasndaki Osmanl ordusu ngilizler karsnda tutunamayarak
Filistine ekilmitir.
Kanal Cephesinin zellikleri:
1-Osmanl Devletinin ikinci taarruz cephesidir.
2-Osmanl Devletinin ilk kapanan cephesidir.
3-Trk ordusu Tih sahrasnda scaktan askerlerinin byk ounluunu kaybetmitir.
4-ngilizler deniz yoluyla smrgelerinden yardm almtr.
5-Cephe 14 Ocak 1915de almtr.
6-Osmanl Devletine Almanlar destek gndermitir.
7-Cephenin almasnda blgenin jeopolitik zellii etkili olmutur.
8-Osmanl Araplardan bekledii yardm alamamtr.
3-Irak cephesi:
Al Sebepleri:
1-ngilizler, Hint Deniz yolunun gvenliini salayarak blgedeki Alman tehlikesini
ortadan kaldrmak istemitir.
2-ngilizler Musul-Kerkk petrollerini ele geirmek ve Kuzeye karak Rusyaya
yardm etmek istemitir.
3-ngilizler Almanlarn Orta Doudaki etkisini krmak istemitir.
!! anakkale Cephesinin al sebeplerinden biri de Rusyaya yardm etmekti.
Cephenin zellikleri:
1-ngilizler 24 Kasm 1915de Ktesifon; 29 Nisan 1916da Kutlamarede Trklere malup
olmu ve ngiliz General Towsend Trklere esir olmutur.
2-ngilizler, 17 Mart 1917de Badata girmeyi baarmtr.
4-anakkale Cephesi:
tilaf devletleri tarafndan almtr.
Alma nedenleri:
1-stanbul ve boazlar ele geirerek Osmanl Devletini saf d brakmak

18

Savan alann daraltmak ve sresini ksaltmak

2-Rusyaya askeri ve ekonomik yardm gtrmek
3-Sava ksa zamanda sonulandrmak
4-Balkan uluslarn savan iine ekmek
tilaf Devletlerinin Balkanlar Savaa Sokma Nedenleri:
a-Osmanl ile Almanyann kara balantsn kesmek.
b-Rusya ile karadan balant kurmak.
c-Avusturyay Balkanlarda zor duruma drmek.
tilaf Devletleri, bu cephede baarl olunduu takdirde, Balkan devletlerinin bu baardan
cesaretlenerek Osmanl Devleti ve Avusturyadan pay almak iin harekete geebileceklerini tahmin
ediyordu.
5-Osmanl ordularnn Kafkas ve Kanal cephelerinden ekilmesini salamak
6-Balkanlarda yeni cephe aarak ittifak devletlerinin birbirine olan irtibatn
zayflatmak.
7-ngiltereni Kanal Cephesindeki ykn hafifletmek.
8-ngiliz smrge yollarnn kontroln salamak
9-Osmanl ile Almanyann balantlarn kesmek.
10-Rus budaynn Avrupaya naklini salamak.
ngiliz ve Fransz donanmalarnn saldrsyla 19 ubat 1915te denizde balayan sava
18 Mart 1915de Osmanl Devletinin zaferi ile sonulanm (Seddlbahir ve Kumkale baars); 25
Nisanda balayan kara savalar da ittifak devletlerinin malubiyeti ile sonulanmtr.
Bu baarlarda; askerlerine Ben size taarruzu deil lmeyi emrediyorum diyen, XIX. tmen
komutan Mustafa Kemalin Anafartalar, Conkbayr ve Arburnunda kazand baarlar etkili
olmutur.
!! Nusret mayn gemisinin boaza dedii maynlar da Osmanl Devletinin baarl
olmasnda etkili olmutur.
Sonular:
1-I. Dnya Sava uzad.
2-Rusyaya yardm gtrlemediinden dolay Rusyada artan ekonomik kriz Bolevik
ihtilaline zemin hazrland.
3-ngiltere ve Fransa itibar kaybetti ve byk zarar grd.
4-ttifak devletleri safnda Srbistan ve Yunanistana kar savaa giren Bulgaristan Osmanl
ile Almanya arasnda kara balants kurdu. (Bulgaristan Rusyann baarl olarak Balkanlara
inmesini de istemiyordu.)
5-Trk ulusunun kendine olan gveni artt. Bu gven Mill Mcadeleye tand
6-Yaklak yarm milyon insan hayatn kaybetti

19

7-Askerlerine Ben size Taarruzu deil lmeyi emrediyorum diyen 19.Tmen Komutan
Mustafa Kemal Paa bu cephede kazand baarlarla tannm, generallie terfi etmi ve Mill
Mcadelede nder olarak kabul edilmitir.
8-Osmanl Devletinin saygnl artt.
9-ngiliz ve Fransz donanmalarnn da malup olabilecei grld
10-Smrge altndaki milletler cesaretlenmitir.
11-Yunanistan ve Romanyann savaa girip girmeme konusundaki tereddtleri artmtr.
12-ngiltere ve Fransann boazlara saldrmasn karlarna uygun bulmayan Rusyann;
boazlar kendisine terk edilmedii takdirde Almanya ile baracan ileri srerek ngiltere ve
Fransay tehdit etmesi, ilk defa gizli antlamalar gndeme getirdi.
Cephenin zellikleri:
1-Osmanl Devletinin zaferi ile sonulanan tek cephedir.
2-stanbulu tehdit eden tek cephedir.
3-Saldrnn stanbulu tehdit etmesi Trk milletinin savunma azmini artrmtr.
4-Mustafa Kemal sava esnasnda albay; sava sonrasnda ise general olmutur.
Hicaz ve Yemen cephesi:
Osmanl Devleti; bu cephede kutsal yerleri korumak iin savam; ancak Araplarn ngilizlerle
beraber hareket etmesinden dolay baarl olamamtr. ngilizlerin 1917de Akabeyi ele geirmeleri sonucunda blgedeki Osmanl hakimiyeti sona ermitir.
Cephenin zellikleri:
1-Araplar arasnda Millyetiliin glendii ve slamcln iflas ettii grlmtr.
Aklamalar:
1-Fahrettin Paann Medine savunmas mehurdur.
2-I.Dnya Savandan sonra Arap blgelerinde ngiltere ve Fransa mandater sistemler
kurmutur.
Filistin ve Suriye cephesi:
Kanal harektnn baarsz olmas zerine kar taarruza geen ngilizler Kuds Osmanl
Devletinden almtr. ngiliz ilerleyii Mustafa Kemal Paa tarafndan Halepin kuzeyinde
durdurulmutur.
Cephenin genel komutan Alman Liman Von Sanders idi. Mondros Mtarekesi imzalannca;
Yldrm Ordular Komutanl Liman Von Sandersten alnarak Mustafa Kemale verilmitir.
Mustafa Kemal, bundan sonra blgede savunma tedbirleri almaya baladysa da; stanbula geri
arlmtr.
Cephenin zellikleri:
1-I.Dnya sava esnasnda Mustafa Kemalin savat son cephedir.
2-Bu cephede savalar srerken, Mondros Mtarekesi imzaland.

20

3-Mustafa Kemalin mtareke sonrasnda Trk ordusunu hzl bir ekilde Anadoluya
ekmesi, mtareke gereince tilaf devletlerine teslim edilmesi gereken Trk askerinin, teslim
olmasn nledi ki bu askerler Kurtulu Savann askeri gcn oluturdu.
!! Bu cepheye talyanlar ve Franszlar da asker gndermitir.
Galiya-Makedonya-Romanya Cephesi:
Osmanl Devleti bu cephelerde mttefiklerine yar-dm etmek ve Makedonya zerinden geen
ve Almanya ile kara balantsn salayan demir yolu-nun gvenliini salamak iin savamtr.
Osmanl Devleti bu cephelerde Rus, Srp, Romen ve Fransz glerine kar savamtr. Brest
Litowsk Antlamas ile bu cephe kapanmtr. Bu cephe Osmanl Devletinin topraklar dnda
savat tek cephedir.
Osmanl Devletini Paylama tasarlar (Gizli Antlamalar)
Gizli Antlamalarn Yaplma Sebepleri:
1-ark meselesini (Osmanl lkesini paylama meselesi) halletmek.
2-tilaf blounun birlik ve istikrarn salamak
3-Savatan sonra Osmanl Devletini paylama konusunda anlamazla dmemek
4-talyay tilaf blouna katmak.
5-Rusyay tilaf blounda tutmak
1-Boazlar Antlamas (Mart-Nisan 1915):
anakkale Sava esnasnda Rusya boazlar konusunda tedirginleince; ngiltere, Fransa ve Rusya
arasnda imzalanan antlama ile boazlar ve evresi Rusyaya braklmtr.
Antlamann nemi:
1-Rusyann Almanya tarafna gemesi nlendi
2-Gizli antlamalar balad
3-ngiltere ve Fransa ilk defa Rusyann boazlar konusundaki isteklerini kabul etti.
!!

Rus arl ykldktan sonra; tekrar yaplan gizli antlamalar sonucunda boazlar

blgesinin ynetiminin tilaflarn ortak kontrolnde olmasna karar verildi.

2-Londra Antlamas (26 Nisan 1915):
Bu antlama ngiltere, Fransa ve talya arasnda imzaland.
talyaya 12 Ada ve Antalya brakld gibi; talyaya, Osmanl Devletinin Libya zerindeki
halifelik haklarnn da kaldrlaca vaat edildi. Bu antlama sonucunda talya tilaf blouna geti.
3-Sykes-Picot (1916):
Bu antlama ngiltere ile Fransa arasnda imzalanmtr.
1-Musul hari, Irak ngiltereye brakld
2-Adana, Antakya, Lbnan ve Suriye kylar Fransaya brakld.
3-Musul, rdn ve Suriyenin bir ksmnda Arap krallnn kurulmas ve bu devletin Fransa
ile ngilterenin ortak denetiminde olmas kararlatrld.

21

4-Filistinde, Rusya, ngiltere, Fransa, talya ve erif Hseyin tarafndan kararlatrlarak,

uluslararas bir ynetimin kurulmas kararlatrld.
5-Hicazn serbest blge olmas kararlatrld.
Bu anlama ile Arap blgeleri (Orta Dou) paylalmtr.
4-Petrograd Protokol:
Bu antlama Rusya, Fransa ve ngiltere arasnda imzaland. Rusyaya, ngiltere ve Fransann Orta
Dou karlarn kabul etmesine karlk boazlar blgesine ek olarak Trabzona kadar Dou
Karadeniz, Erzurum, Van ve Bitlis verildi.
5-Mc Mahon (1916):
ngilterenin Msr valisi ile erif Hseyin arasnda imzalanmtr. erif Hseyine bamsz
bir Arap devleti vaat edilmitir. Araplar Osmanl Devletine kar savatrmak isteyen ngilizler bu
tr gizli antlamalarla amalarna ulamtr.
6-Saint Jean de Maurienne (19 Nisan 1917):
Bu antlama ngiltere, Fransa ve talya arasnda imzalanmtr.
On ki Ada, Antalya, zmir, Aydn ve Mula talyaya braklmtr. ngiltere; zmirin
talyaya verilmesini Rusya istemeyeceinden dolay; bu antlamann geerli olabilmesini,
Rusyann antlamay imzalamasna balamtr. Rusya ksa bir sre sonra savatan ekildii iin bu
antlama Rusya tarafndan imzalanamamtr.
Paris Konferansnda zmiri Yunanistana brakmak isteyen ngiltereye talya kar knca;
ngiltere Saint Jean de Maurienne Antlamasnn geersizliini ileri srmtr.
Gizli Antlamalarn nemi:
1-tilaf devletleri aralarnda kar birlii salamlardr.
2-Sava daha bitmeden, Osmanl topraklar paylalmtr.
3-Bu antlamalar Mondros Mtarekesinin ar artlar tamasnda etkili olmutur.
4-tilaf devletleri aralarndaki birlik ve btnl glendirmilerdir.
5-Gizli antlamalar tilaf devletlerinin zaferden emin olduunu gsterir.
Gizli Antlamalarn zellikleri:
1-ark meselesini halletmeye yneliktirler
2-Osmanl topraklar paylalmtr.
3-tilaf Devletleri kar birlii salamtr.
4-Osmanl Devletinin savaa girmesinin bir sonucu olarak gndeme gelmitir.
Aklamalar:
1-Yunanistan gizli antlamalara katlmad halde; savatan sonra toplanan Paris
Konferansnda zmir ve civarn alarak Osmanl Devletinin paylamna aka katlmtr.
2-Rusya gizli antlamalara katld halde; savatan ekildiinden dolay; savatan sonra
Osmanl Devletinin paylamna katlamamtr.

22

3-talya gizli antlamalara katld halde; savatan sonra antlamalardan umduunu

bulamam; ki bu durum talya ile ngiltere ve Fransann arasn amtr.
4-Gizli antlamalar dnyaya ilk defa arlk Rusyasn, ngiltere, Fransa ve talyay dnya
kamuoyuna kt gstermek isteyen Bolevikler duyurmutur.
5-Wilson lkeleri gizli antlamalar hukuken geersiz saymtr.
6-ngiltere ve Fransa ABD ile elikiye dmeden gizli antlamalar uygulayabilmek iin,
Paris Konferansnda mandater sistem dncesini ortaya attlar. Mondros Mtarekesine 7 ve 24.
maddeleri koydular. Aznlklar Osmanl Devletine kar kkrttlar.
7-Mondros Mtarekesinden sonra balayan igaller, genelde, gizli antlamalar dorultusunda
oldu
8-Rusyann savatan ekilmesi zerine; Dou Anadoluda Ermeni Devleti kurulmasna;
Ermenilerin koruyuculuunun ABDye verilmesine ve Boazlar zerinde ortak ynetim kurulmasna karar verildi.
9-Mondros Mtarekesinin imzalanmas ile gizli antlamalar uygulamaya girdi.
10-gal gleri gizli antlamalar daha rahat uygulayabilmek iin Mondros Mtarekesini
ilerini kolaylatracak ekilde hazrladlar.
Wilson lkeleri (8 Ocak 1918)
ABD Cumhurbakan Woodrow Wilson I. Dnya Sava sonrasnda yaplacak barn
esaslarn yaynlad on drt ilke ile aklam, tilaf devletleri de ABDyi yanlarnda tutmak
istediklerinden dolay bu ilkeleri kabul ettiklerini bildirmilerdir.
ABD bakan Wilson, savatan sonra barn devam etmesini bir daha byle byk savalarn
kmamasn istiyordu.
lkeler:
1-Galip devletler yenilen devletlerden toprak ve sava tazminat almayacak.
1-Bu madde yeni smrgeler olumasna kardr.
2-Malup devletlerin mtareke imzalamasn hzlandrmtr.
3-Savatan sonra imzalanan antlamalar bu maddeye uymamtr.
2-Devletleraras antlamalarda ak diplomasi esas uygulanacak.
Gizli antlamalar hukuken geersiz saylmtr.
3-Karasular dndaki denizlerde tam serbestlik salanacak
4-Uluslararas ekonomik engeller kaldrlacak ve devletler arasnda eitlik salanacak
5-Silahlanmann azaltlmas yolunda karlkl gvenceler verilecektir.
lk silahszlanma arsdr.
6-Rusya, Belika, Romanya,talya,Srbistan,Karada ve Romanyann snrlar tekrar saptanacak
7-Devletleraras anlamazlklar bar yoluyla zecek uluslararas bir rgt kurulacak

23

Milletler Cemiyetinin kurulmas istenmitir. Bu cemiyet Paris Konferansnda kurulmutur.

Bu madde Wilson Prensiplerinin uyulan tek maddesidir. Sava uluslararas meselelerin zlmesinde ara olmaktan karlmak istenmitir.
8-Boazlar btn uluslarn ticaret gemilerine ak olacak.
9-Osmanl mparatorluunda Trklerin oturduu blgelerin egemenlii salanacak; dier blgelerdeki uluslara da kendilerini gelitirme hakk verilecektir.
Osmanl Devletinin devam edecei, fakat paralanaca vurgulanmtr. Bu madde Mondros
Mtarekesi'nden sonra Anadoluda balayan igallerin hukuk d; bu durum karsnda Trk
Kurtulu Savann ise hukuka uygun olduunu gsterir. Bu madde aznlklar iin ilham kayna
olmutur.
10-Alses Loren Fransaya geri verilecektir.
Bu madde savatan sonra malup devletlerden toprak alnmayacaktr maddesi ile
elimektedir.
Wilson Prensiplerinin nemi:
1-ttifak grubu mtareke imzalama konusunda cesaretlendi(Savan bitii hzland)
2-ok uluslu imparatorluklarn paralanmas n grld
3-Wilson lkeleri tilaf Devletlerinin karlarna ters dmtr. Bu nedenle kabullenmi gibi
grndkleri bu ilkeleri kendi karlar dorultusunda yorumlamlardr. ttifak devletleri ise bu
ilkeleri barn anahtar olarak grp benimsemilerdir.
4-Savatan sonra prensiplerine uyulmadn gren ABD belli bir dnem Avrupa siyasetinden
ekildi.
5-mzalanan antlamalarda prensiplere uyulmad
6-Kurtulu Sava ve II. Dnya Savann kmas Wilson Prensiplerinin amacna ulamadn
gsterir.
Sava Bitiren Atekes Antlamalar
1-Bulgaristan : (Selanik-29 Eyll 1918)
2-Osmanl : (Mondros-30 Ekim 1918)
3-Avusturya : (Villa gusti-3 Kasm-1918)
4-Almanya : (Redhondes-11Kasm-1918 )
Aklamalar:
1-Almanyada 9 Kasm 1918de cumhuriyet ilan edildi.
2-Avusturyann savatan ekilmesinde kendisine bal aznlklarn isyan etmeleri etkili oldu.
3-Romanya, Rusya savatan ekilince savatan ekildi
4-Bulgaristann savatan ekilmesi Osmanl D. ile Almanyann kara balantsn kesti.

24

MONDROS MTAREKES (30 EKM 1918)

Osmanl Devletinin Mtarekeyi mzalama Sebepleri:
1-Osmanl Devletinin savaacak gcnn kalmamas
2-Bulgaristann savatan ekilmesi sonucunda Osmanl ile Almanyann kara balantsnn
kesilmesi
3-Wilson Prensiplerinden cesaret alnmas
4-Gney cephelerinin kmesi
5-Sava taraftar olan ttihat ve Terakki Partisinin lkeyi terk etmesi sonucunda baa Hrriyet ve
tilaf Frkasnn gelmesi.
Mondros Mtarekesi; 30 Ekim 1918de Osmanl adna Bahriye Nazr Rauf Orbay ile tilaf
Devletleri adna ngiliz Amirali Caltrop arasnda Limni Adasnn Mondros Limannda
Agamemnon Zrhlsnda imzalanmtr.
Baz Maddeleri (Tamam 25 maddedir):
1-Anlama devletleri gvenliklerini tehdit edecek bir durum ortaya ktnda istedikleri stratejik bir
blgeyi igal edebilecektir.(7.Madde)
a- Mtarekenin en nemli maddesi 7. maddedir.
b-Bu madde tilaf Devletlerinin Anadoluda yaptklar igallerin hukuki dayana olmutur.
c-tilaf Devletleri bu maddeyi atekese koyarak Wilson ilkelerine ters dmekten
kurtulmulardr.
4-Bu madde Osmanl lkesini igale ak hale getirip lke btnln bozmutur.
2-Dou Anadoluda alt ilde (Vilayet-i Sitte: Erzurum, Van, Elaz, Sivas, Bitlis, Diyarbakr) bir
karklk ktnda tilaf Devletleri bu illerin herhangi birini igal edebilecektir.(24.Madde)
Bu madde anlama devletlerinin Dou Anadoluda bamsz bir Ermeni Devleti kurma
projelerinin en nemli gstergesidir.
3-Snrlarn korunmas ve i gvenliin salanmas dndaki Osmanl ordular terhis edilecek;
ayrca orduya ait cephane, tatlar ve donanma anlama devletlerine braklacaktr.
Bylece Osmanl Devleti yaplacak igaller karsnda savunmasz hale getirilmeye
allmtr. Bu madde Anadolunun igal edileceini gsterir.
4-ran ve Kafkasyadaki Osmanl birlikleri geri ekilecek. Kuzey Afrika ve Orta Dou da bulunan
Osmanl asker birlikleri en yakn itilaf devletine teslim olacaktr.
5-Ermenilerle tilaf Devletlerinden alnan esirler serbest braklacak; Trk esirler tilaf Devletlerinin
denetiminde kalacaktr.
Bu durum devletlerin eitlii ilkesine aykrdr.
6-Haberleme ve Ulama ait btn ara-gereler anlama devletinin denetiminde braklacaktr.

25

a-Bylece, igalci devletlere kar topyekn bir mcadelenin Trkler tarafndan balatlmas
engellenmeye allmtr.
b-Bu durum blgesel direni hareketlerinin vatann btnne ynelik hale getirilmesini ksa
bir iin de olsa geciktirmitir.
c-Bu madde igallerin balayacan gsterir.
7-Limanlar, Toros Tnelleri, tersaneler ve demir yollar anlama devletlerine braklacak
8-Anlama devletleri akaryakt ve kmr ihtiyalarn Osmanl devletinden karlayacak ve bu maddeler ihra edilmeyecektir.
Anlama devletleri bu tr maddelerle Osmanl Devletinin ekonomik bamszln ortadan
kaldrm ve Osmanl Devletini ekonomik bakmdan kendilerine baml hale getirmeye
almlardr.
9-Boazlar tilaf devletlerinin igalinde olacaktr.
Bu madde Osmanl Devletinin boazlar zerindeki egemenliini sona erdirdii gibi;
stanbulu gvenliksiz hale getirdi ve Anadolu ile Rumelinin balantsn kesti.
10-Batum igal edilecektir.
ngiltere bu madde ile Kafkasyay igal ederek Osmanl ile Rusyann balantsn kesmek
istemitir.
11-Osmanl Devleti, ittifak grubu ile ilikilerini kesecektir.
Mondros Mtarekesinin nemi:
a-Osmanl Devleti tilaf devletlerine teslim olmutur.
b-Osmanl Devleti fiilen sona ermitir.
c-Gizli antlamalarn uygulama safhas balamtr.
d-Mill cemiyetler kurulmutur.
e-Mtarekeyi imzalayan Rauf Orbayn baarl profili zedelendi.
-Mtarekenin imzaland tarihte Mustafa Kemal Suriyededir.
-Gizli antlamalarn var olmas mtarekenin ar artlar tamasnda etkili oldu.
Paris Konferans (18 Ocak 1919)
tilaf Devletleri yenilen devletlerle imzalanacak bar antlamalarnn artlarn tespit etmek
ve bozulan dengeleri kendi lehlerine kurmak iin Pariste bir bar konferans toplamtr. Bu
konferansa 32 Devlet katlmtr. Konferans ngiltere ve Fransann etkisi altnda kalmtr. Pariste
ilk olarak Milletler Cemiyetinin kurulmas kararlatrlmtr. Ancak ABD dier konularla fazla
ilgilenmemi ve infirat (yalnzlk) politikasna geri dnmtr.

26

En fazla tartlan mesele Osmanl ile imzalanacak olan antlama olmasna ramen; aralarnda
kar

atmasna

den

galipler

Osmanl

ile

imzalanacak

olan

antlamay

karara

balayamamlardr.
Bat Anadolunun kendisine braklmas iin aba harcayan Yunanistan konferansa Bat
Anadoluda Rumlarn ounlukta olduunu gsteren ve zmir civarnda Rumlarn Trkler
tarafndan katledildiini ileri sren sahte raporlar ile geldi. Gl bir talyann Bat Anadoluda
varln istemeyen ngiltere Yunanistann verdii sahte raporlar kullanarak zmir ve civarnn
Yunanistan tarafndan igal edilmesini Konferansa kabul ettirdi. talya ise bu durumdan dolay
konferans terk etti. tilaf devletleri arasnda ilk atlak olutu.
Osmanl lkesini milletler prensibine gre blerek; ilgilendii blgeleri mandater sistem
aldatmacas ile smr snrlar iine almak isteyen ngiltere konferansa Krt, Ermeni, Rum ve
Araplar da davet etti. Bu milletler konferansa ngiliz karlarna hizmet edecek ekilde sahte
raporlarla geldiler. lk defa bu konferans esnasnda Dou Anadoluda bir Ermeni devletinin
kurulmasna karar verildi.
Wilson prensiplerinde kurulmas istenen Milletler Cemiyeti ( Cemiyet-i Akvam )
kurulmutur. Grevi uluslararas anlamazlklar zmleyerek dnya barnn devamn salamak
olan bu cemiyet ngiliz karlarna hizmet etmekten baka bir ie yaramamtr. Kurtulu Sava ve
II. Dnya Savann kmas bu durumu aka gstermektedir. Bu cemiyetin i tz I. Dnya
Sava sonucunda imzalanan btn antlamalara konulmutur. Bu cemiyetin kurulmas Wilson
prensiplerinin ksmen uygulandn gsterir.
ngiltere ve Fransa ABD ve dnya kamuoyuna drst grnerek smrgeciliklerini devam
ettirebilmek iin; yeni kurulan bir devletin byk bir devlet tarafndan Milletler Cemiyeti adna
ynetilmesi esasna dayanan Mandater Sistem dncesini konferansa kabul ettirdiler. Bu sistem
smrgeciliin ekil deitirmi halidir.
Tamirat ad altnda sava tazminat alnmasna karar verildi.
Bar Antlamalar
1-Versailles(Versay) (28 Haziran 1919) Versay Antlamas Almanya ile imzalanmtr.
Baz Maddeleri:
1-Almanya Alses blgesi ve Saar blgesini Fransaya; deniz ar blgelerini ngiltere, Fransa,
Belika ve Japonyaya brakt.
2-Danzig serbest blge olarak kabul edildi.
3-Almanya Avusturya ile birlememeyi garanti etti.
4-Almanya Yugoslavya ve ekoslovakyay tand.
5-Askerlik mecburi olmaktan karld

27

6-Kiel Kanal ve Alman nehirleri uluslararas hale getirildi.

7-Almanya ekonomik ykmllklere uyacan ve sava tazminatn vereceini kabul etti.
nemi:
a-ngiltere ve Fransa en gl rakibinden kurtuldu
b-Almanya uzun sre savaamayacak hale getirildi
c-Antlama hkmlerini uygun bulmayan Almanya II. Dnya Savann kmasnda etkili
oldu
d-Alman smrgeleri ngiltere, Fransa, Belika ve Japonya arasnda paylald.
2-Saint Germain (10 Eyll 1919) Bu antlama Avusturya ile imzalanmtr.
Baz Maddeleri:
a-Avusturya Macaristan, Yugoslavya ve ekoslovakyay tand
b-Almanya ile birlememeyi garanti etti
c-Malubiyetin gerektirdii ykmllkleri kabul etti.
!! Avusturyann denizle balants kesildi.
3-Neuilly Antlamas (27 Kasm 1919)Bu antlama Bulgaristan ile imzalanmtr.
Baz maddeleri:
a-Bulgaristan Gmlcine ve Dedeaa Yunanistana; Dobrucay Romanyaya brakt.
b-Malubiyetin getirdii ykmllkleri kabul etti.
c-Ordu 25.000 ile snrlandrld.
!! Bulgaristann Ege ile balants kesildi.
4-Trianon (Triyanon)Antlamas (6 Haziran 1920)
Macaristandaki rejim deiiklii nedeniyle bu antlamann imzalanmas gecikmitir.
Macaristan bu antlama ile bamsz bir devlet olarak tannmakla beraber denize k olmayan
kk bir devlet haline gelmitir.
!! Macaristana malup devlet muamelesi yaplmtr.
Bar Antlamalarnn Genel zellikleri:
Yeni devletler kuruldu 2-Askeri ve ekonomik snrlamalar getirildi 3-Snrlar deitirildi.
tilaf Grubunun Savataki Dezavantajlar
a-Rusyann savatan ekilmesi
b-Smrgelerde bkknlk grlmesi
c-anakkalenin geilememesi
d-Osmanl Devletinin sava Orta Douya ekmesi
e-Bulgaristann ttifak Grubuna girmesi

28

ttifak Grubunun Savataki Dezavantajlar

a-ngilizlerin denizlerde gl olmas
b-ngilterenin smrgelerinden destek almas
c-Avusturya ve Osmanl Devletinin etnik problemlerle uramas
d-ABDnin tilaf Grubunda savaa girmesi
e-talyann tilaf Grubuna gemesi
Rusyann Savatan ekilmesinin Sonular
1-ngilizler Anadolu iin Yunanllar n plana karmaya balad
2-Ermenilerin koruyuculuu ABDye verildi
3-Gizli antlamalar deiti
4-Brest-Litowsk Antlamas imzaland
5-Kafkas, Galiya, Romanya ve Makedonya cepheleri kapand
6-Osmanl Kars, Ardahan ve Batumu geri ald
7-tilaf blounda oluan boluk nce talya ile sonra ise ABD ile doldurulmaya alld
I. DNYA SAVAININ GENEL SONULARI
1-Avrupadaki mevcut dengele deiti
2-Rakiplerini etkisiz hale getiren ngiltere ve Fransa en kazanl devletler olurken; galipler
safnda yer alan talya ve Rusya hedefledikleri amalarna ulaamamlardr.
3-Osmanl ve Avusturya-Macaristan mparatorluu paralanm; arlk Rusyas yklmtr.
4-Trkiye, Macaristan, Polonya, ekoslovakya, Yugoslavya, Letonya, Litvanya ve Ukrayna
gibi yeni devletler kurulmutur.
Yugoslavya, Srbistan, Karada, Bosna Hersek, Makedonya ve Slovenyann birlemesi
sonucunda kurulmutur.
5-Cemiyet-i Akvam kurulmutur(1920)
6-Smrgecilik yerini Manda ve Himayeye brakmtr.
7-Bar Antlamalarnda millyetilik prensibine dikkat edilmemesi aznlk sorununun ortaya
kmasna sebep olmutur.
8-Merkezi mparatorluklarn paralanmas sonucu Avrupa ve Orta Douda denge boluklar
ortaya kmtr.
9-Komnizm, Faizm, Nazizm gibi, demokratik olmayan, totaliter rejimler ortaya kmtr.
10-Sivil savunma dncesi ortaya km; bylece cephe gerisindeki sivil halkn korunmas
amalanmtr.
11-Bar Antlamalar devletlerin eitlii ilkesine aykr olduu iin srekli bir bar ortam
salanamam, bu yzden II. Dnya Sava kmtr.

29

12-Baz devletler ekonomik krizlere girdi

13-mmetilik ve Turanclk iflas etti.
14-Millyetilik glendi ve ulusal devletlerin kuruluu hzland
15-Deniz alt gemileri nem kazand
16-ABD tekrar iine kapand
17-ngiltere ve Fransa Orta Dou kaynaklarn ele geirdi
18-Suriye, Irak, Lbnan ve Hicaz Osmanl Devletinden ayrld.
19-Irak, Suriye, Lbnan ve Filistinde mandater ynetimler kuruldu.
20-ttihat ve Terakki Partisi dald.
Aklamalar:
1-I.Dnya Savanda ilk defa tank ve kimyasal silah kullanld
2-Savatan sonra snrlar izilirken millyetlerin dalm dikkate alnmadndan dolay
savatan sonra da millyet olaylar devam etti.
3-talya sava balamadan nce Fransa ile gizli antlama yapt
4-Paris konferansnda Dou Trakya Yunanistana verildi.
5-ABD I. ve II. Dnya Savann bitmesinde etkili oldu.
6-ABD savaa girerken uluslararas dengede yerini almak istedi.
7-ABD savaa 2 ubat 1918de fiilen girdi.
8-Savatan sonra; Almanyann glenmemesi ngiltere ve Fransa iin temel politika oldu.
9-Versay, Nyyi, Saint Germain ve Triannon antlamalar II. Dnya Savann kmas ile
yrrlkten kalkt
10-ABD ve Osmanl savan balamasnda etkili olmamtr.
11-Boazlarn Osmanl Devletinin elinde olmas; Mustafa Kemale gre Osmanl Devletini
savaa sokabilecek stratejik bir etkendi.
12-Rusyada Bolevik ihtilali knca; Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan bamsz oldu.
13-Ukrayna 22 Ocak 1918de bamsz oldu
14-Savatan nce ngiliz smrgeleri kendisinin 104 kat; Fransz smrgeleri ise kendisinin
20 katdr.
15-Osmanl Devletini paylamak savan balang sebeplerinden deildir.
16-Malup devletlerin bir daha savamaya cesaret edememesi iin antlamalara ar maddeler
kondu.
17-I.Dnya Savanda Danimarka, Norve, sve, svire ve spanya tarafsz kalmtr.
18-Osmanl, ABD, Yunanistan, Bulgaristan, Japonya ve Romanya savan balangcnda etkili olmamtr.

30

MONDROS MTAREKESNE TEPKLER

A- MLL CEMYETLER
1- Trakya Paaeli Cemiyeti:
a-Mavri Mira Cemiyetinin Trakyaya ynelik olarak yrtt blc faaliyetlere kar
kurulmutur.
b-stanbul ve boazlarn igal edilmesi bu cemiyetle Anadolunun balantsn kesmitir.
c-Bu cemiyet Osmanl Devletinin yklmas halinde Trakyada bir cumhuriyet kurmay
planlamaktadr.
d-Edirne Kongresini dzenlemitir.
2- zmir Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti:
a-Ege Blgesinde Yunanllarn blc faaliyetlerine kar alt.
b-2-9 Mart 1919 tarihinde zmirde Mdafaa-i Hukuk Kongresini dzenledi.
3-Kilikyallar Cemiyeti:
Adana ve civarnn Ermeni ve Franszlara kar btnln korumak iin kuruldu
4-Redd-i lhak Cemiyeti:
a-zmirin igaline tepki olarak kuruldu
b-Balkesir ve Alaehir kongrelerini dzenleyerek Ege Blgesini rgtledi
c-Kuva-y Millyeyi harekete geirerek silahl direni balatt.
5-Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Millye Cemiyeti:
a-Orta ve Dou Karadenizdeki Rum ve Ermeni faaliyetlerine kar kuruldu.
b-Erzurum Kongresinin toplanmasna yardmc oldu.
c-Erzurum Kongresinde Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile birleti.
6-Mill Kongre Cemiyeti:
a-stanbulda kuruldu
b-lk defa Kuva-y Millye tabirini kulland
c-Mill mcadele iin birlemeyi savundu
d-Genelde basn yayn yoluyla propaganday ilke edindi.
e-16 Mart 1920de stanbulun igaliyle bu cemiyet dald.
7-Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti:
a-Dou Anadolunun Ermenilere kar btnln korumak iin kuruldu.
b-XV. kolordunun Erzurumda dalmam halde olmas bu cemiyeti daha da etkin hale
getirdi.
c-Erzurum Kongresini dzenledi
d-Le Pays gazetesini kard.
e-Cemiyet; Trkleri aznlklara gre daha gl tutmak iin u kararlar ald:
a- gallere kar direnilecektir.

31

b- Basn yayn yoluyla propaganda yaplacaktr

c- Blge dna g edilmeyecektir.
d- Bilim, iktisat ve din tekilatlar kurulacaktr.
Mill Cemiyetlerin zellikleri:
1-Trk halknn Mondros Mtarekesine ilk tepkisidir.
2-Basn yayn faaliyetlerinin elverili olmasndan, eliliklerin varlndan ve merkez
durumunda olmasndan dolay stanbulu merkez edindiler
3-Mill mcadeleye rgtsel zemin hazrladlar
4-Halk arasnda Mill bilinci uyandrdlar
5-galleri ve aznlklarn blc faaliyetlerini nlemeye altlar
6-Blgesel niteliklidirler
7-Mustafa Kemal gibi birletirici bir liderden yoksun olular en byk eksiklikleridir.
8-stanbul Hkmetine, bal olmadklar gibi; kar da deillerdir.
9-Sivas kongresinden nceki en byk eksiklikleri tek elden idare edilmemeleridir.
10-Trklk duygular ile kurulmulardr.
11-Genellikle ittihatlar tarafndan kurulmulardr.
12-Programlar blgesel kurtulua yneliktir. Btn kapsayan plan ve programlar yoktur.
13-nce basn yayn yoluyla propaganday ilke edindiyseler de; kanl igallerin balamasyla
silahl mcadeleyi balattlar.
14-Sivas Kongresinde Anadolu ve Rumeli Cemiyeti ad altnda birletiler
B-AZINLIKLARIN KURDUU CEMYETLER
1-Mavri Mira:

a-Fener Rum patrikhanesi tarafndan kuruldu

b-Bizans mparatorluunu yeniden canlandrmay ve Egede ilerleyen Yunanllara yardm
ederek Bat Anadolu ve Trakyay Yunanistana katmay amalyordu. (megalo idea)
c-Yunan Kzlha, Gmenler Komisyonu ve Rum izcilik kurulular bu cemiyetin alt
kollaryd
2-Pontus Rum Cemiyeti:
a-1904de Merzifonda Amerikan Kolejinde kuruldu
b-Batumdan Sinopa kadar uzanan ve merkezi Samsun veya Trabzon olabilecek bir Rum
devleti kurmay amalyordu.
M. 281de kurulan Pontus Devletini MS 63de Romallar ykt. 1204de tekrar kurulan
Pontus Devletini 1461de Fatih ykt.
3-Kardos Cemiyeti:
Bu cemiyet Rum gmenlerine yardmc olmak grnts altnda Pontus Cemiyetine
yardmc oluyordu.

32

4-Etnik-i Eterya Cemiyeti:

a-Bu cemiyet bamsz Yunanistan oluturmak iin 1814 ylnda Filiki Eterya adyla
kurulmutur.
b-I. Dnya Savandan sonra ise Yunanistan bytmek ve Bizans Devletini kurmak iin
alt
5-Hnak ve Tanak Styun Cemiyetleri
Dou Anadolu ve ukurova topraklar ile Karadeniz blgesinin bir ksmn Ermenistana
katmak iin altlar.
6-Makabi-Alyans srailit Cemiyetleri:
a-Yahudi devleti kurmak iin almlardr.
b-Ekonomik karlarnn korunmas n planda olmutur.
7-Rum-Ermeni Birlik Komitesi:
Rum ve Ermeni cemiyetleri arasndaki koordinasyonu salad.
Aznlklar Trkleri Hristiyan katliam yapyor olarak gstererek Anadolunun igalini balatmak ve yldrma faaliyetleri ile hedefledikleri blgelerden Trkleri kararak ilgili blgelerde
ounluk olmak istemilerdir.
Aznlk Cemiyetlerinin zellikleri:
1-Wilson Prensiplerinden ilham aldlar
2-Mondros Mtarekesi, aznlklarn almalar iin uygun zemin oluturdu
3-Aznlklar Osmanl lkesini smrmek isteyen igalciler tarafndan kullanldlar
4-Kiliseleri ve yabanc okullarn s edindiler
5-gal devletlerinden yardm grdler
6-kardklar olaylar ile TBMMyi megul ettiler
C-MLL VARLIA DMAN CEMYETLER
1-Sulh ve Selamet-i Osmaniye Cemiyeti:
Kurtuluun padiahn emirlerine bal kalmakla mmkn olacan savunmutur.
2-Teali slam Cemiyeti:
Kurtuluun halifenin emirlerine ve slamn prensiplerine uymakla mmkn olacan
savunmutur.
3-ngiliz Muhipleri Cemiyeti:
Kurtuluun ngilizlerin himayesi ile mmkn olacana inanyordu
Bu cemiyet hkmet tarafndan da desteklenmitir.
4-Wilson Prensipleri Cemiyeti:
Bu cemiyetin taraftarlar Wilson ilkelerinden ilham almtr
Kurtuluun ABD mandasna girmekle mmkn olacana inanmlardr.

33

5-Krt Teali Cemiyeti:

Bu cemiyetin taraftarlar Wilson Prensiplerine dayanarak; halifeye bal olarak bir Krt
devleti kurmay planlamlardr.
6-Hrriyet ve tilaf Frkas:
1911 ylnda ttihat ve Terakki Partisine kar kuruldu
1918den itibaren ynetimde etkili olmaya balad
Anadolu hareketini ttihatlarn hareketi olarak gren parti Kurtulu Savana kar geliin
liderliini stlendi.
GALLER
A-galcilerin gallere Hazrlad Zemin
1-Mondros Mtarekesine 7 ve 24. maddeler kondu
2-Osmanl ordusu terhis edildi
3-Osmanl Devletinin sava ara ve gereleri kontrol altna alnd
4-Haberleme ve ulam kontrol altna alnd
5-Osmanl ynetimi denetim altna alnd
6-Boazlar denetim altna alnarak Anadolu ile Rumelinin balants kesildi
7-Aznlklar kkrtld
galler Mondros Mtarekesine dayanlarak balamtr. 3 Kasm 1918de Musulu igal
ederek ngilizler igal faaliyetlerini balattlar. 13 Kasm 1918de ise Yunanllar da iinde olmak
zere tilaf donanmas stanbulu filen igal etti.
Aklamalar:
1-gallere kar ilk tepki, 19 Aralk 1918de Hataya bal Drtyolun Karakese Kynde
Mehmet Karann Franszlara att kurundur.
2-Bat cephesinde ilk Kuva-y Millye direnii ise Ali etinkaya komutasnda Ayvalkta,
Yunanllara kar geekletirdi.
ngiliz gal Blgeleri: anakkale, Musul, Batum, Antep, Mara, Konya, Bilecik, Samsun,
Merzifon
Fransz igal Blgeleri: Adana, Drtyol, Mersin, Osmaniye, Afyon, Antep, Mara, Urfa
talyan gal Blgeleri: Antalya, Kuadas, Fethiye, Marmaris, Bodrum
B-ZMRN GAL (15 MAYIS 1919)
Yunanllar Paris Konferansnda karttklar karar dorultusunda zmiri igal etmilerdir.
galin nemi:
1-Kuva-y Millye ortaya kmaya balad
2-Mill bilin uyand
3-Halk Mill Mcadele iin rgtlemek kolaylat

34

4-Mitingler dzenlendi
5-Redd-i lhak Cemiyeti kuruldu
6-Halk, igalcilere gvenilemeyeceini anlad.
C-AMRAL BRSTOL RAPORU:
zmirin igali dnya kamuoyunda byk bir yank ve knamaya sebep olunca; olayn
sorumlusu durumunda olan tilaf devletleri kamuoyunu yattrmak ve zmir blgesindeki durumu
renebilmek iin blgeye Amiral Bristol nderliinde bir rapor heyeti gndermilerdir.
Bristol Raporunun erii:
1-Blgedeki olaylarn sorumlusu Trkler deil; Rumlardr.
2-Blgede Trkler ounluktadr.
3-Yunanllarn blgeyi igali ilhaka yneliktir. Blgenin gvenliini salamaya ynelik
deildir.
4-Blgeden Yunanllar ekilerek; blgeye tilaf devletlerinin gvenlik birlikleri yerlemelidir.
Bristol Raporunun nemi:
1-Yunanllarn Paris Konferansna sahte rapor verdii ortaya kmtr.
2-Yunan igalinin nitelii dnyaya duyurulmutur.
3-galin gereksiz ve haksz olduu belirtilmitir.
4-lk defa uluslararas bir belge Trk Mill Mcadelesinin haklln gstermitir.
KUVA-YI MLLYE
Kuva-y Millye, igaller karsnda, halkn harekete geerek kendi blgelerini korumaya
almas hareketidir.
A-Kuva-y Millyenin zellikleri
1-gallere tepki olarak ortaya ktlar.
2-Blgesel olarak hareket ettiler.
3-Dzenli ordu kurulana kadar dman oyaladlar.
4-Dzenli ordunun temelini oluturdular.
5-TBMMye kar oluan isyanlar bastrdlar.
6-Destei halktan aldlar.
7-Tutarsz davranlar halk ile Kuva-y Millyenin vurucu gc olan milislerin arasn
at.
8-Ortaya knda igaller ve igaller karsnda Osmanl Devletinin tepkisizlii etkili
oldu
9-Mill cemiyetlerin silahl koludurlar.
10-Disiplin ve birlikten yoksun olular en byk eksiklikleridir.

35

KURTULU SAVAININ HAZIRLIK DNEM

A-MUSTAFA KEMALN SAMSUNA IKII (19 MAYIS 1919)
Orta ve Dou Karadeniz Blgesinde Pontus Rum Cemiyetinin almalar sonucunda
blgedeki Rum halk karklklar karyor ve olayn sorumlusu olarak da Trk halk
gsteriliyordu. Bu durum karsnda ngilizler, Osmanl Hkmetine blgede gvenliin
salanmasn; aksi takdirde, blgeyi igal edeceklerini bildirdiler. Rumlarn da zaten beklentisi,
blgenin ngilizler tarafndan igal edilerek Rumlarn ilerinin kolaylatrlmasyd.
Blgede gvenliin salanmas iin stanbul ynetimi IX. Ordu Mfettii olarak Mustafa
Kemali grevlendirdi. Mustafa Kemal blgede hareket edebilmek iin IX. Ordu Blgesindeki sivil
makamlara da emir verme yetkisini ald.
Mustafa Kemalin Grevi:
1-Grev blgesindeki ordular terhis etmek
2-Asayi ve gvenlii salamak
3-Halkn elindeki silah ve cephaneyi toplamak
4-Halka silah ve cephane datan kurulular ortadan kaldrmak
Samsuna kn nemi:
1-Mustafa Kemal Mill Mcadeleyi balatt
2-Mustafa Kemal Ya istiklal! Ya lm! parolasn benimsedi.
3-Kurtuluun ulusal olaca vurguland.
HAVZA GENELGES (28 MAYIS 1919)
Samsun blgesini, ngiliz ve Rumlarn varlndan dolay, Mill Mcadele almalarnn
balamas iin uygun grmeyen Mustafa Kemal; Samsundan Havzaya hareket etti.
Anadoludaki komutanlarla da irtibat kurarak ordularn terhis edilmemesini salamaya alan
Mustafa Kemal; Havzada, Mill bilincin uyanmas ve tilaf devletlerinin Trk halknn tepkisini
grmesi iin zmirin igalini protesto eden bir miting dzenledi. Bu tr mitinglerin tm yurtta da
yaplmasn istedi.
Mustafa Kemal yurdun eitli yerlerinde balayan halk heyecann ortak bir izgi zerinde
birletirmek istiyor ve ferdi bilinten ulusal bilince ulalmasn istiyordu.
Aklamalar:
1-Mustafa Kemal zmirin igalini halkn uyarlmas ve birletirilmesi iin kullanmak
istemitir.
2-Mustafa Kemalin istei zerine bundan sonra mitingler dzenlenmesi, Mustafa Kemalin
lider olarak benimseneceini gstermektedir.

36

3-Mustafa Kemale Havzadaki faaliyetlerinin sonucu olarak; ngilizlerin basksyla, 8

Haziran 1919da stanbul Hkmetinden, kendisini stanbula geri aran bir telgraf geldi.
C-AMASYA GENELGES-TAMM (22 HAZRAN 1919)
Sebebi, lkenin iinde bulunduu durumu millete duyurarak milleti bamszlk ve egemenlik
iin mcadeleye armaktr.
Genelgenin Hazrlayclar:
Mustafa

Kemal,

Refet

Bele,

Ali

Fuat

Cebesoy,

Rauf

Orbay,

Kazm

Karabekir(Erzurumda)
Genelgenin Maddeleri:

1-Yurdun btnl ve milletin istiklali tehlikededir.

1-Durum ve Kurtulu Savann gerei ortaya konmaktadr.
2-Kurtulu Savann blgesel deil; btnsel olduu vurgulanmtr.
3-Blclere ve blgesel kurtuluu amalayanlara bir tepkidir.
2-stanbuldaki hkmet bask altnda olduundan dolay, zerine alm olduu sorumluluun
gereklerini yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yok olmu gibi gsteriyor.
1-lk defa stanbul hkmetine tepki gsterilmitir.
2-stanbul hkmetinin bu tutumu da, durumun bir paras olarak, belirtilmitir.
!! Mustafa Kemal Mill Mcadele esnasnda Mill gte blnme yaanmamas iin padiaha
kar dorudan tepki gstermeyip; tepkilerinde stanbul hkmetini hedef almtr.
3- Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar kurtaracaktr.
1-Mill egemenlik fikri ilk defa st kapal bir ekilde vurguland.
2-Kurtarc olarak, padiah, mandac ve himayeci devletlerin yerini milletin kendisi ald.
3-Kaderine raz olmaya bir kar k vardr.
4-leride Mill egemenlie dayal devletin kurulacana dair ilk iaretler verilmitir.
5-Mustafa Kemalin Trk milletine gvendii ve mcadeleyi millete mal etmek istedii
anlalmaktadr.
4-Milletin durum ve davrann gz nnde tutmak ve haklarn dile getirip btn dnyaya
duyurmak iin her trl etki ve denetimden kurtulmu Mill bir kurulun varl gereklidir.
a-lk defa Heyet-i Temsiliyenin kurulmas istenmektedir.
b-Kurtulu

Savana,

kiisellikten

karlarak,

ulusal

karakter

allmaktadr.
c-Genelgenin ihtilalci yn grlmektedir.
5-Anadolunun her ynden gvenli yeri olan Sivasta Mill bir kongre toplanmaldr.
a-Ulusal bir kongrenin toplanmas istenmitir.
b-Mill birlik ve beraberliin salanmas amalanmtr.

kazandrlmaya

37

6- Kongreye her sancaktan milletin gvenini kazanm delege katlmaldr. Delegeleri mdafaa-i
hukuk cemiyetleri ve belediyeler semelidir. Delegelerin kongreye geli gzerghlar ve zamanlar
Mill bir sr olarak saklanmaldr.
a-Kararlarn ulusal olmas amalanmtr.
b-Delegelerin milletin gvenini kazanm kiilerden olmasnn istenmesi kongrede alnacak
kararlarn btn millet tarafndan kabul edilebilmesi iindir.
c-Delegelerin Mill Mcadele taraftar olmas iin delegelerin mdafaa-i hukuk cemiyetleri
tarafndan belirlenmesi istenmitir.
d-Delegelerin seimle belirlenmek istenmesi ileride seime dayal bir sistemin olabileceini
de gstermektedir.
7-Dou ileri adna 10 Temmuz 1919da Erzurumda bir kongre toplanacaktr. Bu tarihe kadar dier
illerin temsilcileri de Sivasa gelebilirlerse; Erzurum kongresine katlm olan delegeler Sivasa
hareket edecektir.
Amasya Genelgesinin nemi:
1-Kurtulu Savann gerei ( lkenin btnl ve milletin bamszl tehlikededir.);
amac (Vatann btnlnn ve milletin bamszlk ve egemenliinin salanmas) ve yntemi
(Mcadeleyi halk yapacaktr.) ortaya konmutur.
2-galciler ve stanbul hkmetine bir tepkidir.
3-Mill mcadelenin programdr.
4-Mustafa Kemalin millete ilk arsdr.
5-Trk inklabnn ihtilal safhas balamtr.
6-Kurtuluun tek elden yrtlmesi iin ortam hazrlanmaya allmtr.
7-Mill bamszlk hukuki ynden belgelere balanmtr.
8-Evrensel haklar dile getirilmitir.
9-Mustafa Kemal bu genelgeyi yaynlayarak ilk defa stanbulun verdii yetkileri amtr.
Aklamalar:
1-Amasya Genelgesinin yaynlanmasndan sonra ileri Bakan Ali Kemal, Mustafa Kemale
grevinden alndn ve stanbula geri dnmesi gerektiini bildirdi. (Gereke olarak ise yetkilerini
at bildirildi.) Vakit kazanmak isteyen Mustafa Kemal ise Ben sadece padiahtan emir alrm
diyerek karlk vermitir. 7-8 Temmuz 1919 gn stanbuldan Mustafa Kemalin grevden
alndna dair telgraf geldi. Mustafa Kemal ise 8-9 Temmuz 1919 gn askerlik mesleinden
ayrlarak sine-i millete dndn bildirdi.
2-Amasya Genelgesinin esaslar ilk defa Erzurum Kongresinde karara dnt.
3-Genelgeden sonra, stanbulun Anadoluya egemen deil tabi olmas gerektii bildirildi.
4-Genelgenin uygulanmas ile ordu mensuplarnn grevlendirilmesi Trk ordusunu da
ihtilalin iine ekmitir.

38

ERZURUM KONGRES (23 TEMMUZ-7 AUSTOS 1919)

Erzurum Kongresi Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile Trabzon Muhafaza-i
Hukuk- Milliye Cemiyeti tarafndan Rum ve Ermenilere kar Dou Anadolu ve Karadeniz
Blgesinin btnlnn korunmas iin toplanmtr.
Kongrede Alnan Kararlar:
1-Mill snrlar iinde vatan bir btndr blnemez
a-Bu madde Sivas Kongresi ve Misak- Mill kararlarnn da ilk maddesidir.
b-Blgesel amal olarak toplanan kongre btn ilgilendiren karar almtr.
c-Btn blclere tepki gsterilmitir.
2-Her trl yabanc mdahalesine kar millet, birlik olarak kendisini mdafaa edecektir.
3-Vatann ve istiklalin muhafaza ve teminine stanbul Hkmeti muktedir olamad takdirde;
gayeyi temin iin Anadoluda geici bir hkmet kurulacaktr. Hkmeti Mill kongre seecektir.
Kongre toplant halinde deilse; bu ii temsil heyeti yapacaktr.
a-lk defa geici hkmetten bahsedildi
b-lk defa aka yeni bir devletten bahsedildi.
4-Kuva-y Millyeyi mil, irade-i Millyeyi hkim klmak esastr.
lk defa millet iradesinden aka bahsedildi.
5-Hristiyan aznla siyasi hkimiyetimizi zedeleyici ve sosyal dengemizi bozucu ayrcalklar
verilemez.
6-Manda ve himaye kabul edilemez
a-Bamszln koulsuz olarak salanaca vurgulanmtr.
b-Mandacla ilk defa tepki gsterilmitir.
7-Mill meclisin derhal toplanmasna ve hkmet ilerinin meclisin denetimi altnda yrtlmesine
allacaktr.
a-lk defa Meclis-i Mebusann toplanmas istenmitir.
b-Tutarsz davranlar iinde olan Damat Ferit Paa hkmeti kontrol altna alnmaya
allmtr.
8-Ulusal irade padiah ve halifeyi de kurtaracaktr.
Mustafa Kemal birlik ve beraberliin devam iin byle bir karar da kongrede almtr.
9-Milletimiz insani ve asri gayeleri tebcil; snai ve iktisadi hal ve ihtiyacmz takdir eder.
Dardan gelebilecek yardmlarn insani amalarla olmas durumunda kabul edilebilecei
vurgulanmtr.
Kongrenin nemi:
1-Erzurum Kongresi toplan amac ve katlm ynyle blgeseldir. Fakat Mustafa Kemal kongreye
katld iin kongrede ulusal kararlar da alnmtr.
2-stanbulun muhalefetine kar toplandndan ve ald karalardan dolay ihtilalci bir kongredir.

39

3-Tam bamszlk ve Mill egemenlik fikirleri aka vurguland.

4-Mustafa Kemal bakanlnda, dokuz kiiden oluan ve Dou illerini temsil eden temsil heyeti kuruldu.
5-lk defa ulusal snrlardan bahsedildi
6-Dou Anadoludaki cemiyetler ve Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Millye Cemiyeti, Dou Anadolu
Mdafaa-i Hukuk- Millye Cemiyetinin ats altnda birletirildi.
7-Aznlk haklarna ilk defa tepki gsterildi
8-Sivil bir vatanda olan Mustafa Kemalin, kongreye ve temsil heyetine bakan seilmesi, Mustafa
Kemalin yetki problemini ortadan kaldrd.
9-stanbul hkmeti Mustafa Kemal, Rauf Orbay ve Refet Bele iin tutuklama karar kard. (30
Temmuz 1919) 9 Austos 1919da ise Mustafa Kemal askerlikten ihra edildi.
10-Ulusal glerin birletirilmesi iin ilk adm atld
11-Ermenilere kar takip edilecek yol belirlendi
12-Bamszlk, d politika ilkesi olarak benimsendi.
13-Sivas Kongresi ve Misak- Mill Kararlarna zemin hazrland.
Aklamalar:
1-Gcn tm yurttan alnmas iin Sivas Kongresinin toplanmasna da gerek duyuldu
2-Mustafa Kemal ilk defa sivil bir vatanda olarak Erzurum Kongresinde grev almtr.
3-Erzurum Kongresinde d ilerle de ilgili kararlar alnmas, kongrenin meclis gibi hareket ettiini
gsterir.
4-Askeri yetkileri alnan Mustafa Kemalin emrine Kazm Karabekirin gnll olarak girmesi
Mustafa Kemalin liderlik sorunun zlmesinde etkili olduu gibi rgtlenme dneminde Mustafa
Kemalin iini de kolaylatrmtr.
5-Mustafa Kemal blge dndan olduu iin ilk anda Erzurum Kongresine alnmak istenmedi.
Kongreden Kazm Bey ve Cevat Dursunun istifa etmesi sonucunda Mustafa Kemal ve Rauf Orbay
kongreye alnd.
6-Kongreye 56 delege katld. stanbulun basklar sonucunda Elaz valisi Ali Galip Elaz,
Mardin ve Diyarbakr delegelerinin kongreye katlmasn engelledi.
E-BALIKESR KONGRES (26-31 TEMMUZ 1919)
Balkesir Kongresi Yunanllara kar Bat Anadolunun btnl iin; Redd-i lhak
Cemiyetinin almalar sonucunda Hacim Muhittin bakanlnda toplanmtr.
Alnan Kararlar:
1-Yunanllara kar Kuva-y Millyenin glendirilecei kararlatrld.
2-Bat Anadoludaki glerin birletirilecei kararlatrld.
3-Seferberlik ilan edildi.
4-Padiaha ballk bildirildi.

40

Balkesir Kongresi Amasya Genelgesinin bamszlk ynn kabul etmitir. Bat Anadolu rgtlenmeye allmtr.
F-ALAEHR KONGRES (16-25 AUSTOS 1919)
Bat Anadolunun Yunanllara kar btnlnn korunmas iin Redd-i lhak Cemiyetinin
almalar sonucunda Hacim Muhittin bakanlnda toplanmtr.
Alnan Kararlar:
1-Erzurum ve Balkesir Kongresinin kararlar grld
2-Mill mcadeleyi destekleme karar alnd
3-Yunanllarla savama karar alnd
4-Gerektiinde byk devletlerin yardmnn alnabilecei vurguland
G-SVAS KONGRES (4-11 EYLL 1919)
Btnlk ve bamszl korumak iin nasl bir politika izleneceinin saptanmas; saptanan politikann btn kapsayacak ekilde tm millete uygulanmas amalanmtr.
Kongrenin Karlat Sorunlar:
1-stanbul hkmeti ve igal glerinin engellemesi sonucunda kongreye beklenildii kadar
ye katlamad (38 kii katld.)
2-Elaz valisi Ali Galipin kongreyi basaca ayias yayld ( Ali Galip Sivastaki askeri
birlikten ekindii iin kongreyi basamad)
3-Franszlarn Sivas igal edecei haberleri yayld. ( Mustafa Kemal byle bir eyin
mmkn olmayacan belirtti.)
4-lk anda Mustafa Kemal kongreye bakan seilmek istenmediyse de; uzun tartmalar
sonucunda Mustafa Kemal kongreye bakan seildi.
5- Delegelerin byk bir ounluu ABD mandasn savundu. Fakat Mustafa Kemal, ABD
mandasnn Trk milleti iin uygun olmadn delegelere anlatp kabul ettirince; ABD mandas da
kesin olarak reddedildi.( ABD Dou Anadoluda bir Ermeni devletinin kurulmasn istiyor; Osmanl
lkesinin paralanmasn ngryor; Trkiyenin mandaterliini ise istemiyordu.)
6-stanbul Hkmeti Mustafa Kemal ve kongreye katlanlar iin tutuklama karar kard.
Erzurum Kongresinin kararlar Sivas Kongresinin birinci maddesi olarak kabul edildii iin
Sivas Kongresi Erzurum Kongresine gre daha ksa srmtr.
Alnan Kararlar:
1-Osmanl hkmeti bir d bask karsnda vatann her hangi parasn terk ve ihmal etmek
zorunda kalrsa; halife ve saltanatn, vatan ve milletin korunmasn salayacak her trl tedbir
alnmtr.
2-tilaf devletlerinden haklarmza sayg gsteren hakl ve adaletli bir karara varmalarn
bekleriz
3-Mill cemiyetler Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti altnda toplanmtr.

41

a-Birlik salanmtr.
b-Cemiyetler blgesel olmaktan karak ulusallamtr.
c-Kuva-y Millye iin komuta birlii salanmtr.
d-Kurtulu Savann tek elden ynetilmesi kolaylamtr.
4-Mustafa Kemal bakanlnda tm yurdu temsil edecek ekilde 15 kiiden oluan temsil
heyeti kuruldu.
5-Ali Fuat Cebesoy bat cephesi Kuva-y Millye komutanlna tayin edildi.
a-Heyet-i Temsiliye ilk defa hkmet gibi yrtme yetkisi kulland.
b-Bat cephesinin oluturulmas iin ilk adm atld
6-rade-i Millye Gazetesinin karlmasna karar verildi.
7-Damat Ferit Paa hkmetinin i bandan uzaklatrlmasna kadar stanbul ile ilikilerin
kesildii bildirildi.
Bu karardan yaklak yirmi gn sonra Damat Ferit Paa hkmeti istifa ederek yerine Ali
Rza Paa hkmeti geldi. Bu durum Sivas Kongresinin olumlu bir sonucudur ve Mill Mcadelecilerin stanbul karsnda glendiini gsterir.
Kongrenin nemi:
1-Kongreler dnemi kapand
2-Misak- Mill esaslar belirlendi
3-Heyet-i Temsiliye btn vatan temsil eder hale geldi
4-Mill birlik ve beraberlik byk oranda saland
5-Ulusal rgtlenme tm vatan kapsad
6-Gcn halktan alan yeni bir otorite ortaya kt
7-Mustafa Kemal lider olarak benimsendi
8-Erzurum Kongresi kararlar ulus dzeyinde genelleti
9-Mondros Mtarekesi reddedildi
10-Sivas Kongresi milleti temsil eden tek kurul haline geldi
11-Tam bamszlk ve Mill egemenlik ilkeleri temel prensip olarak kabul edildi
12-Mandaclk kesin olarak reddedildi
13-Kuva-y Millye cepheleri arasnda kumanda birlii saland
Aklamalar:
1-Erzurum Kongresi; Dou Blgesinin, Osmanl Devleti tarafndan terk edilmek istenen
yerinde geici bir ynetim kurulacandan bahsederken; Sivas Kongresi bu karar btn yurdu
kapsayacak ekilde kabul etti.
2-Mustafa Kemal ve arkadalar 1 Mays 1919da idama mahkm edildi
3-zinsiz toplanmasndan; hakknda tutuklama karar olan Mustafa Kemali kendisine bakan
setiinden ve ald kararlardan dolay Sivas Kongresi de ihtilalci bir nitelik tar.

42

H-AMASYA GRMELER (20-22 EKM 1919)

Damat Ferit Paa 2 Ekim 1919da istifa edince, yeni hkmeti Ali Rza Paa kurumutur.
Mustafa Kemal, Ali Rza Paa hkmetini Damat Ferit Paa hkmetine nazaran daha lman
olduundan dolay destekledii gibi; lkedeki birliin salanp korunmas iin stanbul Hkmeti
ile iyi geinmeye almtr. Mustafa Kemal ile Ali Rza Paann karlkl grmeleri sonucunda
Amasyada, her iki tarafn uzlamas amacyla bir mlakat yaplmasna karar verildi. Amasya
Grmelerine stanbul Hkmeti adna Bahriye Nazr Salih Paa katld. Mill mcadele hareketi
adna Mustafa Kemal ve arkadalar katld.
Alnan Kararlar:
1-Hibir vilayet terk edilmeyecek, himaye kabul edilmeyecektir. Btnlk ve istiklal
korunacaktr.
2-Aznlklara siyasi hkimiyetimizi zedeleyici ve sosyal dengemizi bozucu ayrcalklar
verilmeyecektir.
3-Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, stanbul Hkmeti tarafndan tannacaktr.
4-Meclis-i Mebusan toplanmaldr.
5-Meclis-i Mebusan, stanbul dnda toplanmaldr. (Meclisin, stanbulda toplanmas
halinde, mili mcadele ruhunu yanstamayaca ve rahat alamayaca dnlmtr.)
6-Sivas Kongresi kararlar meclis tarafndan onaylanmaldr.
7-Yaplacak antlamalar iin Heyet-i Temsiliyenin onay alnmaldr.
8-Seimler serbest yaplmaldr.
nemi:
1-Mill mcadele, Heyet-i Temsiliye ve Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti,
stanbul Hkmeti tarafndan hukuken tannd
2-Temsil Heyeti ile stanbul arasndaki ilikiler yumuad
3-stanbul Anadoluya bal olmaya balad.
4-tilaf Devletleri Anadolu hareketini stanbul vastasyla kontrol altna alamayacaklarn
anlamtr.
5-Meclis-i Mebusann toplanmas kararlatrlmtr.
Aklamalar:
1-Grmelerde egemenlikten deil; bamszlktan bahsedilmitir.
2-Meclisin stanbul dnda toplanmas meselesinde anlamaya varlamad
3-Salih Paa kararlarn tamamn kendisinin kabul etmesinin bir anlam ifade etmediini;
kararlarn hkmet tarafndan kabul edilmesinin nemli olduunu; kararlarn hkmet tarafndan
kabul edilmesi iin elinden geleni yapacan; bu konuda baarl olamad takdirde istifa edeceini

43

aklad. Hkmet, sadece Meclis-i Mebusann almas kararn tam olarak onaylad. Salih Paa
ise istifa etmedi.
HEYET- TEMSLYENN ANKARAYA GELMES (27 ARALIK 1919)
Sebepleri:
1-Ankarann gvenli olmas
2-Meclis-i Mebusan almalarnn yakndan izlenmek istenmesi
3-Ankarann bat cephesine yakn olmas
4-Ankarann iletiim ve ulam ynnden uygun olmas.
Meclis-i Mebusan in Seimlerin Yaplmas
gal gleri, seimleri saltanat yanllarnn kazanacan dndnden seimlere pek
mdahale etmediler. Fakat Kasm 1919da yaplan seimlerden Mill Mcadele taraftarlarnn
ounluk olarak kmas igalcilerin Anadolu hareketini hl anlayamadn gsterdi. galciler
padiahn kontrolnde toplanacak olan bir meclisten kendi aleyhlerine bir kararn kmayacan
zannettiklerinden dolay meclisin almasn da karmadlar. Meclisin Misak- Mill kararlarn
almas ise igalcilerin Anadolu hareketini anlayamadn bir defa daha gstermektedir.
MECLS- MEBUSANIN AILMASI

(12 OCAK 1920)

Padiah meclisin stanbul dnda toplanmasn, meclisin kendi kontrolnden kma

olaslndan dolay uygun grmyordu. Meclisin stanbul dnda toplanmasnn anayasaya uygun
olmay ise padiaha bu konuda dayanak salamaktayd.
Mustafa Kemal ise igal altndaki stanbulda, padiah bakanlnda toplanacak olan bir
mecliste Mill Mcadele adna salkl kararlarn kmayacan tahmin ediyor ve meclisin
Anadoluda toplanmasn istiyordu. Mustafa Kemal meclisten salkl kararlar kt takdirde Mill
Mcadelenin merulaacana inanyordu. Fakat her eye ramen bu meclisin kurtuluu
gerekletiremeyeceini dnyor ve bu durumu milletin de grmesini istiyordu. Bu adan
meclisin stanbulda toplanmas ve Misak- Mill kararlarndan dolay stanbulun igal edilerek
meclisin datlmas dolayl ynlerden de olsa olumlu oldu.
Erzurum mebusu seilen Mustafa Kemal gvenlik meselesinden dolay stanbulda toplanan
meclise katlmad.
Mustafa Kemalin stanbula Gnderdii Mebus Arkadalarndan stekleri:
1-Mecliste Mill Mcadelecilerin birlikte hareket etmesini salayacak olan bir Mdafaa-i Hukuk
grubu olumas
Mecliste mdafaa-i hukuk grubu baz mebuslarn ekimser davranmasndan dolay kurulamayp;
bu grubun yerine iinde saltanat yanllarnn da olduu ve Misak- Millyi ilan edecek olan Felah-
Vatan grubu kuruldu.
2-Sivas Kongresi kararlar mecliste onaylanmas

44

Meclis Sivas Kongresinin bamszlkla ilgili kararlarn onaylad( Misak- Mill). Fakat
padiah kontrolndeki mecliste Sivas Kongresinin Mill egemenlikle ilgili maddeleri tartma
konusu dahi yaplamad.
3-Mustafa Kemal meclise bakan seilmesi
a-Mustafa Kemal igalcilere ve stanbul otoritesine Mill hareketin gcn gstermek
istiyordu.
b-Meclis datld takdirde, meclis bakan sfatyla, meclisi Anadoluda toplamay
amalyordu.
c-Mustafa Kemal meclise bakan seilmemitir.
MSAK-I MLL--PEYMAN-I MLL [ MLL ANT] (28 OCAK 1920)
1-Mill snrlar iinde vatan bir btndr blnemez.
Bu madde Erzurum ve Sivas Kongresinin de ilk maddesidir.
lkeyi blmek isteyenlere kar bir tepkidir.
Kurtarlacak vatann snrlar belli olmutur.
2- gal altndaki Arap topraklarnn gelecei blge halknn verecei oylara gre belirlenecektir.
3-Kars, Ardahan ve Batumun geleceinin belirlenmesi iin halk oylamas yaplacaktr.
4-Bat Trakyann geleceinin belirlenmesi iin halk oylamas yaplacaktr.
5-stanbul ve Marmara Denizi her trl tehlikeden uzak tutulursa; Boazlarn dnya ticaret ve ulamna almas mmkndr.
6-Aznlk haklar komu lkelerde Mslman aznla verilen haklar kadar olacaktr.
7-Siyasi, iktisadi ve hukuki gelimemizi engelleyen snrlamalar (kapitlasyonlar) kabul edilemez.
Misak- Millnin nemi:
1-Mill mcadelenin hedefi kesin olarak belli oldu
2-Mill snrlar meclis onayndan geti
3-Millyetilik anlaynn yerletii grld
4-Meclis, kapitlasyonlara ilk ciddi tepkiyi gsterdi.
5-Mill Mcadele iin meclisin destei alnd
6-Kurtarlacak vatan belli oldu
7-Trk halknn temel haklar dile getirildi.
8-Ulusal devlet anlay kabul edildi
9-Alnan kararlar Turancln benimsenmediini gsterdi
10-mmetiliin yerini ulusuluk ald
11-Mustafa Kemalin askerlik haklar iade edildi
12-Misak- Millyi fkeyle karlayan tilaf Devletleri, stanbulu resmen igal etti.
13-Tam bamszlk ilkesi benimsendi

45

Aklamalar:
1-Misak- Millde hedefler belirlendii halde; hedeflere gidilecek yolun belirtilmemesi
Mustafa Kemale hareket serbestlii verdi.
2-Misak- Mill kararlar Wilson Prensipleri ile elimez.
3-Misak- Millde Osmanl borlarnn denmesine de deinilmitir.
4-Ulusal egemenlikten bahsedilmedi
5-Misak- Mill Lozan Konferansnda btn dnyaca kabul edildi.
6-Snrlarn belirlenmesinde Mondros Mtarekesinin imzaland anda igal edilmeyen
yerler ve Trklerin ounlukta olduu blgeler l alnd.
7-Misak- Mill ilk defa Londra Konferansnda dnyaya duyuruldu.
STANBULUN RESMEN GAL (16 MART 1920)
Sebepleri:
1-Meclis-i Mebusann Misak- Millyi kabul etmesi
2-Mustafa Kemalin otoritesini krmak
3-Mill Mcadeleyi Trk halknn gznde kt gstermek
4-Panislamist eilimlerin ve giderek glenen Bolevik yaylmacln ngilterenin blgesel
karlarn tehdit edecek duruma gelmesi
Sonular:
1-Son Osmanl Mebusan Meclisi datld
2-Damat Ferit Paa tekrar hkmet bakan oldu
3-stanbuldaki Trkler de kurtulu adna stanbulda mit kalmadn grnce Anadoluya geti
4-Damat Ferit Paann tekrar ynetime getirilmesi halk stanbul Hkmetinden souttu
5-TBMMnin alna zemin hazrland
6-Padiah tutuklu duruma dtnden dolay; Mustafa Kemale padiah adna sz syleme imkn
dodu
7-Trk halk nezdinde ngilizlerin, btn planlar ortaya kt.
8-ngilizler, Osmanl Meclisine saldrmakla Mill iradeye ve demokrasiye kar olan
saygszlklarn gsterdiler
9-Baz mebuslar srgn edildi, baz mebuslar tutukland; bazlar ise Anadoluya kat.
10-stanbuldan Anadoluya g balad
11-Mustafa Kemalin meclisin stanbulda toplanmamasna dair yapt itirazlarn hakll ortaya
kt.
galciler halkn kendilerine kar tepkisini nlemek ve igalden Mill Mcadelecileri sorumlu
tutmak iin u genelgeyi yaynladlar:
1-gal geicidir

46

2-Saltanatn devamn ve glenmesini istemekteyiz

3-Anadoluda igal devletlerinin isteklerine muhalefet edildii takdirde; stanbul da Trklerin
elinden alnacaktr.
4-stanbuldan verilecek emirlere uyulmaldr.
Mustafa Kemalin gale Tepkisi:
1-galciler knand
2-stanbul ile ilikiler kesildi
3-Anadoludaki baz igalci subaylar, Maltaya srgn edilen Trk mebuslarna karlk tutukland
4-Osmanl Devletinin Anadoludaki gelir kaynaklarna el kondu
5-galcilerin sevkiyat yaptklar Ulukla-Geyve Demiryolu ilemez hale getirildi.
Ek Bilgi: stanbulun igal edildiini Anadoluya Telgraf Hamdi Bey haber vermitir.

TBMMNN AILMASI (23 NSAN 1920)

TBMMnin Al Amalar:
1-Mill iradeyi egemen klmak
2-Ulusal gleri bir arada tutmak
3-Bamszl salamak
4-Bamszl ve egemenlii salayacak otorite ve gc oluturmak
TBMMye ncelikle, igal dolaysyla stanbuldan kap gelen mebuslar kabul edilmi,
grmeler kald yerden balatlarak, Ankaradaki Meclis, Meclis-i Mebusann devam gibi
gsterilmitir.
Mustafa Kemalin Meclisin alma artlarn Belirlemek in Meclise Sunduu neri:
1-TBMMnin stnde hi bir g yoktur.
TBMM btn glerin zerinde kabul edilmitir.
2-Hkmet kurmak gereklidir.
Bu madde meclisin kuruculuk ynn gsterir
3-Geici olduu bildirilerek bir hkmet bakan tanmak; ya da padiah vekili karmak doru
deildir.
Bu madde alan meclisin daimi olduunu vurgulamaktadr.
4-Mecliste younlaan ulusal iradenin yurdun aln yazsna dorudan doruya el koymasn
kabul etmek temel ilkedir.
5-Yasama ve yrtme TBMMye aittir.
- 18 Eyll 1920de kurulan stiklal Mahkemelerinin yeleri de milletvekillerinden
olutuundan dolay yarg da meclisin eline gemitir.
- Yasama, yrtme ve yargnn mecliste toplanmasna gler birlii ilkesi denilir.

47

- Gler birlii ilkesi olaan st durumdan dolay kabul edilmitir. Hzl karar alnp; alnan
kararlarn hzl uygulanmas amalanmtr.
- Gler birlii ilkesi demokrasiye uygun deildir. Demokrasiye uygun olan kuvvetler
ayrl ilkesi 1961 Anayasas ile kabul edilmitir.
6-Meclisten seilecek bir kurul meclis adna hkmet ilerine bakar. Oluturulan bu kurul yani
cra Vekilleri Heyetinin bakan meclisin de bakandr.
-

Kurulan bu sisteme meclis hkmeti sistemi denilir. Bu sistemde bakanlar meclisten tek
tek seilir.

-Meclis hkmeti sisteminde hkmet yeleri meclisten tek tek seildiinden dolay
hkmetin kurulmas gecikir; dolaysyla da yrtme olumsuz etkilenirdi.
-Meclis hkmeti sistemi Cumhuriyet ilan edilene kadar devam etmitir.
-Saltanat devam ettiinden dolay devlet bakanl kurumu oluturulamamtr. Meclis
bakanl ile hkmet bakanl ayn kiide toplanmtr.
7-Padiah ve halife bask ve zordan kurtulduu zaman, meclisin dzenleyecei yasal ilkeler
dorultusunda yerini alr.
-Birlie ihtiya duyulan bu dnemde padiahlk ve halifelik kurumunun aka karsna
geilmemitir.
-Bu madde ileride saltanat ve halifeliin kaldrlabileceini gstermektedir. nk padiah
ve halifenin durumunu meclisin belirleyecei dile getirilmitir.
!! Bu nerge Tekilat- Esasiye Kanunu kabul edilene kadar meclisin alma artlarn
belirlemitir.
TBMMnin Almasnn nemi:
1-Mill egemenlik ilkesi kurumlat
2-Halk, ulusu ve demokratik bir Trk devleti olutu
3-Temsil Heyetinin grevi sona erdi
4-Ulusal rgtlenme tamamland
TBMMnin zellikleri:

1-htilalcidir: stanbuldaki otoriteye ramen meclis alm, yeni bir devlet oluturulup; Hyanet-i
Vataniye gibi kanunlar karlmtr.
2-Kurucudur: Yeni bir hkmet ve yeni bir devlet ortaya karlm; bir devlet iin gerekli olan kanunlar ve anayasa hazrlanmtr.
3-Halk, demokratik ve ulusudur.
4-Mill egemenlik ilkesi temel ilkedir.
5-Gler birlii ilkesi kabul edilmitir
6-stiklal mahkemelerini kurmakla yarg gcn ortaya koymutur.
7-Kurtarc bir meclistir.

48

8-Meclis hkmeti sistemi kabul edilmitir.

9-lk meclisteki vekiller arasnda fikir birlii yoktur. Misak- Mill (bamszlk) birletikleri tek
fikirdir. Meclisin bu zelliinden dolay da bu meclis inklaplar yapmaya uygun deildir.
10-D politikada ilk temas Rusya ile kurdu ve ilk elisini Rusyaya gnderdi.
11-30 Nisan 1920de varln dnya devletlerine duyurdu.
TBMMnin Otoritesini Artrma almalar:
1-stanbul Hkmetinin almalar yok sayld
2-Otoriteyi artrc tedbirler alnd
3-Hyanet-i Vataniye Kanunu karld
4-stiklal Mahkemeleri kuruldu
5-syanlar bastrld
6-Anayasa ilan edildi
TBMMnin Birlii Salama ve Devam Ettirme almalar:
1-Yaplacak idari, siyasi vb. deiimler sava sonrasna brakld
2-Meclis-i Mebusann yeleri TBMMye kabul edildi
3-Kurulan devletin ynetim eklinin cumhuriyet olduu ifade edilmedi
4-Gler birlii ilkesi kabul edildi
5-Padiah ve halifeye kar, sava bitene kadar aka tavr taknlmad
I. Meclis 23 Nisan 1920 ile 1 Nisan 1923 tarihleri arasnda almtr. 11 Austos 1923de
ise II. Meclis almalarna balamtr.
I. Meclisin Yenilenme Nedenleri:
1-Devlet sisteminin gelitirilmesi ve bartan sonra izlenecek olan politikalarn belirlenmesi
konusunda milletvekillerinin anlamazla dmesi.
2-tilaf Devletlerinin Lozan grmelerini keserek Trkiyedeki tartmal ortamdan
yararlanmak istemesi
3-Meclisin sava dneminde ypranm olmas
4-Meclisin inklaplar yapmaya uygun olmay
SYANLAR
Sebepleri:
1-galcilerin igallerini yerletirmek, kolaylatrmak istemesi
2-Osmanl ynetiminin Mustafa Kemal ve arkadalarn etkisiz duruma getirmek istemesi
3-TBMMnin halktan yeni fedakrlklar istemesi
4-tilaf devletlerinin Mill Mcadeleyi i karklklarla ypratmak istemesi
5-Osmanl ordusunun terhis edilmi olmasndan dolay oluan asayisizlik
6-Baz Kuva-y Millyecilerin ve Mill Mcadelecilerin tutarsz davranlar

49

7-Mill mcadele politikasnn baz kar evrelerini rahatsz etmesi

8-Aznlklarn emelleri
9-Baz Kuva-y Millyecilerin dzenli ordunun emrine girmek istemeyii
A-stanbul Hkmeti Tarafndan Desteklenen syanlar
1-Ahmet Anzavur syan:
1-ngilizlerin, Mill Mcadelecileri anakkale Boaz evresine yanatrmak istemeyii
2-stanbul ynetiminin Mill Mcadeleden duyduu tedirginlik
zellikleri:
1-syan Marmarann gneyinde Susurluk civarnda kmtr.
2-Mill mcadelecilere kar blgedeki halk kkrtld
3-syan TBMM almadan nce balad
4-Saltanat yanls bir isyandr
5-syan nce Ethem Bey tarafndan bastrldysa da; Ahmet Anzavur tekrar isyan kard. Bu
isyan ise Ali Fuat Cebesoy 20 Mays 1920de kesin olarak bastrd.
2-Kuva-y nzibatiye (Halifelik Ordusu) syan
Sebepleri:
1-ngilizlerin, Mill Mcadelecileri Boazlar evresine yanatrmak istememesi
2-stanbul ynetiminin duyduu tedirginlikler
Halifelik ordusu denilen isyanc birliini Sleyman efik ngilizlerin istek ve destei ile
hazrlad. Birliin oluturulmasnda genellikle Enver Paann ordudan tasfiye ettii eski subaylar
kullanld.
zellikleri:
1-syan Adapazar civarnda balad
2- Ethem Bey ve Refet Bele tarafndan bastrld
3-syann bastrlmas sonucunda Kuva-y nzibatiye birliinin ou Mill Mcadele
saflarna geti
Ahmet Anzavur ve Kuva-y nzibatiye syanlarnn baarsz olmas ngilizlere; stanbul
Hkmetinin baarsz olduunu gsterdi ki bundan sonra ngilizler direkt kendileri isyanlar
desteklemeye baladlar.
!! 28 Nisan 1920de Anadoluda, padiah adna, asayi salamak iin Anadolu Fevkalade
Mfettilii kuruldu.
B-stanbul Ynetimi ile galcilerin Dzenlettirdii syanlar
1-Bozkr-Zeynelabidin syan
Mill mcadeleye kar kan ilk isyandr

50

Padiah taraftar bir isyandr

Konya havalisinde kmtr.
2-Bolu-Dzce Ayaklanmas:
12 Nisan 1920de balad
Ethem Bey tarafndan bastrld
3-apanoullar syan
1-Yozgat, orum ve Tokat havalisinde etkili oldu
2-Blgedeki halk kullanlmak istendi
3- Ethem Bey tarafndan bastrld
4-Deliba Mehmet-Konya syan
1-Halifelik taraftar bir isyandr
2-Konya ve Ispartada etkili oldu
3-syann karlmasnda ngiliz, Fransz, talyan ve Yunanllar etkili oldu
4-Mill kuvvetler karsnda tutunamayan Deliba Mehmet nce Franszlara sonra Yunanllara
snmtr.
5- opur Musa syan:
1-syan Afyonda kt
2-syann kmasnda Yunanllarn kkrtmalar da etkili oldu
3-syan Refet Bele tarafndan bastrld
Dier syanlar
6- Cemil eto syan (17 Haziran 1920):
7- Mill Aireti syan (8 Haziran 1920):
8- Kogiri syan:
9- Ali Bat syan
C-Kuva-y Millyecilerin kard syanlar
Demirci Mehmet Efe syan:
1-Yunanllara kar baarl mcadeleler vermi olan Mehmet Efe, dzenli ordu kurulurken ilk
gnlerde dzenli ordunun emrine girmek istemedi
2-Demirci Mehmet Efe ikna edildi ve efeleriyle birlikte dzenli ordunun emrine alnd.
Ethem Bey syan:
1-Yunanllara kar baarl mcadeleler veren ve isyanlarn bastrlmasnda byk katklar
olan Ethem Bey dzenli ordunun emrine girmeyerek isyan etmitir.
2- Ethem Bey dzenli orduya kar girdii mcadelede baarl olamaynca; 5 Ocak 1921de
Yunanllara snm; kendisine bal birlikler ise 20 Ocak 1921de dzenli ordunun emrine
girmitir.

51

D-Aznlklarn kard syanlar

Sebepleri:
1-Osmanl Devletinden toprak koparma dncesi
2-Emellerinin olduu blgelerde ounluk olma dncesi ile Trk milletini yldrarak,
blgeden karma
3-lerini kolaylatrma dncesi ile igallere zemin hazrlama
4-gal devletlerinin kkrtmalar
Ermeni isyanlar Gmr ve Ankara Antlamalar ile bitirilirken; Karadenizdeki Rum
isyanlar ubat 1923e kadar devam etti.
TBMMnin syanlara Kar Ald nlemler:
1-stanbul ile ilikiler kesildi
2-stanbul Hkmetinin icraatlar yok sayld
3-stanbulun halk Mill Mcadelecilere kar kkrtmak iin yaynlad fetvalara kar;
Ankara mfts Rfat Breki fetva yaynlad
4-Damat Ferit Paa vatan haini kabul edildi
5-29 Nisan 1920 Hyanet-i Vataniye Kanunu karld
6-18 Eyll 1920de stiklal Mahkemeleri kuruldu
7-syanlara kar Kuva-y Millye, merkez ordusu ve dzenli ordu kullanld
syanlarn Sonular:
1-Anadolu daha fazla igal altnda kald
2-Mill mcadelenin baarya ulamas gecikti
3-Yunanllar Anadoluda daha fazla ilerledi
4-Karde kan aktld
5-Anadolu birlii zedelendi
6-Ekonomik zayiatlar oldu
7-syanlar bastran TBMMnin otoritesi artt
Aklamalar:
1-syanlar kkrtan ve karanlar kutsal deerleri kullandlar
2-Padiaha ballk, Mill Mcadeleyi halka kt gsterdi
3-Asker kaaklarnn bir ksm isyanlarn insan gcn oluturdu
4-Yunan ordusu dah baz dnemlerde halifelik ordusu olarak tantld
5-syanlarn bastrlmasnda TBMMnin gler birlii ilkesi etkili oldu
6-TBMMye kar karlan isyanlarda stanbul ynetimi Mill Egemenlii; galciler Mill
Bamszl hedef almtr.
7-19 Mays 1919da balayan isyanlar 1921 yl sonlarna kadar devam etti.

52

SEVR ANTLAMASI (10 AUSTOS 1920)

Antlamann Ge mzalanmasnn Sebepleri:
1-Mondros Mtarekesinin kalc hkmler iermesi.
2-Osmanl Devletini paylamak isteyen devletlerin kar atmasna girmesi
3-galcilerin i isyanlar ve Yunan igalinin sonucunu beklemesi
4-Kurtulu Savann balam olmas
5-Yunanllarn zmiri igal etmesinin paylam planlarn deitirmesi
tilaf devletlerine gre Osmanl ile imzalanacak olan antlama Trk halkn ksmen
rahatlatr ve Mustafa Kemalden koparrd.
Yunan gleri 22 Haziran 1920de, imzalanacak olan antlamann kabulne zemin
hazrlamak iin, Milne Hattn aarak; Bursa-Uak izgisinde harekete geti. Yunanllar 20
Temmuz 1920de Dou Trakyay igal ettiler. (3 Kasm 1919da ngilizler tarafndan Yunanllarn
gvenliinin salanmas ve Yunan igalinin yerlemesi iin, zmir, Aydn, Manisann bir ksm,
Soma ve Ayvalkn bir ksmn Yunan igali altnda brakacak ekilde izilen ve Yunanllarn ve
Kuva-y Millyenin karlkl olarak gemesi yasaklanan hatta Milne Hatt denilir.)
Bu gelimeler zerine Saltanat uras meseleyi grmek zere 22 Temmuz 1920de
topland. Yaplan urada Rza Paa hari tm yeler Sevr Antlamasnn imzalanmas ynnde
karar bildirdi. Saltanat urasnn Sevr Antlamasn imzalamak istemesinde Bursa ve Dou
Trakyann igal edilmesi etkili oldu.
Antlamann maddelerini hafifletmek iin Damat Ferit Paa Fransadaki Sevr kasabasna
gittiyse de etkili olamad.
Sevr Antlamasn imzalamak iin Rza Tevfik, Reat Halis ve Hadi Paadan oluan grup
Fransaya gnderildi.
galci devletler Sevr Antlamasnn imzalanmas ile ark Meselesinin hallolacana
inanyordu.
TBMM, Sevr Antlamasn tanmad gibi; 19 Austos 1920de ald kararla, antlamay
imzalayanlar vatan haini kabul etti. Trk milletinin bu antlamaya cevab ise Kurtulu Sava oldu.
Halk bu durum karsnda Mill Mcadelenin gereini daha iyi anlad.
Padiah Sevr Antlamasnn imzalanmasn kabul etmekle hukuka ve Mill iradeye aykr
davranmtr. nk Kanun- Esasiye gre bir antlamann imzalanabilmesi iin Meclis-i
Mebusann onaynn alnmas gerekir. Sevr Antlamas bu ynyle hukuka aykr olduu gibi;
Meclis-i Mebusann ald Misak- Mill kararlar ile elitii iin Mill iradeye de aykrdr.
Trklerin ounlukta olduu Anadoluyu bld iin evrensel beyannamelere de aykrdr.
(Fransz htilalinin yayd fikirler ve Wilson Prensipleri)

53

Sevr Antlamasnn erii:

1-Osmanl lkesi; Giresun, Ordu, Samsun, Tokat, orum, Amasya, Sinop, Kastamonu,
ankr, Ankara, Eskiehir, Bolu, Zonguldak, Bilecik, stanbul ve Kayserinin dousu ile snrl
kalyordu.
2- Boazlar her zaman btn devletlerin gemilerine ak tutulacak; Trklerin hi bir etkisinin
bulunmad, kendine has polis gc, btesi ve bayra olan bir komisyon tarafndan ynetilecek.
(lk defa Boazlarn ynetimi iin komisyon kurulmas karar verilmitir. Bu madde stanbulun
gvenliini tehlikeye dryordu.
3-Midye-Byk ekmece hattnn bats ve zmir dhil Bat Anadolu Yunanistana verilecek
4-Dou Anadoluda snrlar Wilson tarafndan izilecek ve Karadeniz ile Akdenize k
olan bir Ermeni devleti kurulacaktr.
5-Dou Anadoluda bir Krt devleti kurulacaktr.
6-Antalya ve Konya havalisi Bat Anadolunun ilerine kadar talyanlara verilecektir.
7-Mardin, Urfa, Antep, Adana, Malatya ve Sivas dolaylarn birletiren blge ve Suriye
Fransaya verilecektir.
8-Hicaz hari olmak zere Arabistan ve Musul ngiltereye verilecektir.
9-Rodos ve On ki Ada talyaya; Ege Adalar Yunanistana verilecektir.
10- Brest Litovsk Antlamas tannmayacaktr.
11-Osmanl ordusunun mevcudu 50.700 gemeyecek; askerlik mecburi olmaktan
karlacak, deniz gc 13 ufak gemiyi gemeyecek, orduda tank, ar makineli tfek, top ve uak
bulunmayacaktr.
12-Osmanl maliyesini igalcilerin oluturaca bir komisyon dzenleyecektir.
13-Kapitlasyonlar geniletilerek btn devletlere verilecektir.
14-Aznlk haklar artrlacak; aznlk haklarnn garantisi iin bir komisyon kurulacaktr.
15-Osmanl sava tazminat deyecektir.
Antlamann nemi:
1-Osmanl Devleti smrge durumuna getirildi
2-galciler ark meselesini hallettiklerine inand
3-Halkn direnme gc kamland
4-Trk milleti stanbul ynetimine ve ngilizlerle gvenilemeyeceini bir defa daha anlad.
5-Aznlklar emellerine ulatn zannetti.
Aklamalar:
1-Osmanl ynetimine gre Sevr Antlamas tamamen yok olmaktan daha iyiydi
2-Bu antlama Ayastefanos Antlamas gibi geersiz ve uygulanmayan bir antlamadr.

54

DZENL ORDUNUN KURULMASI

zmirin igalinden sonra Kuva-y Millye birlikleri Ayvalk, Bergama, Soma, Akhisar,
Salihli, Nazilli ve Aydnda Yunanllara kar baarl mcadeleler vermitir.
Kuva-y Millye dman oylayabiliyor fakat dman yurttan atacak ekilde kar taarruza
geemiyordu. Bu durumu bilen Mustafa Kemal, dzenli ordunun kurulmasnn art olduuna
inanyor; fakat bu dncesini meclise kabul ettiremiyordu.
22 Haziran 1920de balayan Yunan Taarruzu Gediz muharebelerinde Kuva-y Millyenin
malubiyetine sebep oldu. Kuva-y Millyenin komutan olan Ali Fuat Cebesoy malubiyete Kuvay Millyenin disiplinsizlik ve dzensizliini sebep gsterirken; Kuva-y Millyeciler malubiyetin
sebebi olarak Ali Fuat Cebesoyun baarszln ileri sryorlard. Gediz Muharebeleri, Mustafa
Kemalin dzenli ordu konusundaki dncelerini hakl karm ve bunun zerine 8 Kasm
1920de yaplan meclis toplants sonucunda Ali Fuat Cebesoyun Moskova bykeliliine tayin
edilmesine ve dzenli ordunun kurulmasna karar verilmitir.
Bat Cephesinde dzenli orduyu kurmakla smet nn grevlendirildi. Cephenin gneyi ise
Refet Belenin komutasna verildi.
!! 27 Aralk 1920de Kuva-y Seyyarenin, kaldrlarak dzenli orduya katlmas
kararlatrld
Dzenli Ordunun Kurulma Sebepleri:
1-Halk ile Kuva-y Millye birliklerinin kar karya gelmeye balamas
2-Yunan ilerleyiinin durdurulamay
3-Kuva-y Millyenin merkezi otoriteden yoksun oluu
4-Kuva-y Millyenin blgesel amal olmas
Dzenli Ordunun zellikleri:
1-Kurtulu Savanda sadece Yunanllara kar savat
2-TBMMye kar oluan baz isyanlar bastrd
3-Teklif-i Millye Emirlerinin uygulanmas sonucunda taarruz gcne ulat
4-I. nn Muharebesi ilk sava ve ilk baarsdr.
5-Eskiehir-Ktahya Muharebeleri tek baarszldr.

55

KURTULU SAVAI
A-GR:
1-Halk kongreler yolu ile rgtlenip birletirilmitir.
2-Gneyde Fransz ve Ermenilere kar Kuva-y Millye; Dou Anadoluda Ermenilere
kardan kalan XV. Kolordu; Bat Anadoluda Yunanllara kar TBMMnin kurduu dzenli ordu
kullanlmtr.
3-Ordu taarruz gcne ulaana kadar Yunanllara kar bat cephesinde savunmada
kalnmtr.
4-Kurtulu Savanda bamszlk ve egemenlik birlikte yrtlmtr.
5-Kurtulu Sava, Trk milletinin I. Dnya savann sonularna bir tepkisidir.
6-Mondros Mtarekesinin Osmanl devletini etkisiz duruma getirmesi, kurtulu mcadelesini
halkn yapmasna sebep olmutur.
7-Kurtulu sava iin ilk admlar Mill cemiyetler atm, kurtuluu TBMM tamamlamtr.
8-talyan ve ngilizlerle askeri mcadele olmamasna ramen; en fazla diplomatik mcadele
ngilizlerle olmutur.
9-TBMMde ilk bunalm ordu, ikinci bunalm ise hkmet meselesinden dolay kmtr.

CEPHELER
A-DOU CEPHES
Ermeni Sorunu:
Ermeniler Osmanl lkesinde rahat bir ekilde yayordu. Osmanl Devletinde bakanlk ve
yarglk yapan Ermeniler dahi vard. Van, Bitlis, Diyarbakr, Tokat ve stanbul youn olarak
yerletikleri yerlerdi. Osmanl lkesinin her yerine istedikleri gibi yaylmlard.
Fatih zamannda stanbulda Ermeni patrikhanesi kurulmutur. Tanzimat Dneminde
Franszlar Katoliklerin; ngilizler Protestanlarn koruyuculuunu yaparken; Ruslar da Ortodokslarn
ve Ermenilerin koruyuculuunu yapyordu.
Osmanl Devleti, Ermenilere devlete ballklarndan dolay millet-i sadka diyordu. XIX.
yzylda birok ayaklanma olurken; Ermeniler bu ayaklanmalardan pek etkilenmemitir. Dou
Anadoluda karklklar kararak, bu blgeden gneye inmeyi planlayan Rusya, Ayastefanos
Antlamasndan itibaren Ermeni meselesini gndeme getirmitir. Dou Anadoluda bir Ermeni
Devleti kurdurarak Rusyann gneye inmesini nlemek isteyen ngiltere ise Berlin Konferansnda
Ermeni meselesini gndeme getirdi. Yani Ermeni meselesi ngiltere ile Rusyann kkrtmalar
sonucu ortaya kmtr.

56

Rusya ve ngilterenin kkrtmalar sonucunda XIX. yzyln sonlarnda Ermeniler arasnda

da millyetilik almalar grlmeye balad. Ermeniler tekilatlanmak iin Hnak (1887) ve
Tanak-styun(1890) cemiyetlerini kurdular.
Osmanl lkesinde en son isyan eden aznlk olan ve hi bir blgede yeterli ounluu
olmayan Ermenilerin, Osmanl lkesinde isyanlar kararak baarya ulamalar mmkn deildi.
Ermeniler XX. yzyln balarnda Osmanl Bankasn bastlar, 1904de Sason isyann;
1914de Zeytun syann kardlar. II. Abdlhamite suikast dzenlediler.
I. Dnya Sava esnasnda Ruslar tarafndan kullanlan Ermeniler yllarca birlikte
yaadklar Trklere saldrmaktan ekinmediler. Osmanl Devleti Dou Anadoluda Trklerle
Ermeniler arasnda olaylarn kmamas iin Ermenileri 14 Mays 1915de kard tehcir kanunu
ile Suriye blgesine g ettirdi.
Brest Litovsk Antlamas ile Rusya I. Dnya Savandan ekilince; ngilizler Batum petrol
blgesinde etkili olabilmek ve Osmanl ile Rusya arasnda tampon blge oluturmak iin Gmr
civarnda Ermenilere devlet kurdurdu. (28 Mays 1918)
Paris Konferansnda, Dou Anadoluda, Ermeni devletinin kurulmas kabul edildi. Mondros
Mtarekesinin ngilizce metninde Dou illerine Ermeni vilayetleri denmesi de ngilizlerin
Ermenilerle ilgili dncesini, daha Paris Konferansndan nce ortaya koyuyordu.
Dou Anadoluda kurulacak olan Ermeni devletinin mandaterlii Paris Konferans esnasnda
ABDye verilmitir. ABD, Ermeni mandaterliinden Aralk 1919da oluturulan Harbord Raporu
sonucunda vazgemitir. Bu rapor Ermenilerin Dou Anadoluda aznlkta olduunu, Trklerin
mcadeleye hazr olduunu ve ABD iin Dou Anadoluya ynelik olarak alnacak bir
mandaterliin zararl olaca belirtiyordu.
Dou Anadoludaki Ermeni olaylarndan dolay Kazm Karabekir komutan olduu XV.
kolorduyu datmamt. Bu kolordunun varl Ermeniler iin ksmen de olsa caydrc bir unsurdu.
Blge Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin almalar sonucu rgtlenmiti.
9 Haziran 1920de Kazm Karabekirin, TBMM tarafndan, Dou Cephesi Komutanlna
atanmas sonucunda devletin ilk cephesi olumu oldu.
28 Ekim 1920de harekete geen Trk ordusu karsnda tutunamayacan anlayan
Ermeniler bar isteyince, 3 Aralk 1920de Kazm Karabekir, TBMM adna Ermenilerle Gmr
Antlamasn imzalad.
!! 5 Aralk 1920de Ermenistan Sovyet Rusya ynetimine girdii iin Gmr Antlamas
Ermeni meclisinden geememitir.
GMR ANTLAMASI (3 ARALIK 1920)
1-Ermeniler Kars, Gmr ve Sarkam terk edecek
2-Aras Nehri ile ldr Gl aras Trk-Ermeni snr olacak
3-Ermeniler TBMM aleyhine olan antlamalar tanmayacaktr.

57

4-G ettirilmi olan Ermeniler alt ay iinde Trkiyeye geri dnebilecektir.

Ermeniler Kars civarndan ekilince; Trkiye, Devleti Grcler ile snr komusu oldu.
Ardahann bir ksm, Artvin ve Batum Grclerin elindeydi. TBMMnin verdii ltimatom
sonucunda 23 ubat 1921de Grcler Artvin, Ardahan ve Batumu terk etti. (Batum Antlamas)
Gmr Antlamasnn nemi:
1-Mondros Mtarekesi ile belirlenen snrlar ilk defa almtr.
2-TBMMnin ilk askeri ve siyasi baars grld
3-Ermenistan TBMMyi antlama imzalayarak tanyan ilk devlet oldu
4-Misak- Mill ynnde ilk adm atld
5-Sevr Antlamasna ilk darbe vuruldu
6-Dou snrnn belirlenmesi ynnde ilk adm atld
7-Doudaki gleri batya kaydrma imkn olutu
B-GNEY CEPHES
Mondros Mtarekesinden sonra ngilizler 9 Kasm 1918de skenderunu, 17 Aralk
1918de Antepi, 22 ubat 1919da Mara ve 24 Mart 1919da Urfay igal ettiler.
Franszlar ise Mersin, Adana, Hatay ve Osmaniyeyi igal ettiler.
ngilizler petrol blgelerine karlk Mara (30 Ekim 1919), Urfa (30 Ekim 1919) ve Antepi
(5 Kasm 1919) Franszlara devrettiler.
Franszlar Suriye ve Msrdan getirdikleri Ermenilere intikam alaylar kurdurarak,
Ermenileri blgedeki Trklere kar kullandlar. Ermeniler ukurovada devlet kurmak
istediklerinden dolay Trklere kar saldrya getiler.
Bat Anadoluda dmana kar seilmi seyyar gler sava verirken; Gney Cephesinde
kadn, ocuk, ihtiyar olmak zere halk dmana kar topyekn bir mcadeleye girmitir.
Sivas Kongresinde, gney cephesinin, gnderilecek subaylarca dzenlenip halkn dmana
kar harekete geirilmesi planlanmtr.
Franszlar ile Trk halk arasnda ilk ciddi arpmalar St mamn harekete gemesi ile
Marata balamtr. Mara halk Franszlar 10 ubat 1920de Maratan atmay baard.
11 Nisan 1920de ise Urfa halk Franszlar memleketlerinden atmay baard.
ahin Bey mcadelesi ile nlenen Antep ise btn gayretlerine ramen Franszlara teslim
olmak zorunda kald.(ubat 1921)
TBMM daha sonradan Maraa kahraman; Urfaya anl; Antepe ise gazi unvann
vermitir.
Adanada ise mcadeleler 20 Ekim 1921de imzalanan Ankara Antlamasna kadar devam
etti.

58

Gney cephesi Ankara Antlamas ile kapanm ve Adana ile Antep sava yaplmadan
Franszlardan geri alnmtr.
C-BATI CEPHES
Yunanllarn Anadoluda lerleme Sebepleri:
1-Osmanl ordusunun terhis edilmi olmas
2-Cephede ilk dnemde disiplin olmamas
3-syanlardan dolay Anadoluda birliin ge salanmas
4-ngilizlerin Yunanllara yardm etmesi
5-Mondros Mtarekesinin tad ar maddelerden dolay Osmanl Devletinin zerine
den sorumluluu yerine getirememesi
Paris Konferansnda, Trkiyenin mandaterliinin hi bir devlet tarafndan alnmamasn
savunan Fransa; Yunanistann zmiri terk etmesini de istiyordu.
Dnya Mslmanlarndan ekinen ngilizler stanbulu paylam planlar iine almamtr.
Paris Konferansnda Krtlerin mandaterliini ngilizler kabul etmitir.
Bat Anadoluda Yunanllara kar ilk mcadeleyi Kuva-y Millye birlikleri verdi. 1921
ylnn balarnda oluan dzenli ordu ise ilk savan Ethem Beye kar vermek zorunda kald
8-9 Temmuz 1920de Bursa igal edilince meclis krssne siyah bir rt ekildi. Bu rt 6
Eyll 1922de kaldrlmtr.

I. NN SAVAI (6-10 OCAK 1921)

Sebepleri:
1-Demir yolu hattndan dolay Yunanllar Eskiehiri ele geirmek istiyordu.
2-Yunanllar, yardm alabilmek iin, batl devletlere glerini ispatlamak istiyordu
3-Yunanllar Ethem Beyin isyanndan faydalanmak istiyordu.
4-Yunanllar TBMMye Sevr Antlamasn kabul ettirmek istiyordu
smet nn komutasndaki dzenli ordu Yunanllar durdurmay baarmtr.
I. nn Zaferinin nemi:
1-Dzenli ordu ilk zaferini kazand
2-tilaf devletleri arasnda anlamazlk yaand
3-smet nn tugeneral rtbesi ald
4-TBMMnin ite ve dta saygnl artt.
5- Ethem Bey isyan bastrld
6-Afganistan ve SSCB ile dostluk anlamas imzaland
7-stiklal mar kabul edildi.(12 Mart 1921)

59

8-Tekilat- Esasiye Kanunu kabul adildi

9-Halkn orduya ve TBMMye kar gveni artt
10-Asker toplama ii kolaylat
11-stanbul Hkmeti ve TBMM Londra Konferansna davet edildi
LONDRA KONFERANSI (23 UBAT-12 MART 1921)
Sebepleri:
1-Dzenli ordunun I. nn baars
2-tilaflar arasndaki anlamazlklara zm aramak
3-Rusya ile TBMMnin yaklamaya balamas
4-TBMMye Sevr Antlamasnn kabul ettirilmek istenmesi
5-Yunan ordusuna zaman kazandrma dncesi
6-TBMMnin Gmr baars
7-Gneyde Franszlara kar baarl mcadeleler verilmesi
Konferansa ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan, Osmanl Devleti ve TBMM katld.
TBMMyi hukuken tanmak istemeyen ngilizler TBMMyi konferansa direkt olarak davet
etmeyip Londra Konferansna Trkiyeden ncelikle stanbul Hkmetini armtr. ngilizler,
konferansta ikilik karmak amacyla ve TBMMye Sevr Antlamasn kabul ettirmek iin stanbul
Hkmetinden TBMM adna Mustafa Kemalin uygun grecei bir temsilci getirmesini istemitir.
Mustafa Kemal konferansa direkt olarak davet edilmedike TBMMnin katlamayacan
bildirince; TBMM de talya aracl ile konferansa direkt olarak davet edildi.
Konferansa TBMM adna Bekir Sami Bey; stanbul Hkmeti adna ise Tevfik Paa katld.
Konferansta Trk delegeleri arasnda ikilik karmak isteyen tilaf Devletleri ilk konuma hakkn
Tevfik Paaya verdiler. tilaf devletlerinin oyununu bozmak isteyen Tevfik Paa Sz milletimin
asl temsilcilerinindir, szn Anadolu kuruluna verilmesin rica ederim der.
Mustafa Kemal, Trkler adna konferanstan olumlu bir sonu kmayacan biliyor; fakat
u sebeplerden dolay konferansa katlm kabul ediyordu:
1-Trklerin hakl davasn ve Misak- Millsini dnyaya duyurmak
2-galcilerin Trk milleti bara yanamyor tezini rtmek
3-Yeni kurulan orduya zaman kazandrmak
4-TBMMyi hukuken tantmak
Konferansta igalciler Trklere srekli olarak Sevr Antlamasn kabul ettirmeye
almtr. Sadece Sevr Antlamasnda belirlenen asker saysnn bir miktar artrlabilecei
sylenmitir.
Bekir Sami Bey Fransa, ngiltere ve talya ile esir mbadelesine ve ekonomiye ynelik
antlamalar imzalamtr. Bekir Sami Bey bu antlamalarda eitlik ilkesini gzetmemitir. talya ve

60

Fransaya ekonomik tavizler verirken; ngilizlerle yapt esir mbadelesi antlamasna gre
ngilizlerin sadece Maltadaki esirleri serbest brakmasn; dierlerini ise deiim d tutmasn
kabul etmitir. Bekir Sami Beyin yapt bu antlamalar TBMM eitlik ilkesine uymad iin
kabul etmedii gibi; Bekir Sami Beyi de dileri bakanlndan almtr. Bu antlamalar
TBMMnin antlama imzalanabilecek diplomatik saygnla ulatn gstermitir.
Konferansn nemi:
1-TBMM hukuken tannd
2-Sevr Antlamasndan igalcilerin taviz verebilecei grld
3-galciler arasndaki gr ayrlklar byd
4-Konferanstan sonu kmamas Trk milletine tam zafer kazanlmas gerektiini gsterdi.
TRK-AFGAN DOSTLUK ANTLAMASI (1 MART 1921)
TBMM ve Afganistan karlkl olarak birbirinin meruluunu tanmay ve yardmlamay
kabul ettiler.
nemi: lk defa bir doulu slam devleti TBMMyi ve Misak- Millyi tand.
!! Afganistan 1919a kadar ngiliz smrgesi altndayd.
MOSKOVA ANTLAMASI (16 MART 1921)
Trk-Rus Yaknlamasnn Sebepleri:
1-TBMMnin Gmr baars
2-I. nn Zaferi
3-TBMMnin gvenilir dost imaj vermesi
4-SSCBnin dost aray
5-TBMMnin tilaf devletleri ile yaklayor olmas
6-Boazlarn ak halde oluunun SSCByi kendi adna endielendirmesi
7-Gneyde Franszlara kar baarlar kazanlmas
8-Mustafa Kemalin diplomatik abalar
9-Her iki lkenin de ortak dmannn olmas
10-Rusyann Anadolu Mcadelesini kendi rejimine dntrmek istemesi
Antlamann Maddeleri:
1-Liman hizmetlerinden Trkiyenin faydalanmas artyla, Batum Grcistana braklacaktr.
2-Ermeni ve Grcler ile yaplan antlamalar kabul edilecektir.
3-Boazlarn rejimi Trkiyenin egemenlik haklar korunmak artyla Kara Denize sahildar
devletlerce dzenlenecektir.
4-Birinin tanmad uluslararas antlamay dieri de tanmayacaktr.
5-Osmanl Devleti ile Rus arlnn yapt antlamalar geersiz saylacaktr.

61

6-Artvin ve Ardahan TBMMde kalacaktr.

7-Gerekli durumlarda karlkl yardmlalacaktr.
Antlamann nemi:
1-lk defa Avrupal bir devlet antlama imzalayarak TBMMyi ve Misak- Millyi tand
2-Rusya Sevr Antlamasn geersiz sayd
3-Batumun Grcistana braklmas ile Misak- Millden ilk taviz verildi
4-Rusya kapitlasyonlar kaldran ilk devlet oldu
5-TBMM ile SSCB arasnda ilk antlama imzaland
6-Dou cephesinin gvenlii pekitirildi.
7-TBMM diplomatik bir zafer elde etti.
8-galci devletlere kar denge politikas izlenebilmesi iin nemli bir koz elde edildi.
9-ki devlet karlkl olarak birbirinin rejimini tand.
!! Rusya ile ilikiler Mays 1920de balamtr. Haziran 1920de ise Rusya Misak- Millyi
tanmtr.
II. NN ZAFER (23 MART-31 MART 1921)
Sebepleri:
1-Londra Konferansnda TBMMnin Sevr Antlamasn kabul etmemesi.
2-Yunanllarn Eskiehiri ele geirmek istemesi
3-Yunanllarn glerini Avrupal devletlere gstererek, onlardan yardm almak istemesi.
smet Paa komutasndaki Trk ordusu Yunanllar ikinci defa durdurmay baarmtr.
Mustafa Kemal smet Paaya ektii telgrafta Siz orada yalnz dman deil; milletin
maks talihini de yendiniz demitir.
Zaferin nemi:
1-I. nn Zaferinin rastlant olmad grld
2-Ordunun taarruza hazr olmad grld
!! 8 Nisan 1921de Trk ordusu Aslhanlarda kar taarruza getiyse de baarl olamad.
3-Cephenin gneyi de Refet Beleden alnarak smet Paann komutasna verildi.
4-tilaf bloundaki ayrlk dncesi glendi.

62

ESKEHR-KTAHYA MUHAREBELER (10-24 TEMMUZ 1921)

Trk ordusunun daha fazla glenmeden imha edilmesi gerektiine inanan Yunanllar 10
Temmuzda tekrar harekete gemitir. Zaferden emin olan Yunan kral bu sava ncesinde zmire
gelmitir.
Yunanllar karsnda Trk ordusu tutunamaynca; Trk ordusunun telef olmasn nlemek
isteyen Mustafa Kemal, smet Paadan Trk ordusunu Sakaryann dousuna ekmesini istedi.
Yunanllar Sakaryann dousunu hem tam olarak bilmiyorlar; hem de Yunanllarn bu blgeye ait
sava planlar yoktu.
nemi:
1-Trk ordusu Kurtulu Sava esnasnda ilk ve tek malubiyetini almtr.
2-Afyon, Ktahya ve Eskiehir Yunanllarn eline gemitir.
3-Mecliste tartmalar balamtr.
4-Meclisteki baz milletvekilleri bakentin Kayseriye tanmasn teklif etmitir.
5-Franszlar bar yapmaktan vazgeti.
6-Kuva-y Millyeye geri dnme tartmalar balad.

BAKOMUTANLIK KANUNU (5 AUSTOS 1921)

Kanunun karlma Sebebi:
Olaanst durumdan dolay kararlarn hzl alnp; hzl uygulanmas gerekiyordu.
Mustafa Kemal Mill iradeye olan saygsndan dolay bakomutanlk yetkisini meclisten
sadece aylk ksa bir sre iin istemitir. Bakomutanlk yetkisi daha sonradan, Byk Taarruz
ncesinde sresiz olmak zere (20 Temmuz 1922), iki defa uzatldysa da Cumhuriyetin ilan ile
sona ermitir.
nemi:
1-Meclis ilk defa btn yetkilerini bir kiiye vermitir.
2-Mustafa Kemal tekrar askerlik mesleine dnmtr.
3-Mustafa Kemal Kurtulu Savan daha rahat idare etme imknna kavumutur.
Bakomutann Yetki ve Sorumluluklar:
1-Meclisin tm yetkilerini tar.
2-Meclis karar ile yetki sresi uzatlr.
3-Kararlar kanun niteliindedir.
4-Grev sresi dolmadan yarglanamaz

63

Bakomutanlk sresinin uzatlmas ve sresiz hale getirilmesi; meclisin Mustafa Kemale

gvendiini ve Mustafa Kemalin bakomutanlk yetkisini iyi kullandn gsterir.
TEKLF- MLLYE EMRLER (7-8 AUSTOS 1921)
Kanunun karl Sebebi:
Trk ordusunun taarruz gcne ulaabilmesi iin Trk milleti topyekn seferber edilmek
istenmitir.
Maddeleri:
1-Her ilede bir teklif-i Millye komisyonu kurulacaktr.
2-Kanunun uygulanmas iin stiklal Mahkemeleri alacaktr
3-Her aile bir giyimlik elbise; bir ift orap; bir ift ark verecektir.
4-Bedeli sonradan denmek zere; halk ve esnafn elinde bulunan yiyecek, giyecek gibi her
trl temel gereksinim maddeleri ve teknik ara gerelerle ulam ara gerelerinin %40na el
konulacaktr.
5-Halk elinde bulunan ulam aralar ile her ay Mill Mcadele adna 100 kilometre tama
yapacaktr.
6-Gerekirse sahipsiz mallara el konulacaktr.
7-Halk elinde bulunan silah ve cephanenin tmn teslim edecektir.
8-Gerektiinde, zanaat erbab orduya katlacaktr.
Aklamalar:
1- Halktan yardmlar toplanamadan Sakarya Sava balamtr.
2-Bu vergiler Osmanl zamannda toplanan avarz vergisi ile benzerlik gsterir.
SAKARYA MEYDAN SAVAI (23 AUSTOS-12 EYLL 1921)
Yunanllar Ankaraya kadar ilerleyerek sava kesin olarak sonulandrmak iin harekete
gemitir.
Yz kilometrelik bir alana yaylm olan Trk ordusu dman karsnda dalma emareleri
gsterdiyse de; Mustafa Kemalin Hatt mdafaa yoktur. Sath mdafaa vardr. O sath tm
vatandr. Vatann her kar topra yurttan kan ile slanmadka terk olunamaz sz Trk
askerinin savunma azmini artrmtr. 10 Eyllden itibaren kendisini toparlayan Trk ordusu,
Yunanllar, durdurduu gibi; Sakarya Nehrinin batsna atmay da baarmtr. Ordunun taarruz
gc olmad iin savaa devam etmemitir.
ngilizler Yunanllara Zaman Kazandrmak in Atekes Teklifinde Bulundular:
1-Sava durdurulacak
2-ki tarafn kuvvetleri denetlenecek
3-Kuvvetler artrlmayacak

64

4-Askersiz ara blge oluturulacak

5-tilaflar her iki tarafn askeri gcn denetleyebilecek
Bamszlk olgusu ile badamayan bu atekes nerisi ilke olarak kabul edildiyse de;
TBMM bu atekesin artlarn btn olarak kabul etmedi.
TBMM atekesin tam olarak kabul edilebilmesi iin Yunanllarn Anadoluyu terk etmesini
istemitir. Fakat asl amalar Yunanllara zaman kazandrmak olan igal devletleri bu neriyi kabul
etmemitir.
Aklamalar:
1-Trk ordusu, Kurtulu Savanda, en fazla Sakarya Savanda ehit vermitir.
2-Trkler ve Yunanllar Sakarya Savanda uak kullanmtr.
Sakarya Zaferinin nemi:
1-Trk ordusunun II. Viyana Bozgunundan beri de-vam eden geri ekilii ve savunmas sona
erip; taarruz dnemi balad.
2-tilaf blou dald.
3-talyanlar Anadoluyu terk etti.
4-Fransa ile TBMM arasnda Ankara Antlamas imzaland
5-ngiltere ile 22 Ekim 1921de TBMM esir mbadelesi antlamas imzalad
6-Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan ile TBMM arasnda Kars Antlamas imzaland.
7-2 Ocak 1922de TBMM ile Ukrayna arasnda dostluk antlamas imzaland
8-ngilizler TBMMye atekes teklifinde bulundu.
9-Yunanllarn taarruz gc krld.
10-Mustafa Kemale gazilik unvan ve mareallik rtbesi verildi. (19 Eyll 1921)
11-Yunanllar Dou Trakya zerinden stanbula yapmak istedikleri saldrdan vazgetiler.
!! Trk ordusunun en fazla insan kayb Sakarya Savanda oldu.
KARS ANTLAMASI (13 EKM 1921)
Sakarya Zaferi Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Rusyann da teviki ile TBMM ile
antlama imzalamaya ynlendirdi.
TBMM ile Sovyet cumhuriyeti arasndaki antlama Trkiyenin dou snrna son halini
verdi. (Trkiyenin Batumun liman hizmetlerinden faydalanma hakk da sona erdi.)
ANKARA ANTLAMASI (20 EKM 1921)
Sebepleri:
1-TBMMni Sakarya Zaferi
2-Franszlarn Yunan zaferinden midini kesmesi
3-ngilterenin Almanyaya yaklamaya balamas

65

4-Trklerin her trl blc harekete kar olmas ve bu tr przleri gidermek iin
mcadeleyi gze almas
Fransa ile TBMM arasnda Eskiehir-Ktahya Savalarndan nce bar grmeleri
balam; fakat Trk ordusunun bu savataki baarszl Franszlar mitlendirmi ve Franszlar
Yunanistan ile Trkler arasndaki mcadelenin kesin sonucunu beklemeye balamtr.
Antlamann erii:
1-Fransa igali altnda bulunan Adana ve Antepi terk edecektir.
2-Hatay ve skenderun Fransann mandaterlii altnda bulunan Suriyede kalacaktr.
3-Fransa Hatayn nfusuna ve kltrne mdahale etmeyecektir.
4-Fransa blgeden ekilmek zorunda kalrsa; Hatay ve civarn Suriyeye brakmayacaktr.
Bu madde Mustafa Kemalin ileri grlln gsterir. nk Fransa 1936da blgeyi
terk edecek ve blgedeki statnn yeniden belirlenmesi gerekecektir.
nemi:
1-Gney cephesi kapanmtr.
2-Misak- Millden taviz verilmitir.
3-D politikada baarl ve sz geer olmann artnn i politikada da baarl olmaktan
getii grlmtr.
4-Gney snr ilk haliyle izilmitir.
5-tilaf blou paralanmtr.
6-Adana ve Antep kurtarld.
7-Hatay Misak- Mill snrlarnn dnda kald.
8-Gneydeki Ermeni sorunu kapand.

BYK TAARRUZ (26 AUSTOS 1922)

Taarruz in Yaplan Hazrlklar:
1-Mustafa Kemalin bakomutanlk sresi uzatld.
2-Rusyadan ve baz doulu lkelerden yardm saland.
3-Dou ve gney cephesinde tam gvenlik saland.
4-stanbuldan silah ve cephane karld.
5-Kamuoyu oluturmak iin Avrupaya diplomatlar gnderildi.
6-Fransa ve talyann brakt silahlar topland.
7-Fransa ve talyadan silah satn alnd.
8-Tekalif-i Millye emirleri uyguland.
9-Ordu youn bir eitime tabi tutuldu.
Trk ordusu 26 Austos 1922de taarruza geti. 30 Austos 1922de ise Dumlupnarda

66

Yunan ordusu ile Trk ordusu arasnda Bakomutan Meydan Muharebesi oldu. Bakomutan
Meydan Muharebesinde Trk ordusu karsnda malup olan Yunan ordusu bat ynnde kamaya
balad. Mustafa Kemal Trk ordusunun bu zaferi zerine Yunanllarn lkeden tamamen atlmas
iin orduya Ordular ilk hedefiniz Ak Denizdir leri! emrini verdi.
9 Eyllde Yunanllar zmirden atlrken son Yunan kalntlar ise 18 Eyllde Kapda
Yarmadasndan atld.
Trk ordusu, 18 Eyllden itibaren Marmaraya ynelince; ngilizler ile kar karya geldi.
ngilizler bu durum karsnda TBMMye atekes teklifinde bulundular. ngilizler Trk ordusu Marmaraya girdii takdirde Trk ordusuna kar savaabileceklerini bildirdiler. SSCB kozunu
ngilizlere kar ok iyi kullanan Mustafa Kemal ise Dou Rumeli Yunanllar tarafndan
boaltlmad takdirde Trk ordusunun savaa devam edeceini bildirdi. ngilizler Yunanllarn
Dou Rumeliyi boaltmas artn kabul ederek mtareke yaplmasn istediler.
Byk Taarruzun nemi:
1-Yunanllar Anadoludan atld.
2-TBMM eit devletler konumuna geldi.
3-ngilizler ile Trk ordusunun savama ihtimali olutu.
4-Mudanya Mtarekesine zemin olutu.
5-Yunan bakomutan esir alnd.
MUDANYA MTAREKES (11 EKM 1922)
Sebepleri:
1-Yunanllarn kesin olarak malup olmas
2-ngilterenin politik yalnzla dmesi.
3-ngiliz dominyonlarnn bkknlk gstermesi.
4-Lloyd George Hkmetinin sert eletirilere maruz kalmas
5-Mustafa Kemalin SSCB ile yardmlama manevralarna girmesi.
TBMM, ngiltere, Fransa, talyann dorudan katld ve Yunanllarn Mudanya
aklarndan bir gemiden dolayl olarak takip ettii Mudanya Mtarekesi grmeleri 3 Ekim
1922de balad.
Mtarekenin Maddeleri:
1-Yunanllar Dou Trakyay 15 gn iinde Merie kadar boaltacak; blgede Trk ynetimi
30 gn sonra balayacaktr.
2-stanbul ve evresinin ynetimi TBMMye braklacaktr.
3-Trk ordusu bar imzalanana kadar; anakkale ve Kocaeli Yarmadasnda belirlenen
izgide duracaktr.
4-Trkiye bar imzalanana kadar Dou Trakyada 8000 jandarmadan daha fazla g

67

bulundurmayacaktr.
5-Boazlarn durumu yaplacak olan antlama ile belirlenecektir.
Mtarekenin nemi:
1-Savan silahl mcadele dnemi sona erip; diplomatik mcadele dnemi balad.
2-Lloyd George Hkmeti istifa etti.
3-smet Paa diplomatik baarsn ispat etti.
4-Dou Trakya sava yaplmadan kurtarld.
5-Osmanl ynetimi mtarekeye arlmamakla ve stanbul ve evresinin ynetimi TBMMye
braklmakla Osmanl Devletinin hukuken sona erdii kabul edildi.
6-ngiltere TBMMnin meruluunu tand.

LOZAN ANTLAMASI (24 TEMMUZ 1923)

Mustafa Kemal; Yunanllarn zmirde yapt tahribatn grlerek, Yunanistandan daha
fazla sava tazminat alnmas ve grmeleri daha yakndan takip edebilmek iin bar
grmelerinin zmirde olmasn istemitir. Grmelerin tarafsz bir lkede olmasn isteyen
Avrupal devletler ise grmelerin svirenin Lozan kentinde olmasna karar vermitir.
Rauf Orbay bakanlar kurulu bakan olduu iin grmelere katlmak istemi; fakat
grmelere Mondros Mtarekesini imzalayan bir kiinin gidemeyeceini savunan Mustafa
Kemal; bar grmelerine smet Paann gitmesini uygun bulmutur.
Grmelere TBMM adna ba delege olarak smet nn, Rza Nur ve Hasan Saka
katlmtr.
Mustafa Kemal TBMM delegelerinden; bar grmeleri esnasnda kapitlasyonlar ve
Ermeni meselesi hakknda taviz verilmemesini istemitir.
Lozanda bar grmeleri 20 Kasm 1922de balad. Borlar, Irak snr, kapitlasyonlar,
Boazlar ve stanbulun boaltlmas meselesinden dolay grmeler 4 ubat 1923de kesildi.
Yahudi cemaati lideri Haim Naum Efendinin ara-buluculuu sonucunda grmeler 23
Nisan 1923-de tekrar balayp, 24 Temmuz 1923de sonuland.

SINIRLAR
Dou Snr: Kars Antlamas ile belirlenen snr l alnd.
Irak Snr: Musul petrol blgesini Trkiyeye brakmak istemeyen ngiltere Irak snrnn
izilmesinde sorun kard. Grmelerde vakit kaybedilmek istenmediinden dolay, Irak snr
meselesinin, Lozan Grmelerinden sonra Trkiye ile ngiltere arasndaki ikili grmelerle
halledilmesi kararlatrld.
Irak snrnn izilmesi, Lozanda zme kavuturulamayan tek meseledir.
Suriye Snr: Ankara Antlamas ile belirlenen snr l alnd.

68

On ki Ada: talyaya brakld.

Ege

Adalar:

Bozcaada

ve

Gkeada

dndaki

dier

adalarn

Yunanistana,

silahlandrmamak artyla braklmasna karar verildi.

Boazlar: Boazlar bakanln Trk delegenin yapaca ekilde bir komisyon tarafndan
ynetilecektir. Bu komisyon milletler cemiyeti tarafndan denetlenecek ve stat milletler
cemiyetinin garantisinde olacaktr. Boazlardan serbest gei olacaktr. Ticaret gemilerinin geii
serbest olacak; fakat sava gemileri tonaja tabi tutulacaktr. Trk askeri olaanst durumlar hari
boazlar blgesinin 20 km gerisinde duracaktr.
Trkiye asndan Lozan Antlamasnn en problemli maddesi boazlarla ilgili olanyd.
Bu madde adeta Trkiyeyi malup durumuna drerek, egemenlik haklarn kstlamtr.
stanbulun Boaltlmas: Antlamann imzalanmasndan 6 hafta sonra stanbul boaltlacaktr.
galciler 2 Ekim 1923de stanbulu terk etti.
Kapitlasyonlar ve Dyun- Umumiye:
Kapitlasyonlar ve Dyun- Umumiye kaldrld.
Borlar: Osmanl Devletinin en fazla Fransaya borcu olduundan dolay, borlar en fazla
Fransa ile tartld. Borlarn I. Dnya Sava sonucunda Osmanl Devletindendan ayrlan
devletlerle TBMM arasnda paylatrlarak denmesine ve TBMMnin zerine den borcu taksitler
halinde demesine karar verildi.
Ermeni Meselesi: Kapand.
Aznlklar: TBMM, aznlklar bahane edilerek i ilerine karlmamas iin btn aznlklar
Trk vatanda kabul etti. stanbuldaki Rumlar ile Bat Trakyadaki Trkler hari; dier
aznlklarn ve dardaki Trklerin lkelerine dnebilecei kabul edildi.
Yabanc Okullar: Yabanc okullar i meselesi sayan TBMM Lozan Grmelerinde yabanc
okullar tartma konusu yaptrmad.
Sava Tazminat: Yunanistan, Karaaa blgesini sava tazminat olarak Trkiyeye
verecektir.
Bu madde Trakyann I. Dnya Sava ncesindeki snrn deitirmitir.
Patrikhane: Patrikhane stanbulda kalacaktr. Patrik seimini, baka devletleri i ilerine
kartrmak istemeyen Trkiye yapacaktr. Trkiye Ortodoks din adamlarnn belirledii adaydan
birini patrik olarak tayin edecektir. Patriin siyasal yetkileri olmayacaktr.
Kbrs: ngiltere kendi topra sayd Kbrs grmeler esnasnda tartma konusu
yaptrmad.

69

Lozan Antlamasnn nemi:

1-Trkiye Devleti tannd.
2-Osmanl devletinin sona erdii kabul edildi.
3-Trk devletinin tam bamszl kabul edildi.
4-Osmanl Devletinin brakt asrlk sorunlar kapand.
5-Devrimler iin ortam hazrland.
6-Sevr Antlamas yrrlkten kalkt.
7-Smrge altnda yaayan milletlere rnek oldu.
Lozan Antlamasnn Eletirilen Ynleri:
1-Bat Trakya ve Ege Adalarnn geri alnamamas
2-Patrikhanenin stanbulda kalmas
3-Musulun alnamamas
4-Boazlarn stats
Lozan eletirenlerin; gnn artlarn, bilmedii veya dnmedii anlalmaktadr. Tarihi aratrd olayn getii dnemin artlarn bilmek zorundadr.
Lozan Antlamasnn zellikleri:
1-I. Dnya Sava sonrasnda imzalanan antlamalar arasnda gnmze kadar geerliliini
koruyan tek antlamadr.
2-I. Dnya Sava sonucunda imzalanan en son antlamadr.
3-Yeni bir devletin kurulduunu belgelemitir.
4-23 Austos 1923de II. Meclis tarafndan onayland.
5-Rusya ve Bulgaristan sadece Boazlar rejimi iin katld.
6-143 maddedir.
Lozan Antlamasn I. Dnya Savandan Sonra mzalanan Dier Antlamalardan
Ayran Farklar:
1-Askeri kstlamalar yoktur.
2-Trkiye sava tazminat vermemitir
3-Trkiyeye ekonomik yaptrmlar uygulanmamtr.
4-Zaferi simgelemektedir.
5-Trkiye eit devletler statsndedir.

70

SYAS NKILAPLAR

A-Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922)

Sebepleri:
1-stanbul Hkmeti de tilaf devletleri tarafndan Lozan Grmelerine arld. Bu
durum, TBMM ile stanbul Hkmeti arasnda ikilik oluturabilirdi.
2-Saltanatn mill egemenlik ilkesine aykr olmas.
3-Baz evrelerin hl saltanat ynetimini istemesi
Saltanatn Kaldrlmasnn nemi:
1-Lozanda ikilik kmas nlendi.
2-Mill egemenlik ilkesi glendirildi.
3-Osmanllarn siyasi varl sona erdi.
4-Devlet bakan sorunu ortaya kt.
5-Siyasi yetki ile dini yetkinin birbirinden ayrlmas ile laiklik ynnde ilk adm atlm
oldu.
Aklamalar:
1-Vahdettin saltanatn kaldrlmasndan sonra gvenliini tehlikede grdnden dolay
ngiltereye snd.
2-Vahdettinin, ngilizlerden snma talebinde bulunduu mektupta Mslmanlarn
halifesi imzasn kullanmas, saltanatn kaldrlmasn kabul ettiini gsterir.
3-Vahdettinin halifelii yurt dnda istismar edebileceini dnen TBMM 18 Kasm
1922de Abdlmecit Efendiyi halife olarak belirledi.
4-Padiahn Mill Mcadeledeki tutumu saltanatn kaldrlmasn halk nazarnda
kolaylatrd.
Mustafa Kemal birletirici ynnden dolay Mill Mcadelenin ilk yllarndan saltanata
aka kar kmad.
5-Tekilat- Esasiye kanunu padiah ve halifeyi sembolik hale getirmitir.

B-Cumhuriyetin lan (29 Ekim 1923)

TBMMnin almas ile cumhuriyete dayal bir devlet kurulmu fakat; ortamn msait
olmamasndan dolay kurulan sistemin ad aka sylenememitir.
tilaf devletlerinin stanbulu boaltmas ile devlet merkezinin neresi olaca sorunu ortaya
km; 13 Ekim 1923de Ankarann bakent ilan edilmesi ile bu sorun ortadan kalkmtr.

71

Ekim 1923de meclis bakan yardmcs ve iileri bakan seilmesi gerekiyor, fakat meclis
bu seim iinde anlama salayamyordu. Meclisin alamaz hale gelmesi ise hkmet bunalmn
oluturdu. Bunun zerine Ali Fethi Okyar Hkmeti istifa etti (27 Ekim). Yeni hkmetin
kurulmas konusunda da problemler kt. Bu aksaklklar meclis hkmeti sisteminden
kaynaklanyordu. Bu sisteme gre bakanlar meclisten tek tek seiliyordu. Mustafa Kemal mecliste
oluan bunalmn rejimden kaynaklandn ve bu bunalmn kabine sistemi ile alacan belirterek
cumhuriyetin ilan edilmesine karar verdi. Kabine sistemine gre meclis cumhurbakann seecek,
cumhurbakan babakan tayin edecek; babakan da meclisten uyumlu alabilecei kiileri bakan
olarak belirleyerek kabineyi kuracaktr.
Mustafa Kemal ilk cumhurbakan, smet nn ilk babakan, Ali Fethi Okyar ilk meclis
bakan oldu.
Cumhuriyetin lannn nemi:
1-Rejimin ve devletin ad belli oldu.
2-Devlet bakanl sorunu zld.
3-Kabine sistemine geildi.
4-1921 Anayasasnda ilk nemli deiiklik yapld.
5-Daha uyumlu ve yrtmeyi aksatmayacak hkmetlerin olumas iin zemin hazrland.
6-Meclis bakanl ile hkmet bakanl birbirinden ayrld.
!!

Yasama ve yrtme grevlerinin TBMMnin ald zaman TBMMye verilmesi

cumhuriyet sisteminin oluacann habercisiydi.

Halifeliin Kaldrlmas (3 Mart 1924)
Sebepleri:
1-Halife Abdlmecitin TBMMnin belirledii kurallara uymamas.
2-Halifeliin laiklikle badamamas.
3-Halifeliin cumhuriyet rejimi ile eliki iinde olmas
4-Halifelik makamnn cumhuriyet kartlar iin snak haline gelmesi.
5-Halifelik makamnn yaplacak inklaplar iin engel grlmesi.
6-slam lkelerinde smrgeleri olan Avrupal devletlerin halifelii temsil eden Trkiyeyi
kendileri iin potansiyel tehlike olarak grmesinin Trkiyenin dilerini olumsuz etkilemesi.
Halifeliin Kaldrld Gn;
1-Tevhid-i Tedrisat Kanunu kabul edildi.
2-eriyye ve Evkaf Vekleti kaldrlarak yerine Vakflar Genel Mdrl ve Diyanet leri
Bakanl kuruldu.
3-Genelkurmay Bakanl ve Mill Savunma Bakanlnn yetkilerini bnyesinde

72

bulunduran Erkan- Harbiye Vekleti kaldrlarak; yerine Genelkurmay Bakanl ve Mill

Savunma Bakanl oluturuldu. Bylece askeri yetki ile siyasi yetki bir-birinden ayrlm oldu.
19 Aralk 1924de komutanlk ile milletvekillii birbirinden ayrld. Olaanst durumdan
dolay Kurtulu Sava yllarnda komutanlardan bir ksm ayn zamanda milletvekiliydi.
4-Osmanl hanedan mensuplarnn yurt dna karlmasna karar verildi.
1921 Anayasas er hkmlerin yrrln TBMMye vermekle halifelii yetkisiz ve
sembolik duruma getirmitir.
Halifeliin Kaldrlmasnn nemi:
1-Laiklie geiin en nemli aamas oldu.
2-Cumhuriyetin karakteri tam olarak belli oldu.
3-mmetilik en nemli dayanan kaybetti.
4-Ulusal egemenlik pekitirildi.
5-nklap sreci hzland
6-D ilikilere ynelik soukluk ortadan kalkt.
7-mmetilikten milliyetilie geite nemli bir adm daha atld.
D- Anayasal Hareketler
1921 Anayasas-Tekilat- Esasiye Kanunu (20 Ocak 1921)
Tekilat- Esasiyenin Yaps:
1-Gerekli grldnde Kanun- Esasinin uygulanmas uygun grlmtr.
2-Yasama, yrtme ve yarg meclise aittir.
3-Egemenlik kaytsz artsz milletindir.
4-TBMM sre dolmadan seimleri yenileyebilir.
5-Savaa ve bara TBMM karar verir.
6-eri hkmlerin yrrln TBMM yapar.
7-Bakanlar meclis tarafndan seilir.
8-Vekiller iki ylda bir seilir.
9-TBMM bakan icra vekilleri heyetinin de bakandr.
Tekilat- Esasiyenin zellikleri:
1-Olaanst durum iin hazrlandndan dolay geni kapsaml deildir.
2-Mill Egemenlii yanstan ilk siyasi belgedir.
3-Temel hak ve hrriyetlere yer verilmemitir.
4-23 madde bir ek blmden oluur.
5-Yeni devlete ilerlik kazandrd.
6-Laik bir anayasa deildir.

73

7-Kuvvet ve yetkinin kayna millettir.

8-Meclisin stnde g yoktur.
9-En nemli deiikliini cumhuriyetin ilan ile grd.
10-Yeni devletin kurulduunu belgeledi.
11-TBMMnin meruluunu tantt.
12-Amasya Genelgesinden itibaren oluan ruh resmi hviyet kazand.
13-Meclis hkmeti sistemi benimsendi.
14-Mill egemenlik ilkesi yasallat.
Tekilat- Esasiyenin Ge lan Edilme Sebepleri:
1-Kanun- Esasinin varl.
2-TBMMnin kendisini tam olarak ispatlayamamas.
3-Yeni bir anayasann kabul yeni bir devletin olutuunu gsterir; ki bu da birlii
zedeleyebilirdi.
1924 Anayasas (20 Nisan 1924):
Kapsam:
1-Egemenlik milletindir.
2-Devletin ekli cumhuriyettir.
3-Devletin dini slam, Bakenti Ankara, dili Trkedir.
4-Yasama, yrtme ve yarg meclise aittir.
5-Kii hrriyeti bakasnn hrriyetinin balad yerde biter.
6-Vekiller 4 ylda bir seilir.
7-Seme ya 22; seilme ya 30dur.
8-Cumhurbakan 4 ylda bir seilir. Tekrar seilebilir.
9-Seme ve seilme erkekler aittir.
10-Vatandalar kanun nnde eittir.
11-Kabine sistemi geerlidir.
12-Cumhuriyet sistemi deitirilemez.
zellikleri:
1-Meclis hkmeti sistemi ile parlamenter sistem arasnda bir geitir.
2-Trk nklabnn hukuki temelleri atld.
3-Yarg ksmen meclisin dna alnd.
4-Kanun- Esasi kesin olarak yrrlkten kalkt.
5-En uzun mrl anayasamzdr.
6-nklaplar dnemi anayasas olduundan dolay, en fazla deiiklie urayan anayasamzdr.

74

7-1928de, anayasadan devletin dini slamdr maddesi atlarak, anayasa laikleti.

8-1934de kadnlarn seme ve seilme hakk anayasaya alnd.
9-1937de Atatrk ilkeleri anayasaya alnd.
10-1945de anayasann dili sadeletirildi.
11-1952de anayasann eski dili tekrar kabul edildi.
1961 Anayasas:
Kapsam:
1-Kuvvetler ayrl prensibi benimsendi.
2-Cumhuriyet senatosu kuruldu.
3-Nispi temsil sistemi benimsendi.
4-Anayasa mahkemesi kuruldu.
5-Kiisel hak ve hrriyetler geniletildi.
6-Cumhuriyetin nitelikleri deimez kabul edildi.
7-Sosyal hukuk devleti anlay benimsendi.
8-Yrtme snrlandrld.
9-Cumhurbakanl makamnn yetkileri kstland.
10-niversiteler, TRT, DPT ve MGK anayasaya alnd.
11-Anayasa Mahkemesi, Kanun Hkmnde kararname karma, Yksek Savclar Kurulu, Yksek
Hkimler Kurulu ve Askeri Yksek dare Mahkemesi benimsendi.
12-Meclis 450 yeden, cumhuriyet senatosu 150 yeden olutu.
13-Vekiller 4 ylda bir; senatrler 6 ylda bir seilecektir.
14-Siyasi parti haklar anayasaya alnd.
1961 Anayasasnn zellikleri:
1-27 Mays 1961 askeri darbesi sonucunda hazrland.
2-Yaplan darbeyi hakl gsterme eilimindedir.
3-Siyasi iktidarn uygulamalarna kar olduu iin bir tepki anayasasdr.
1982 Anayasasnn zellikleri:
1-12 Eyll 1980 askeri darbesi sonucunda hazrlanmtr.
2-1982de yaplan referandum sonucunda hem anayasa hem de cumhurbakan belirlendi.
3-Kiisel hak ve hrriyetler kstland.
4-Cumhuriyet senatosu kaldrld.
5-Milletvekili says 400 olarak belirlendi. (1987de 450ye karld.)
6-Milletvekili seimlerinin 5; cumhurbakanl seiminin 7 ylda bir yaplmas kabul edildi.

75

7-Yaplan darbeyi hakl gsterme eilimindedir.

8-Yrtmeyi glendirmeye almtr.
9-Deimeyecek hkmleri oktur.
TBMMnin Yetkileri:
1-Kanun koymak ve deitirmek
2-Bakanlar kurulunu denetlemek
3-Bteyi grmek
4-Para baslmasna karar vermek
5-Sava ve bara karar vermek
6-Uluslararas antlamalar grmek
7-Genel ve zel af karmak
8-lm cezalarnn uygulanmasn onaylamak
9-Sre dolmadan seimlerin yenilenmesine karar vermek

ok Partili Hayata Gei Denemeleri

23 Nisan 1920de alan ilk TBMMde siyasi partiler yoktur. Btn vekiller Misak- Millyi
gerekletirme fikri etrafnda birlemiti. lk anayasa hazrlanrken; mecliste Tesant, stiklal,
Islahat ve Halk Zmresi gibi gruplar olutu. Mustafa Kemal bu zor durumun alabilmesi iin
meclis de I. Grup da denilen Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunu kurdu. Mustafa Kemal
yapaca ileri bu grupla beraber yapmaya alt. Bu grubun karsnda olanlarn tmne birden II.
Grup, ya da Muhafaza-i Mukaddesat Grubu dendi.
Lozan grmelerinin olduu dnemde, devletin ynetim ekli ve bartan sonra izlenecek i
siyaset konusunda mecliste gr ayrlklar ortaya kt. Bu durum karsnda meclis 1 Nisan
1923de seimlerin yeniden yaplarak meclisin yenilenmesi kararn alarak dald.
Mustafa Kemal yeni meclis iin yaplan seimlere inklp kiilerin aday olmasn salad.
Seimler 23 Nisan 1923de yapld ve II. Meclis 11 Austos 1923de almaya balad. Lozan
Antlamasnn onaylanmas, Ankarann bakent ilan edilmesi ve cumhuriyetin ilan edilmesi gibi
birok i II. Meclis tarafndan yapld. 1923-1927 arasndaki byk inklplar yaptndan dolay II.
Meclise inklap meclis de denilir.

1-Cumhuriyet Halk Partisi:

Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu 9 Eyll 1923de Halk Frkasna dnt. Mustafa
Kemal, gerekletirmeyi dnd inklaplar par-ti programna koymu ve bu partiyi her hangi
bir toplumsal snfn deil; btn halkn partisi yapmaya almtr. Mustafa Kemal bu ekilde ink-

76

laplar halka mal etmek istiyordu. Halk Frkas 1924de Cumhuriyet Halk Frkas; 1935de ise
Cumhuriyet Halk Partisi adn almtr. Bu partinin bakanln ve cumhurbakanln 1938e
kadar Mustafa Kemal yrtt. 1938 ile 1950 arasnda smet nn CHPnin bakanln yrtt.
Parti 1980de kapatld.
CHP devletilik ilkesini benimsemi olmasndan dolay kendisinden sonra kurulan partilerden
ayrlr.
a-Halkn istek ve ikyetlerinin meclise daha iyi yansmas iin ok partili hayat denendi.
Fakat gerek halk buna hazr olmadndan gerek se inklplar tam olarak oturmadndan dolay ok
partili hayatn uygulanmas sonraya brakld.
b-18 Ekim 1920de Trk Komnist Partisi kuruldu. Bu partinin kuruluunda SSCBnin yardmn devam ettirebilmek, gizli komnist almalarn kontrol altna almak, Rusyann bask ve
gizli giriimlerinden kurtulmak dncesi etkili oldu.
c-Tek parti sistemi hkmetin denetlenmesini glendirmekteydi.
2-Terakkiperver Cumhuriyet Frkas:
Milletvekilleri arasnda saltanatn kaldrlmas, halifeliin kaldrlmas ve cumhuriyetin ilan
sonucunda gr ayrlklar ortaya kt. Halk Frkas iinde en fazla kar klan konular,
devletilik ve inklaplk oldu. Gr ayrlklarnn giderek artmas sonucunda CHFden ayrlan
milletvekilleri ile ordudaki grevlerinden ayrlan milletvekilleri 17 Kasm 1924de Terakkiperver
Cumhuriyet Frkasn (TCF )kurdular. (Kazm Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy ve Adnan
Advar partinin ileri gelenleridir.)
Partinin, dini inanlara saygl olduunu slogan haline getirmesi, eski dzen yanllarnn bu
partide toplanmasna neden oldu. Doudaki baz illerin TCF yneticilerinin bir ksmnn eyh Sait
isyanna adnn karmas nedeniyle, parti Bakanlar Kurulu kararyla kapatld.
TCF, cumhuriyet dneminin ilk muhalefet partisidir.
1-TCF, devletilik ile inklaplarn hzl ve kktenci olmasna karyd.
2-Ekonomide liberalizmi benimsiyordu.
eyh Sait syan-Dou syan:
1-Yenilik hareketlerinin istenmemesi. (Toprak reformu bata olmak zere feodal yapy
etkisizletirmeye ynelik olarak blgede yaplmak istenen yeni dzenlemeler vb.)
2-Eski dzen yanllarnn (Cumhuriyet kartlarnn), din elden gidiyor parolasn kullanmas
3-Musulu Trkiyeye vermek istemeyen ngilterenin Irak ile Trkiye arasna tampon vazifesi
grecek olan Krt Devleti kurdurmak istemesi.
4-Dou Anadolunun yllarca ihmal edilmi olmas.
5-TCFnin eski dzen yanllarna mit verici tutumu

77

6-Toprak aalarnn yeni devleti ve uygulamalarn kendi karlarna uygun bulmamas.

13 ubat 1925de Diyarbakrda balayan isyan Gen, Erzurum, Elaz, Mu ve Bitliste etkili
oldu. Bu bunalml dnemde Ali Fethi Okyar Hkmeti istifa etti. Yeni hkmeti oluturan smet
nn syana kar u nlemleri ald:
a-Blgede skynetim ilan edildi.
b-Blgeye ordu sevk edildi.
c-Hyanet-i Vataniye Kanununu tamamlar nitelikte olan ve rejimin tartlmasn
yasaklayan Takrir-i Skn Kanunu ilan edildi. (4 Mart 1925den 2 Mart 1927ye kadar
yrrlkte kalan bu kanun inklaplarn kabul edilmesi ve uygulanmasn kolaylatrd.)
4-stiklal Mahkemeleri yeniden kuruldu.
syan 15 Nisan 1925de tamamen bastrld ve sulular cezalandrld.
eyh Sait syannn Sonular:
1-stiklal Mahkemeleri tekrar kuruldu.
2-Takrir-i Skn Kanunu karld.
3-TCF kapatld.
4-lk ok partili hayat denemesi baarsz sonuland.
5-Musul meselesi ngiltere lehine sonuland.
6-Devrimler konusunda dikkatli olunmas gerektii grld.
7-Cumhuriyetin demokratikletirilmesi abalarnda yavalamaya neden oldu.
!! Bu isyan laiklie ve devrimlere kar oluan ilk ciddi isyandr.
Mustafa Kemale Suikast Giriimi: (zmir Suikast): (16 Haziran 1926)
Sebepleri:
1-Cumhuriyet rejiminden rahatszlk duyan baz gruplarn, rejimin kurcu lideri olan Mustafa
Kemali ortadan kaldrarak amacna ulamak istemesi.
2-Rejimi deitirmek isteyen evrelerin dnceleri.
Mustafa Kemalin zmir gezisi srasnda gerekletirilmesi dnlen bu giriimden Giritli
evki denilen kayknn ihbar sayesinde devletin haberi oldu ve suikast giriimi etkisiz hale
getirildi.
nemi:
1-ttihatlar tasfiye edildi. (Yaplan yarglamalarda suikast giriimiyle ilikisi olduu tespit edilen
bir gurup eski ttihatlar eitli cezalara arptrldlar).
2-Muhalifler sindirildi.
3-TCFnin kapatlmasnn hakll daha iyi anlald.

78

4-Mustafa Kemal Benim naiz vcudum elbet bir gn toprak olacaktr. Fakat Trkiye Cumhuriyeti
ilelebet yaayacaktr diyerek Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varlnn devamnn kendi
salna bal olmadn; bu devletin salam temeller zerine bina edildiini vurgulamtr.
3-Serbest Cumhuriyet Frkas: (12 Austos 1930)
Kurulma Sebepleri:
1-1929da meydana gelen dnya ekonomik bunalmnn Trkiyeyi de olumsuz etkilemesinden
dolay, TBMMde de sorunlar yaanmaya balanmtr. Mustafa Kemal bu bunalmn yeni bir
partinin kurulmas ile alacana inanmaktadr.
2-Meclise, demokrasinin gerei olan ok seslilii getirmek.
3-lkenin ok partili hayata hazr hale geldiinin tahmin edilmesi.
Mustafa Kemal arkada olan Ali Fethi Okyara Serbest Cumhuriyet Frkasn kurdurtmutur.
Serbest Cumhuriyet Frkas, devleti ekonomi yerine liberal ekonomiyi savunmutur. Parti
inklaplar ve Mustafa Kemale sayglyd.
Mustafa Kemal bakan olduu CHP ile SCF arasnda tarafsz olacana dair, Ali Fethi Okyara
sz vermitir.
Bir ka ay sonra eski sistemi savunanlarn SCFde toplanmas ve rejime kart sylemlerin
younlamas nedeniyle partinin hedefinden farkl bir mecraya srklenecei endiesiyle Ali Fethi
Okyar, 17 Kasm 1930da SCFyi kapatt.
Menemen Olay : (23 Aralk 1930):
Dervi Mehmet denilen bir isyanc eriat isteriz diyerek Menemen halkn isyana ard.
syan nlemeye alan Astemen Mustafa Fehmi Kubilay isyanclar tarafndan ldrld. Blgeye
gelen askeri birlikler isyan bastrd.
nemi:
1-ok partili hayat iin gerekli ortamn henz olumad grld.
2-Rejimin yerlemesi iin daha dikkatli olunmas gerektii grld.
3-SCFnin kendi kendini kapatmasnn hakll anlald.
!! nklaplarn yerlemesi iin 1945 ylna kadar bir daha ok partili hayat denenmedi.
4-Demokrat Parti (1946):
Kurulu Sebepleri:
1-CHPde parti ii muhalefetin artmas.
2-II. Dnya Savan demokrat devletlerin kazanmas.
3-Trkiyenin ok partili hayata hazr hale gelmesi.
Demokrat Parti, CHPden ayrlan Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik
Koraltan nclnde kuruldu.
Ak oy, gizli tasnif esasna gre yaplan 1946 ylnda yaplan seimlerini CHPnin
kazand ilan edildi. Ancak, seim sonularna ynelik youn tartmalar yaand.

79

Hukuk gvencesi altna alnan ve gizli oy, ak tasnif esasna gre yaplan 1950
seimlerini, DP ezici bir ounlukla kazand ve ilk defa Trkiyede CHP dnda baka bir parti
ynetime geldi.
DP iktidar 27 Mays 1960 askeri darbesine kadar devam etti.
17 Eyll 1961de devrin babakan Adnan Menderes idam edildi.

Kadnlara Siyasal Haklarn Verilmesi

Kadnlara 3 Nisan 1930da belediye seimlerinde seme ve seilme hakk; 29 Ekim 1933de
muhtar seimlerinde seme ve seilme hakk; 5 Aralk 1934de ise milletvekili seimlerinde seme
ve seilme hakk verildi.
Kadnlara Siyasal Haklarn Verilmesinin nemi:
1-Kadn, siyasal alanda erkee eit hale geldi.
2-Ulusal irade meclise tam olarak yansd.
3-Mill Egemenlik ve Halklk pekiti.
4-Trk kadn Avrupa lkelerinde kadnlara verilmi olan haklardan daha fazla hakka sahip oldu.
!! 1935 seimlerinde 18 kadn milletvekili meclise girmitir.

HUKUK ALANINDA YAPILAN YENLKLER

Osmanl Hukukunun zellikleri:
1-er ve rf olmak zere ikiye ayrlr.
2-Din ve mezhep farklar ile kapitlasyonlar, mezhep birliini engellemitir.
3-Tanzimat dneminden itibaren bat hukuku taklit edilmeye baland.
4-Kadn haklar kstldr.
5-Mahkemelerde tek yarg vardr.
6-Avukatlk Kurumu son dneme kadar yoktur.
7-Laik deildir.
A- Medeni Kanunun Kabul (17 ubat 1926)
Sebepleri:
1-Osmanl Devletinin son dneminde hazrlanm olan Mecellenin halkn medeni hukuka dair
ihtiyalarn tam karlayamamas.
2-Mecellenin sadece Hanefi Fkhn l almas.
3-Btn vatandalarn eit kabul eden Trkiye Cumhuriyetinin yapsna, Osmanl zamanndan
kalan hukukun uymamas.
4-Devletin laik olmas iin hukukun da laik olmas gerektii
5- Hukuk birliinin bulunmamas

80

svire Medeni Kanununun Trk Medeni Kanunu Olarak Kabul Edilmesinin Sebepleri:
1-Mevcut kanunlarn en yenisi olmas
2-Demokratik olmas.
3-Aklc ve pratik olmas.
4-Kadn ve erkek eitliine uygun olmas.
Medeni Kanunun Getirdii Yenilikler:
1-Hukuk birlii ve dzeni saland.
2-Vatandalar arasnda hak ve devler bakmndan eitlik saland.
3-Mirasta kadn erkek eitlii saland.
4-Toplumsal alanda kadn erkek eitlii saland.
5-Hukukta din ve mezhep fark kaldrld.
6-Patrikhanenin din ileri dndaki yetkileri kaldrld.
7-Boanma hakk kadna da verildi.
8-Boanma durumunda kadn ve ocuklarn haklar gvence altna alnd.
9-Patrikhane ve konsolosluklarn mahkeme kurma hakk ellerinden alnd.
10-Hukuk dzeni laikleti.
11-Modern Trk ailesi olutu.
12-Aile hayatnda eitlik saland.
13-Kadna meslek seme zgrl verildi.
14-Lozan Antlamasnn 48nci maddesine gre aznlklar kendi medeni meselelerini kendi
mahkemelerinde halledecekti. Medeni kanunun kabul ile aznlklarn bu hakk kaldrld.
15-Aznlklarn hukuk zerklii kesin olarak bitti.
16-Millet bilincinin olumas iin nemli bir adm atld.
17-Kadn ve erkek iin tek ele evlilik benimsendi.
18-Evlenme devlet kontrolne alnd.
Aklamalar:
1-Kapitlasyonlar, yabanc uyruklu kiilerin Osmanl hukukuna uymasn engelliyordu.
2-Medeni Kanun kadnlara siyasal haklar vermemitir.
3-Devlet yapsnn laiklemesi 1928de tamamland.
4-1922-1928 aras laiklemenin hzl olduu dnemdir.
5-1923-1933 adalamann hzl olduu dnemdir.

81

Laikliin Aamalar:
1-Saltanatn kaldrlmas
2-Halifeliin kaldrlmas
3-eriyye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas.
4-Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retim Birlii)nun karlmas.
5-Tekke, zaviye, dergh ve trbelerin kapatlmas. (30 Kasm 1925)
6-Klk kyafet devrimi
7-Medeni Hukukun kabul (17 ubat 1926)
8-Anayasadan devletin dini slamdr maddesinin karlmas. (1928 )
9- eri hkmlerin uygulama yetkisinin TBMMden alnmas (10 Nisan 1928)
10-1937de Laikliin anayasaya alnmas.
!! Hukukta laikliin benimsenmesi; Avrupallarn, lkemizde yaayan Hristiyanlarn haklarn
bahane ederek, i ilerimize karmasn nledi.
ETM YENLKLER
Sebepleri:
1-Eitimi adalatrmak
2-Mill, demokratik ve laik bir toplum oluturmak
3-Eitimi birletirmek
4-Eitimdeki ikilik ve karkl nlemek
5-Cumhuriyet rejimini glendirecek eitim sistemini oluturmak.
6-Kltr ikilii ve atmasn nlemek.
Yaplan Dzenlemeler
1- Tevhidi Tedrisat Kanununun kabul edilmesi
2-Maarif Tekilat Hakknda Kanun karlmas
3- Latin harflerinin kabul
4-Trk Tarih Kurumunun almas
5-Trk Dil Kurumunun almas
6- Medreselerin kapatlmas (eriye ve evkaf kanunu ile medreselerin denekleri kesildi ve
kapatlmas saland.)

A-Tevhid-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924)

1-Eitim ve retimde birlik saland.
2-Btn okullar Mill Eitim Bakanlna baland.
3-Eitim devleti, Millyeti ve laik bir karakter kazand.

82

4-Aznlk okullarnn zararl faaliyetleri durduruldu.

5-Yabanc okullara Trke dersleri kondu.
6-Medreseler kapatld.
7-lkretim zorunlu ve parasz duruma getirildi.
8-Eitimde eitlik saland.
Din adam ihtiyacn karlamak iin mam Hatip Liseleri ve lahiyat Faklteleri almtr.

B-Maarif Tekilat Kanununun Kabul (2 Mart 1926)

2 Mart 1926da Maarif Tekilat Kanunu karld. Ders programlar adalatrld. Devlet izni
olmadan okul almas yasakland. ad dersler kaldrld.

C- Yeni Trk Harflerinin (Latin Alfabesi) Kabul (1 Kasm 1928)

Sebepleri:
1-Arap harflerinin okuma ve yazmay zorlatrmas.
2-Avrupa ile ilikilerin kolaylatrlmak istenmesi
3-z Trkeyi yeniden canlandrmak
5-Okuma yazma orann artrmak
6-Arap alfabesinin Trkenin yapsna uymamas.
7-Alfabe araclyla yaanmakta olan Arap kltrnn Trk kltr zerindeki egemenliine son
vermek
8-Ayn tarihlerde bata Azerbaycan olmak zere Trk dnyasna mensup lkelerle ortak alfabede
buluarak kltrel ba srdrme abas
!! 1928 ylnda Millet Mektepleri alarak eitim seferberlii balatlmtr. Mustafa Kemal
bu okullarda 24 Kasm 1928de ders verdii iin, kendisine Baretmen denilmitir.
niversite reformu erevesinde 1933 ylnda stanbul Darlfnunu kapatlarak yeni bir
anlay ve programla stanbul niversitesi kuruldu. Dil Tarih Corafya Fakltesi ald. (1936)
Yksek Ziraat Enstits ald. Gzel Sanatlar Akademisi ald.
D-Trk Tarih Kurumunun Kurulmas: (15 Nisan 1931)
TTKnn Kurulmasnn Sebepleri:
1-Trk vatannn btnlne kar giriilecek tertipleri tarihi kantlarla etkisiz hale getirmek.
2-Trklerin stn medeni kabiliyetini ve dnya medeniyetine yapt hizmetleri gzler nne
sermek.
3--Trk tarihinin derinliklerini aratrmak.

83

4--Ortak tarih bilinci oluturmak

Sonular:
1-Trk Tarih Kurumunun kurulmas ulusuluk ile ilgilidir.
2-Osmanl Devletinde Tanzimat Dnemine kadar slam Tarihi; Tanzimat Dneminde Osmanl
Tarihi; II. Merutiyet Dneminde ise Trk Tarihi arlkl olarak okutuldu.
3-1932de Trk Tarih Tezi ortaya atld.
TTK nn almasyla mmeti tarih anlayna son verilmi, Mill tarih anlay getirilmitir.

E-Trk Dil Kurumunun Kurulmas: (12 Temmuz 1932)

TDKnn Kurulma Sebepleri:
1-Trkeyi yabanc dillerin etkisinden kurtarmak.
2-Trkenin kkenlerini aratrmak.
3-Trkeyi bilim dili haline getirmek.
4-Trkeyi halkn anlayaca ekle getirmek.
5-Trkenin zenginliini ortaya koymak
6-Konuma dili, yaz dili ve bilim dili arasndaki farklar gidermek.
7-Dildeki Osmanlcl bitirmek
8-Halk ile aydnlar arasnda dil uzlamas salamak
9-Resmi dil ile halk dili arasndaki farklar gidermek.
Aklamalar:
a-TDKnn kurulmas ulusuluk ile ilgilidir.
b-1932de Halk Evleri ald.
TOPLUMSAL YAAYIIN DZENLENMES
1- apka nklab (25 Kasm 1925)
2-Tekke zaviye ve trbelerin kapatlmas (30 Kasm 1925)
3-Miladi Takvim (26 Aralk 1925)
4-l ve tartlarn deitirilmesi (1 Nisan 1931)
5-Soyad Kanunu (1934)
6- Hafta Tatili (1935te yalnzca Pazar gn; 1974te Cumartesi ve Pazar gnleri)

A-Tekke, Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas: (30 Kasm 1925)

nemi:
1-Trk halknn bilime, aklcla ve laik dnceye ynelmesi asndan nemli bir adm atld.
2-Trkiyenin falclar, eyhler, derviler ve bycler lkesi olamayaca ispatland.

84

Aklamalar:
1-Ayn gn eyh, dervi, mrit gibi unvanlarn kullanlmas ve kurumlarla ilgili elbiselerin
giyilmesi ve muskaclk yasakland.
2-Trbeler kapatlrken Yavuz ve Fatih gibi Trk byklerinin trbelerinin kapatlmamas; Trk
nklbnn tarihi kkleri koparmaya ynelik olmadn gsterdi.

B-Klk-Kyafetin Dzenlenmesi: (25 Kasm 1925)

Sebepleri:
1-Trk halknn grnmn adalatrmak
2-Ayrlk ifade eden giysilerin giyimini durdurmak.
3-adalamay ve birlii salamak.
Aklamalar:
1-apka devrimi Kastamonudan balatlmtr.
2-Kadnlarn giyimi konusunda kanun karlmayp; bu durum doal haline brakld.
3-3 Aralk 1934de karlan bir kanunla din adamlarnn ibadet yerlerinin dnda dini kyafet
giymeleri yasakland. (Diyanet leri Bakan, Patrik ve Haham Ba bu kuraln dnda tutuldu.)
C-Soyad Kanununun Kabul : (21 Haziran 1934)
Sebepleri:
1-Medeni Kanunun uygulanmasndan doan aksaklklar gidermek.
2-Toplumda ayrlk ifade eden lakaplar kaldrarak birlii glendirmek.
3-Eitlik ilkesini glendirmek.
Aklamalar:
1-Ayn gn aa, hoca, molla, paa ve bey gibi unvanlarn kullanm yasakland.
2-Osmanl Devletindendan kalan madalyalarn tanmas yasakland.
3-TBMM, Mustafa Kemale Atatrk soyadn verdi ve bu soyadnn bakalarnca kullanmasn
yasaklad.
D- Miladi Takvimin Kabul : (26 Aralk 1925)
Sebepleri:
1-Avrupa ile Trkiye arasndaki ilikileri kolaylatrmak
Aklamalar:
1-Ayn gn Avrupann saat ls kabul edildi.

85

2-1931de Avrupa tarz arlk ve uzunluk lleri kabul edildi.

3-1935de haftalk tatil Cumadan Pazara alnd.
4-1928de uluslararas rakamlar kabul edildi.
5-Uzunluk ve arlk alanndaki deiiklikler ve hafta tatilinin deitirilmesi Avrupa ile ticari ilikileri kolaylatrmaya yneliktir.
EKONOMK DZENLEMELER
1- zmir ktisat Kongresi (18 ubat -4 Mart 1923)
2- Aar (r) Vergisinin Kaldrlmas (17 ubat 1925)
3- Tevik-i Sanayi Kanunu (28 Mays 1927)
4- Devlet Bankalarnn Kurulmas (Etibank, Smerbank, Bankas)
5- I. Be Yllk Kalknma Plan (1933-1939)
6- II. Be Yllk Kalknma Plan (1938 -II. Dnya Sava nedeniyle uygulanamad)
7- Ulam alannda yaplan yenilikler
Aklamalar:
TBMM, 1 Mart 1922de ekonomi almalarnn balca noktalarn yle belirlemitir:
1-Sanayii canlandrmak ve modern aralara sahip olmak
2-Ormanlar iyi hale getirmek
3-Toplum menfaatini dorudan ilgilendiren kurulular ve iktisadi giriimleri gcmz orannda
devletletirmek.
4-Madenlerimizi iletmek ve bu alana ynelen sermayeyi himaye etmek
5-Ekonomik bamszln korunabilmesi iin bteyi ekonomik yap ile uygun tutmak

A-zmir ktisat Kongresi (17 ubat-4 Mart 1923)

(Lozan Konferansna ara verildii srada topland).
Kongrenin Toplanma Sebepleri:
1-Mill ekonominin amalarn ve amalara ulamak iin izlenecek yntemi belirlemek
2-Ekonomik bamszln yntemini belirlemek
3-Mill ekonominin temellerini atmak
Kongrenin zellii :
Trk devletinin ekonomik meselelerinin grld ve tartld ilk kongredir. Ekonomik
bamszln nemi vurguland.
Aklamalar:
1-Bamsz ekonomi iin ilk adm Lozanda kapitlasyonlarn kaldrlmas ile atld.
2-zmir ktisat Kongresi bamsz, liberal ve mill ekonomiyi benimsedi.
3-1930da Merkez Bankasnn kurulmas, Trk parasn yabanc sermayenin elinden kurtard.

86

4-zmir ktisat Kongresinde Misak- ktisadi kabul edildi.

Cumhuriyetin ilk yllarnda zel giriimin, desteklenmesine ramen, beklenen verimi
gsterememesinin sebepleri:
1-zel sermayenin yetersizlii
2-Yetimi i gcnn yetersizlii
3-Deneyim ve bilgi eksiklii
4-1929da dnya ekonomik bunalmnn kmas
Kongre, devletilik ilkesinin ilk ayan oluturur. Cumhuriyetin ilanndan sonra
ekonomide devletilik politikas uyguland. zel sektrn ekonomide baarsz olmas zerine
devletilik ilkesi domutur.
Devleti Ekonomiye Geiin Sebepleri:
a-zel giriimin zerine den grevi yerine getirememesi (zel teebbsn desteklenmesi
iin 1924de Bankas kuruldu. 1927de Tevik-i Sanayi Kanunu karld.)
b-Devletin geliebilmesi iin vakit kaybetmeden byk sanayi atlmlarnn yaplmasnn
gerekmesi.
I. Be Yllk Kalknma Plan
(1929 dnya ekonomik bunalmnn etkisiyle, 1933 ylnda planl ekonomi dnemine geilerek I.
Be Yllk Kalknma Plan hazrland).
nemi:
1-lk defa planl ekonomi dnemi balad.
2- Devleti ekonomi: (Karma Ekonomi): Byk atlmlar devlet yapsa da; zel teebbse de i
imkn tannr bir yap oluturuldu.
3-lk byk atlmlar bu dnemde yapld. lkede ilk fabrikalar bu dnemde kuruldu. (Malatya
Kayseri Ve Bursada Dokuma Fabrikas, Gemlik Suni pek, Beykoz Deri Fabrikas v.b.)
4-Toprak reformu tam olarak gerekletirilemedi.
1937de II. Be Yllk Sanayi Plan hazrlandysa da; II. Dnya Savann balamasndan dolay
uygulanamad.

B-Tarmn Gelitirilmesi in Alnan nlemler

1-Aar (r) vergisi kaldrld (17 ubat 1925)
Vergi gelirlerinin %40n oluturan aarn kaldrlmas ilk bte an oluturdu. TBMMnin
bu karar tarma verilen nemi gsterir.

87

2-Ziraat Bankas kuruldu. (iftiye kredi salamak iin )

3-Kooperatifler kuruldu (1929) (Tarm kredi kooperatifleri )
4-Yksek Ziraat Enstits kuruldu.
5-Tohum slah istasyonlar ve numune iftlikleri kuruldu.
6-Toprak reformu iin 1926dan itibaren teebbsler yapld.

C-Ticari Hayatn Dzenlenmesi

1-Lozan Antlamas ile Kapitlasyonlar kaldrld.
2-Ticareti koruyan kanunlar karld.
3- Bankas kuruldu. (1924)
4-1926da karlan Kabotaj Kanunu ile Trk denizlerinde yk ve yolcu tama ileri Trk
gemicilerine verildi.

D- Sanayi ve Madencilik
1-Mill sanayiinin korunmas ve gelimesi iin kapitlasyonlar kaldrld.
2-Byk yatrmlar devlet tarafndan yapld.
3-zel teebbs desteklendi.
4-1925de Sanayi ve Maden Bankas kuruldu.
5-28 Mays 1927de Tevik-i Sanayi Kanunu karld.
6-Planl Ekonomi uygulanarak ilk byk fabrikalar kuruldu.
7-1933de Smerbank kuruldu.
8-1935de Etibank ve MTA kuruldu.
9-Kayseri, Ereli, Nazilli, Malatya ve Bursa merinos dokuma fabrikalar; zmit selloz ve kat;
Beykoz deri ve kundura; Paabahe cam; Karabk demir-elik fabrikalar ald.
!! Uak eker Fabrikas Tevik-i Sanayi Kanunu sonucunda kurulmutur.

E-Bayndrlk ve Ulatrma
1-1927de Devlet Demir Yollar Genel Mdrl kuruldu. Karayolu yapmnda asl gelime
1950den sonra grld.
2-1933de Mill Hava Ulatrma Tekilat kuruldu.
3-1938de denizciliin gelitirilmesi iin Denizbank, 1939da Devlet Denizyollar daresi kuruldu.

88

DI POLTKA
Giri:
1- ve d politika ilkesi olarak Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ilkesi benimsendi.
2-Sava korunma amac olarak grld. Baka bir devletin topraklarn almak iin politika
izlenmedi.
3-Mill Egemenlik ve mill menfaatler n planda tutuldu.
4-lk yllarda Misak- Mill gerekletirilmeye alld.
5-1920-1936 yllar arasnda batya kar SSCBnin dostluu devam ettirildi.
6-1936-1945 yllar arasnda talyann saldrgan tutumuna kar ve bat ile ilikileri
yumuatmak iin ngiltere ile dost geinildi.
7-1945den sonra SSCB tehdidine kar ABD ile dost geinildi.
8-1928de Afganistan ile dostluk antlamas imzaland
9-1930a kadar Lozandan kalan problemler halledildi.
10-1925de SSCB ile saldrmazlk antlamas imzaland.
11-1928de talya ile tarafszlk ve uzlama antlamas imzaland.
12-1935-1938 arasnda Avrupann bloklama durumundan dolay Avrupal devletlere kar
ok ynl bir politika izlendi ki bu da Montr Antlamasnn imzalanmasnda etkili oldu.
13-1919-1920 aras Trkiyenin dost aray dnemidir.
14-1920 sonrasnda bir yandan SSCB ile iyi geinilirken; bir yandan da igalciler arasndaki
ayrlklardan faydalanmann yolu arand.
15-1923-1930 arasnda Lozandan kalan problemler halledildi.
16-Mill karlarn korunmasna, devletlerin eitlii ilkesine uyulmasna ve ittifaklar
kurulmasna nem verildi.

A-Nfus Mbadelesi ve Etabli Sorunu

Nfus mbadelesi sorunu, Lozan grmelerinde halledildii halde uygulanma safhasnda
Yunanistan problem karmtr. Lozanda imzalanan Trk-Yunan Ahali Mbadelesi Szlemesi
gereince Trkiyedeki Ortodoks Hristiyanlar (Rumlar), stanbuldakiler hari olmak zere
Yunanistana; Yunanistanda bulunan Mslmanlar, Bat Trakya hari olmak zere Trkiyeye g
ettirilecekti. Buna ramen uygulamada Yunanistan stanbulda daha fazla Rum kalmasn istiyor;
Trkiye ise szleme erevesinde bu ii halletmek istiyordu. Bu durum taraflar arasndaki
ilikilerin zaman zaman gerginlemesine neden olmutu. Nfus mbadelesi sorunu Yunan bakan
ile Mustafa Kemal arasnda 1930 ylnda grlerek 10 Haziran 1930da imzalanan Ankara
Antlamas ile halledildi. Bu antlamadan sonra Trk-Yunan ilikileri dzelmitir. Trkiye ile
Yunanistan arasndaki dostluk ilikileri 1954 ylnda meydana gelen Kbrs sorununa kadar devam
etmitir.

89

B-Yabanc Okullar
Lozan Antlamasna gre yabanc okullar Trkiyenin belirleyecei artlara uyacakt.
Trkiye 1924 ylnda okullarda dini ayin yaplmas iin bulundurulan salonlarn kapatlmasna;
1925 ve 1926 yllarnda ise yabanc okullarda Trke, Tarih ve Corafya gibi derslerin Trk
retmenler tarafndan Trke olarak okutulmasna; derslerde Trklk aleyhine bilgiler olmamasna
ve okullarn Trk mfettiler tarafndan denetlenmesine dair kanunlar kard.
Fransa ve Papalk bata olmak zere, Avrupal devletler Trkiyenin yabanc okullar konusundaki
uygulamalarna kar kt. Fakat okullar meselesini, ulusal egemenlik melesi olarak gren Trkiye
yabanc devletleri i ilerine kartrmadan kard yasalara uygun ekilde uygulamalar yapt.
C-D Borlar Meselesi
Bilindii gibi Osmanl dneminden kalan d borlar meselesi, Lozan Konferansnda
zerinde en fazla tartlan konulardan biridir. Trk taraf, bu borlarn bir blmnn, Osmanl
Devletindendan ayrlarak bamsz olan dier devletlerce karlanmasn taraflara kabul ettirmise
de geriye kalan ksmn, Fransz Frang olarak taksitle demeyi kabul etmek zorunda kalmt.
1929da yaanan dnya ekonomik bunalm Trkiyeyi de olumsuz etkiledi ve Trkiye Fransaya
olan borcunu gerektii gibi deyemez hale geldi. Bu durumdan dolay Fransa ile bir mddet
gerginlik yaandysa da; sorun 1930 ylnda karlkl grmeler sonucunda zld.
D-Irak Snr ve Musul Meselesi
Musul Meselesi, Lozanda zerinde uzlamaya varlamad iin daha sonra Trkiye ile
ngiltere arasnda grlmek zere braklan tek nemli sorundu. ngiltere zengin petrol
yataklarna sahip olmasndan dolay Musulu Trkiyeye brakmak istemiyor, smrgeci dnce
ve ahlak dorultusunda bu konuyu kendi lehine zmleyebilmek iin her yolu deniyordu. Trkiye
ise, hem tarihi, hem stratejik, hem de nfus yaps itibaryla Musuldan vazgemek istemiyordu.
Musul Meselesinin zm iin Trkiye ile ngiltere arasnda grmeler 19 Mays 1924te
balad. Fakat ngiltere Hakkriyi de tartmal blgeden grmek isteyince grmeler kesildi.
Bundan sonra mesele nce Milletler Cemiyetine, sonra Lahey Adalet Divanna gitti. Meselenin
kendi konusu olmadn ileri syleyen Adalet Divan meseleyi tekrar Milletler Cemiyetine havale
etti. Meselenin bu ekilde uzatlmas; ngilterenin zaman kazanarak Musul ve civarnda olaylar
karp meseleyi lehine zmleyebilmek isteyiinin bir sonucudur.
5 Haziran 1926da imzalanan Ankara Antlamas ile;
1-Musul ve evresi ngiliz mandaterlii altnda bulunan Iraka brakld.
2-Irak Hkmeti Musul petrol gelirlerinin vergisinin %10unu 25 yl sre ile Trkiyeye vermeyi
kabul etti.

90

nemi:
1-Bugnk Trkiye-Irak snr izildi.
2-Trk-ngiliz ilikileri dzelmeye balad.
3-Misak- Millden taviz verildi.

E-Trkiyenin Milletler Cemiyetine Girii

Milletler Cemiyeti, I. Dnya Savandan sonra ngilterenin nderlii ve inisiyatifinde 10
Ocak 1920de Cenevrede kurulmutur.
Musul Meselesinde ngilterenin karlarna hizmet etmi olduu iin, Trkiye Milletler
Cemiyetine uzun bir sre gven duymad. Trkiyenin Avrupaya ok yaknlamak istemeyiinde
SSCByi kstrmeme dncesinin de etkisi vardr. Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmek gibi
bir amac yoktu. Lozandan sonra Trkiyenin bar yolunda gsterdii abalar ve Musulu Iraka
brakmasndan dolay Trkiyeye kar scak davranmaya balayan ngiltere Trkiyeyi Milletler
Cemiyeti yeliine davet edince; uluslararas bara katkda bulunmak istediini gstermek isteyen
Trkiye Milletler Cemiyetine 18 Temmuz 1932de ye oldu.
!! 1934de SSCB de MCye ye oldu.

F- Balkan Antant: 9 ubat 1934

Antantn Olumasnn Sebebi:
1933ten sonra talyann hzl bir ekilde silahlanarak Balkanlara ynelik yaylmac
politikalar retmesi Balkan devletlerini ve Trkiyeyi endielendirmitir.
Antant Oluturan Devletler:
Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya
Bu antant, taraf devletlerin toprak btnlne sayg gsterme ve i ilerine karmama
esasna dayanyordu. Aralarnda eitli anlamazlklar bulunan bu devletlerin bir araya gelmelerinde
Trkiyenin nemli rol olmutur.
nemi:
1-Trkiye Yunan snrn gvence altna ald.
2-Trkiye blgede lider konumunda olduunu gsterdi.
3-Trkiye uluslararas bara katkda bulunmak istediini gsterdi.
4-Montr Antlamas iin Trkiye taraftar buldu.
!! Balkan Antant II. Dnya Savann balamas ile dald.

91

G-Montr Szlemesi (20 Temmuz 1936)

Trkiye, Lozan grmelerindeki btn abalarna ramen, Boazlarn statsn, ulusal
egemenlik ilkesine uygun ekilde zmleyememiti. Bununla birlikte, kabul edilen statnn
uygulanmas konusunda Milletler Cemiyetinin etkili olaca ve Avrupada silahszlanmann
gerekleecei midini de tamaktayd.
Ancak, 1933 ylndan itibaren Almanya ve talyann hzl bir ekilde silahlanmas ve
Milletler Cemiyetinin bu gelimeye zm retemeyii, Trkiyeyi Boazlarn gvenlii
konusunda endielendirdi. Lozan Antlamasnn Trkiyeyi Boazlar konusunda kstlayan hkmlerinin kaldrlmas iin Trkiye 10 Nisan 1936da Lozan imzalayan devletlere birer nota
gnderdi. Antlamalarn hie sayld ve devletlerin dost aray iinde olduu bir dnemde
Trkiyenin istekleri olumlu karland ve Boazlarn stats svirenin Montr kentinde tekrar
grld.
Montr Szlemesinin erii:
1-Boazlar komisyonu kaldrlarak grevleri Trk devletine devredildi.
2-Boazlara Trkiyenin asker sokmas kabul edildi.
3-Ticaret gemilerinin Boazlardan serbest geii kabul edildi.
4-Sava gemilerinin Boazlardan geiine snrlama getirildi.
5-Sava zamannda Trkiyeye Boazlar kapatma hakk tannd.
nemi:
1-Misak- Mill ynnde nemli bir adm atld.
2-Trkiyenin uluslararas g dengesinde nemi artt.
3-SSCB kendisini Karadenizde gvende hissetti.
4-Trkiyenin Dou Akdenizdeki durumu glendi.
Aklamalar:
1-talya szlemeyi daha sonra imzalad. (talya Habeistana saldrd zaman MCde olan
Trkiye de talyann bu davrann knamak zorunda kalmt.)
2-ngiltere Trkiyenin Dou Akdenizde gl olmasn istiyordu.
3-SSCB Lozann oluturduu Boazlar rejimini benimsemiyordu.
4-Japonya II. Dnya Savandan sonra grmeden ekildi.

H-Sadabat Pakt (9 Temmuz 1937)

Sebebi:
talyann Akdeniz Havzas ve Ortadouya ynelik saldrgan tutumu.
Katlan Devletler:
Trkiye, ran, Afganistan ve Irak

92

nemi:
1-Trkiye ran ve Irak snrn gvence altna ald.
2-talyaya kar Balkanlarda nemli bir caydrclk rol stlenmi olan Trkiye Sadabat Pakt ile
de tavrn devam ettirerek dnya barna katkda bulunma istediini gstermitir.
3-Trkiye blgede nc konumda olduunu gstermitir.
!! II. Dnya Sava balaynca pakt dalmtr.

I-Hatay Sorunu
Fransa, 1936 ylnda Hataydan ekilerek, blgeyi Suriyeye brakmak isteyince; bu durumun
Trkiye ile Fransa arasnda imzalanan Ankara Antlamasna aykrlk tekil ettiini ileri sren
Trkiye Milletler Cemiyetine bavurarak Trkiye-Suriye snrnn belirlenmesinde Trkiyenin de
taraf olduunu belirtti. Bu talebe, Fransa ve Suriyenin kar kmalarna ramen II. Dnya
Savann belirtilerinin ortaya kmas, Almanyann Fransann elinde bulunan baz topraklara
ynelik iddialarnn yksek sesle dillendirilmesi, ngilterenin de desteini alan Trkiyenin
isteklerinin deerlendirilmesini salad.
3 Temmuz 1938de Hatay meselesi zmlendi. Bu zm dorultusunda; 5 Temmuz
1938de Trk askeri Hataya girdi. 2 Eyll 1938de Hatay Meclisi ald. Tayfur Skmen devlet
bakan, Abdurrahman Melek babakan oldu. Hatay Meclisinin verdii kararla Hatay 29 Haziran
1939da Trkiyeye katld.
nemi:
1-Misak- Mill ynnde son adm atld.
2-Gney snrmz son halini ald.
3-Mustafa Kemal, II. Dnya Sava ncesi gelimeleri, silaha bavurmakszn diplomasinin
imknlarndan yararlanarak Trkiyenin lehine kullanm ve dhiyane bir siyaset izlediini
gstermitir.
!! Hatay Trkiyeye katlan son toprak parasdr.

93

II. DNYA SAVAI (1939-1945)

I. Dnya Savandan Sonra Bar Koruma abalar:
1-Milletler Cemiyeti kuruldu.
2-ekoslovakya, Romanya ve Yugoslavya arasnda Kk Antant kuruldu.
3-Fransa ile Almanya 1925te Locarno Antlamasn imzalad.
4-Anlamazlklara zm bulmak iin Fransa ile ABD 1928de Kellog Paktn kurdu. (Bu pakta
Trkiye 1929da katld.)
5-Balkan Antant, Sadabat Pakt ve Montr Szlemesi yapld.
Savan balamasnda Almanya ve talyann saldrgan tutumu etkili oldu.

Almanya ile

talyann 1936da kurduu Mihver Devletler Grubuna 1937de Japonya da katld. Mihver
Devletler karsnda ngiltere ile Fransa Mttefik Devletler Grubunu oluturdu.

1936da

Habeistana saldran talya daha sonra Arnavutluku ele geirdi.

Hitler 1938de Avusturyay Almanyaya balad. Almanlar 1939da ekoslovakyay igal
etti. Almanya ve Rusya ayn dnemde Polonyay igal edince Fransa ve ngiltere olaya mdahale
etti ve II. Dnya Sava balad.
Almanya Rusyaya da sava ilan edince Ruslar ngiltere tarafna geti. (1941)
Japonya ABDnin deniz slerine ve ine saldrnca; ABD ve in Japonyaya kar savaa
girdi.
1942de rejim deiiklii yaayan talya, ngiltere tarafna geti.
ABD, ngiltere ve Fransann yapt Normandiya karmas sonucunda Almanya teslim oldu.
ABDnin Japonyann Hiroima ve Nagazaki kentlerine atom bombas atmas sonucunda
Japonya da savatan ekildi.
Trkiye; sava esnasnda ngiltere ve Rusya tarafndan savaa girmesi yolunda zorlandysa da,
tarafsz kalmay baard. Almanya Bulgaristana girince; Almanya ile Trkiye arasnda 1941de
saldrmazlk antlamas imzaland. Trkiye savan bitmesine az bir zaman kala 1945te Almanya
ile Japonyaya sava ilan etti fakat savaa fiilen girmedi. (Trkiyenin bu tutumunda BMye girme
arzusu vardr.)
!! Kuzey Afrika Savalar Almanya ve talyann karsnda ngilterenin stnl ile
sonuland.
II. Dnya Savann Sonular:
1-Almanya dou-bat olmak zere ikiye ayrld. Dou Almanya sosyalizme kayd.
2-ABD ve SSCB sper g haline geldi.
3-Orta ve Dou Avrupa SSCBnin kontrolne girdi.

94

4-ABD ile SSCB arasnda souk sava dnemi balad.

5-Hindistan, Pakistan, Msr, Cezayir, Tunus ve Libya bamsz oldu.
6-1948de srail Devleti kuruldu.
7-Smrgecilik hz kaybetti.
8-inde komnizm yayld.
9-Milletler Cemiyeti, Birlemi Milletler Tekilatna dnt.
10-TC-ABD ilikileri gelimeye balad.
11-Filistin bamszlat
12-NATO ve Varova paktlar kuruldu.
13-Trkiyede ok partili hayat balad.
14-Yalta Konferansnda dengeler kuruldu.
15-Paris Konferansnda antlamalar grld.
II. DNYA SAVAIDAN SONRA BARII KORUMA ABALARI
1-Birlemi Milletler Tekilat kuruldu.
2-NATO kuruldu.
3-Balkan Pakt kuruldu.
4-Badat Pakt kuruldu.

A-BRLEM MLLETLER
BM Tekilatnn Yaps ve zellikleri:
Genel Kurul: Tekilattaki devletlerin yeleri bu kuruldadr.
Gvenlik Konseyi: 15 yesi vardr. Bu yelerden ABD, ngiltere, in, Fransa ve Rusya veto
hakkna sahiptir.
Ekonomik ve Sosyal Konsey: Savalara sebep olabilecek sosyal ve ekonomik faktrleri
ortadan kaldrmaya alr.
Vesayet Konseyi: Kendi kendini idare edemeyecek devletleri idare etmek iin kurulan bu
birim gnmzde nemini kaybetmitir.
Milletleraras Adalet Divan: BMnin yarg organdr.
Sekreterlik: Personelden oluur.
!! Trkiye de BMnin kurucularndandr.
B-NATO VE ZELLKLER
1-Brksel merkez olmak zere 1948de kuruldu.
2-Uluslararas barn korunmas ve komnizme kar korunum amaland.

95

3-ABD, Kanada, ngiltere, Fransa, Hollanda, Lksemburg, Belika, Danimarka, zlanda,

talya, Norve, Portekiz, Yunanistan, Almanya, spanya ve Trkiye tekilatn yesidir.
Kore Savana asker gndermesi Trkiyenin NATOya girmesinde etkili oldu. (1952)
C-VAROVA PAKTI
Rusyann nclnde Avrupann sosyalist lkelerinin bir araya gelmesiyle kuruldu.
Tekilat, 1990l yllarn bandan itibaren Komnizmin nemini kaybetmesi ile dald.

D-BALKAN PAKTI (1954)

Kurulu Sebebi:
SSCBnin Balkanlara ynelik saldrgan tutumu
Kurucu yeleri:
Trkiye, Yugoslavya ve Yunanistan
Yugoslavyann SSCBye yaklamas ve Kbrs Meselesinden dolay pakt kurulduu yl dald.
E-BADAT PAKTI (1955)
Kurulu Sebebi:
SSCBnin Orta Douya ynelik saldrgan tutumu
Kurucu yeleri:
Trkiye, Pakistan, ran ve Irak
1958de Irak pakttan ayrlnca; pakt ngiltere dtan desteklemeye balad ki paktn bu
haline CENTO denilir.
ATATRKLK VE TRK NKILBININ ZELLKLER
1-Uyum iinde ileyen dnce ve ilkelerden oluan bir btndr.
2-Milletin ihtiyalarndan domutur.
3-Mill bir dnce sistemidir.
4-lerleme ve yenilemeye aktr.
5-Temelinde insanln binlerce yldr iledii evrensel deerler vardr.
6-Dardan alnm bir ideoloji deildir.
7-Domasnn en nemli sebebi, kiisel devlet ynetiminin (monari) hi bir kesimin istek ve
ihtiyalarn karlayamamasdr.
8-Trk nklbnda Fransz ve Rus htilalinden farkl olarak; fikri ve ideolojik hazrlk safhas
yoktur.
9-Bamszlk ve egemenlik birlikte yrtlmtr.

96

Trk nklabnn Evrenselliinin Kantlar:

a-Tm dnyada etkili olmutur
b-Smrlen milletlere rnek olmutur.
c-Gnmz meseleleri iin ve baka milletler iin zmler iermektedir.
Trk nklabn Osmanl Islahatlarndan Ayran Farklar:
1-Kapsaml, deiimci ve kkldr.
2-Sadece devleti ve kurumlar deil, halk da yceltmeyi amalamtr.
3-Islahatlar tereddtl; inklplar kararldr.
4-nklplarda d bask yoktur.
5-Sra izlendi: nce adalamay engelleyen kurumlar kaldrld; sonra yenilik yapld.
LKELER
A-Cumhuriyetilik
1-Devletin rejim eklidir.
2-Halk egemenliini esas alr
3-Demokratiktir.
4-Seme ve seilme hakk tm vatandalara verilir.
5-Hkmet ile millet arasnda kopukluk yoktur.
6-Anayasann deitirilemez ve deitirilmesi teklif edilemez maddesidir.
7-Mustafa Kemalin parti tartmalarnn dnda tuttuu bir ilkedir.
8-Saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyetin ilan, Halifeliin kaldrlmas Cumhuriyetilik yolunda
yaplm devrimlerdir.

B-Millyetilik
1-Kurtulu Savann yaplmasnda ve Trk Devletinin kurulmasnda temel ilke oldu.
2-Bu ilke, fedakrlk ve dayanmay gerektirir.
3-Irklk ve mmetilii ret eder.
4-Trkiye Cumhuriyetini benimseyen ve Trkm diyen herkes Trktr.
5-Mill birlik ve beraberlik esastr.
6-Benimsedii eitlik ilkesi ile Faizm ve Nazizmden ayrlr.
7-TBMMnin almas, Saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyet ynetiminin kurulmas, Halifeliin
kaldrlmas, Tevhid-i Tedrisat Kanununun karlmas, Trk Harflerinin kabul, TTK ve TDKnn
kurulmas bu ilke ile ilgilidir.

97

C-Halklk
1-Cumhuriyetilik ve Millyetiliin doal sonucudur.
2-Halkn eitlii esastr.
3-Halkn menfaatleri n plandadr.
4-Snf mcadelesi deil; sosyal dayanma esastr.
5-Snflk olmad iin Komnizmden ayrlr.
Halk Devrimler:
1-TBMMnin almas
2-Saltanatn kaldrlmas
3-Cumhuriyetin ilan
4-Halifeliin kaldrlmas
5-Trk Medeni Kanununun kabul
6-Aarn kaldrlmas
7-Klk-kyafet devrimi
8-Soyad Kanunu
9-Kadnlara siyasal haklarn verilmesi
10-Trk Harflerinin kabul

D-Devletilik
1-Devletilik; devletin ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda daha hzl bir gelime salamak
amacyla yapt uygulamalardr.
2-Bu ilke halkln tamamlaycsdr.
3-Ekonomide planl kalknma hedeflenmitir.
4-Karma ekonomiyi esas alan devletilik ilkesinde zel mlkiyetin olmas, devletilii
komnizmden ayrr.
5-Mdahalecidir; kat deildir.
6-Zamann artlarna gre deimitir.

E-nklaplk
1-an deien artlarna gre deiimi ve modernlemeyi esas alr.
2-TBMMnin almas ile balayan Trk nklbnn devam ettiini gsterir.
3-Duraan deildir.

F-Laiklik
1-Din-devlet ilerinin ayrlmasn ve vicdan hrriyetini esas alr.

98

2-Parti tartmalarnn dnda tutulan bir ilkedir.

3-Devlet, vatandalarn inanma ve inanmama hakkn anayasa ile gvence altna almtr.
4-Din egemenlii deil; millet egemenlii esastr.
5-Hukuk birlii ve hukukun dinden bamsz olmas esastr.
6-Yabanc devletlerin aznlklarn haklarn bahane ederek Trk Devletinin i ilerine karmasn
nlemitir.
7-Mill birlik ve beraberlik iin nemlidir.
Aklamalar:
1-1928de anayasadan devletin dini slamdr maddesi karld.
2-1928de milletvekillerinin yemin ekli bugnk haline getirildi.
3-1937de 6 ilke anayasaya alnd.
4-Trk Milleti iin dini d politikada kullanma dnemi I. Dnya Sava ile bitti.
5-Kurtulu Sava mmet ideolojisi yerine millet ideolojisini getirdi.