Arjantin ve ilide Hakikat Komisyonlar ve Sonras1

Juan Mndez ve Teresa Godwin Phelps

Arjantin
1984 ylna kadar dnyada sadece iki hakikat komisyonu deneyimi yaanmt: 25
Ocak 1971de Uganda Cumhurbakan Idi Amin tarafndan oluturulan Kayplar
Aratrma Komisyonu ve Bolivyada kurulan Ulusal Kayplar Aratrma Komisyonu.
Uganda hkmeti tarafndan kurulan ilk komisyon byk lde uluslararas
kamuoyunun basklarna kar bir sus pay olarak kurgulanmt. Komisyon,
tanklklar dinlemek, ihlal vakalarn belgelemek ve nerilerde bulunmak suretiyle
ciddi bir alma yrtm olmasna ramen, Amin hazrlanan raporu ne yaynlad,
ne de komisyonun nerilerini dikkate ald. Bolivya komisyonu ise hibir rapor
yaynlanmadan faaliyetini nihayetlendirdi. Bu sebeple, 1984 ylnda yaynlanan
Arjantin CONADEP (Ulusal Kayplar Komisyonu) ve Nunca Ms (Bir Daha Asla)
raporu, gemile yzleme srecinin bir arac olarak hakikat komisyonlarnn ilk ciddi
abas olarak saylabilir.
Arjantinde 1973ten beri iktidar elinde tutan askeri rejimin zayflamaya balamas,
lkedeki iktisadi kriz ve Falklands ya da spanyolca ismiyle Malvinas savan
Arjantinin 1982 ylnda kaybetmesiyle hzland. Toplum nezdindeki itibarn zaten
oktan yitirmi cunta rejimi bu koullar altnda bask siyasetine daha fazla devam
edemez hale geldi. Cunta ynetiminin nispeten zayflamaya baladnn sinyallerini
verdii bu dnemde, Arjantindeki demokratik gler kirli sava (19701983)
esnasnda yaanm olan ihlaller, kayplar ve katliamlarn faillerinin cezadan
muafiyetine ilikin itirazlarn dillendirebildiler. 1983 ylnda Raul Alfonsnnin
cumhurbakan olduktan sonra ilk yapt i, General Reynaldo Benito Bignonenun
seimlerden sadece birka gn nce cuntaclarn 1973 ve 1982 yllar arasnda
ilemi olduklar tm sulardan cezai muafiyetini salayan Af Yasasnn iptalini talep
etmek oldu. Buna mteakip, Alfonsn yarglamalar konusundaki tavrn Ulusal
Kayplar Komisyonunun (CONADEP) kurulmasna nayak olarak ilan etti.
Bakanln nl yazar Ernesto Sabatonun yapt komisyon, saylar 10 bin ile 30
bin arasnda deien cunta dnemindeki kayplar aratrmak zere kuruldu.
Alfonsn ayrca, kirli savan uygulayclarnn yarglanmalarna ilikin bir yasal
deiiklik nerdi. Bylece kendilerine verilen emirlere itaat etmi olanlar emirleri
dna kmam ve korkun katliamlara girimemi olmalar kouluyla cezadan muaf
olacaklard. Ayrca bu tr davalara askeri mahkemeler bakmaya devam edecekti. Bu
arada, Emre taat Kanunu yrrle kondu.
Getirilen yeni bir kuralla askeri mahkemelerin alt ay iinde durum tespiti
yapmadklar davalara dier mahkemelerin bakmasnn yolu ald. Fakat, meclis
tartmalarnda toplumunun taleplerinin daha radikal olduu grld.
Ulusal Kayplar Komisyonu (CONADEP)
1

Bu yaz, Juan Mndez, Truth and Justice for Human Rights Crimes, Latin America and
Accountability iinde fi Amadiume ve Abdullahi An-naim, The Politics of Memory: Truth, Healing and
Social Justice, (London: Zed Books, 2000), s. ve Teresa Godwin Phelps, Shattered Voices,
(Philadelphia, Pennsylvania niversitesi yaynlar, 2004), s. 74- 128 makalerinden derlenmitir
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

1/8

Arjantinin ilk hakikat raporu 1984 ylnn sonlarnda yaynland. Bakanln nl

yazar Sabatonun yapt Ulusal Kayplar Komisyonunun (CONADEP) hazrlad
Nunca Ms (Bir Daha Asla) raporu, bugn bile benzer bir aratrmann nasl
yaplmas gerektiine dair rnek tekil eder.
CONADEPe aratrmalar, grmeler ve raporun yazm iin 180 gn sre verildi,
fakat Komisyonun almalarna balamas hi de yle sorunsuz bir sre deildi.
Bakan Sabatonun toplumun farkl kesimlerinde farkl ekillerde karlanan
konumas bu anlamda arpcdr:
Hakikatleri aratrma komisyonunda gerekli aratrma ve soruturmalar
yaparken kirli sava dnemindeki devlet terrnn failleri tarafndan hakaret
ve tehditlere maruz kaldk. En ufak bir pimanlk emaresi gstermeyen bu
kiiler, yaptklarn maruz gstermek iin eski bahanelerini tekrar etmeye
devam ettiler. lkeyi terristlerin elinde kurtarmak, lkenin batl Hristiyan
deerlerine geri dnmesini salamak gibi bahaneler ne sren bu kiiler
aslnda, kirli sava dnemi boyunca bu bahsettikleri deerleri basknn
zindanlarnda eritmek dnda hibir ey yapmadlar. Bizleri milli mutabakat
engellemek, halk nefret ve dmanla tevik etmek ve gemiin
unutulmasn engellemekle itham ettiler. thamlarnn hibiri doru deildir. Biz
ne kin ne de intikam duygularyla bu ie baladk, biz sadece hakikat ve adalet
istiyoruz.2
CONADEPin esas alma alan, kayplarn aratrlmas ve raporlanmas ile
snrlyd. Ksa srede insan haklar rgtlerinin de desteini alan CONADEP,
Birlemi Milletler ve ABD ve birok baka lkenin de desteini ald. Komisyon
Buenos Airesin ilek blgelerinden birinde kiralad ofiste, Pazartesi gnnden
Cumaya kadar gnde 8 saat boyunca insanlarn ifadelerini ald. Her tankla ek
olarak gazete kuprleri, mektuplar, mahkeme ihzar emirleri gibi mmkn olduu
kadar ok sayda ek belgeyle vakalar detaylandrlmaya alld. Merkez ofiste
yaplan grmeler dnda Komisyon temsilcileri ayrca Arjantinin 15 ayr kentinde
ve Arjantinin krsal blgelerinde tanklklar topladlar. Yurtdnda yaayan
Arjantinlilere de yine tanklklar toplamak amacyla ulald. Grmeler, madur kii
ve komisyon yeleri arasnda gizli olarak yapld. Merkez ofis, bu ekilde 1800 tane
vaka ifadesi toplad.
Kayplarla ilgili hikyeleri toplamak dnda, komisyon ayn zamanda gizli
hapishanelere de ziyaretler dzenledi. Morglara yaplan kayt d girileri, polis ve
hapishane kaytlarn inceledi. Ksacas, Komisyon, kayplarla ilikili olabilecek tm
kurumlarda aratrma yapmaya alt. Komisyon yargya 1000 tane kayp dosyas
intikal ettirdi ve 50.000 sayfadan oluan ek dosyayla birlikte nihai rapor 20 Eyll
1984te Cumhurbakan Alfonsne takdim edildi. Alfonsn raporun derhal
yaynlanmasn nerdi. Rapor ksa bir sre iinde Arjantinin en ok satlan kitab
oldu. Komisyon kendini feshetmeden hemen nce bulgularn toplumla paylamak
iin bir televizyon program hazrlad.
Rapor, kayplarn sistematik bir faaliyet olduunu ve istihbarat gleri ve zel
kuvvetler tarafndan itinayla uygulanan, amirleri tarafndan da denetlenen byk bir
plann paras olduunu ortaya koyuyordu. Ordu kuvvetleri tarafndan kontrol edilen
200 tane gizli hapishane olduunu tespit edildi. Hkmetin basks sebebiyle, Sabato
Komisyonu isimlerini tespit ettii 400 devlet grevlisinin bilgilerini beyan etmekten
2

Nunca Ms, s. 5.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

2/8

vazgemi olsa da, ilgili bilgiler ksa bir sre sonra insan haklar derneklerine
szdrld.
Nunca Ms Raporu
Rapor alt blmden olumaktadr. Alt sayfadan oluan nsz Ernesto Sabato
tarafndan kaleme alnd. Giri ve drt sayfadan oluan neriler ksm dnda
dier tm ksmlar kiisel tanklklardan oluuyor, bunlarn byk bir ksm ise birinci
tekil ahsta yazlm metinlerdir. Bu raporun trnn ilk rnei olmas bir taraftan
raporun slubuna kanlmaz bir deneysellik sosu katarken, te yandan rapor dier
tm hakikat komisyonu raporlarnn ilham ald bir rapordur.
Baz tanklklar, zellikle Komisyonun inanlmas zor diye adlandrd hikyeler
komisyon aleyhtar kesimlere ve raporun alaca muhtemel eletirilere bir cevap
olarak dnlmt. Aslnda, raporun en nemli hedeflerinden biri, kirli savan
varln reddeden veya o dnemi merulatran kii ve gruplar diktatrlk dneminin
gereiyle yzletirmekti. Yine de raporun genelinde, tanklklara ve birinci elden
hikyelere inanlmaz byk yer ayrlmt. rnein, faili mehul ve ikence konularna
zglenmi birinci ksmn yars srf madurlar ve yaknlarnn tanklklarna ayrlmt.
Ernesto Sabatonun nsz rapora ikin olan kararllk ve kimi elikiler hakknda fikir
vermektedir.
Sabato raporu, cuntaclarn yarglanmasnn temelini oluturmu bir metindir. Buenos
Aires temyiz mahkemesinde 1985 ylnda gerekleen bu tarihi duruma, toplum
tarafndan da ok yakndan takip edilmitir. Mahkeme sonucunda, General Jorge R.
Videla ve Amiral Emilio Massero onlarca kiinin lmnden sorumlu olduklar
sebebiyle mr boyu hapse mahkum edildiler. Dier sanklara daha dk cezalar
verildi, cuntaclar ise kendilerine isnat edilen sularn hkmette olduklar dnemde
ilenmemi olmas sebebiyle beraat ettirildiler. Buna ek olarak mahkeme, st dzey
devlet grevlililerin belli blgelerde iledikleri sular ve katliamlar sebebiyle
yarglanmalarn talep etti. 1987 ylnn balarnda yaanm onlarca ihlal vakas iin
davalar almt. nemli bir davann yine mahkmiyet ve hapis cezasyla
sonulanmas ve bu durumun ordu saflarnda yaratt rahatszlk ayn yln
Paskalyasnda bir ayaklanmaya yol at. Bu ayaklanmay takiben Alfonsn hkmeti
geri adm atmak zorunda kald. Ordu, Alfonsn hkmetini saylar 25 ile 30 arasnda
deien st dzey devlet grevlilerinin yarglanmas dndaki tm yarglamalarn
durdurulmasn ngren iki nemli kanunu kabul etmeye zorlad (Punto Final ve
Obediencia Debida kanunlar). 1989 ve 1990 yllarnda, Alfonsn hkmetinden sonra
gelen Carlos Menem, cuntaclar lehine yarglamalarn nn kesen iki af kanunu
kard. Bu af kanunlar, haklarnda davalar alm olan Videla, Massara ve
dierlerinin serbest braklmasna yol at.
Ksacas, yarglamalar yine ceza muafiyeti ve dokunulmazlk meselelerine takld.
Ama meselenin st hibir zaman tam olarak kapanmad. 1990larda Menem,
diktatrlk dneminde cezaevlerinde tutulmu hkmsz tutuklular, ayn dnemin
askeri mahkemelerinde yarglananlar ve kayp aileleri iin tazminat tasarlar
hazrlad. Ordu iinde sistematik bir tasfiye harekt balatlmam olsa bile, toplumun
ordunun elbalarnn rtbe terfisine itiraz sebebiyle bu zanllarn meclis tarafndan
mecburi emeklilii talep edildi. Bu arada insan haklar rgtleri cezadan muafiyet
meselesini srekli gndemde tutmaya devam ettiler. 1995 ylnda kirli bir savann
itiraflar dnemin genelkurmay bakannn Arjantin halkndan iledii sulardan tr
zr dilemesine yol at. Af kanunlaryla serbest braklan general Videla 1998 ylnda
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

3/8

tekrar tutukland. Hakknda alan davalardan bir ksm yeni doum yapm kadn
mahkumlarn bebeklerini gasp etmek, bu bebekleri keyfi olarak evlatlk vermek ve
akabinde ayn mahkumlar bilahare katletmek idi. Cunta hkmetinin devrilmesinin
zerinden 15 yl getikten sonra bile, cuntac generallerin yarglanmas Arjantinliler
nezdinde halen ok nemli bir meseledir.
ili
Arjantinden farkl olarak, ilide General Augusto Pinochet gei dneminin
gidiatnda ok daha fazla kontrol sahibiydi. yle ki, 1973 ve 1990 yllar arasnda
lkeyi kara yumruuyla yneten Pinochet, Aylwinin oylarn ounluunu ald Aralk
1989 seimlerinden sonra bile Genelkurmay bakan olarak kald. Grevinden 1998
ylnda ayrld ve kendi dayatt 1980 anayasasna dayanarak kendini seilmemi
mr boyu senatr olarak tayin etti.
ilideki insan haklar ihlallerinin birounun, diktatrln ilk yllarnda (1973- 1978)
ve 1978 ve mteakip yllarda failler lehine karlan af yasalaryla st rtlmt.
Ayrca, toplumdaki demokratik gler nfusun ounluunu oluturuyor olsalar bile,
orduyla ok sk ilikileri olan muhafazakr bir aznlk semenlerin nemli bir ksmn
etki alanna almay baarmt. Atanm meclis yeleri ve aibeli seimlerle
meclisteki kilit sreleri kontrol etmekteydiler. Bu sebepten dolay, Patricio Aylwin
hkmeti ve demokratik koalisyonu dneminde gerekletirilen almalar Arjantin ile
karlatrldnda, yarglamalara daha az dayanan, buna mukabil gemiteki insan
haklar ihlallerinin ifasna daha fazla younlaan almalar oldu.
Aylwin hkmeti dneminde, Genel ya da Kiiye zel Af Yasalarnn karlmas
durdurulduu iin, 1978 yl sonras ilenen birka nemli ihlal vakas yargya intikal
edebildi. Uluslararas bask sebebiyle Pinochet dneminde karlan aflarn
kapsamna alnmayan Orlando Letelier ve Ronnie Moffittin 1976 ylnda
Washingtonda katledilmesiyle ilgili olarak Pinochetnin bask makinesinin ana
arklarndan iki kii hkm giydi. Yine de, tm sre boyunca esas vurgu hep
hakikatin ifas zerine oldu. Aylwin, bakan Jorge Rettig olan ve saclar dahil
olmak zere farkl siyasi kamplardan kiilerin de iinde yer ald bir Hakikat ve
Uzlama Komisyonu kurdu. Rettig Komisyonunun kard muazzam gl rapor
ili toplumunun o gne kadar bilmedii birok dnemi ve gerei ifa etmi oldu.
Daha da nemlisi, bu komisyon hakikat ifas celseleri, madurun sesini dinlemek ve
titizlikle yrtlen belge toplama faaliyetleriyle hakikat beyannn nasl bir sre
olmas gerektiinin snrlarn izmi oldu.
Rettig Raporunun ayrt edici zelliklerinden birisi, her bir vakay teker teker
belgelemesi ve her bir aileye uygulanan iddetin soyut bir ekilde resmini deil de
kiiye
zel,
ahsen
somut
olarak
yaanm
hakikati
sunmasndan
kaynaklanmaktadr. Komisyon, toplumsal uzlamay nihai hedefi olarak koymu
olmasna ramen, uzlamann yolunun dier her eyden nce gereklerin tm
aklyla ortaya karlmas, kabul edilmesi ve bu ekilde madurlarnn onurlarnn
iadesinden getiini vurgulad. Aylwin, raporun bulgularn bizzat sunduu ulusal TV
kanalndaki programa madurlardan ili halk adna zr dileyerek balad.
Komisyonun dosya ve arivleri bir kamu fonu tarafndan desteklenen bir teekkle
devredildi. Bu teekkl, komisyon bulgularn incelemek suretiyle tazminatlar iin bir
yol haritas kard.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

4/8

Arjantin ve ili rneklerine ek olarak El Salvador, Nikaragua ve Guatemalada ise,

uluslararas kamuoyunun lkede yaanan atmalara son verme giriimleri baka bir
tr gemile yzleme ve hakikat komisyonu modelinin olumasna yol amtr.
Direniileri silahl mcadeleden sivil siyasetin alanna ekmek iin kullanlan cezai
muafiyetler ve genel aflar bahsedilen amaca ulamada nemli aralardr. rnein El
Salvadorda, Birlemi Milletler 1992de nihayetlenen bar grmelerinde aktif bir
rol oynam, hatta bar antlamas imzalanmasndan hemen nce BM kuvvetlerine
yerel g bulundurma yetkisi verilmiti. Bu abalarn sonucu olarak, El Salvadorda
BM tarafndan desteklenen ve finanse edilen bir hakikat komisyonu bile kuruldu.
Hakikat Komisyonlar ve Snrlar
Hakikat komisyonlar dardan bakldnda bir milat ve nihai bir sonu olan, gemile
yzlemenin arac ve yaralarn kapanmasnn biricik yolu olarak grlmekteler.
Halbuki, hakikat komisyonu deneyimini yaam lkelerde durumun hi de byle
olmad sylenebilir. Hakikat Komisyonlarn nihai bir son olarak yaklamak yerine,
sonu gelemeyebilecek bir srecin balamas yolunda kritik bir adm olarak dnmek
daha yerinde olabilir.
rnein, Arjantinde kayplarn akbetini renme mcadelesi halen devam ediyor.
Alfonsn hkmetini takip eden Menem hkmeti dneminde, CONADEP davalar
srf devam etmekle kalmad, dava says drt katna kt. Baz askerler kendilerinin
mdahil olduklar ikence ve ldrme hikyelerini de itiraf etmeye baladlar ki bu
General Martin Balzann ordunun sistematik olarak insan haklar ihlallerindeki
sorumluluunu itiraf etmesine yol at. Aratrmaclar, halen diktatrlk dneminde
yaanan kirli savala ilgili aratrmalar yapmaya devam ediyorlar, hafzann oul
ve ok katmanl olduunu ispat ediyorlar. Birok eski siyasi, tutuklu ve mahkmlarn
ocuklarn karma ve keyfi bir biimde evlatlk olarak almalar sebebiyle hkm
giymekteler. Demokrasiye geri dn sreci, lmler, davalar ve tazminatlara ilikin
birok yeni kantn ve de birok insann hayal dahi edemeyecei birok kiisel
hikyenin ifa edilmesine imkn tand.
24 Mart 2001de darbenin 25. ylnda on binlerce Arjantinli askeri rejim dneminde
yaanan tm hakszlklar protesto etmek iin sokaklardayd: Plaza de Mayo Anneleri
u anda tazminatlar ve dier siyasi meseleler yznden iki ayr gruba blnm
olsalar dahi, haftalk oturma eylemlerini yapmaya devam ediyorlar. Madurlar
unutmamak adna antlar, mzeler ve anmalar iin projeler yaplmaya devam ediliyor.
Yine, Kasm 2001de Buenos Aires Federal mahkemesi, Arjantinin Nokta Kanunu
(Punto Final) ve taat Mecburiyeti Kanununu (Due Obedience) iptal etti. Bylece
1987 ylndan beri ilk olarak bir devlet grevlisi ikence ve faili mehul sularndan
yarglanmaya balad. Ayn zamanda, mahkemeler zanl askerlere ihzar emri
kartarak mahkemeye armak ve ifadelerini almak suretiyle bir tr hakikat davas
yapmaya baladlar. Bu mahkemelerin ceza verme ve itham hakk olmasa da, bu tr
davalar hakikat komisyonlarn hukuki alana tama ilevi grmtr. Yeni
cumhurbakan, Nestor Kirchner ise kirli savan bitiminden 20 sene sonra ordunun
cezai davranlarn yeniden inceleyeceinin vaadini vermitir. Kirchner, yksek
mahkemenin kartt Genel ve Kiiye zel Af Yasalarnn iptali iin giriimlerde
bulunurken, askeriye de belli kadrolar tasfiyesini hazrlyordu.
ili rneinde ise, Pinochet Londrada 1998 ylnda yakalandktan sonra lmne
kadar ev hapsinde tutuldu. spanyol yarg Baltasar Garzon, Ekim 1998de
iddianameyi hazrlayp Pinochetnin lkesine iadesini talep etmi, Pinochetye
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

5/8

ilideki spanyol vatandalarna ynelik iledii soykrm, ikence ve terrizm sular

sebebiyle insanla kar su ithamyla dava amt. ngiliz Lordlar Kamaras,
Pinochetnin ngilterede ikamet ederken ilideki yasal srelerden muaf olup
olmad tartmasn insanla kar ilenen sularn cezai muafiyeti ortadan
kaldrd eklinde sonuca baladktan sonra Pinochetyi 2000 ylnda iliye geri
gndermitir. Pinochetnin iliye dnmesinden sonra madur yaknlar, siyasi
partiler, sendikalar ve meslek odalar tarafndan en az 60 ceza davas ald. 2001
Maysnda Santiago temyiz mahkemesi Pinochetnin cezai muafiyetini kaldrm,
fakat salk sebepleriyle durumalara katlamayaca tescil edilmitir.
Temmuz 2001de mahkeme 1982 ylnda Pinochet rejimi altnda ilenen bir siyasi
cinayetten tr iki eski askeri ve bir polis akademisi rencisini mebbet hapse
mahkm etti. Yarg bununla kalmayp, ifade zgrl ve gazetecilerin haklarn
korumaya ynelik birok kanunu yrrle sokmutur.
Bu hukuki gelimelere ek olarak, ili Hakikat Raporunun yaynnn ardndan gelen
sessizlik de krlmaya balamtr. Pinochetnin yakalanmas ve Pinochet
dnemindeki birok ikence madurunun ortaya kmas hukuki sreci hzlandran bir
faktr olmutur. Ariel Dorfmann lm ve Kz isimli kitabndaki Paulina benzeri
vakalar iin de, bylece, hukuki srecin n almt.3 Pinochetnin yakalanmasn
takiben, insan haklar rgtleri ikence madurlarnn davalarn yargya tamak
suretiyle Pinochete kar davalar amaya balamlardr. Pinochet hkmetinin
dmesinden sonra bile tedirginlii devam eden ve sessizliini bozamayan ikence
madurlar, Pinochetnin yakalanmasn takiben cesaretlenmi, ikence deneyimlerini
anlatmaya balam ve psikolojik yardm bavurusunda bulunmaya balamlardr.
Bu anlamda, Pinochetnin yakalanmas, sessizliin krlmasnn nn aan bir nevi
katharsis gibidir demek abartl bir tabir olmaz. Pinochetnin yakalanmas ayn
zamanda baz eski ibirlikilerinin de ortaya kp Pinochetnin faili olduu hak
ihlallerin stn nasl rttn kamuoyuna ilan etmelerine de yol at. Ksacas
Pinochetin yakalanmas, bir kartopu etkisi yaratarak, nihayet Temmuz 2003de
Pinochetnin cuntasnn yeleri ve emekli generallerin delil karartmak ve ldrlm
cesetleri saklamak amacyla toplu mezarlar atklarn itiraf etmelerine dahi yol at.
nceki yllarda dnlemeyecek bile olan bir itiraft bu.
El Salvadorda ise, hkmet, Hakikat Komisyonlarnda tespit edilen sular
aratrmak ve sulular yarg nne tamak konusunda en ufak bir adm atmad. El
Salvador lke snrlar dnda ise bir takm yarglamalar gerekleti. 23 Temmuz
2002de West Palm Beach Floridada, ABDli hkimler El Salvadorlu iki emekli
generali kirli savataki faaliyetlerine istinaden sulu bularak, madura 54,6
milyon dolar demeye mahkum etti. Davac madurlar, bu davay ABDdeki kence
Madurunu Koruma Kanununu kullanarak amlard. Bu kanuna gre ABD
mahkemeleri, zanllar, iddianamedeki crmler yurtdnda ilenmi olsalar dahi
zarar tespiti yapma hakkna sahipler.
Arjantin, ili ve El Salvadorda hakikat komisyonlar sonras sre ilgin bir ekilde
hakikat raporunun st anlatsn yanstmaktadr. yle ki her lkede de, raporun
tahayyl edip glendirmeye alt grup adalet arama iini ellerine almaya
balamlardr. Arjantinde sre giden siyasi hareketlilik, siyasi olarak glenmi bir
nfusun iidir ki Arjantin Hakikat Raporu da insanlarn sesinin devletin baskc
3

ili hakikat komisyonu srf geri dndrlemez vakalar yani lme sebebiyet veren sular
komisyonun aratrma alanna dahil etmi, ikence vakalar madurlar hayatta kaldklar srece
darda braklmt.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

6/8

sesinden daha gr kmasn ve grnrlk kazanmasn amalamt. ilideki

aktivizm ve son yaplan reformlar esas olarak hukuk alannda younlamakta, byk
lde yabanc hakimler tarafndan balatlan sre ilili hakim ve yasama kurumlar
tarafndan srdrlmekte olup, hakikat raporunda belirtildii zere ilide hukukun
baskn pozisyonunu yanstmaktadr. Dolaysyla, hukuki mcadele de hakikat
komisyonunun faaliyeti ve raporun hazrland esnada veya hemen sonrasnda
sessiz kalan kesimlerin seslerini karp harekete gemesine yol at. El Salvadorda
ise insanlar hkmetleri tarafndan hibir biimde savunulmaz/desteklenmezken,
sulularn yargya tanmas sreci lke dnda gereklemektedir.
Gney Afrikada, hakikat komisyonlarna verilen tepkiler farkldr4. Hakikat komisyonu
celselerinden sonra yaplan bir kamuoyu aratrmasna gre beyazlarn %74, siyah
nfusun ise %62si Hakikat ve Uzlama Komisyonu celselerinin etnik dmanl
yattrmak yerine krklediini iddia etmilerdir. Bu alg halen devam etmekte olup,
Apartheid, hakikat komisyonlar ve toplumsal mutabakat meselelerine dair tartmalar
kamusal alanda halen devam etmektedir. Bu sreci ve Hakikat Raporunu analiz
eden, yeren ya da metheden tiyatro oyunlar, konferanslar, gazete makaleleri ve
kitaplar yaynlanmaya halen devam etmektedir. Raporun ba mimarlarndan biri,
Charles Villa-Vicencio, aclarn kapanmasnn gereklemediini, hakikat
komisyonlarn bir toplum olarak bar iinde beraberce yaam mmkn klan dier
oluumlarla desteklenmesi gereken krlgan bir oluum/yap olarak adlandrmakta.
Hakikat raporunun balatt i halen devam etmektedir, gemi ve bugnk rk
ayrmclna dair tartmalar srmektedir ki bu durum Apartheid dnemine has olan
sessizletirme ve yalanlar zerine kurulu bir dzenle karlatrldnda radikal bir
farka iaret etmektedir.
Bu dinamizm aslnda adaletin srekli bir sre olduunun ve hakikat raporlarnn da
bu srecin ayrlmaz bir paras olduunun delilidir. Dinamik bir adalet anlay
nelerden oluur peki? ncelikle, Hakikat Raporunun olumasn mmkn klan
artlar, yani insanlarn hikayelerini kamusal olarak anlatabilecekleri alanlar
oluturmak madurlarn baskc rejimler tarafndan bastrlan dillerine tekrar sahip
kmalarnn imkann veriyor. Dili kullanma ehliyetine yeniden sahip olan kiiler bu
sayede deneyimlerini derli toplu kiisel veya kolektif anlatlara dntrebilmekteler.
Dolaysyla, anlattklar hikayeyi, yani kendi kiisel deneyimlerini, byk bir anlatnn
paras haline getirmi oluyorlar.
Eer adaletin tesisi iin hakikatn ifas gerekli bir artsa, rnein yaknlarna ne
olduu, cesetlerin nereye gmld, bu vahetin kim tarafndan nasl yapldnn
bulunmas, o zaman hakikat raporlarnn, yarglamalar ve gei dnemi sonras
yaplan dier dzenlemelerden daha az etkili olduunu iddia etmek zordur. Gney
Afrika Hakikat ve Uzlama Komisyonu celselerinde olduu gibi, eer devletin
insanlar dinledii mekanlar kamuya aksa, bu baskc devlet hiyerarisinin alt
edildii yeni bir mekan ve yeni bir dzen vadeden bir eitlik anlaynn kurulmaya
baladnn habercisi olabilir. Bu celselerde hazr bulunan dier kiilerin bu
hikayeleri dinlemeleri ise ac, kayp ve aresizlik hikayelerinin kiisel anlatlar yoluyla
onlara ulamasn salar; ki bu kiisellik boyutu soyut srelerle yakalanamayacak bir
angajman salayabilir. El Salvador ve yukarda bahsedilen dier hakikat raporlarnda
grld zere, yaananlarn uluslararas kamuoyu tarafndan tannmas anlaml,
fakat devlet tarafndan tannmas devletin etik bir sorumluluunu yerine getirme
iddiasnn iareti olaca iin daha da nemlidir. Devlet tarafndan desteklenen/kefil
4

Martin Meredith, Coming to Terms: South Africas Search for Truth (NY: Public Affairs, 1999)

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

7/8

olunan hakikat raporlar bir lkenin halkn dinleyip onun sesini iermek iradelerinin
bir gstergesidir. Bu kamusal veya kiisel celselerde, daha da arpc bir ey daha
olur: biz hatrlarken, yeniden hatrlarz. Hatrlarken, paralanmlar, kendimizi,
ailemizi, sevdiklerimizi, aidiyetlerimizi, lkemizi toparlarz, btnletirmeye de alrz
bir yandan Hatrlamann ite byle ayinsel bir taraf da vardr.
Fakat bu yeterli deildir: adalet bir muhasebeyi, bir dengelemeyi gerektirir,
adaletsizliin madurundan alnann iadesini gerektirir. Hakikat raporlarna haiz olan
dengeleme sayesinde madurlar dnyalarn yeniden tertipleyebilirler. Madurlar bu
sayede konuabilme kudretini yeniden edinirler. Bazlar iin yeni hikayeleri, af ve
uzlama, bazlar iinse yarglama ve cezay ierir. Hikayeler doal olarak ok eitli.
Arjantin, ili ve Gney Afrika gibi bizzat devletin de nayak olduu hakikati ifa etme
giriimlerinde, kiisel hikayeler yeni kurulan rejimin de hikayelerinden biri haline gelir.
nsanlarn rahat nefes alabilmeye balayabildikleri bir dnyada dier adalet
araylarnn da n alr ki, bu krlgan lkeler bu ekilde glenebilirler. Yarg
sistemi bu ekilde aktifleir, yasama bu ekilde yeni reformlar yapmak ynnde
cesaretlendirilmi olur, insanlar sokaklarda taleplerini ortaya koyarlar. nsanlarn
hikayelerini anlatabilmeleri ve devletin bu hakikati resmen kabul etmesi madurlar
dlayan ve onlar yabanclatran siyasetin de alyor olduunun iaretlerini verir.
Yine de, hikayelerin anlatlmasnn balangta ngrlen hedefini aan bir gce
sahip olduunu ve hakikat raporlarnn adaletin tesisindeki nemini belirtmi
olmamza ramen, hikayeleri anlatmadaki mbalaal poplerlii zerine de
dnmek gerekiyor. Gemite hakikat komisyonu taraftar olan bir ok kii ve insan
haklar rgtnn de hakikat komisyonu deneyimlerini takiben takndklar eletirel
tavr gibi, bu komisyonlar pekala madurlara ve uluslararas kamuoyuna verilen bir
rvet, ya da gerek adaletin kt bir ikamesi ve gerek bir adalet arayn zayflatan
bir adm olabilir. Yeni yeni dillendirilmeye balanan bir baka eletiri ise hakikat
komisyonlarnn altnda yatan temel mantk olan- btnsel ve daha ierici bir hakikat
anlayna ulama- mantna ynelik5. Hakikat komisyonlar adalet aray srecinin
ayrlamaz bir paras olsalar bile, hakikat komisyonlar illa ki kapatma ve
iyilemeyi getirmezler, fakat sre giden adalet araynn nn aarlar. En baarl
olanlar farkl ve oklu hakikatleri ortaya karanlardr.

Nigel Biggar, (der.), Burying the Past: Making Peace and Doing Justice After Civil Conflict
(Washington DC: Georgetown niversitesi, 2001), p. 8.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

8/8