HAKKAT KOMSYONLARI VE TOPLUMSAL CNSYET:

LKELER, POLTKALAR VE USUL VE YNTEMLER1

I. GENEL BAKI
A. Giri
Elinizdeki el kitab, toplumsal cinsiyet ve gei dneminde adalet zerine tematik ve kullanma
ynelik bir dizi el kitabnn ilki. Dizinin amac, gei dnemi adaleti mekanizmalar ile alanlara
destek olmak ve katkda bulunduklar srece dair daha geni bir ereveden bilgi edinmelerini
salamak. Bu el kitaplar, adalet ve tannma arayndaki sa kalan kadnlar ile gei dneminde
adalet sreleri nasl daha iyi ilikilenebilir sorusuna younlaarak, insan haklar ihlallerinde
toplumsal cinsiyete dayal dinamikleri tanyan ve bu ihlalleri nasl ele aldmzn farkndalna
sahip kurumlar ve ilemler yaratlmasna yardmc olmak amacyla hazrland. Bu rapor ise temelde
hakikat komisyonlarna younlamaktadr. Uluslararas Gei Dnemi Adaleti Merkezi
(International Center for Transitional Justice - ICTJ) Toplumsal Cinsiyet Program da ayrca hukuki
gvenilirlik sreleri ve tazminat programlar gibi dier gei dnemi adaleti mekanizmalar
zerine paralel raporlar yaynlayacaktr.
Hakikat komisyonu ilemleri, gemiteki adaletsizlikleri ele alma konusunda gittike daha ok
poplerlik kazanan uluslararas mekanizmalardandr. nsan haklar ihlallerini belgeleyebilmekte;
hak ihlallerinin sorumlusu olan birey ve kurumlar belirleyebilmekte; ayn zamanda da sa
kalanlarn deneyimlerini kamusal alanda tanyarak, onlara bu deneyimlerini tanklk olarak
aktarabilecekleri bir alan salamaktadr. stelik hakikat komisyonlarnn erevesi bireysel
vakalarla snrl deildir; genellikle hak ihlallerinin gereklemesine olanak salayan artlar da
aratrarak, toplumsal cinsiyete dayal olan ya da olmayan insan haklar ihlallerinin kalplarn
belirlemektedirler. Hakikat komisyonlar, aratrmalar ve oturumlarna dayanarak genellikle adli
takibat, reform ya da tazminat yolunda tavsiye verme yetkisine sahiptirler. Hakikat komisyonlar
gemi adaletsizlikler ve bunlarn gelecekteki telafisine dair bir diyalog balamasna ynelik gl
bir platform olabilmekte, komisyonlarn bulgular tarih ders kitaplar ve toplumsal hafza iin
dayanak oluturabilmektedir. Hakikat komisyonu kuran her topluluk, kurumu kendi ihtiya ve
hedeflerine gre yenileyebilmekte ya da adapte edebilmektedir.

1 Vasuki Nesiah bu raporun ilk yazar ve ba aratrmacs olmakla birlikte, aslnda burada kolektif bir almadan sz
etmek daha yerinde olur. Mark Massoud, Elizabeth Zebber, Jennifer McHugh, Bonite Meyersfield ve Columbia
Hukuk Blm'ndeki Hak A aratrma grubunun deerli aratrma destekleri olmasayd almann kapsam bu
kadar geni olamazd. Mark Massaud verilerin dzenlenmesinde ve mlakatlarn yaplmasnda da nemli bir rol
oynad. Ayumi Kusafuka, Lelli Muddell, Francesca Varda ve Johanna Herman'a Timor-Leste, Gney Afrika, Sierra
Leone, Peru ve Haiti'deki Toplumsal Cinsiyet ve Hakikat komisyonlarn inceleyen detayl vaka almalar iin
teekkr ederim. Bu alma UGAM tarafndan yaknda yaynlanacak. Dnyann pek ok yerinden uzmanlar zaman
ve grlerini paylatlar. Bunlar arasnda Maruja Barrig, Erika Bocanegra, Karen Campbell-Nelson, Narda Enriquez,
Beth Goldblatt, Sofia Macher, Julissa Mantilla, Sheila Meintjes, Gloria Ofori- Boadu, Genevieve Painter, Ana Maria
Rebaza, Fiona Ross, Pancho Soberon, Yasmin Sooka, Roxana Vasquez, Rocio Villanueva, Nwanneakolam Vwede-Obahor,
Galuh Wandita saylabilir. Bu almada UGAM'daki meslektalarmla olan tartmalardan da ok faydalandm. zellikle
Lisa Magarrell ve Kelli Muddell'e detayl yorumlar ve pek ok adan destek verdikleri iin zellikle teekkr ederim.
Eduardo Gonzalez Peru srecinde toplumsal cinsiyet meselelerinin nasl ele alndna dair ve Peru'daki CVR ve feminist
topluluklarla iletiim salama konusunda nemli bir destek verdi. Sarah Rutledge ce Blaz Gutierrez editoryel ve teknik
destek saladlar.

1990'lardan nce, savalarda meydana gelen cinsel iddet, birka istisna dnda neredeyse
grnmezdi. Grnmez deilse bile nemsizletirilirdi; nemsizletirilmediinde de, ya zel bir
mesele ya da savan kanlmaz bir yan rn, savaan erkeklerin vazgeilmez mkfat olarak
ele alnrd. McGill Hukuk Dergisi, Kasm 2000
Hakikat komisyonlar, savatan kan lkelerden, bar artlarnda fakat uzun sreli adaletsizlik ve
bask miras olan lkelere kadar geni bir balamda i grebilmektedir. Ancak, tm bu farkl
durumlarda, toplumsal cinsiyet rolleri, hiyerariler ve adaletsizlikler insan haklar ihlallerini
karmak ve ok eitli biimlerde mmkn klabilmekte ya da arlatrabilmektedir. ICTJ
zellikle insan haklar ihlallerini birey ya da gruplarn toplumsal cinsiyet zerinden nasl
deneyimledikleri ve bu miras ele alrken gvenilirliin nasl salanaca hususlar ile
ilgilenmektedir. hlal biimleri, adalet ve insan haklarnn gelecekte nasl kurulacan etkiler;
dolaysyla gemiteki adaletsizlikleri ele almak u andaki ve gelecekteki adalet mcadelelerinin
alann oluturmakta ok nemli bir nokta tekil etmektedir.
Ancak toplumsal cinsiyet, komisyon srecinde genellikle ihmal edilmektedir. Hakikat
komisyonlarnn pek az tamamen toplumsal cinsiyeti ve zellikle de insan haklar ihlallerinin
kadnlar ve cinsel aznlklar zerindeki etkisini ele almtr. Aslnda kadn gruplar, politik iddetin
nemli ve zellikle toplumsal cinsiyete dayal etkilerini genellikle anlamadklarn ne srerek
hakikat komisyonlarn ou zaman eletirmektedirler. Tarihsel olarak da hakikat komisyonlar
sreleri pek ok kadn ihmal etmitir. Ancak kadn gruplar hakikat komisyonlarnn u ana kadar
ihmal edilmi hak ihlallerinin altn izmek, toplumsal cinsiyete dayal hak ihlallerine olanak
tanyan artlar aratrmak, madurlar ve sa kalanlara bir platform salamak, adaletsizlikleri telafi
edecek tazminat tavsiyesinde bulunmak ve kadnlarn tarihine ve reform arayna saygl uzun
dnemli bir miras brakmak gibi ok nemli bir frsat erevesi saladnn da farkna varmlardr.
Bu rapor, hakikat komisyonlarnn gemi ihlallerle gnlk ilikisinin kadnlar asndan ne gibi
potansiyel olanaklar atnn altn izmeyi amalamakta ve komisyon erevesinde bu tarihin nasl
alternatif bir biimde ele alnabileceini incelemektedir. Ancak, en azndan kadnlarn kimlikleri ve
karlar tartmal ve kendi iinde eitli olduu iin, politik iddetin toplumsal cinsiyete dayal
znn farknda olmak, yalnzca denkleme bir de kadnlar eklemekten ibaret olamaz. Dolaysyla
bu rapor, her yerde her kadna uygulanabilecek kadnlara uygun pratikleri derlemek zere
hazrlanmamtr; daha ziyade, alternatif pratiklerin karmak ve trl bir biimde incelenmesini
amalamaktadr.
B. Hedefler
Bu rapor, bir hakikat komisyonu kurmakla ve yrtmekle ilgilenen kiiler iin hazrlanmtr.
Personel alm, yetki tanzimi, grev tanmlarnn yorumlanmas, kurumsal yaplarn kurulmas,
ileyi usul ve yntemlerinin belirlenmesi, kamuya ak durumalarn planlanmas ve sonu
raporlarnn hazrlanmasn ierir.
Bu el kitab, dnyann her tarafnda hakikat komisyonlarnda benzer sorumluluklara sahip olan
grevlilerin deneyimlerine; ve ayrca hakikat komisyonlarnn toplumsal cinsiyeti nasl tanmlad
ve ele aldn inceleyen madur gruplar, feminist akademisyen ve aktivistler ile daha geni insan
haklar gruplarnn yelerinin eletirilerine dayanmaktadr.
2

Bu el kitab, onu kullanacaklarn toplumsal cinsiyet aktivizm gemiine ya da feminist literatr

bilgisine sahip olacaklarn varsaymamaktadr. Ancak unun da alt izilmelidir ki bu kitap, byle
bir gemie sahip kiilerin personel olarak hakikat komisyonlarnda almalarnn ya da bu
kiilerin ya da sivil toplum gruplarnn fikirlerinin alnmasnn alternatifi olamaz. Kitap, bir n
alma niteliindedir ve umarz ki faydal bir balang noktas olacaktr. Ancak, yereldeki birey ve
gruplar, hakikat komisyonlarnn toplumsal cinsiyet konularn nasl ele almas gerektiine dair
planlamalar derinletirmek ve geniletmek iin daha elverili bir konumda olacaklardr.
Dolaysyla, toplumsal cinsiyetin nasl srece dhil edileceine dair kurumsal bir ablon
salamaktan ziyade bu el kitab, ortaya kabilecek somut ileyi sorunlaryla uramakta olanlar
desteklemeye yneliktir. Gemiteki komisyonlarda kullanlan ya da dikkate alnan eitli
yaklamlarn potansiyel avantaj ve dezavantajlarnn zerinde durmay amalamaktadr. Rapor,
hakikat komisyonlarnn ileyiinde yer alan kiilerin, bulunduklar balamda farkl ileyi
ynlerinden hangisinin geerli olabileceine dair bilinli bir karar almalarn salamaya yneliktir.
Belki de hakikat komisyonlarnda toplumsal cinsiyet almalar yapmak, belirli bir sayda kadn
komisyon yesi ve alan olmasna dikkat etmek, kapal oturum imkn salamak, eitimlerde
toplumsal cinsiyet duyarll modlne yer vermek ve toplumsal cinsiyet oturumu ars yapmak
gibi grevler tanmlayacak listeler sunan bir pratik bilgiler kitab ile daha kolay
gerekletirilebilirdi. Fakat meseleler karmak olduu iin, toplumsal cinsiyet temelli insan haklar
ihlalleri, balama zel analiz ve stratejiler gerektirmektedir.
Toplumsal cinsiyet temelli insan haklar ihlalleri konusunda etkili bir biimde alabilmek iin
farkl blmlerden komisyon alanlarnn srece tamamen dhil olmalar gerekmektedir. Bu da
ancak marjinal gruplarn, ve elbette kadnlarn, ilgi ve kayglarna Komisyon'un yetki alannda
ncelik verme konusunda komisyon yeleri kurumsal bir taahhtte bulunduklar takdirde mmkn
olabilecektir. Ayrca sivil toplum gruplarnn uzmanlk, ballk ve yapc itiraz konusunda
destekleyici ibirlikiler olarak komisyonu gzlemlemeleri, sa kalanlarla yakndan almalar ve
komisyonun salad olanaklarn en iyi ekilde deerlendirilebilmesi iin strateji gelitirmeleri de
gerekmektedir. Bu stratejinin gelitirilebilmesi hususunda eitli sa kalan gruplaryla, kadn
rgtleriyle ve feminist akademisyen ve aktivistlerle istiare ve diyalogun salanmas, hem
komisyonda hem de insan haklar ihlallerinin daha geni tarihinde, srecin dlama ve
marjinallemeye kar uyank olmasn temin edecektir.
C. Toplumsal cinsiyeti tekilatlanma yapsna dhil etmek
lk komisyonlarda, rnein ili ve Arjantin'de, toplumsal cinsiyet, insan haklar ihlallerine bakmak
amacyla ya da komisyonun almalarnn dzenleyici bir ilkesi olarak nadiren aka anlmtr.
Daha yeni komisyonlar temel yaklam sergilemektedirler2.

2 ili Ulusal Hakikat ve Uzlama Komisyonu 1990'da kuruldu. Komisyonun almalar 11 Eyll 1973 'ten 11 Mart
1990'a kadar sren askeri rejim dnemindeki insan haklar ihlalleri ve kayplara dairdir. Komisyon raporu ubat
1991'de tamamlanmtr. Kayplara likin Arjantin Ulusal Komisyonu 16 Aralk 1983'te kurulmu ve 1976-1983
aras askeri rejim dnemindeki kayplar konusunda almtr. Komisyon raporu 20 Eyll 1984'te km ve Nunca
Ms: Informe de la Comision Nacional sobre la Desaparicion de Personas balyla baslarak sata da sunulmutur.

Toplumsal Cinsiyet Adaleti iin Kadn Giriimi Yantlyor: Toplumsal Cinsiyet Nedir?
Toplumsal cinsiyet, kadnlar ve erkekler arasndaki toplumsal olarak ina edilmi farkllklar ve
bunlarn neticesinde ortaya kan eitsiz iktidar ilikilerine atfta bulunur. Toplumsal cinsiyet
kadnlar ve erkekler arasndaki farkllklarn zorunlu ya da biyolojik cinsiyet farkllklarnn
kanlmaz bir sonucu olmadna iaret eder. 20 yldan fazla zamandr 'toplumsal cinsiyet' terimi,
BM belgelerinde bu anlamyla kullanlmaktadr.
Bkz. http://www.ytech.nl/iccwomen/wigjdraft1/Archives/oldWC
lk olarak, baz hakikat komisyonlar toplumsal cinsiyet farkndaln yaygnlatrma (gender
mainstreaming) - yani toplumsal cinsiyetin ie almdan personelin daha sonraki eitimlerine kadar
her aamada bulunan bir tema olmas - fikrini benimsemilerdir. Gana Ulusal Uzlama Komisyonu
(The Ghana National Reconciliation Commission - NRC)3 toplumsal cinsiyetin Komisyon'un
almalarna ie alma pratikleri araclyla sorunsuz bir biimde dhil edildiini belirtmitir.
Toplumsal cinsiyet farkndaln yaygnlatrmay savunanlar, bu yaklamn, komisyonun gnlk
ilerinde, durumalarnda ve sonu raporunun yazlmas srecinde uygun bir dzenleme ilkesi
olduunu iddia etmektedirler. Eletirenler ise, bir odak noktas ve ilgili konular ele alacak belirli bir
personel olmad srece, toplumsal cinsiyetin grnmez olacan ne srmektedirler. Aslnda
gzlemciler Gana'daki srecin tam da byle ekillendiini sylemektedirler; izleyen iki yl iinde,
seme ve eitim aamalarndaki baz abalar bir yana, toplumsal cinsiyet NRC'nin almalarnn
yrtlmesinde analitik ve rgtlenmeye dair bir ara deildir. Baz Ganal kadn rgtleri
Komisyon'un almalarnda toplumsal cinsiyetin baskn bir e olmadn ve NRC'nin kadn
gruplaryla iliki kurma ve kadn tanklarn ortaya kmasnn desteklenmesi, cinsel iddetin
bildirilmesi iin korunakl alanlar yaratlmas konusunda daha geni farkndalk yaratlmas, ifade
alanlar ile dier alanlarn eitimlerinin srekliliinin salanmas gibi usul ve yntemler zerine
toplumsal cinsiyet politikas stratejileri gelitirme konusunda ok az aba gsterdiini
belirtmektedirler4.
Bu nedenle, pek ok iyi niyetli komisyonda bile toplumsal cinsiyet, almalarn yrtlmesinde
byk oranda grnmez olabilmektedir; en iyi koulda bile, sistematik ve srdrlebilir bir
odaklanmadan ziyade - ilk randevularda toplumsal cinsiyete dikkat edilmesi, bir eitim almas
yaplmas, son raporda toplumsal cinsiyete ya da daha ok cinsel istismara bir deinme olmas gibi geici yaklamlarla yetinilmektedir.
kinci olarak komisyonlar, bu problemin zmne ynelik olarak sadece toplumsal cinsiyete
younlaan zel blmler kurulmasna karar vermilerdir. Peru komisyonu bu yaklam
benimseyen komisyonlardan biridir5. Peru'da sonu raporu toplumsal cinsiyete odakl iki blm
3 NRC ynetici sekreteri Dr. Ken Attafuah'n Akra'da 2 Aralk 2003'te gerekleen Toplumsal Cinsiyet, Hakikat ve
Uzlama Komisyonlar ve nsan Haklar adl yuvarlak masa toplantsndaki ifadeleri. NRC'nin yasal kuruluu 11
Ocak 2002'de gereklemitir. Amac, 6 Mart 1957 6 Ocak 1993 arasnda ulusal istikrarszlk ve anayasaya aykr
hkmetler dneminde gerekletii ne srlen insan haklar ihlallerini aratrmaktr.
4 Gloria Ofori-Boadu'nun Akra'da 2 Aralk 2003'te gerekleen Toplumsal Cinsiyet, Hakikat ve Uzlama
Komisyonlar ve nsan Haklar adl yuvarlak masa toplantsndaki ifadeleri.
5 Peru Hakikat ve Uzlama Komisyonu (The Peruvian Truth and Reconciliation Commission CVR), 13 Temmuz
2001'de, 1980-1990 arasnda Shining Path, the Movimiento Revolucionario Tupac Amaru (MRTA) ve ordu tarafndan

iermektedir ve bu blmlerden biri toplumsal cinsiyet biriminin rndr6. Komisyon'un

almalar esnasnda toplumsal cinsiyetle ilikili almalar yrtme sorumluluunun ounu
toplumsal cinsiyet birimi almtr. Bu sorumluluklar arasnda daha sonra komisyonun sonu
raporunun toplumsal cinsiyet odakl blmlerini de besleyecek olan eitim yapma, komisyon
memurlarna ynelik kapasite gelitirme programlar yrtme ve toplumsal cinsiyet temelli insan
haklar ihlal biimleri zerine aratrma yapma gibi faaliyetler yer almaktadr. Toplumsal cinsiyet
zerine kamuya ak oturumlar dier kadn haklar gruplarna danlarak ve toplumsal cinsiyet
biriminden baz katklar alnarak toplanmtr. Ancak, bu oturumlar dnda, toplumsal cinsiyet
birimi, komisyonun gnlk temelde toplumsal cinsiyet meselelerine dikkat eden tek koludur7. Her
ne kadar pek ok komisyon yesi ve alan toplumsal cinsiyet adaletine bal ve feminist harekette
bulunmu kimseler olsalar da, cinsiyet bilincine sahip bak asnn dier birimlerin gndelik
ileyilerine nfuz etmemesine dair bir fikir birlii varm gibi grnmektedir. Toplumsal cinsiyet
birimi kurulmasnn ardndaki ama, bu birimin komisyon iin bir tr izleme grevi grmesi ve
toplumsal cinsiyetin komisyonda grnmez olmamasn salamasdr. Fakat bu birim istemeden de
olsa toplumsal cinsiyetin dier birimlerde grnmez olmasna yol amtr.
Toplumsal cinsiyet biriminin faydalarndan biri baz konularn, zellikle de cinsel iddetin, sonu
raporunda derinlemesine bir biimde ele alnmasdr. Ancak ksa bir sre sonra raporun genelinin
toplumsal cinsiyet konusunda sessiz kald ortaya kmtr. Komisyon'un alma dnemi sona
ererken, eldeki verilere cinsiyet farkndalna sahip bir gzle post facto bakma ve uygun noktalarda
toplumsal cinsiyet analizi yapma sreci yaanmtr. O aamada yaplabilecekler asndan
bakldnda, bunun baarl bir sre olduundan sz edilebilir. Fakat eldeki verilere cinsiyet
farkndalna sahip bir gzle bakmak ayn zamanda ifade alnmas, kovuturma ve aratrma gibi
alanlarda nemli boluk ve ihmaller olduunu gzler nne sermitir. CVR'nin raporunda,
kendisinden nceki komisyonlara kyasla toplumsal cinsiyete daha fazla dikkat edilmi olsa da, pek
ok Perulu feminist hakikat komisyonu srecini, bu meseleleri daha sistemli ve derinlemesine bir
biimde ele almak konusunda karlm bir frsat olarak deerlendirmektedir. Feministler,
toplumsal cinsiyet biriminin zellikle toplumsal cinsiyet temelli insan haklar ihlal biimlerinin
aydnlatlmas, Perulu kadnlarn lkenin insan haklar tarihinde ne gibi biimlerde ele alndnn
anlalmas, kadnlara ynelik ihlalleri mmkn klan koullarla ilgili olarak lke baznda bir
tartmann balatlmas ve bu almalarn insan haklar ihlallerinin nlenmesi ve tazmini
konusunda kadnlarn adalete eriimini glendirmek amacyla kurumsal reform ve daha geni
politik destein harekete geirilmesi gibi konularda etkili olabileceini ummulardr.
Her ne kadar balam zelinde toplumsal cinsiyet farkndaln yaygnlatrma (gender
mainstreaming) ya da cinsiyeti bir alana snrlama (gender cabineting) gibi iki ayr yn ortaya ksa
da, nc bir yaklam denemekte de fayda vardr. Bu nc yaklamda toplumsal cinsiyet, hem
tm alanlar enine kesecek bir tema hem de belirli bir odak noktas olarak ele alnmaktadr.
Komisyonun gnlk ileyii asndan yrtlmesi g bir yaklamdr ve komisyon yeleri ve
alanlarn geni desteini gerektirmektedir. Yan sra, komisyonun yetki alanndaki pek ok
ilenen insan haklar ihlallerini aratrmak zere hayata geirilmitir.
6 Bkz. Sonu Raporu, cilt III, blm 2.2, Kadn rgtleri; Cilt VI, blm 1.5, Cinsel iddet; ve Cilt VIII, blm 2.1,
Cinsiyet Eitsizlii.
7 Komisyon alanlar cinsel tacizle ya da cinsiyet temelli ayrmclkla karlatklarnda bile daha ok toplumsal
cinsiyet birimine bavurmaktaydlar. Bu nedenle, bu birimin kurulmas, iyerinde cinsiyetiliin kurumsal olarak
tolere edilmeyeceine dair bir deerler sisteminin komisyon ofisinde altnn izilmesine yardmc olmu olabilir.

yrtme alannda bu felsefenin hayata geirilebilmesi iin toplumsal cinsiyet odakl uzmanla da
ihtiya vardr. Feminist topluluklarla yakn iliki iinde bulunulmas ayn zamanda nemli bir d
bask araclyla kurumsal taahhdn srdrlmesine ve kadn haklar alannda uzun bir dnem
zarfnda kazanlm uzmanlkla beslenilmesine de olanak tanyabilir. Baz gzlemciler, eer Perulu
feminist evrelerle iliki kurmu olsayd,8 Komisyon'un toplumsal cinsiyet almalarnn daha
derin ve geni evrelere erimi olacan belirtmektedirler.
CVR pek ok konuda alana snrlama yaklamna kaydysa da, en bata belirledii yaklam olan
ikili yol izleme felsefesi, komisyonun faaliyetinin son dnemlerindeki sonu raporuna yansmtr.
Dolaysyla, toplumsal cinsiyet belirli bir odak noktas olmann yan sra, tm alanlara yaylan, tm
alanlar kesen bir tema da olmutur. Politik tarih, kurumsal durumalar, bireysel insan haklar
ihlalleri, hak ihlal biimleri ve tazminat ve reform tavsiyeleri gibi pek ok tartmada toplumsal
cinsiyet konu bal olarak ele alnmtr. stelik tm bunlara ek olarak yalnzca toplumsal cinsiyet
ve cinsel iddete younlaan iki blm de vardr. Dolaysyla sonu raporu, toplumsal cinsiyet
yaplar ve ideolojilerinin Peru'nun insan haklar tarihini nasl ekillendirdiine ilikin nemli bir
bak sunar. Benzer bir bileim yaklam belki de daha ilgin ekillerde Dou Timor'da
benimsenmitir9. Burada vurgu yalnzca cinsel iddete yaplmam, kadnlarn insan haklar ihlalleri
deneyimlerine dair ok ynl bir anlay gelitirilmesi zerinde durulmutur. Bir aamaya kadar
Timor CAVR, aratrmaya dayal toplumsal cinsiyet biriminin Komisyon'a yaylmasn ve ifade
almndan kamuya ak oturumlara kadar pek ok alan beslemesini salayabilmitir. Bu katk, iine
bal ve yaratc bir toplumsal cinsiyet grubunun varl, Komisyon dndaki gl kadn
gruplaryla yakn ibirlii kurulmas ve ie alm ve dier nemli alanlarda BM'den destek
alnmasyla mmkn olabilmitir.
Yalnzca toplumsal cinsiyet farkndaln yaygnlatrma stratejilerine srtn dayamak, kimse bu
meselelere dokunma sorumluluunu almak istemediinde, toplumsal cinsiyetin sre iinde gzden
kaybolmas anlamna gelmektedir. Gana NRC'de olduu gibi, iyi niyetli komisyonlarda bile
toplumsal cinsiyet meselelerini ihmal edebilmektedir. te yandan, toplumsal cinsiyet konusunu
belirli bir odaklanma alan olarak ele alan yaklamlar ise toplumsal cinsiyetin marjinal bir konu
haline dnmesine yol aabilmekte; tm enerjiyi toplumsal cinsiyet oturumlar ve raporun
toplumsal cinsiyet blmlerine aktararak komisyonun geri kalan ksmlarnn buradan yaltlmasna,
bylece de btnsel ve cinsiyete duyarl bir yaklam benimsenmesine ynelik bir sorumluluk
alnmamasna neden olabilmektedir. Birletirme yaklam ise ncekilerin aksine tam da bunu
desteklemektedir. Ancak, bunun yaplmas zaman ve maddi imkn gerektirir ve kstl kaynaklara
sahip komisyonlar iin byle bir lks olmayabilmektedir. Aslnda, feminist ya da cinsiyet haklar
gruplarnn aktif halde bulunmad topluluklarda, bu yaklam bir k olarak deerlendirilemez
bile. Ayrca, a priori olarak tm komisyonlarda toplumsal cinsiyetin bu ekilde ele alnmas
gerektiini varsayamayz. Greensboro Hakikat ve Uzlama Komisyonlar'n (Greensboro Truth and
8 Bu balarn kurulmas ve srdrlmesinin zor olmasnn nedenlerinden biri, tarihi olarak insan haklar hareketi ve
kadn hareketinin farkl yollar izlemi olmalarndan kaynaklanmaktadr. Toplumsal cinsiyet birimi yneticisi Julissa
Mantilla'nn belirttii zere insan haklar gruplar ile feminist gruplar arasnda her zaman ok net bir ayrm
olmutur. Silahl atma srecinde insan haklar STK'larnn ve feminist rgtlerin raporlarn ve ajandalarn
incelediimizde bu aka grlebilir. Peru'daki pek ok kimse de benzer aklamalar yapmaktadr.
9 Kabul, Hakikat ve Uzlama Komisyonu (CAVR) 13 Temmuz 2001'de Dou Timor'daki BM Gei Dnemi
Hkmeti tarafndan, Nisan 1974 Ekim 1999 arasnda ilenen insan haklar ihlallerini aratrmak ve madurlarn
ihtiyalarna cevap vermek zere kurulmutur.

Reconciliation Commission - TRC)tartrken belirttiimiz zere,10 her farkl balamda komisyonun

tematik konulardaki almalarnn odak noktas ve yaps, paras olduu topluluktaki aksaklk
izgileri ve politik mcadelelerin ok ynl bir analizi yaplarak tanmlanmaldr. Kesime
noktalarna bakan byle bir analiz her zaman kaynak tahsisi konusunda baz g kararlarn
alnmasn gerektirmektedir. Zira tahsis yaplrken yalnzca toplumsal cinsiyet deil, siyasi duru
ve/veya ba, etnik grup, blgesel konum, cinsellik, din ya da sosyoekonomik snf gibi dier
konular da gz nnde bulundurulmaldr.11

II. HAKKAT KOMSYONU ALIMALARINDA TOPLUMSAL CNSYETN ELE

ALINMASI
Bu blm, hakikat komisyonu almalarnda toplumsal cinsiyeti ele almak isteyenlere destek
olmak zere daha uygulamaya ynelik bir tartmaya yer vermektedir. Bu balamda aadaki
konulara yer verilecektir:

Yetki tanm ve insan haklar ihlallerinin yorumlanmas

Komisyon yeleri ve alanlarn atanmas ve ie alm
Eitim
Kadn gruplar ve medya gibi devlet dndaki aktrlerle iliki ve istiareler
fade alnmas
Sularn tanmlanmas ve suu mmkn klan artlarn incelenmesi
Aratrma
Oturumlar kamuya ak, kapal, bireysel ve tematik
Sonu raporu yazm
Tazminat ve reform ynnde tavsiyeler

Bu balklar, hakikat komisyonunun almalarnn toplumsal cinsiyet ile ilgili konulara dikkat
etmeyi gerektiren pek ok esini tamamen kapsamamaktadr. Daha ok, gemiteki hakikat
komisyonlardan aldmz derslerden yola karak gelitirdiimiz baz kilit noktalar iermektedir.
Dier taraftan, bu balklar erevesinde anlalmas gereken daha pek ok konu vardr ve phesiz
ki baka balamlarda yine bunlar kadar kilit nem tayan baka konular da gndeme gelecektir.
A. Yetki tanm ve insan haklar ihlallerinin yorumlanmas
1. Hakikatin cinsiyeti var mdr?
Gney Afrika Hakikat ve Uzlama Komisyonu'nun12 ilk balarnda, Hukuk Kaynaklar Merkezi
10 Greensboro Hakikat ve Uzlama Komisyonu 3 Kasm 1979 olaylarn incelemek zere kurulmutur. Bu tarihte Ku
Klux Klan yeleri ve Amerikan Nazi Partisi, farkl rklardan siyasi aktivistlerin bulunduu bir toplantya ate am,
be kiinin lmne, 10 kiinin de yaralanmasna yol amtr. Komisyon 12 Haziran 2004'te yemin ederek greve
balamtr.
11 Ek 1'de bu raporda benimsenen yaklamla ilgili metodolojik meselelerden bahsedilmektedir. Bu blm baz temel
meseleleri, rnein raporda toplumsal cinsiyet analizinin nasl tanmlandn iermektedir.
12 Gney Afrika Hakikat ve Uzlama Komisyonu 1995'te, 1960-1994 aras rk ayrm (apartheid) dneminde
gerekleen hak ihlallerini incelemek zere kurulmutur. Komisyon'un Sonu Raporu Ekim 1998'de eski bakan

Hakikatin Cinsiyeti Var Mdr? isimli bir atlye almas dzenlemitir. Bir komisyonun yetki
artlarn belirlerken, yani amalanan hakikati tanmlarken, politik alanda ortaya konanlar hayli
yksektir. Ne yazk ki, kararlarn hazrlanmas genellikle kadnlarn ve dier marjinal gruplarn
yeterince temsil edilmedii, dolaysyla da kendilerinin hak ve karlarnn ihmal edildii
oturumlarda gerekletirilmektedir. Pek ok durumda, kadn meseleleri yasama kurullarnda,
medyada ve genel anlamda kamusal alanda kenarda braklmaktadr. nsan haklar topluluklar dahi
bu adan tutarsz bir sicile sahiptir.
Genellikle kadnlar etkileyen meselelere dikkat ekmek iin zel giriimlerde bulunmuyoruz.
Bunun neticesinde, erkekler ve erkeklerin deneyimleri kararlarn alnmasndaki lt haline
geliyor. - Cheryl de la Rey, Gney Afrika Hakikat ve Uzlama Komisyonu kadn oturumlar,
Sonu Raporu, Cilt IV, Blm 10
deal olarak, hakikat komisyonlarnn yetkileri, marjinal gruplara zellikle dikkat edecek ekilde,
net ve istiareye ak srelerle belirlenmelidir. Sa kalan/madur gruplar, aktivistler ve kadn
meseleleri konusunda alan akademisyenlerden alnacak geni katk, insan haklarnn nasl
tanmland ve komisyonun hedef ve nceliklerinin nasl belirlendii konusunda kritik neme
sahip olabilmektedir. Pek ok rnekte bu gruplar, atma ve bask dnemlerinin kadnlar stndeki
etkilerini gzlemlemi olduklarndan tr, ncelik ve yaklamlarn belirlenmesinde bu dnemlere
ilikin salayacaklar anlay byk nem tayacaktr.
Pek ok komisyonda karlalan daha geni bir tartma ise, hakikati insan haklarna ar ihlal tekil
eden bir fiil eklinde kantlanabilir, adli bir gereklik olarak gren hukuk temelli bir anlay ile
hakikati deimez, oklu, paral ya da tartmal olarak ele alan yapsal, kiiler aras ve diyalojik
hakikat anlaynn kartlklar zerinedir. Bu, kadn gruplarnn komisyon almalarna ynelik
hedeflerinin merkezinde olabilmektedir. Bir taraftan, toplumsal cinsiyete dayal insan haklar
ihlallerinin daha gvenilir bir biimde dorulanmas ynnde bir bask olabilmektedir; te yandan
ise hakikatin gvenilir tarifine dair hkim iddialarn, hakikatin nasl ou zaman paral, tartmal,
bilimsel kant deil tarihi mcadele rn olduunun alt izilerek tehir edilmesi ve eletirisinin
yaplmasnda fayda olabilmektedir.
ou durumda, yerleik hakikatleri aa karma srecine, kadnlarn deneyim ve nceliklerini
daha iyi ele alacak, daha ierici bir tarih yazm yapma abalar elik etmektedir. Baz yetki
dnemleri, devlet gleri ya da devlet gcn ele geirmeye alan militanlar tarafndan verilen
bedensel zararlara younlatklar, dolaysyla dar ve paral bir hakikat ne srdkleri sylenerek
eletirilmitir. rnein Gney Afrika'daki rk ayrm dneminde kadnlara aktif vatandalk haklar
tannmam; yaadklar insan haklar ihlalleri genellikle zel alanda, ikence ve kayplar gibi
olaand bir erevede deil, yaam ve alma alanlarn ayrmak zere kullanlan zorla yer
deitirme ve grup-blgesi kanunlar gibi sradan iddet erevesinde gereklemitir.
Dolaysyla, hakikat komisyonunun olaand alanlara younlamasnn kadnlarn rk ayrm
deneyimlerini yanl temsil ettii ve gerei skalad sylenmektedir.
Bir komisyonun yetkileri dahilinde insan haklarnn cinsiyet temelli tarihinin incelenmesi ars
Mandela'ya sunulmutur.

aka yaplmyor olsa bile (belirtildii gibi, pek ok yetki dneminde cinsiyet bakmndan ntr bir
dil kullanlr), bu soru bir dizi hakikat komisyonundaki yetki kullanmnn merkezinde bulunan bir
tartmann altn izmektedir. Bir yandan bazlar, eer hakikatin ne olduu balamdan bamsz
olarak ortaya konabiliyorsa, toplumsal cinsiyet farkndalna ynelik mdahalenin hakikati
saptraca ve bylece hakikatten taviz verileceini ne srmektedirler. te yandan, eer
hakikatin baz bak alar ve deneyimlerin tarihi kaytlardaki hkim anlaytan dland belirli
balamlara dayal olduu dnlyorsa, onu toplumsal cinsiyet dinamikleri ile birlikte dnmek,
nyargsal gerekleri aa karmaya ve kamusal alanda kendine yer bulamayan baka gereklere
yer amaya yarayan bir aba olarak ele alnabilir. Bu yaklam, komisyonu, hkim hakikate
muhalefet eden ve daha nceleri bastrlan hakikatlerin altn izen bir giriim olarak grmektedir.
Aslnda, bu yorumda, grnrdeki cinsiyet ntrl her zaman insan haklar ihlallerinde erkeklerin
deneyimlerini nceleyen bir pozisyondur.
Tazminat ve atma nlemeye ynelik uluslararas aralar ve mekanizmalar, silahl atmalarn
hayatlarn olumsuz ynde etkiledii kadnlara kar duyarl ve onlara uygun bir biimde
ekillendirilmelidir. Tm kurumlarda olduu gibi, uluslararas hukuk ve standartlar yalnzca
yrrle konabildii ve uygulanabildii kadar faydal olabilir. - Jane Barry, Cevap Olarak
Ayaklanmak: atmada Kadn Haklar Aktivizmi, Kadn Hareketi Fonu, 2005
Erken dnem Latin Amerika komisyonlarnn ou cinsiyet asndan ntr bir yaklam sergileyen
ekole aitlerdir; Arjantin ve ili'deki komisyonlar toplumsal cinsiyeti hakikat araynn nemli bir
boyutu olarak grmemilerdir. Guatemala'daki komisyon sonu raporunu hazrladnda ise, dier
ekole geiin izlerini grmek mmkn olmaya balamtr13. Guatemala, Gney Afrika ve Peru gibi
lkelerdeki komisyonlar, yetkileri her ne kadar cinsiyet asndan ntr grnmekteyse de toplumsal
cinsiyete zellikle dikkat etmilerdir. Haiti14, Sierra Leone15 ve Dou Timor gibi lkelerde,
toplumsal cinsiyet temelli ya da cinsel iddet yetki snrlarna ak bir biimde dhil edilmi ve bu
balklar nemli aratrma ynleri olarak tanmlanmtr.
Komisyonlar gittike, yetki tanmlarna dhil olmasa bile, cinsiyetle ilgili yapsal tarafllklar
incelemeye balamlardr. Bu tarafllklar, baz gereklerin tarihi anlat asndan kritik olarak ele
alnmasna, bazlarnnsa (zel alan ya da hanede gerekleenlerin) sahne arkasnda yitip girmesine;
baz aktrlerin failliinin tannmasna ve imtiyaz sahibi yaplmasna, bazlarnn failliininse e,
anne, kzkarde gibi anonim kimlikler altnda yok olmasna yol amaktadr. Peru CVR,
atanmasndan faaliyetlerine balamasna kadar geen sre zarfnda, yetkilerini nasl yorumlamas
gerektiine younlamtr. Yetkinin, yorumu tartma konusu olmayan baz yasalar gibi aikr bir
taraf olmadn, bilakis tartmal yorumlarn mmkn olduunu kabul eder. Uluslararas hukuk,
cinsiyeti dlamayan bir yorum yaplmasn destekleyici bir ara olabilmektedir ve Peru'da da bu
13 Guatemala Tarihi Aydnlatma Komisyonu (CEH) 23 Haziran 1994'te, 36 yl sren silahl atma dnemindeki insan
haklar ihlallerini aratrmak zere kurulmutur. Komisyonun sonu raporu, Guatemala: Sessizliin Hafzas, 25
ubat 1999'da kamuya aklanmtr. Arjantin raporu 1984'te, ili raporu ise 1991'de kmtr.
14 Haiti Ulusal Hakikat ve Uzlama Komisyonu Aralk 1994'te, Eyll 1991 darbesinden sonra Aristide'nin Eyll
1994'te grevine geri dnmesine kadarki dnemde ortaya kan insan haklar ihlallerini aratrmak zere
kurulmutur. Sonu raporu ve tavsiyelerini ubat 1996'da teslim etmitir.
15 Sierra Leone Hakikat ve Uzlama Komisyonu Parlamento tarafndan, 1990'da balayan silahl atmalar
dnemindeki insan haklar ihlallerini aratrmak ve cezadan muaf tutulma konusunu ele almak zere 2000 ylnda
kurulmutur. Sonu raporu Sierra Leone bakanna 5 Ekim 2004'te, BM Gvenlik Konseyi'ne ise 27 Ekim 2004'te
teslim edilmitir.

ama dorultusunda harekete geirilmitir. erideki diyalog sreci ve dardan da feministlerin

gr bildirimleri ve dier katklaryla ekillenen ikili bir srecin sonunda, Komisyon yetkisini
kadnlarn da atma deneyimlerini ierecek biimde yorumlamtr. Dolaysyla, toplumsal
cinsiyet birimi kurulmu, birimin bana da cinsiyet konusundaki ntr yaklamlara kar gr
bildirenlerden biri getirilmitir.
Komisyonun yetkisini yorumlarken cinsiyet meselesine dikkat etmesi, hakikat komisyonlarnn bir
rn olan hakikat ile kamuya ak durumalar, ifade alnmas, eviri, kodlama ve dier tr
ilemlerde vuku bulan hakikat aray arasndaki ilikileri aydnlatmaktadr. Hakikat aray
erevesinde bahsi geen ilemler kesinlikle apolitik grevler deildir; aksine dzenleyerek,
snflandrarak ve bilgileri eleyerek komisyon srecinde neyin hakikat olarak tanmlanacana, bir
baka deyile hakikat teknolojisine katkda bulunurlar. Dolaysyla, ifade alma formlar, kovuturma
pratikleri ve kamuya ak duruma usullerini belirleyen ilemsel kararlarda ortada politik anlamda
deerli meseleler sz konusudur.
Bunu tanyarak, kadn gruplar, yalnzca komisyonun yetki dneminde sylenenlere deil,
sylenenlerin gndelik kurumsal pratiklerde nasl yorumlandna ve hayata geirildiine dikkat
etmilerdir. rnein, kadnlar hakikati anlatanlar olarak glendirmek iin - tank olarak ifade
verirken, kamuya ak oturumlarda deneyimlerini anlatrken, konu hakknda tematik oturumlara
katkda bulunurken, aratrmalara destek olurken, sonu raporuna katk sunarken vb - hakikat
teknolojisine eriimlerini glendirme almalar yaplmtr. Bu ekilde srece dair odaklanmann,
sonu raporunda kan hakikatleri pekitirmenin yan sra kadnlarn adalete eriimi asndan da
deerli olduu gibi bir fikir de mevcuttur.
phesiz ki tecavz, teaml hukukuna gre ikencedir. - Celibici Davas , Yarglama Dairesi
Karar, Lahey, 16 Kasm 1998
2. nsan haklar ihlallerini tanmlamak
ou hakikat ve uzlama giriimi, lmler, kayplar, gzaltnda ikence, karma ve yasad
biimde hapsetme gibi bedene zarar veren ve teamllerde ar insan haklar ihlalleri olarak geen
sulara younlamlardr. Bunlar elbette her hakikat komisyonu asndan nemli konulardr.
stelik ar sularn aratrlmas, tecavz, kadn ve erkeklerin genital mutilasyonu ya da her iki
cinsiyetten mahkmlara zorla cinsel iddet uygulanmas gibi cinsiyete dayal ikencenin
gerekliinin ortaya konmasna da yardmc olabilmektedir. nsan haklar ihlali madurlarn ciddi
bedensel zararlar zerinden tanmlayan Sierra Leone TRC, yaklak olarak yetikin madurlarn
yzde 35'ini kadnlarn, ocuk madurlarnsa yzde 45'ini kz ocuklarnn oluturduunu tespit
etmitir. Ancak ciddi bedensel zarar grmek, yalnz bana, kadnlarn insan haklar ihlali
deneyimlerinin ana boyutlarn aklayabilmekten uzaktr. Gerekte, yukarda da belirtildii gibi,
ar ihlallere ve ciddi bedensel zararlara younlamak, komisyonlarn anlataca hikyeyi tahrif bile
edebilir. Kadnlara ynelik zel alandaki ve yapsal ihlaller asndan Gney Afrika vakas tek rnek
deildir. Pek ok balamda, bedensel zararlar, kadnlarn otoriter rejimlerden nasl etkilendiklerine
dair ok dar bir bak as sunmaktadr; rnein sava ve baskc rejim sistemlerindeki ar
savunmaszlk ve yapsal eitsizlikler gibi insan haklar ihlallerinin olduu balamlarn dier
zellikleri de kadnlar orantsz miktarda ve insan haklar asndan geni etkileri olacak ekillerde
10

etkilemektedir. Ancak, bu ekilde ok ynl bir yaklamn gelitirilmi olmas nemli bir itirazdr.
Silahl atmalar esnasnda kadnlar, var olan eitsizliklerin ve ayrmclk ekillerinin daha da
ktye gitmesiyle birlikte marjinallemeye, yoksullua ve ac ekmeye msait bir durum iine
girerler. Her ne kadar silahl atmann etkileri farkl balamlarda ve farkl kadnlarn durumlar
arasnda deikenlik gsterse de, yine de baz ortak zelliklerin belirlenmesi mmkndr: yaygn
cinsel iddet, hem kendi hayatlarn idame ettirmek hem de yallara ve ocuklara bakmak, kendisi
de silahlanmaya karar veren kadnlara savan getirdii zorluklar gibi.
Kadnlarn muharip olarak, ya da fuhua ve klelie zorlanarak insan ticaretinin de nesnesi haline
gelmeleri silahl atmalara elik edebilir. Kz ocuklar ocuk asker olarak kullanlmaya, silahl
gruplar tarafndan cinsel anlamda ve dier hizmetlerde kle olarak altrlmaya kar savunmasz
durumda kalabilirler. Kz askerler ve dier kadn muharipler, silah brakma programlarnn dnda
tutulurlar ve atmalarn ardndan kendi toplumlarnda daha fazla nyargyla karlarlar. Cenevre Silahl Glerin Demokratik Kontrol Merkezi, Gvenliksiz Bir Dnyada Kadnlar,
2005
stelik bedensel zarara younlaldnda, kadnlarn yaadklar insan haklar ihlalleri yalnzca
cinsel iddetten ibaretmi gibi grnmektedir. Kadnlarn deneyimlerinin dier boyutlarnn
dlanmas ya da kenarda braklmasna, medyadaki sansasyon yaratmaya ynelik dinamiklerden
komisyonun ok ynl toplumsal cinsiyet analizi yapamamasna kadar pek ok nokta neden
olabilmektedir. Kadnlara ynelik insan haklar ihlallerini yalnzca cinsel ihlallere indirgemek,
grece iyi kaynaklara sahip komisyonlarda bile gerekleebilmektedir. rnein Peru CVR pek ok
adan, feministlerce de tannan ve takdir edilen fevkalade zelliklere sahiptir. Oysa, grev
sresinin pek ounda Komisyon'un aratrma ve kovuturmalar ncelikli olarak cinsel istismar ve
tecavz konularna younlam ve sonu raporunda zaten toplumsal cinsiyete younlaan sadece
iki blm varken, bunlardan bir tanesi cinsel iddete ayrlmtr. Cinsel istismara odaklanmak kendi
iinde nemli bir baardr; sra d iddet rneklerini kullanarak yerel bir probleme dikkat ekmek
de Perulu feministlere aradaki balar kurmalar ve kadnlarn evlerinde ve sokaklarda
yaadklar gndelik cinsel iddete dair sessizlii bozmalar asndan yardmc olmutur. stelik
kilise egemenliindeki cinsellik sylemlerini16 incelemek asndan da bir frsat sunmutur. Her
ne kadar bu mdahalenin ulat boyutlar takdir etseler ve cinsel iddet zerine yaplan almalar
olumlu karlasalar da, feministler tek bana cinsel istismarn kadnlarn Peru'daki siyasi iddete
ilikin deneyimlerinin karmakln ve kadnlarn adalet iin nceliklerini yanstmaktan uzak
olduuna dikkat ekmektedirler. zellikle, dier konular ihmal edildiinde, kadnlarn hayatlar ve
mcadelelerinin insan haklar erevesindeki pek ok nemli boyutunun rnein lke iinde
yerinden edilenlerin, elerine ynelik insan haklar ihlali yaplan ve evi geindirme konusunda tek
bana kalan kadnlarn, dier lkelere kamak zorunda kalan kadn mltecilerin, ya da kadn
mahkmlarn sorunlarnn - ncelikli olarak ele alnmamasna yol atndan endie etmektedirler.
Yukarda belirtildii zere sonu raporu, komisyon iinde redaksiyon ve post facto olarak ana akm
toplumsal cinsiyet analizlerinden getiinde, ncelikli ilerden biri de lke iinde yerinden edilme,
hapishane artlar ve dier ilgili konularn toplumsal cinsiyet boyutlarnn da ele alnmas olmutur.
Dolaysyla, komisyon almalarnn yrtlmesi aamasna toplumsal cinsiyet yeterince entegre
16 Maruja Barig'in yorumlar, 14 ubat 2005.

11

edilememi olsa da, sonu raporu, cinsel iddete daha ayrcalkl yer verse dahi, Peru'daki politik
iddetin oklu boyutunu iermek gibi takdire ayan bir baar elde etmitir. Bu zamana kadar en
geni kapsaml deneme, cinsel iddet ve dier tematik alanlarda toplumsal cinsiyet temelinde
aratrma ve analiz yaplan Dou Timor CAVR'dedir.
Cinsel iddet son derece nemli olmakla birlikte, kadnlarn grdkleri kt muamelelere ilikin
deneyimlerinin karmak ve ok boyutlu ynlerini yakalamaktan uzaktr. stelik kadnlara ynelik
ihlalleri yalnzca cinsel istismar zerinden tanmlamak, kadnlar yalnzca cinsel varlklara
indirgeyen yaygn n yarglar pekitirmektedir.
B. Atama ve ie alm
Komisyon yeleri ve alanlar iin atama ve ie alma politikalar, bir takm disiplinlerde
profesyonel uzmanlk aray ile insan haklar gruplarnda uzun dnemli deneyime sahip olmay bir
araya getirir. Ek olarak, bir dereceye kadar toplumsal cinsiyet dengesi salanmas da genellikle
kriterlerden birini oluturur. ou durumda toplumsal cinsiyete dayal kriterleri snf, siyasi gr,
etnisite ve blge gibi dier faktrlerle birlikte ele almak nemlidir. Dier avantajlarnn yan sra,
alanlar iinde daha ok kadn olmas komisyonun kadn madurlar asndan yabanc bir yer
olmaktan kmasna yarayabilmektedir. Bu durum, kadnlarn komisyonla ilk karlatklar nokta
olan ifade almnda balar. Toplumsal cinsiyet toplumla ba kurmak, soruturma yapmak, hukuki ve
psikolojik destek vermek gibi ilerle uraan dier alanlarn ve hatta komisyon yelerinin kendi
pozisyonlar asndan da ayn biimde nemli olabilmektedir. Bu konuda sistemli bir alma
yaplmam da olsa, baz komisyonlar kapsamnda, komisyonun kadn yelerinin kadn madurlara
destekleyici ve onaylayc bir ortam sunmakta ba ektiini gstermektedir.17 Dokuz komisyon
yesinin nn kadn olduu Gana NRC'de, bavuruda bulunanlarn ou kadn komisyon
yelerinden temelden farkl bir tabakadan gelseler de, kamuya ak oturumlardaki dinamiklerin bu
ynde olduu belirtilmektedir. Kadn gruplar tarafndan meru grlen gl kadn komisyon
yelerinin varl Gney Afrika'da da ok nemli olmutur. Burada TRC kadn gruplarnn
arlarna, sadece kadnlarn bulunduu bir ortamda konumak isteyen kadnlara ynelik olarak,
kadn komisyon yelerinin bakanlk ettii ve yalnzca kadnlarn bulunduu oturumlar organize
ederek cevap vermilerdir.
Kadn Komisyon yesi Says: Karlatrmal Rakamlar
Gana: 9 komisyon yesinden 4'
Liberya: 9 komisyon yesinden 4'
Fas: 17 komisyon yesinden 1'i
Peru: 12 komisyon yesinden 2'si
Sierra Leone: 7 komisyon yesinden 3'
Gney Afrika: 17 komisyon yesinden 7'si
Dou Timor: 7 ulusal komisyon yesinden 2'si, 29 blgesel komisyon yesinden 10'u.
alan saysnn toplumsal cinsiyet asndan dengeli bir dalma sahip olmas, kadnlarn
17 Dr. Ken Attafuah'n yorumlar, bkz. yukardaki not 3.

12

muzdarip olduu insan haklar ihlallerinin gereince ele alnacann tek bana yeterli bir
gstergesi deildir. Komisyon yeleri arasndaki i dengeler de hangi konularn ncelik
kazanacan belirlemekte nemlidir. Ayn zamanda, komisyon yelerinin ya da alanlarn
cinsiyetleri, kadn madurlarla empati kurma yeteneine sahip olacaklarn ya da politik iddetin
cinsiyet temelli analiz edilmesine duyarl olacaklarn garanti edemez. Dolaysyla, dier
zelliklerinin yan sra potansiyel adaylarn (kadn ya da erkek) toplumsal cinsiyet meselelerine
nasl yaklatklarnn da nceden incelenmesi gerekmektedir.
Toplumsal Cinsiyet Adaleti iin Kadn Giriimi Yantlyor: Toplumsal Cinsiyet Dengesi Nedir?
Pekin Eylem Platformu, uluslararas kurumlarda karar mekanizmalarnda eitlik ve toplumsal
cinsiyet dengesinin salanmas arsnda bulunmutur. Toplumsal cinsiyet dengesi kota anlamna
gelmez. Daha ok, erkeklerin hkimiyetindeki uluslararas kurumlara eitlik getirebilmek iin
kadn ve erkeklerin dengeli bir biimde dalmnn salanmasdr.
Hkmetler u vaatlerde bulunmulardr:
cinsiyet dengesi ilkesinin hkmet bnyesinde ve komitelerde, ayn zamanda da kamusal idari
kurulu ve yarg sisteminde salanmas... (para. 190(a))
Birlemi Milletler bnyesinde, zel ajanslarda ve Birlemi Milletler'in dier otonom yaplarnda
seimlere girmek ya da ie alnmak zere adayla nerilenlerden oluan ulusal listelerde cinsiyet
dengesinin hedeflenmesi (para. 190(j))
silahl ve dier atmalarn ve yabanc igalinin zmlenmesine toplumsal cinsiyet bak asn
dhil etmek; eski Yugoslavya ve Ruanda'daki Birlemi Milletler Uluslararas Mahkemeleri,
Uluslararas Adalet Divan ve ihtilaflarn barl zmne ynelik dier yaplarda olduu gibi
uluslararas kurumlardaki hukuki ve dier pozisyonlara aday gsterilirken ya da adaylar terfi
ettirilirken cinsiyet dengesinin salanmasn amalamak (para. 142(b))
- Pekin Eylem Platformu
BM Genel Kurulu, ye lkeleri cinsiyet dengesini salamaya tevik etmektedir. Bunun
yaplmas iin, dierlerinden baka, tm hkmete atanan komitelerde, ynetim kurullarnda ve
gerektiinde dier resmi yaplarda, ayn zamanda tm uluslararas yaplar, kurumlar ve
tekilatlarda, zellikle daha ok kadn aday gstermek suretiyle zel mekanizmalar yaratlmas. BM Genel Kurul Karar 51/96, 12 Aralk 1996
Bu srete yalnzca adaylarn yerleik nyarglar ifade edip etmedikleri deil, ayn zamanda insan
haklar ihlallerinin toplumsal cinsiyet zerinden etkilerini nasl karladklarn, kadn gruplarnn
(ve daha geni anlamda sivil toplumun) komisyon almalarna nasl katk salamasn uygun
bulduklar vb gibi konular gz nnde bulundurulacaktr. stelik, komisyon yelerinin
atanmasnn effaf ve istiareye dayal bir srete, zellikle marjinal kesimler dikkate alnarak
toplumun farkl kesimlerinin katklaryla gerekletirilmesi ynndeki yaklamn hikmetinin alt
izilebilir. Dou Timor'da, atama sreci kadn gruplarnn, ve bunlar arasnda da yerel bir rgt olan
FOKUPERS'in (Dou Timor'daki Kadnlar iin leitim Forumu) resmi katlmyla
13

gerekletirilmitir.
C. Eitim, Tartmalar ve Toplumsal Cinsiyet Farkndal
Toplumsal cinsiyet temelli insan haklar ihlalleri konusunda elbette tm alanlar deneyim sahibi
olmamaktadr. Ancak, hakikat komisyonlarndaki belirli sreler, eitimi herkese tavsiye edilir hale
getirmektedir. Baz durumlarda eitim dardan gruplarca kolaylatrlabilir, bazen de komisyonun
kendisi bu konuda inisiyatif alabilir. Sierra Leone'de TRC'ye ynelik eitimi, BM Kadnlar
Kalknma Fonu (UNIFEM) ve Kadnlarn nsan Haklar iin Acil Eylem Fonu kolaylatrmtr.
Gana'da Komisyon ynetici sekreter eitimi organize etmitir.18 Dou Timor'da, balangtaki
intibak almalarna tamamlayc olarak katlmc tartma forumlar da olan periyodik eitim
seanslar dzenlenmitir.19 Eitimler, minimum olarak u alanlar iermelidir: (1) cinsiyet temelli
insan haklar ihlallerinin tarihi; (2) ifade alm ve veri toplanmasna ynelik yaklamlar; (3)
cinsiyete dayal istismarn kendisine zg karmaklna duyarl soruturma yntemleri; (4) kadn
tanklarn bulunduu kamuya ak oturumlar; cinsiyete dayal olan ya da olmayan insan haklar
ihlallerini bildiren kadn ya da erkeklerin bulunduu oturumlar; konu zerine tematik oturumlar; (5)
sonu raporunun hazrlanmas. Bu tr bir eitim, yalnzca alanlar kadnlara yaklamlarnda
gerekli olabilecek konu, strateji ve yaklam ekilleri konusunda onlar bilgilendirmekle kalmaz;
ayrca rk, cinsellik, sosyoekonomik stat gibi alardan oluan farkllklar ve bu eitlilii nasl en
iyi ekilde takdir edip ona uygun cevaplar sunacaklarn renmelerini de amalar. Bu proaktif
abalar, kadnlarn komisyona gelmekte ve yaadklar, tanklk ettikleri ya da uyguladklar insan
haklar ihlalleri hakknda ifade vermekte kendilerini rahat hissetmeleri asndan, komisyonun ise
yrtmekte olduu almalarda toplumsal cinsiyet temelindeki insan haklar ihlalleri zerine daha
kapsaml bir biimde dnmesi ve bunlara daha iyi cevap vermesi asndan gereklidir.
Bir gn belki de toplumsal cinsiyet uzmanlnn entegrasyonu ve bu uzmanla duyulan sayg
rutin bir hale gelecek, feminist avukat ve aktivistlerin srekli gzlem yapmasnn gereklilii
ortadan kalkacak. Ancak o gnler hala ok uzakta.
- Rhonda Copelon, Sava Suu Olarak Cinsiyet Temelli Sular: Kadnlara Ynelik Sular
Uluslararas Ceza Hukukuna Dhil Etmek McGill Hukuk Dergisi, Kasm 2000
Toplumsal cinsiyete duyarl olmak, komisyonun ilemeye balad ilk gnlerde eitim konular
arasnda bulunabilir ancak iletimsel bask arttnda arka plana debilir. Bu pek ok adan
problem yaratabilmektedir. lk olarak, ou komisyon almalar zarfnda ie yeni alanlar almak
zorunda kalmaktadr. Daha ge ie girdiklerinden tr yeni alanlar, ilk dnemde verilen
eitimlerden faydalanamamaktadrlar. kinci olarak, toplumsal cinsiyetin komisyonun dikkat ettii
konular arasnda kalmay srdrebilmesi iin, eitimin srekli olarak verilir hale getirilmesi
gerekmektedir. Pek ok komisyonda, komisyon yelerinin ve alanlarnn byk bir ksm,
kadnlarn insan haklarnn ihlali tarihine ve hatta cinsiyeti nyarglara ynelik eletirel ve uyank
bir yaklama kapsaml biimde ahit olmamlardr. Dolaysyla bu konudaki farkndalklarnn
arttrlmas asndan bir defaya mahsus bir toplant yeterli olmayabilmektedir; sistemli eitim ok
nemlidir. Benzer bir biimde, kadnlara ynelik insan haklar ihlallerinin tarihi ile ilgili olarak
18 age.
19 Bkz. Ayumi Kusafuka, Kayp Sesleri Bulmak: Dou Timor'da Cinsiyet Temelli iddetle lgili Hakikatin Ortaya
k, Austos 2006, www.ictj.org

14

komisyonun ele ald farkl tematik alanlar zerine i tartma programlar dzenli bir biimde
yrtlebilir. Bu giriimler, kadn meselelerini tanyan, destekleyen ve komisyonun almalar
esnasnda bu konular nasl ele ald zerine yeniden dnen bir kurumsal kltr yaratlmasna
yardmc olabilir.
D. liki ve istiareler
1. Kadn Gruplar ve Feminist Camia
Komisyonun yetkilerinin tanmlanmas ve uygulanmasnda, kadn gruplar, feminist akademisyen
ve aktivistlerden oluan daha geni bir camia ile danma ilikisi ve diyalog iinde olmak,
komisyonun ileyi felsefesi ve pratiinin gelitirilmesinde kilit bir etmen olabilmektedir. Bu ayrca,
komisyonun uzun vadeli fikir mirasnda insan haklar ihlallerinin toplumsal cinsiyet haritasnn da
bulunmasn salayabilmektedir. Komisyonlar, feminist camia ile sre giden bir danma ilikisi
iine girerek ve ifadeye davet, ifade alanlarn eitimi, toplumsal cinsiyet oturumlarnn hazrlanmas
ve kadn cinsel iddet madurlarna sosyal destek salanmas gibi konularda kadn gruplarnn
desteine bavurarak kurumsal anlamda effaflk salayabilmektedirler. Feminist camia ayn
zamanda, komisyonun ilerinin planlanmasnda ve sonu raporunda yer verilecek zmlemenin
hazrlanmasnda yardmc olabilecek cinsiyet temelli insan haklar ihlalleriyle ilgili bir analiz
gelitirilmesinde nemli bir rol oynayabilmektedir. Birok komisyonda kadn gruplar hakikat
komisyonlarna resmi bildirimde bulunmular, bazlar ise sahne arkasnda alm ve hatta
komisyonun aratrma, oturum ve ifadelerinin sonularn incelemekten sonu raporunun ilgili
blmlerini okumak ve yorumlamaya kadar pek ok konuda komisyona destek olmulardr.
Geleneksel insan haklar gruplar ile cinsiyet meseleleri zerine alan aktivist ve akademisyenlerin
birbirleriyle ok ilikisinin olmad balamlarda, komisyon srecinin cinsiyet konularyla ilgisi
hemen aka grlemeyebilmektedir. Fas, Peru ve Gana gibi birbirinden farkl pek ok lkede ilk
hakikat komisyonlar, madur gruplar, insan haklar savunucular, dini yaplar ve demokrasi ve
hukukun stnl zerine alan STK'lar gibi pek ok sivil toplum kuruluunu biraraya
getirmitir; ancak bunlardan ok az kendisini feminist ya da kadn haklar zerine alyor olarak
tanmlamtr. Bu tr balamlarda, komisyonun yetkisinin yorumlanmas ve ilgili konular zerine
kadn gruplaryla diyalog salanmas iin nceden kadn gruplarna ulalmas gerekebilir; ya da
kadn gruplar da tartmay balatabilirler. Baz komisyon yeleri ve alanlar bu konulara
zellikle duyarl olabilir; kadn gruplarnn toplumsal cinsiyet konularn ne karmasn ho
karlayabilir ve hatta bunu bir dayanak noktas olarak kullanabilirler.
Deneyimlerden yola klarak, hakikat komisyonlar asndan sivil toplumla iliki kurmann ve
srdrmenin olduka zahmetli olduu ileri srlebilir. Komisyonlar genellikle kstl kaynaklara
sahiptirler; bazen sreleri yetersiz, bazense zerine almalar gereken alan ok genitir. Byle
durumlarda, sivil toplumla iliki gelitirmeye ynelmek komisyona ekstra yk getirecektir. Ancak,
ou hakikat komisyonu sivil toplum gruplarnn zellikle de insan haklar kurulular, madurdestek gruplar ve aratrma kurumlarnn esasnda komisyon zerindeki yk azalttklarn da
kefetmilerdir. Bu gruplar gnll destei temin etmi, eitimlerde bulunmu, zellikle
uzmanlklar olan alanlarda brifing vermi ve ulus st sivil toplum alar araclyla uluslararas
uzmanlarn komisyonlara katlmn salamlardr. Baz vakalarda, hkmet ve yardm
15

kurulularnn daha fazla kaynak ayrmas iin lobi faaliyetleri ve hkmetlerin komisyon
tavsiyelerini uygulamaya geirmesi iin kamusal kampanyalar yrtmlerdir.
Kadn Gruplarnn Komisyon Srelerine Dhil Olma Yollar

Toplumsal cinsiyet alannda uzmanla sahip komisyon yelerinin atanmas, komisyonun

yetkisinin yorumlanmasnda cinsiyet temelli insan haklar ihlallerinin n plana kartlmas,
ie almda cinsiyet eitliinin salanmas iin gerekli nlemlerin alnmas gibi konulara
ynelik savunuculuk almalar yapmak.
Komisyon yeleri ve alanlara ynelik kadn haklar konusunda bilgi verici, komisyon
almalarnn farkl alanlarnda toplumsal cinsiyete duyarllk salayacak ynergeleri
salayan, alanlardaki cinsiyete dayal nyarglara kar kan ve genel anlamda daha
fazla cinsiyet farkndal salayan eitimler gerekletirmek.
Cinsiyete dayal sularn aratrlmas ve cinsiyete duyarl ifade alm usul ve yntemleri
gibi alanlarda alanlara ynelik el kitaplarnn gelitirilmesi.
fade hazrlama ve tanklk etme konularnda kadn madur ve grg tanklarna destek
verilmesi.
Feminist aktivist ve akademisyenlerle komisyon almalarna nasl dhil olunaca
konusunda strateji gelitirmek ve gei dnemi adaleti srecinin salad frsatlar en iyi
ekilde deerlendirmek.
Kadnlarn ifade vermesini ve komisyon almalarna katlmasn destekleyen seim
blgelerine sosyal destek vermek.
hlalin toplumsal cinsiyete dayal ekiller, ihlalleri mmkn klan koullar ve ihlallerin
etkileriyle ilgili yaplm incelemeleri paylamak.
Kadnlarn maduru olduu insan haklar ihlallerinin farkl boyutlaryla ilgili ulusal ve
uluslararas hukuki ereve ile ilgili yaplm incelemeleri paylamak.
Dier komisyonlarn almalarnda toplumsal cinsiyete nasl yer verdiklerinden yola
klarak alnan dersler ya da karlatrmal bilgiler zerine yaplm incelemeleri
paylamak.
Kadnlarn insan haklar ihlalleriyle ilgili tanklklarn ieren szl tarih arivlerini ve vaka
dosyalarn paylamak.
fade alm ekillerinin yaps, veritabannn gelitirilmesi, kamuya ak oturumlarn
planlanmas ve kadnlara medyann sosyal destei gibi konularda katk salamak.
fade alm, soruturmalar, aratrma ve dier komisyon faaliyetlerinde alanlara destek
vermek.
Kadnlar harekete geirerek ve uzman gr vererek kamuya ak oturumlara katlmak.
Kamuya ak oturumlara ve raporun baz blmlerinin yazlmas da dhil olmak zere
sonu raporunun hazrlanmasna katlmak.
Komisyon almalarnn her alannda komisyonun toplumsal cinsiyet konularna ne kadar
dikkat ettiini gzlemlemek ve deerlendirmek.
Toplumsal cinsiyet konusuna zellikle dikkatli tazminat ve reformlar yaplmas iin
tavsiyelerini paylamak.
Vakalar tehis etmek ve cinsiyet temelli sularn cezalandrlmas iin strateji gelitirmek
zere komisyonun davalarn incelemek.
16

zellikle kadnlarn tanklklarna dayal blmleri de ierecek ekilde komisyon

raporunun kadnlar arasnda yaygnlamasn salamak.
Sonu raporunun toplumsal cinsiyet konularn nasl inceledii, kadnlarn tanklklarn
nasl ele alnd ya da tazminat ve reform yolundaki analizlerini de ierecek ekilde
komisyon almalarnn eletirel analizini yapmak ve bu analizi yaygnlatrmak.
Komisyon almalarnda kadnlarn atma kaynakl deneyimlerinin ya da kendilerini
ifade ve tazmin haklarnn ele alnmakta ihmal edildii alanlarda ek raporlar gelitirmek.

Destek aktivitelerinin bu kadar kapsaml oluu, komisyon alanlarnn yeterli uzmanla sahip
olmad ya da alanlarn ok megul olduu ve dardan destek ihtiyac duyduu alanlardan biri
olan toplumsal cinsiyet alannda zellikle etkili olmutur. Dou Timor CAVR bu tr sivil toplum
ibirliklerini kurmakta zellikle ak davranmtr ve inisiyatif almtr. Kadn gruplar komisyonun
sonu raporu da dhil olmak zere pek ok faaliyetini besleyen ortak aratrma projeleri
yrtmlerdir. Kadn gruplar ayn zamanda toplumsal cinsiyet oturumlar ve daha geni anlamda
madur-destek ihtiyalar asndan da CAVR ile birlikte almtr. nsan haklar ihlallerinden
etkilenmi baz kadn topluluklaryla uzun zamandr sregelen ilikilere sahip gruplar, bu kadnlar
hakikat komisyonu srecine ynlendirirken ayn zamanda dayanma ve ballk ilikileri
kurulmasn da salayabilmilerdir. Bu ilikiler ifadelerin hazrlanmasndan, tazminat gibi
konularda destek ve savunuculuk alarnn kolaylatrlmasna kadar pek ok alanda olabilir. Dou
Timor'da, kadn gruplaryla ilikiler, komisyonun etki alannn olduka genileyerek, cinsiyete
dayal insan haklar ihlalleri zerine tatmin edici bir alma gerekletirmesi asndan nemli
olmutur.
Sivil toplum, ihmal edilmi konularn altn izmek konusunda da nem tayabilmektedir. Gney
Afrika'da TRC, kadn haklar aktivistleri ve akademisyenlerin verdii brifing neticesinde toplumsal
cinsiyet konularna daha sistemli bir yaklam gerekletirebilmitir.20 Bu brifing ayn zamanda
komisyon yelerinin kadn madurlarla ilgili politika gelitirilmesi iin bir kampanya yapmasna
ve, sonu raporunda da yer verildii zere, bu politikann ynnn belirlenmesinde etkili olmasna
da destek olmutur. Peru'da, cinsel aznlklarla ilgili konular komisyon srelerine, baz alanlarn
hedefli homofobik iddet uyguland ynnde kantlara rastlayp bu konuyu birka yldr ele alan
ecinsel savunucu gruplarnn katksn istemeleriyle girebilmitir.
Yine de, yukarda belirtildii zere, hareketli ve deneyimli bir feminist camiaya sahip Peru gibi bir
lkede toplumsal cinsiyet konusunda direkt katk beklenenden az gereklemitir. Aslnda, feminist
camiadan baz aktivistlere gre, bunun CVR'nin almalar asndan olumsuz sonular olmutur.
Yerli21 kadnlara dair konular zerine alan baz gruplar, yerli gruplar atmada u ana kadar en
yksek madur oranna sahip topluluklular olduu halde, yerinden edilme, birincil geliri salayan
kiilerin kayb ve bu topluluklardaki kadnlarn yaad dier sorunlar gibi konularda Komisyon'un
yeterince almadn belirtmektedirler. Aslnda toplumsal cinsiyet programnn ok dlayc
olduu ynnde ikyetler vardr; feminist camiadan pek ok aktivist, kadn gruplaryla ibirlii
olduu takdirde bu hatalarn dzeltilebileceini sylemektedirler.
20 Beth Goldblatt ve Sheila Meintjes, Kt sonucun stesinden gelmek: cinsel iddet ve Hakikat ve Uzlama
Komisyonu, Agenda 36: 7-18, 1997.
21 Yerli terimini bahsetme kolayl asndan kullanyoruz; bu kadnlar ounlukla (ama yalnzca deil) Quechua
konuan topluluklardan gelmektedirler.

17

Sivil toplum temsilcileriyle (kadn gruplar da dhil olacak ekilde) ibirlii anlamalar ya da
ilkeler gelitirmek ve dzenli toplantlar yapmak, srecin effafln salamak ve hkmet d
gruplar ile hakikat komisyonlar arasndaki tansiyonu drmek ya da anlamazlklar hafifletmek
asndan yardmc olabilmektedir. Ayrca, baskc rejimlerin muhalif sesleri susturduu ve adalete
eriimi engelledii lkelerde, hakikat komisyonlarna eriim ve komisyonu etkilemek asndan
sivil toplum kurulular arasndaki mcadele sert geebilecei iin komisyon, sivil toplum aktrleri
iin adil temsil ve rol dalm salamaldr. Bazlar, eitli aktrlerin kendi aralarnda ve hakikat
komisyonlar ile sivil toplum kurulular arasnda bilgi paylam protokolleri hazrlanmasn
isteyebilmektedir. Bu giriimler, komisyonun yetkisi tanmlanr tanmlanmaz ve oturumlardan nce
olmak zere bir an evvel harekete geirildiinde, hakikat komisyonunun insan haklar ihlallerinden
etkilenmi sivil toplum gruplaryla iliki kurmasn salayacak, ya da savunuculuk ve destek
konularnda almasna yardmc olacaktr. Bu ilikiler ayn zamanda, hakikat komisyonlarnn
kabilecek problemleri ngrmesini ya da bu problemlerle daha abuk ba edebilmek iin bir
ereve gelitirmesini salayacaktr.
Katk ve ibirlii konusundaki kurumsal aklk, komisyonun toplumsal cinsiyet temelli insan
haklar ihlallerini ele alan konu ve giriimlere duyarl olmasnn proaktif olarak salanmasnda kilit
olabilir. Bu ayn zamanda komisyonun almalarn ekillendirebilecek tavsiye ve ibirliinin
srekli olmasn ve komisyonun madurlar tarafndan meru grlmesini temin edebilir. Sivil
toplumun bamsz sesleri olarak bu gruplar hem mttefik hem de muhalif olabilirler. Ancak bu bir
tehdit deil frsattr: kadn gruplarnn mdahalelerine duyarl her hakikat komisyonu, toplumsal
cinsiyet konularn karmak, ikna edici ve uygun ekillerde ele alabilmitir.
2. Medya
Medya genellikle hakikat komisyonu srelerinin kamusal alandaki anlam ve ieriini belirlemeye
yardmc olmaktadr. Her ne kadar komisyonlar kendi halkla ilikiler blmlerine ya da halk-eitimi
stratejilerine sahip olsalar da, medya kurulular genellikle komisyonun almalarnn daha geni
anlamda toplumda nasl alglanacan etkilemektedir. Bu etki kamuya ak durumalarn canl
olarak yaynlanmas, bayazlar, zel haberler ya da komisyon almalarnn eitli zelliklerine
k tutan zel programlar araclyla salanabilmektedir. Medyann konuya yer verii, zellikle
komisyona bavuranlarn ve komisyon yelerinin nasl temsil edilecei konusunda kilit nem
tamaktadr.
Hakikat komisyonlar, yaynlanan bilginin kalitesi, hedef izleyicisi ve yayn ve yaynla ilgili
konularn nasl iyi bir ekilde verilecei gibi konularda medya ile birlikte alabilir. rnein Peru
CVR, STK'larla ve medya ile birlikte alarak bilginin yaygnlamasn daha yksek dzeye
karacak eitli formatlarda materyal retmitir. Ayn ekilde Dou Timor CAVR insanlara
ulamak iin rnein Komisyon almalarn krsalda yaayanlara anlatacak videolar
yaygnlatrmak, farkndal arttrc materyaller basmak ve komisyonun almalar hakknda
tartma forumlar dzenlemek gibi bir dizi abada bulunmutur. Komisyon ayrca kadnlar
hedefleyerek, lkenin farkl blgelerindeki kadn gruplaryla ba kurmu ve CAVR srecine

18

kadnlarn hikyelerinin de dhil edilmesinin nemi zerinde duran yazlar yaynlamtr.22

Kadnlar haberlerde dar bir ereve kapsamndaki rollerde grnmektedirler genellikle madur
olarak ya da baz duygular ifade etmek zere bir grsel olarak. - BM Kadnn Stats
Komisyonu, Mart 2003, Krk Yedinci Oturum, Panel I: Kadnlarn Medyaya Katlm ve Eriimi,
bkz. http://www.un.org/womenwatch/daw/csw/
Gazeteciler ve TV ekipleri her zaman ayn soruyla kageliyorlar: 'Burada hi tecavze uram
kadn var m?' Sanki kadnlar tecavze uram olanlar ve uramam olanlar olarak ikiye
ayrlabilirmi gibi! Sanki bir eit gsteriye kmlar gibi! - Nusreya Sivc, Omarska Toplama
Kamp zerine, Hayaletleri armak, Mandy Jacobson ve Karmen Jelincic, Kadnlar Film
Yapyor, 1996.
Hakikat komisyonlar mesajlarnn yerel dillerde baslan gazeteler, kadnlara ynelik radyo
programlar ve popler TV programlar araclyla marjinal gruplara da ulamasn salayabilmek
iin de medyayla almak isteyebilmektedirler. Medya stratejisinin ierii de nemlidir. Baz
vakalarda medya, kadnlarn yaad insan haklar ihlalleri iinde yalnzca cinsel iddetten
bahsedebilmektedir. Eski Yugoslavya'da, savan hikyesinin tecavz olarak kurulmas
dolaysyla, kadnlarn etnik aznlk, mlteci ya da siyasi muhalif olarak yaadklar dier ihlal
biimlerine medyann ilgisi ok az olmutur. Dolaysyla hakikat komisyonlar, kadnlarn
yaadklarnn oklu taraflarn gsterecek biimde bilgiyi yaymak ve bylece toplu insan haklar
ihlallerinde kadnlarn oynadklar farkl rolleri gstermek zorunda olabilmektedirler. te yandan,
komisyonlara kadnlar genellikle yaadklar ihlalleri anlatmaya hazr bir vaziyette
gelmemektedirler. Baz cinsel iddet madurlar, deneyimlerini kamusal alanda ifade etmek
konusunda zellikle ketum olabilmektedirler. Komisyonun gvenilir bir yer olarak tesis edilmesi,
hem de belirli protokoller konusunda bilgi verilmesi (kapal ya da yalnzca kadnlara ak oturumlar
gibi), bu anlamda kilit nemde olacaktr. Hassas konular hakknda haber yaplrken de medya ile
birlikte allmas gerekebilir. Gana'da, NRC'nin kurulmasndan hemen sonra medya sorumlu
habercilik yapma konusunda kamusal bir kontrat yapmay kabul etmitir; bu kontrat dhilinde
demokratik ilkelere uymaya, dengeli analiz yapmaya, madurlara kar hassasiyet gstermeye ve
sansasyonellikten uzak durmaya sz vermitir.23 Baz cinsel iddet madurlar uradklar zarar
politik deil zel bir mesele olarak grdkleri iin ortaya kmak istememektedirler. Hakikat
komisyonu yetkisini ve kendi snrlar dahilinde cinsel iddetin politik bir mesele olarak
tanmlanyor olmas gibi sular nasl kategorize ettiini de belirterek net bir biimde gsterecek,
ayn zamanda kaytlarnda kadnlarn ve dier marjinal gruplarn deneyimlerine yer verme isteinin
de altn izecek biimde bir medya kampanyas balatmay da gz nnde bulundurabilir.
E. fade alma
Hakikat komisyonlar almalarna genellikle nce bireylerin ifadelerini alarak balamaktadr.
almann nemli bir ksm bu hikyeleri kayt altna almaktadr; genel olarak bu ifadelerin
yalnzca yzde 10'u, hatta daha az, gerekten dava konusu olur ve kamuya ak oturumlarda ele

22 Bkz. Kusafuka, not 19.

23 Bu ilkeler Akosombo Ynergelerinin Ruhu olarak da bilinmektedir.

19

alnr. fade alm ya komisyonun ofislerinde ya da alanda alma yapan komisyon alanlar
(uluslararas alanlar da dhil) tarafndan gerekletirilir. Hakikat komisyonlarnn bu ifadelerde
ortaya kabilecek belirli kalplara, zellikle de cinsiyete dayal hiyerariler ya da kadnlara ynelik
ihlal biimlerine kar duyarl olmalar zellikle nem tamaktadr. Dou Timor'da, Gney
Afrika'da, Peru'da, Guatemala'da ve baz baka lkelerde her ne kadar pek ok kadn ifade vermi
olsa da, ounluu kendi yaadklar zararlardan ziyade ailenin erkek bireylerine genellikle
oullar ya da kocalarna - ynelik ihlallerle ilgili tanklkta bulunmulardr. Bu seimleriyle ilgili
pek ok olas aklama bulunmaktadr: kadnlarn kendi yaadklarn bildirmek konusunda
ekinceleri olmas; kadnlarn failliini ve tannmasn reddeden sosyal normlarn varl gz
nnde bulundurulduunda, kendi fedakrlklarnn politik nemini yok saymalar; ya da belki de,
doru ya da yanl, komisyon, geni evreler veya paras bulunduklar hareket tarafndan erkek
siyasi aktrlerin fedakrlklarnn ne karlacana inanyor olmalar. Nedeni bunlardan hangisi
olursa olsun, daha sonra yaplm aratrmalar, bunun kadnlara ynelik sularn gerein ok
altnda rapor edilmesine ve tarihin esastan arptlmasna yol atn ileri srmektedir.
rnein Sierra Leone'de bir aktivist, kadn ve kz ocuklarnn Hakikat ve Uzlama
Komisyonu'na (TRC) yaadklarn anlatmaktan birka adan korktuklarn belirtmitir. 'Failin
onlara yeniden zarar vermesinden korkuyorlar. nk hepimiz bartan sz ettik, yleyse yeniden
yaayalm ve bar olsun ... ama ben bunun bar olmadn biliyorum. Silahlarn susmas bar
deil. Zorla uzlama salayamazsnz... burann iinden gelmesi gereken bir ey. Dolaysyla
kadnlar korkuyorlar ... sessizlik kltrmz var, konumamanz, sessiz kalmanz ynnde
eitilerek bytlrsnz, yalnzca konumann gerektiinde konumalsnz, o yzden eer
konuursanz sadece daha fazla sorun yaratm olursunuz.' - Jane Barry, Cevap Olarak
Ayaklanmak: atmada Kadn Haklar Aktivizmi, Kadn Hareketi Fonu, 2005.
Komisyonlara Sunulan fadelerin Sahiplerinin Cinsiyete Gre Dalm
Sierra Leone: % 28
Dou Timor: % 21.4
Gney Afrika: % 54.8
Dolaysyla, komisyon almalarnn balangcndan itibaren sann cinsiyeti ve hakknda
bildirilen sular asndan ifadelerin izlenmesi faydal olabilmektedir. rnein Dou Timor'da bu
tr bir izleme, yaygn biimde hak ihlalleri yaadklar halde kadnlarn nemli bir ksmnn ortaya
kmadn gstermitir. CAVR, kadnlara ulamak ve ifade vermek konusunda kendilerini tevik
etmek iin proaktif abalarda bulunmu ve hatta bu frsat bir dereceye kadar telafi imkn salama
konusunda da kullanmlardr. Komisyon ayrca kadnlarn ifade hususunda yeterince temsil
edilmemesini dengeleyecek baz baka abalar iine de girmitir.24 Bunlar arasnda 200 sa kalan
kadnla derinlemesine mlakat ve vaka tarihi almalar yaplmas da vardr. Bu alma kadnlarn
deneyimlerini aktaran nemli bir szl tarih arivi salamtr ya da aratrma ekibinin
koordinatrnn szleriyle kadnlarn iddete dair szl otobiyografisini ortaya karmtr. 25
Dou Timor CAVR'de Kadnlarn Sesini Kuvvetlendirmek iin Alnan Sosyal Destek Tedbirleri
24 Bkz. Kusakufa, not 19.
25 age. Karen Campbell-Nelson'dan alntlanmtr.

20

Komisyon almalarnn kadnlar asndan balantsn ele alan ve kadnlarn komisyonun

almalarna ve almalarn ekillendirilmesine katlmalarn salayacak sosyal destek
almalar yapmak.
evrelerindeki kadnlara ulamak amacyla tabandaki kadn STK alaryla ilikiler
kurmak.
Kadnlara younlaan ulusal tematik oturumlar yapmak, burada kadn madurlara ve
uzmanlara cinsiyet temelli insan haklar ihlal biimleri zerine sz vermek.
Kadn grg tanklarna ve toplumsal cinsiyet bak asna dier tematik oturumlarda da
yer vermek.
Daha kk blgelerdeki Topluluk Profili Atlyelerinin en az yzde 10'unu kadnlara
ayrmak ve bunlara yalnzca kadnlarn katlmasn salamak; rnein, atmann
toplumsal cinsiyet dinamikleri zerine tabandaki toplulua ynelik diyalog/tartma
forumlar dzenlemek.
Dier tm Topluluk Profili Atlyelerine kadnlarn katlmn salamak.
Kadnlara kapal ifade verme imkn tanmak (her ne kadar baz kadnlar kamuya ak
oturumlar tercih edebilseler de).
Kadn tanklara oturumlar esnasnda kendilerine destek verecek grevlilerin temin
edilmesi.
fade alma ekiplerinde kadnlara yer verilmesi.
fade alacak kiilerin toplumsal cinsiyet meseleleri hakknda eitilmesi.
Birebir hanelerle grmeye giden lm oran aratrmas ekiplerinde, yetikin kadnlar
tankla arrken, proaktif bir alma olarak cinsiyete zel soruturma grevlilerinin
bulundurulmas.
200 kadnn tanklndan meydana gelen szl tarih arivi oluturulmas.

fade almnn niceliksel biimde kayt altna alnmas kadn sa kalanlarn deneyimlerini ne lde
bozmakta ve gerein altnda temsil etmekte ise, bu niteliksel aratrma metotlar da kadnlarn
deneyimlerini o kadar gzler nne sermekte ve cinsiyet temelli insan haklar kaytlarnn grnmez
olmasnn o kadar nne gemektedir. Son olarak, CAVR ayn zamanda dier aratrma abalar
iinde de temel ifade alma ilevlerine yer vermitir. Hane baznda lm oran aratrmasnda
Komisyon her aratrma ekibinde, her hanede en az bir yetikin kadnla ayrca birebir mlakat
yapacak en az bir kadn bulundurmutur.26 Bu yaratc abalar, Komisyonun cinsel iddet zerine
bulgularn bir nirengi noktas yapmasn ve bir dizi kaynan toplumsal cinsiyet meselelerini ele
alma biimini zenginletirmesini salamtr.
Medya stratejisi ve topluluklara ynelik sosyal destek tedbirleri, madurlara uygun ve cinsiyete
duyarl bir kamusal yz sergileme konusunda nemli olabilmektedir. Yukarda da belirtildii zere,
kadn gruplaryla iliki gelitirmek de kadn madurlarn gvenini kazanmakta etkilidir. Haiti'de,
Port-au-Prince'in dndaki blgelerde Ulusal Hakikat ve Adalet Komisyonu'nun almalar, ancak
yerel sivil toplum rgtlerinin katklaryla mmkn olabilmitir.27
26 Bkz. Kusafuka, not 19.
27 Bkz. Johanna Hermann, Sessiz Hakikat: Haiti Ulusal Hakikat ve Adalet Komisyonu'nda Toplumsal Cinsiyetin
Tannmas, Austos 2006, www.ictj.org

21

Yetersiz temsil edilen sesler ve konular tevik edebilmek iin ayn zamanda ifade alan alanlarn
bu kayglar konusunda duyarl olabilmeleri iin zel eitimler almalar gerekmektedir. Peru, Gana
ve Dou Timor'da bu tr eitimler verilmitir. Tanklklar alanlarn ihlal biimleri konusunda
ipularn yakalayabilmeleri iin, bir dizi mlakat teknikleri ve kadnlarn insan haklar
deneyimlerinin genilii konusunda dzgn bir biimde eitim grm olmalar gerekmektedir.
Tanklar ya da sa kalanlar ifade alanlarn cinsiyet kimliklerine kar hassasiyet hissedebilmekte ve
bir kadnla grtkleri takdirde daha rahat olabilmektedirler. Bazlarysa ifadeyi alann
kimliinden ok, komisyonun yaklam ve nceliklerine kar daha hassas davranabilirler. rnein
baz kadnlar madurlama kavramyla ilikili olarak savunmasz ve gsz addedilecek olmaktan
tr kzgnlk duyabilmekte, eer ifadeyi alan ekip tanklara ynelik olarak zellikle koruyucu bir
tutum sergilerlerse bunu byklk taslama ve adil olmayan bir dzene kar verilen mcadeleyi
depolitize edecek bir davran olarak grebilmektedirler. Tanklk yapanlar, kimliklerinin yaralarna
indirgenmedii itibarl bir mcadeleyi tercih edebilirler. Gney Afrika'da pek ok nde gelen Afrika
Ulusal Kongresi aktivisti, madur kimliine dair hkim kurgu kendilerine dair kurtulu mcadelesi
veren aktivistler algsna uymad iin ortaya kmay reddetmilerdir. Madurlarn glenme ve
zayflk duygularnn karmakl ve aslnda madur teriminin kendisinin yanltcl
mutlaka ele alnmas gereken konulardandr.
Yvonne Khutwane ve Gney Afrika Hakikat Komisyonu
Fiona Ross, Gney Afrika TRC'de Yvonne Khutwane'in tanklndan yola karak, hakikat
komisyonu srecinde madur/sa kalanlarn komisyona olan inancnn nasl korunaca
meselesinde bu konularn aslnda gerek sorunlar olduunu gsteren bir hikye anlatmaktadr.
Khutwane, rk ayrm rejiminin temelden bir hak ihlali olduunu gstermek ve kendisinin
mcadelesini torunlarnn da bilmesini istedii iin hakikat komisyonunda ortaya kmaya karar
verir. Yvonne Khutwane yaad insan haklar ihlalleri hakknda tanklk eder: tutuklanm, tek
bana bir hcrede tutulmu, sorgulanm, ikence grm ve dayak yemitir. Evi yaklm ve bir
polisin tecavzne maruz kalmtr. Ayn zamanda bu yllar boyunca srdrd politik aktivizmin
hikyesini de aktarr. Komisyon'a gen kzlndan beri ANC ile ilikisi olduunu ve ANC'nin yer
alt rgtlenmesinde pek ok siyasi sorumluluk aldn anlatr.
Bu aktivizm tarihi, Khutwane'in kendi kimlii, kendisini nasl tantt ve ardnda brakmak
istedii miras asndan mutlaka byk bir nem tamaktayken Komisyon'un Khutwane'in
tanklna ilikin anlatsnda arka planda kaybolmaktadr. stelik tecavz, anlatt pek ok
ihlalden yalnzca birisi iken, komisyon sonu raporunda alt izilen tek konu olur; Khutwane iin
tutuklamalar, hapsedilmeler, tek bana tutulmalar ve sorgulamalarn hepsi kurtulu mcadelesinin
zorlu yolunu oluturmaktayken, TRC'nin kadn madurlara ilikin sempati kuran ancak
basitletirici beklentisinin merkezinde ise tecavz yer almaktadr tek travmatik ihlalin tecavz
olduu varsaylmaktadr. Bir yoruma gre TRC hikyeleri yeniden anlatrken zararlarn eitlilii
ortadan kalkmakta ve bu bir cinsel iddet hikyesine dnmekteydi.
Belki bunun nedenlerinden biri, komisyon yelerinin cinsiyet adaleti konusuna younlam ve
tecavz konusuna dikkat ekmek istiyor olmalardr. Ancak, pek ok tecavz maduru ortaya
kmam, dolaysyla da Khutwane paha biilemez bir tecavz hikyesine dnmtr.
22

Komisyon'un Khutwane'a yaklam ayn zamanda kadn hareketi asndan bir rn olarak
hakikat ile bir sre olarak hakikat arasndaki mcadelenin de hikyesidir. Antijie Krog'un
Kafatasmn lkesi'nde, hayali bir Komisyon yesi unlar syler, Hi kimsenin btn bir yaam
boyu sren ac ve ykm pahasna oluan bir hikyeyi kendine mal etme hakk yoktur.
Asl mesele bundan sonraki komisyonlarn, kadnlarn sesini kamusal alana tamak ve kadnlar
yalnzca cinsel istismar istatistiklerini ortaya karmamza yarayacak, bir grafiin stndeki
noktalar olarak deil, kadnlarn insan haklar ihlallerine eitli cevaplar gelitiren aktivistler
olduunu tanyarak, kadnlarn insan haklar ihlali deneyimlerinin daha karmak biimlerde temsil
edilmesini salamalarna destek olmaktr.
- Fiona Ross, Tank Olmak ve Antjie Krog, Kafatasmn lkesi
Bu elbette madur kelimesi, ya da akla getirdii konular, yok saylmaldr anlamna gelmez. Baz
madurlar kendilerini olduka savunmasz ya da kurbanlatrlm hissedebilmektedirler. Pek
ou yaadklar ihlallerden tr duygusal olarak ykma uramtr; ifade vermenin de yeniden bir
travmaya yol at konusunda raporlar bulunmaktadr. Bu durum zellikle hikyelerini pek ok
defa insan haklar soruturmas yrtenlere, rapor hazrlayanlara, polise ve akademik
aratrmaclara anlatan madurlar iin geerlidir. Dolaysyla ifade alanlar, tanklk ederken
duyulan psikolojik stresle nasl empati kurarak ba edebilecekleri konusunda eitmek nemlidir.
fade alm formlarnn, madurun ifadesini standartlatrlm hukuki kutucuklara hapseden kat
kategorilere indirgememeleri asndan yeniden dzenlemek de gerekmektedir. fade alm sreci,
temelinde aradaki iletiimi ekillendiren form ve sorular araclyla gereklemektedir; dolaysyla
ifade alann ve madurun bu sorular itibarl bir alanda ve karlkl olarak ekillendirmeleri
nemlidir. Bu yalnzca travma ve soruturma yaklamnn kendisinden kaynaklanan etik iddetle
ilgili bir kayg deildir; hakikat, sahiplik ve madurlarn rol asndan nemlidir. Daha nceki
komisyonlar, hakikati anlatma srecinin, ortaya kan hakikatler zerinde etkisi olduunu
gstermektedir.
Komisyonlar ayn zamanda soruturmalarnn sonucunu geri bildirim olarak verebilecekleri iletiim
bilgilerini alma konusunda aba gstermelidirler. Gney Afrika'da ifade alma konusunda olduka
aba harcanmken, madurlarla takip grmeleri yapmak konusunda yeterince allmamtr;28
u anda TRC'nin grev sresi dolduu iin de madurlar kaytlarna ulamak konusunda glk
yaamaktadrlar. Kaytlara ulamak, zellikle kayplarn aileleri iin yksek ncelie sahiptir. 29
Aslnda kayplar, madurlarn hakikate eriimini kolaylatracak stratejiler bulmann nemine iaret
etmektedir. Hakikati dile getirme ve hakikat arayn, komisyonun madurlara balarna gelen
ihlallerle ilgili olarak konuabilecekleri bir tartma alan at, ama ayn zamanda da buradan
kendilerini etkileyen insan haklar ihlalleri hakknda daha fazla bilgi edinebildikleri diyalektik bir
sre olarak ele almak deerli olabilir. lerideki komisyonlar kendi almalarna, hakikati ortaya
karma ve yayma ilevlerini de ekleyecek ekilde tasarlanmaldrlar.
Son olarak, komisyonlar ou zaman ifade alm iin ak ya da kapal bir liste kullanma sorusuyla
28 Yasmin Sooka ile sylei, Aralk 2004.
29 Bkz. Kzl Ha Uluslararas Merkezi, Kayplar iin Tavsiyeler: Hesab Verilemeyen nsanlarla ilgili Konular iin
zm Mekanizmalar, 2002.

23

uramak zorunda kalmaktadrlar dier bir deyile, komisyonun grev sresi tamamlandktan
sonra ifade verilip verilemeyecei ve madurlarn kayt olup olamayaca sorusuyla. Genellikle, bu
tr sorumluluklar yerel hkmetlere, insan haklar komisyonlarna, ombudsman brosuna ya da
dier dairelere aktarlabilmektedir. Aada bahsedilecei zere, komisyonun bitiminden sonra ifade
verilmesi iin dzenleme yaplmas, tazminat iin uygunluk ve kaytlarn netletirilmesi asndan
nemli olabilir. Pek ok vakada, ak liste ksa bir sre iin olsa da daha fazla kadna yer
verilmesine yardmc olabilir, zira marjinal gruplar kar karya kaldklar ihlalleri aklamada daha
ar davranmaktadrlar. Bu balamda ak liste, komisyon kaytlarnda yeterince temsil
edilmeyenleri haritalamay salayabilir ve tazminat konusunda proaktif bir tedbir olabilir.
F. Soruturmalar
Soruturmalar, kadnlarn yaadklar insan haklar ihlallerini belgelemek ve ihlaldeki cinsiyet
temelli biimleri haritalamak asndan genellikle zor bir alandr. Pek ok gei dnemi adaleti
mekanizmas (hakikat komisyonlar, yarglamalar ve tazmin programlar gibi) bireysel ihlallerin
vaka baznda belirlenmesi ve tek tek madurlara verilen zararlara dayal bir ileyi metodolojisi
kullanmaktadr. Bunu, hukuki sorumluluk ve zarar izlemeye ynelik bir adli yaklam olarak
tanmlamak en dorusu olacaktr. Baz hakikat komisyonlar ihlallerin kurumsal balamlar ile
ilgilenirken enerjilerinin ounu birey olarak madur ve faillere ynelik olarak kullanmaktadrlar.
ncelenen dnemde mmkn olduu kadar ok vakann iyi bir biimde belgelenmesini temin etmek
asndan, bireysel vakalarn adli soruturmalarnn yaplmas nemli olabilmektedir. stelik bu tr
bir yaklam, hem madurlara hem de faillere ynelik nemli koruma programlarnn salanmas
asndan da nemlidir. Ancak bu yaklam, arka plandaki toplumsal cinsiyet ilikilerinin yapsal ve
sistemik zelliklerini tam anlamyla gremeyebilmektedir. Bu, kadnlara ynelik insan haklar
ihlalleri sz konusu olduunda zellikle problemli bir durum yaratmaktadr, nk arka plandaki
toplumsal cinsiyet ilikilerinden kaynakl hiyerari ve eitsizlikler, cinsiyet temelli insan haklar
ihlallerinin zelliklerini ve yaygnln belirleyen nemli koullardandr. Cinsiyet temelli sular
vaka baznda arka plandaki dier yaplardan suni bir biimde soyutlamak, hesap verme
ykmllne dair analizleri tahrif etmekte ve nleme ve tazmin abalarna mani olmaktadr.
nsan haklar ihlallerinden kaynakl zararlarn en kt taraf yalnzca fiilin kendisi deil, bu fiili
mmkn klan bir dizi sosyal davran ve siyaset erevesidir. Peru'da sivil atma dneminde
tecavz ve hamilelii srdrmeye zorlama (krtaj yasa ddr) ok yaygn bir biimde grlmtr.
Soruturmay yrtenler bu artlar altnda, tecavz neticesinde oluan ve srdrlmeye zorlanan
hamileliklerin saysn dzgn bir biimde belirleyebilmek iin, toplulukla daha salam bir gven
ilikisi kurmak ihtiyacnda olmulardr. stelik Peru devleti krtaj su saydndan ve Katolik
Kilisesi krtaj haklarnn kullanlmasn knadndan tecavzn yol at zarar, madurlarn
seeneklerini snrlayan sosyal yaklamlar ve hukuki ve siyasi ereve ile daha da artmtr. Her ne
kadar suu soruturmaya dair geleneksel srete fail olarak tecavzcnn kendisine younlalsa da,
hakikat komisyonunda soruturmay yrtenler zarara daha geni bir bak asndan bakmal ve su
zerinde etkisi olabilecek hukuki ve ideolojik durum da dhil olmak zere dier etmenleri de
aratrmaldr. Bu balamda elbette soruturmay yrtenlerin ve aratrmaclarn baz zellikleri
belirsiz hale gelebilmektedir.
Baz gei dnemi adaleti kurumlar, ihlaller iin uygun koullar tanyp, bunun sorumlularn
24

mesul tutma konusunda nemli admlar atmlardr. Ruanda iin Uluslararas Ceza Mahkemesi
(International Criminal Tribune of Rwanda - ICTR), medya patronunu Ruanda'da nefret
havasnn yaratlmasna destek olmak ve Tutsi etnik grubu yelerinin hedef alnmasn
kolaylatrmakla sulamtr. Su ile suu mmkn klan artlar arasnda iliki kurulmas asndan
bu nemli bir aamadr. Ancak suu mmkn klan koullar belirlemek konusunda toplumsal
cinsiyetle ilgili nyarglar sz konusu olduunda baz zorluklar bulunmaktadr, nk bu nyarglar
ok yaygn ve yapsaldr. Hakikat komisyonlarnn soruturma daireleri genellikle hakikati
kantlanabilir olana indirgemektedirler; oysa cinsiyete dayal ihlaller bu kriterler asndan
bakldnda farkedilemeyecek kadar kklemi bir yapya sahiptir. rnein, bir komisyonun, mao
bir kltr yaratlmasna dair askeri bir muhtra bulup, bunu kadnlarn istismarna ynelik bir hava
yaratlmasndan sorumlu tutmas mmkn deildir.
Tecavz gibi sularla ilgili olarak baka zel kant problemleri de vardr. Mahrem sularda grg
tanklarnn ifadelerinin teyidinin yaplmas zordur. Ayrca, zaman getike, kesin kant bulmak
daha da zorlamaktadr; ikyet hemen yaplabilse dahi fiziksel kantlarn korunmasnda zamana
kar yarlr. stelik polisin ifade alma pratikleri kadn madurlara kar her zaman dosta bir
yaklam iermemektedir; cinsel iddet ikyetlerine kar da duyarl olmayabilmektedir. Geleneksel
olarak, ceza hukuku usul ve yntemleri iinde yer alan soruturma ekiplerinde erkekler
ounluktadr ve feministler uzun zamandan beri bunun ikyet mekanizmalarnn kadnlar
asndan etkili altrlabilmesinin nnde bir engel tekil edebilecei ne srmektedir.30 Hatta bu
problem, Gana ve Gney Afrika komisyonlarnda olduu gibi soruturmay yrtenlerin nemli bir
ksm polislik ya da istihbaratlk gemiine sahip olduklarnda daha da artabilir, zira bu
kurumlarn yerleik pratik ve yaklamlar ile hakikat komisyonlarnn madur odakl deerler
sistemi arasnda uyumazlklar bulunabilir. Bu zorluklar aznlklara mensup ya da yoksul kadnlar,
ecinseller, politik muhalifler, seks iileri ve kadnlk normlarnn dnda kalan dier kadnlar
asndan daha da fazla olabilir. Bir dizi gei dnemi adaleti mekanizmas iinde, kadnlara ynelik
insan haklar ihlallerinin ortaya karlmas asndan en byk zorluklardan biri de kant
toplanmasyla ilgili meselelerdir. Kadn gruplar uzun zamandr bu alanda reform yaplmas
arsnda bulunmaktadrlar. Bu reformlar gerekletirildii takdirde, soruturmalarn odak
noktalar asndan belirgin etkileri olacaktr. rnein Roma Stats'nn artlar zerine yaplan
tartmalar esnasnda Cinsiyet Adaleti in Kadnlarn Komitesi (hala baz yarg evrelerinde var
olan) tecavz sulamasnda rza olmadn kantlamas gerekliliinin kaldrlmas iin arda
bulunmutur. Komite, baskc artlar altnda rza ihtimalinin olabileceinin dnlmesinin tutarsz
olduunu savunmutur; cebir altnda kabul, rza oluturmaz ve kadnn cinsel gemii ile bir ilgisi
yoktur.31 Bu gibi konularda uluslararas hukukta yakn zamanda gerekleen ilerlemeler,
Uluslararas Ceza Mahkemesi'nin, en azndan cinsel iddet sz konusu olduunda, artk daha ilerici
kant toplama kurallaryla almasn salamtr.
Resmi Komisyon Bulgularnda Belgelenen Cinsel iddet
Gana NRC: Cinsel iddet madurlarnn yzde 42.9'u kadndr.
Dou Timor CAVR: Cinsel iddet madurlarnn yzde 90' kadndr.
30 Bu problemi ele almaya ynelik bir aba olarak Brezilya ve Hindistan gibi lkeler baz blgelerde sadece kadnlara
ynelik polis merkezleri kurmulardr.
31 Roma Stats'ne kar (baarl bir biimde) ne kan savunuculuk platformu iin bu fikirler kilit nem tamaktadr
(bkz. http://www.iccwomen.org/archive/icc/iccpc/111999pc/rpe.htm)

25

Sierra Leone TRC: Cinsel klelik ve tecavz vakalarnn yzde 100' kadnlardr; bildirilen cinsel
istismar vakalarnn yzde 38.5'i kadndr.
Gney Afrika TRC: Cinsel iddet maduriyeti de ieren tanklklardan yzde 40'n kadnlar
oluturmaktadr.
Baz durumlarda hakikat komisyonlar, sulamalarla ilgili kalplara ve komuta sorumluluu hattna
bakarak da kant bulabilmektedir. rnein, bir mlteci kampyla ya da hapishaneyle ilgili olarak
ok sayda ikyet varsa komisyon, burann banda olanlarn tecavzn yaygn olduundan
haberdar olup olmadklar ve tedbir alabilecekleri halde bu ihlallerin olmasna izin verip
vermedikleri konusunda aratrma yapabilir. Daha az kurumsal ortamlarda (rnein merkezi
olmayan, belirgin bir kontrol veya liderlii bulunmayan milis kuvvetlerinde) kant ve komuta
sorumluluu hatlarn bulmak gleecektir. Bu pratik zorluklar yapsal anlamda yerleik ihlallerle
birletiinde, soruturmalarn odann (tek tek failleri belirlemenin yan sra) ihlalci kurumlar
inceleyecek ve reforme edecek ekilde geniletilmesinin gereklilii ortaya kmaktadr. Aslnda,
Guatemala'da komisyon sonras kovuturma yrten savclardan biri, kime kar takibat
yrtldnn, en az ka kiiye kar takibat yrtld kadar nemli olduunu belirtmektedir.32
Bu fikir, zellikle hakikat komisyonlar asndan son derece geerlidir; nk bu komisyonlar,
geleneksel kovuturma almalarndaki ceza hukuku srelerine nazaran daha az donanma
sahiptir, ancak ceza hukuku kaytlar asndan daha geni bir perspektif sunabilecek bir
konumdadr. Hakikat komisyonlar, ceza kovuturmalarnda yer alan daha sert bir pheye mahal
vermeyen kant kriterinden ziyade, olaslk ihtimallerine dayal bir denge zerinde hareket eder;
dolaysyla, kanta ilikin gereklilikler, daha madur dostudur. Yine de, kant toplama kurallar ve
usul ve yntemlerindeki cinsiyete dayal yerleik nyarglara kar duyarl olmak, komisyonun
bulgular ve resmi kayt oluturmas asndan nemlidir.
G. Aratrma
Aratrma blmnn grevi, genellikle hikyeye sonu raporunda nasl yer verileceini asndan
ok nemlidir. Her ne kadar daha geni bir anlat asndan niceliksel verilerden yola karak
bulunan kalplar da faydal olsa da, bu yalnzca kadn madur saysna dayal istatistiki bir rapor
deildir. Daha ok, iddet politikasn analiz etmek zere daha niceliksel ve disiplinler aras bir
aratrma projesinin yrtlmesini iermektedir. Dolaysyla, aratrma nceliklerini oluturmak ve
aratrma metodolojisini ekillendirmek, cinsiyet temelli insan haklar ihlallerinin izlenebilirliini
mmkn klan ve buna katkda bulunan koullara younlamakta kilit nem tamaktadr.
Geerli feminist aratrma yntemleri iinde iki analitik ereve, arka planda bulunan bu artlara
bakmak iin bir pencere sunmutur: zel/kamusal ayrm ve sradan ve sra d iddet arasndaki
sreklilik. Gana'da, kadnlara verilen zararn biimleri zerine alan aratrmaclar, bu sicilin
nemli bir ksmnn zel ve kamusal alan arasndaki snrlar kontrol etme abas zerinden
anlalabileceini ne srmektedirler. rnein, pazarlarn bombalanmas, mallarn tahrip edilmesi
ya da mallara el konulmas, soyunmaya ve plak kalmaya zorlama, dayak, cinsel taciz ve dier
vahet biimleri ve hapsetme gibi yollarla, pazarda alan kadnlar ve onlarn ekonomik geim
kaynaklar hedeflenmitir. Bazlarna gre bu eziyetin temelinde kadnlar evde tutmaya dayal ve
32 Paul F.Seils, Guatemala'da Uzlama: Akll Adalet, Irk ve Snf, 2002, http://rac.sagepub.com/content/vol44/issue1

26

ekonomik zgrlklerini kazanmalarna fke duyan bir ideoloji vardr.33

zel/kamusal ayrm Kuzey rlanda'y dnrken bir baka adan uygundur. Kuzey rlanda
rneinde, Belfast'ta ev ev dolaarak yakn zamanda yrtlen almalar34, zel/kamusal ayrmnn
aslnda nasl kadn madurlarn politik alanda yaadklar ihlalleri bulanklatrmakta kullanldn
gstermektedir. Her ne kadar bu aramalar erkekleri hedef olarak almaktaysa da, kadnlara ynelik
aramalarn etkilerinin izini srmek, hanelere zorla girilmesinin cinsiyete dayal boyutlarnn pek ok
aamada ok nemli olduunu gstermektedir. Askerlerin snr am, zel alanlar kamusal
alanlara dntrmektedir; aramalar Katolik topraklarnda Britanya ordusunun hkimiyetini temsil
eden bir kk evrendir; bu pratik, muhalif erkeklerin kadn ve ocuklarn gz nnde
kadnlatrlmasna giden milliyeti yoldur; aramalar, ocuklar ve elerini baskn ve sorgulama
annda koruyan kadnlar evin reisi olarak kurarken ayn zamanda da gvenli bir yer olduu
varsaylan zel alanda aslnda kadnlarn ne kadar savunmasz olduunun altn izmektedir. Bu
rnek, pek ok kaynaa dayanmann ve kadnlarn yaam artlarna duyarl aratrma yrtmenin
nemini vurgulamaktadr. Yalnzca fiil olarak insan haklar ihlallerine younlaan aratrmalar, bu
fiillerin gerekletii alanlarn nemli toplumsal cinsiyet boyutlarn, ya da gndelik hayatlarnda
kadnlar asndan bu alanlarn politik ve kiisel anlamlarn tam olarak
yakalayamayabilmektedirler.
Politik tecavzn hibir farkl neticesi yoktur. Arkasnda da tamamen ayn mantk bulunmaktadr
bir kadna ynelik iddet ieren bir fiil ... Aslnda kadn, kadn olduu iin cezalandrlr. - Beth
Goldblatt ve Sheile Meintjes, Jessie Duarte'den alnt ile, Gney Afrikal Kadnlar Hakikatin
Ortaya kmasn Talep Ediyor, iinde Meredith Turshen ve Clotilde Twagiramariya (der.) Sava
Zaman Kadnlar Ne Yapar: Afrika'da Toplumsal Cinsiyet ve atma, 1998
Pek ok hakikat komisyonu giriimi devlet iindeki siyasi atmalar, ya da devlet gcn ele
geirmeyi hedefleyenleri baroldeki aktrler olarak ele almaktadr. Ayrca devlet politikalar ve
ideolojilerine younlamaktadrlar. Her ne kadar devlet kanlmaz olarak bir referans noktas
olutursa da, kamusal ve zel alanlar arasndaki ayrm (ve bu ayrmn bir baka trls olan devlete
dair olan ve olmayan atmalar) kadnlarn ezilmesinin pek ok farkl balamda gerekletiini
gzler nne sermektedir. rnein komisyon raporlar hane ii iddet, tecavz ve aile iinde cinsel
istismarn sava ve bask dnemlerinde arttn gstermektedir. Her ne kadar bu ihlaller kamusal
alandaki iddetle karmak sreklilikler gsterse de, genellikle politik deil zel olarak
kodlanmaktadrlar. Gney Afrika'da TRC'nin yetkisi siyasi nedenli iddete ksmi ya da artl af
getirdii iin, bu konuda artk mutlaka ne yaplacana karar verilmesi gereken bir noktaya gelinmi
ve Komisyon'un tecavzn siyasi bir fiil olup olmad sorusuyla uramas gerekmitir. TRC
alanlar arasndaki yolsuzluk tartmalarnn yan sra, bu konu da daha geni feminist camia
asndan zorluk yaratmtr. Neticede Komisyon, yetkisinin yorum alan iinde tecavzn politik
olmad kararn almtr. Bu sonu tecavze daha yksek bir ceza ngrmekle birlikte, cinsel
iddet politikasnn tannmas iin mcadele veren, cinsel iddetin kadnlarn ezilmesindeki roln
ve rk ilikileri ile rk ayrm etrafndaki siyasi mcadeleler ile ilikisini gstermeye alan Gney
33 Gei Dnemindeki Bir Toplumun apraz Dinamikleri, Gana Demokratik Gelime Merkezi'nin (CDD-Gana)
dzenledii atlyenin raporu, Ekim 2004.
34 Com Campbell ve dierlerinin Ulster niversitesi konferansnda sunduu ve tartt almay inceleyiniz,
Kadnlar ve nsan Haklar: atma, Deiim ve Dnm, Belfast, Mays 2005.

27

Afrika feminist mcadelesi asndan belirsiz ve problemli bir mesaj vermitir. Dier forumlarda
tecavz zellikle de Yugoslavya iin Uluslararas Ceza Mahkemesi'nde ve ICTR'de bir sava,
etnik temizlik ve soykrm silah olarak tannmtr.
Sradan ve sra d iddet arasndaki ayrm, aratrma yaparken ve insan haklar kaytlarn tutarken
kadnlarn yaam artlarn bulanklatracak bir baka yaygn nyarg asndan mihenk ta olabilir.
Uluslararas adalet giriimleri genellikle sra d iddetten yola klarak oluturulsa da, kadna
ynelik iddeti yapsal ve ideolojik anlamda mmkn klan artlara dikkat edildiinde, bu tr
iddetin kklerinin kendinden nceki dnemde olduu ve etkilerinin sonraki dnemlere kadar
gidebilecei grlmektedir. rnein Peru CVR'nin Sonu Raporu kadnlar ve silahl atma
zerine bir blm iermekte ve bu blmde milliyetilik ideolojilerinin (belki i sava dneminden
nce de) kadnlara ynelik insan haklar ihlalleri asndan nasl uygun bir zemin hazrladklar
anlatlmaktadr. Mesela Komisyon, erkeklik ve kadnlk mefhumlarnn ve sosyal dzenin yapsal
zelliklerinin insan haklar sicilini nasl etkilediini incelemitir.35 Pek ok komisyon, aratrma
biriminin enerji ve kaynaklarn, sradan ve sra d iddet arasndaki balantlar zerine bir
aratrma gelitirmek ve insan haklar ihlali oluturan fiillerin daha geni kalp ve yaplar iindeki
yerini gstermek konusunda harcamak isteyebilmektedir. deolojinin roln benzer bir biimde
tanyarak ICTR, Tutsi kadnlara ynelik rk retoriin sua tevik olduuna karar vermitir; bir
anlamda, arka plandaki bu ideoloji Tutsi kadnlar tecavze ak hale getirmitir. Bu nedenle
Mahkeme, bu retorii kullananlar sorumlu tutmutur.
Militarizm ve sra d iddet srecinin atma sonras dnemdeki etkileri zerine almak da
nemlidir. rnein Gney Afrika'da rk ayrm balamndaki politik iddetin zellikleri, rk ayrm
dnemi sonrasnda kadna ynelik iddetin yksek oranda oluunu aklamakta kullanlabilir.
Tecavzn siyasi olup olmad konusundaki belirsizlik, bu meselenin kurtulu mcadelesi ile ba
(zellikle, kamusal ihlaller cezalandrlrken zeldeki iddete tolerans gsterilmesi), rk ayrm
stratejisi olarak siyah erkeklerin demasklenizasyonu ve srad iddet yllar neticesinde
olumu dier izler (her ne kadar karmak ve bazen elikili biimlerde de olsa), gnmzde cinsel
iddet asndan kolaylatrc artlar sunmaktadr. Bazlar TRC'nin, kurtulu mcadelesinin
dinamikleri ile Komisyonun zerine alt sosyal balamdaki sra d bir biimde yksek olan
cinsel iddet oranlar arasndaki balantlar aratrma frsatn kardn ne srmektedirler.36
Pek ok rnekte aratrmaclar, kadnlarn politik iddetten kaynakl deneyimlerine k tutmulardr.
Bir ulusun insan haklar sicilinin toplumsal cinsiyete dayal balamn incelemeye yarayacak
analitik ereve tarihsel zglle sahiptir; dolaysyla kamusal/zel ayrm gibi evrensel
erevelerden yola kmak, bu tarihi projeye katkda bulunaca yerde deerini azaltacaktr. Hibir
ey olmasa bile bu deneyimler, hakikat komisyonunun neyi politik olarak tanmladnn balama
gre deikenlik gsterdiini ve aratrma biriminin komisyon iinde insan haklar ihlallerini nasl
anladmzn detaylarn ortaya karan bir analiz ne srecek ve gelitirecek nemli bir kurumsal
alan olduunu bizlere gstermektedir.
H. Kamuya Ak Oturumlar

35 Bkz CVR Sonu Raporu, not 6.

36 Beth Goldblatt ile sylei, 22 Temmuz 2004.

28

1. Tematik oturumlar
Tematik oturumlar, hakikat komisyonu ilemlerinin gittike daha nemli bir esi haline
gelmektedir. Bir lkenin insan haklar ihlallerindeki nemli meselelerin altn izerek, atmann
yapsal koullar (uluslararas aktrlerin rol gibi), atmann kilit boyutlar (etnisite gibi konular)
ve pek ok aktr (ok uluslu irketler gibi) hakknda daha geni bir ereveden kamusal tartmalar
yrtlmesini salamaktadr. Ele alnan konular eitlidir, ancak tematik oturumlar genellikle sosyal
yap zerine bir diyalog balatr ve hesap verme ve maduriyete dair kavray derinletirir. Ayrca
hikyeleri kiiselletirir ve bireysel anlatlarn daha geni bir alana yaylmasn salar; atmann
arka planna vurgu yapar.
Tematik oturumlar, toplumsal cinsiyete dair konular ele almak iin zellikle umut verici bir
kurumsal alandr. Baz komisyonlar, daha geni istismar ve direni biimlerinin, bunlar mmkn
klan koullarn ve sosyal etkilerin altn izecek ekilde kadn oturumlar dzenlemektedir. Baz
rneklerde, birok kadnn yaadklar hakkndaki tanklklarn dinlemek iin oturumlar bir araya
toplamak da istismarn toplumsal cinsiyet boyutunun altnn izilmesi asnda nem
tayabilmektedir. Peru'da kadn oturumlarna, kadnlara ynelik insan haklar ihlallerini mmkn
klan ve arttran yapsal koullar ve kadnlarn bu ihlallere nasl direndiklerine ilikin uzman
tankl yapmak zere feminist akademisyen ve aktivistler de arlmlardr. Zaman zaman
tematik oturum olarak da anlan bu yaklam, bir yandan bireyin kayp ve sa kalma deneyimine
sayg gsterirken, te yandan da bunun kolektif anlamn da tanmaktadr. Dolaysyla, hem
komisyona hem de lkenin tmne, atmann toplumsal cinsiyet boyutlarn tanma ve atma
zamanndaki ihlaller ile bar zamanndaki ihlaller arasndaki balara iaret etme imkn salanm
olmaktadr. Daha nce de belirtildii zere, sradan ve sra d iddet arasnda nemli sreklilik ve
sreksizlikler vardr, ancak tematik oturumlarda bunlar ele alnmazsa bu balar belirsizleebilir ve
sosyal etkilerinin st rtlebilir.
CAVR Ulusal Genel Merkezi'nin hazrlad Kadnlar ve atma zerine Ulusal Oturum Raporu,
5 Mays 2003.
Timorlu kadnlar, Dou Timor'da 1974-1999 arasnda 25 yl sren sava ve siyasi atma
dneminde kadnlara ynelik insan haklar ihlalleriyle ilgili gerekleri ortaya koyduklar iki gn
sren bir toplant gerekletirdiler. Kabul, Hakikat ve Uzlama Komisyonu (Comission on
Reception Truth and Reconciliation - CAVR) tarafndan gerekletirirken kamuya ak ulusal bir
oturumda, Dou Timor tarihinde ilk kez kadnlara deneyimlerini aktarmalar iin merkezi bir
konum tannd.
Bunun sonucunda iki gn boyunca kadnlardan birinci elden, genellikle ar duygusal yk olan ve
rahatsz edici tanklklar toplanarak, bu ihlallerin ardndaki kilit kurumlar, politikalar ve pratikler
zerine daha zerine allm analizler bunlara eklendi. Dili'de evlerde, alveri ve alma
meknlarnda, insanlar televizyonda oturumlar takip ettiler. Tm lkede insanlar radyodan canl
yayna kilitlendiler. Oturumun ikinci gnnde bir snr blgesi olan Maliana'da bulunan
uluslararas bir gazetecinin de syledii gibi Maliana'nn tamam radyo yaynna ayarlyd.
Bu iki gnn akllarda en iz brakan taraf, tanklkta bulunan kadnlarn vakur durular ve i
29

gleriydi. Hayatlarnn en korkun anlarn yeniden yaarken kadnlar gzyalarna bouluyor ve

itidallerini salamak iin konumalarna tekrar tekrar ara veriyorlard. Her seferinde konumaya
devam etmek istiyorlar, hikyelerini anlatmann kendileri iin nemli olduunu ve sessizlik
dneminin artk sona erdiini sylyorlard.
CAVR Kadn ve atma zerine olan bu ulusal oturumun lkenin dier yerlerindeki kadnlar da
ne kmak ve hikyelerini kayt altna aldrmak konusunda cesaretlendireceini umuyor. Bunun
kadnlar iin ne kadar zor olduunu bilen CAVR'in ok sk mahremiyet tedbirleri ve her blgede
ifade almak zere eitim grm kadn alanlar bulunur.
Tematik oturumlar ayn zamanda katlm arttrabilir ve toplumsal cinsiyet meseleleriyle daha geni
bir evrenin ilgilenmesini salayabilir. Sierra Leone'de kadn oturumlarndan evvel Freetown'da
yaplan kadn yry, davalara enerji ve dayanma getirmitir. Dou Timor'da Komisyon, insan
haklar sicili ve CAVR'nin almalar hakknda topluluk baznda bir dizi tartma yrtmtr ve
bu tartmalarn neredeyse yzde 10'unda yalnzca kadn katlm olmutur.37 Bu ekilde, kadnlarn
deneyimlerinin kilit zelliklerinin altn izen lke apndaki toplumsal cinsiyet oturumlarn
tamamlayc bir faaliyette bulunulmutur.
stelik tematik oturumlar, daha dardan seslerin katksyla komisyonun alma alannn
genilemesine yardmc olmaktadr. Peru'da uzman ifadeleri, krtajn yasak olduu balamlarda
tecavz ve hamilelii srdrmeye zorlamann ki bunlar CVR'nin Sonu Raporu asndan ok
ihtilafl meselelerdir - etkisinin altn izmitir. Benzer bir biimde, Komisyonun toplumsal cinsiyet
biriminin ve Sonu Raporu'ndaki kadn blmlerinde pek de yer verilmeyen bir mesele olan savan
yerinden edilmi kadnlar zerindeki byk sosyo ekonomik etkisini ele almak iin de bir frsat
oluturmutur.
Son olarak tematik oturumlar, kadnlarn politik istismar ve iddete su orta olmas ya da
direnmesi gibi pek ok deneyimlerini daha karmak biimlerde ele almak iin bir frsat
sunmaktadr. Genellikle, bireysel oturumlar, komisyonun soruturma konusundaki yetki alanna
uygun olarak yaanlan ihlaller etrafnda yaplandrlr; pek ok rnekte bireysel oturumlara
madur oturumlar da denilmektedir. Tematik oturumlar ise kadnlarn rolleri zerine, militan ve
askerler, yasa koyucular ve insan haklar aktivistlerininkiler de dhil olmak zere, daha karmak bir
bak as sunmaktadr. stelik ayn zamanda sra d sa kalma ve direni rneklerine tanklk
ettikleri iin bireysel oturumlarn maduriyet zerine younlayor olmalar, genellikle ortaya kayp
hikyelerinin kmasna yol amaktadr. Tematik oturumlar ise daha nansl bir anlat ortaya
karabilmektedir.
Halk Mahkemelerinin/Oturumlarnn Amalar
Niamh Reilly ve Linda Posloszny
Kadnlarn Kresel Liderlii Merkezi, New Jersey Rutgers Devlet niversitesi, 2005
Kadnlar tanklk yaptklarnda, yalnzca tm kadnlarn dzenli bir biimde maruz kald
istismar grnr klmazlar. Ayn zamanda madur olmaktan, hayatlarn deitirmek zere
37 Bkz. Kusafuka, not 19.

30

harekete geen politik aktivitelere girien ve dnyann drt bir yannda milyonlarca kadnn bu
ihlalleri yaamasn durdurmak amac dorultusunda gereken koullar yaratan sa kalanlar
olmaya doru evrilirler.
- Charlotte Bunch, ekincesiz: Kadnlarn nsan Haklarnn Sorumluluu iin Pekin Mahkemesi
Belki de halk mahkemelerinin/oturumlarnn en nemli kapsayc amac, insan haklarna dair kendi
kayglarn ifade edebilecekleri ve grnr klabilecekleri destekleyici bir kamusal alan
salamaktr. Pek ok davada, mahkemeler/oturumlar ihlallere dair kiisel ve zaman zaman
duygusal anlatlar iermekte ve bu insan haklar ihlallerini nleyecek ya da bitirecek baz
aktrlerin harekete gemediini gstermektedir. Ancak mahkemeler/oturumlar ayn zamanda baz
tema ve konular etrafnda gelitirilen yaratc dzenlemeleri kutlamay da hedefleyebilir. ...
Dolaysyla mahkemelerin/oturumlarn amalar arasnda aadakilerden biri ya da birka
bulundurulabilir:
GRNRLK, ETM VE FARKINDALIIN ARTTIRILMASI
Halk mahkemeleri/oturumlar kadnlarn insan haklarna dair kayglarn daha geni ulusal ya da
uluslararas evrelere duyuracak bir medya olay olarak da ileyebilir. Ek olarak, bir
mahkeme/oturum unlar iin kullanlabilir:

Kadnlarn kendi insan haklarn korumalar ve sorumluluk alnmasn salamaya ynelik

somut hareket ve stratejilerinin altnn izilmesi.
Hedef grubun yerel halk, okullar, hkmete bal birimler, yasa koyucular, hizmet
salayclar, vb. - eitimini ve kadn haklarnn insan haklar olduuna dair farkndaln
salamak.
Kamusal temsilcileri, karar alclar ve fikir nderlerini, kadnlarn insan haklarnn, yerel,
ulusal, blgesel ve/veya uluslararas alanlar da etkiledii konusunda eitmek ve duyarl
hale getirmek.
Ana akm insan haklar kurulularn kadnlarn insan haklaryla ilgili konularda
bilgilendirmeye yardmc olmak.

KADINLARA YNELK NSAN HAKLARI HLALLERN KAYIT ALTINA ALMAK

Halk mahkemesi/oturumu kadnlara ynelik insan haklar ihlallerini yazl dkm, fotoraf ve ses
ve video kaytlar yoluyla belgelemek iin nemli bir frsat sunabilir. Bir mahkeme/oturum unlar
yapabilir:

Sava ve silahl atma gibi durumlarda gerekleen insan haklar ihlallerinin tarihi bir
belgesini oluturmak.
Var olan insan haklar mekanizmalarnn kadnlarn insan haklarn tevik etmek ve
korumak konusundaki yetersizliklerinin altn izmek.

NSAN HAKLARINA SAYGININ VE SORUMLULUUN ARTMASINI TEVK ETMEK

31

Mahkeme/oturum toplumsal cinsiyete dayal insan haklar ihlalleri erevesinde kamusal

sorumluluk alnmasna dair bir forum olarak kullanlabilir ve ihlalleri gerekletiren veya ihlallerin
gereklemesine ya da cezalandrlmamasna gz yuman kamu alanndaki temsilciler ile karar
alclar, bu rollerini kabul etmeye zorlayabilir.
LOBCLK FAALYETLERN GLENDRMEK, BU FAALYETLER N
GEREKENLER SALAMAK
Bir halk mahkemesi/oturumu baz lobi faaliyetleri ya da kadnlarn insan haklar kampanyalar
asndan gl bir temel etkinlik alan oluturabilir. Ek olarak, yasama, politika ve/veya telafi
edici fiil ve ihlallerin tazminine ynelik belirli talep ve tavsiyeler asndan da bir dayanak noktas
olabilir.
KAMPANYA RGTLEMEK
Mahkeme/oturumlar hem ifade veren kadnlar hem de onlar dinleyenleri ya da olay duyanlar
glendirir. Ayrca:

Kadnlarn zel ya da yerel mcadelelerini daha geni global hareketler iine yerletirir.
Kadnlarn dnya apnda toplumsal cinsiyet temelli ihlalleri konusunda hesap verilmesi ve
tazmini iin yollar almas talepleri anlamnda artan kararlln gsterir.
Kadnlarn insan haklar iin verilen mcadeleyi geniletecek ve glendirecek merkezi bir
olay olur.

KADINLARI GLENDRMEK VE GLERN SERGLEMEK

Son olarak, halk mahkemeleri/oturumlar, kadnlar iin glerini sergileyebilecekleri ve kadnlarn
insan haklar konusunda belirlenen baarl stratejilerin altn izebilecekleri bir frsat oluturur.
2. Bireysel oturumlar
Tematik oturumlar, kadnlarn bireysel oturumlara katlmnn yerini almamaldr. Kadnlarn sesinin
sistemli bir biimde bir lkenin tarihinden dland durumlarda, sa kalan kadnlarn lkeye
seslenmeleri ve bak alarn aktarmalar kilit nem tayabilmektedir. Kadnlarn istismara ilikin
deneyimlerinin kamusal alann dnda tutulduu, grmezden gelindii ve tannmad hallerde,
bireysel oturumlar her bir bireyin hayatnn deerli olduunu kamusal alanda vurgulamakta;
kadnlara ayrcalkl, resmi olarak kabul grm alanlarda ifade verme olana tanmak, kadnlarn
istismar yaamalarnda devletin sorumluluunu belirtmek asndan sembolik deer tamaktadr.
Son olarak, tematik toplumsal cinsiyet oturumlar dnda kadnlarn ifade vermeleri, toplumsal
cinsiyetin kadnlarn istismara ilikin deneyimlerini anlamak iin tek bak as olmadnn altn
izmeye yardmc olmaktadr. Kadnlar bir direni hareketinin paras ya da marjinal bir topluluun
yesi olduklar iin de hedef tahtasnda olabilmektedirler. stelik hangi vakalara kamusal
oturumlarda yer verilecei konusunda karar verilirken, hangi balamlarn st ste geldiine
baklmal ve cinsiyete, kuaa, blgeye dayal ya da etnik, ekonomik ve siyasi eitlilik de ele
alnmaldr.
32

Bu (istatistik) tip bilgi, madur-sa kalanlarn ve faillerin szl tanklklaryla desteklenir.

statistik, kaydettii kiisel aclar eksiltme eilimindedir; szl tanklk ise, kendi bana, 'salam
gerekler' yerine anekdotlara dayal olduu sylenerek genellikle deersiz addedilir. - Rosemary
Jolly, TRC: iddeti Cinsiyetlendirmek: TRC ve TRC ile ilgili Anlatlarda Erkeklii ncelemek,
Gemii Tayin Konferans
Bu eitlilii temin etmek iin komisyonun, darya ulama abalarn harekete geirmesini ve
kamusal tanklklar tevik eden kurumsal ortamn salanmas konusunda inisiyatifi ele almasn
gerektirmektedir. Kadnlarn siyasi atmaya dair deneyimleriyle ilgili kamusal tartma kadnlara
yalnzca lkeye seslenme konusunda bir platform tanmakla kalmamakta, ayn zamanda toplumun
da kadnlar etkileyen insan haklar ihlallerinden haberdar olmasna ve bunlarla uramasna destek
olmaktadr. Baz rneklerde, bireysel oturumlar tann kimlii saklanacak ancak kamuya ak
olacak ekilde dzenlenebilmektedir. rnein Nijerya'daki Port Harcourt oturumlarnda, kadnlarn
yzleri rtl biimde tanklk yapmalarna msaade edilmitir.38 Peru'da, oturumlarn kamusal
yaynnda, madurlarn zel hayatn ihlal etmeden lkedekilerin ihlallerden haberdar olmasn
salamak amacyla kadnlarn yzleri bulank olarak gsterilmitir. Herhangi bir balamda
komisyonlar, madurlar ve madur destek ve savunu gruplar ile karlkl grerek, bireysel
oturumlarn madurlara uygun ve onurlu bir ortamda gereklemesini salayabilirler.
Yukarda belirtildii zere pek ok kadn, hakikat komisyonu gibi kurumlar nezdinde yaadklar
insan haklar ihlallerinden rahata bahsedememektedir. Gney Afrika ve Peru rneklerinde olduu
gibi pek ou ortaya ksa bile, bu daha ok erkek akrabalarnn maruz brakld ihlallerle ilgili
olabilmektedir. Dier balamlarda kadnlar yaadklar istismarn politik deil zel bir mesele
olduunu (ya da komisyonun yle inanacan) dndkleri iin de tanklk yapma konusunda
isteksiz davranabilmektedirler. Bu kayglar, ifadenin komisyon yeleri, medya, arkadalar ve aile
gibi pek ok kiinin dikkatli baklar altnda verildii kamusal oturumlarda daha da artmaktadr.
Kadnlar madur olarak kategorize edilmemek iin de (Gney Afrika'da olduu gibi hem kadn
hem erkek aktivistler bu kaygdan tr TRC'ye bavuruda bulunmamlardr) davalarnn
kamuya ak oturumlarda grlmesinden cayabilmektedirler. Kadnlar, misilleme ve yaftalama
gibi daha zararl faktrlerden de etkilenebilmektedirler.
Nusreta: Kadnlarn ou kendilerine yaplanlar hakknda sessizliini koruyor. Onlar konuturmak
ok zor. Bir kadn bana kocasnn ondan boandn syledi. ... Bunu atlatamyordu. ... Olunun
da tm olanlar renmesinden korkuyor.
Jadranka: Balangta gerekleri anlatma istei ok kuvvetliydi ve hepimizin konuacan
umuyordum. Omarska'dan baka kadnlar da geldi. Onlar da organize ettim ve onlara ne kadar ac
verirse versin gerekleri anlatmalarn syledim.
Nusreta: Her zaman sylyorum, bundan her bahsediinde yeni bir ok yayorsun. ... Ama bir

38 Nijerya Hakikat Komisyonu (Oputa Komisyonu olarak da anlr) 4 Haziran 1999'da, 1 Ocak 1994 29 Mays 1999
arasndaki insan haklar ihlallerini incelemek ve gelecekte benzer ihlaller olmasn nlemek iin tavsiyelerde
bulunmak zere atanmtr.

33

ekilde imdi aramzda olmayan, kampta ldrlen, bana kar hep ok iyi davranan tm o
kadnlara, arkadalarma kar bir tr sorumluluk hissediyorum. ... Eer bu hikye anlatlmazsa,
kimsenin bundan haberi olmayacak, deil mi?
- Jadranga Cigelj ve Nusreta Sivac, Omarska Toplama Kamp zerine, Hayaletleri armak,
Mandy Jacobson ve Karmen Jelincic, Kadnlar Film Yapyor, 1996
Madurlarn normal hukuk yollarn kullanma ve onurlu ve saygl muamele grme hakkn
tanyarak tm komisyonlar, madurlara danarak ve onlarn onayn alarak davalarn kamuya ak
oturumlara ynlendirmelidir. Pek ok davada komisyonlar, madurlarn meru mahremiyet
kayglarn ele alan ilkeler dorultusunda madurlara kapal oturum seeneini sunacaktr
(sunmaldr). stelik komisyonlar tanklar ifade vermek zere mahkemeye ardklarnda, ya da
kapal oturum bavurularn reddettiklerinde, her bir vakada bu ihtiyat gstermelidir. Tank koruma
programlar bilginin ve madurlarn anlatlarnn kamusal alanda paylalmasn kolaylatrrken,
ayn zamanda madurlar daha fazla zarar grmekten de korumaldrlar. Ancak deneyimler nda
kapal oturumlarn, gl tank koruma programlar olsun ya da olmasn, tanklk yapmak isteyen
kadnlara gvenli bir atmosfer salad ortaya kmtr. Gney Afrika'da pek ok kadn ve kadn
grubu, kapal (ya da zel) ve yalnzca kadnlar ile kadn komisyon yelerinin bulunduu oturumlar
talep etmilerdir. Bu yaklamn avantaj, kadnlar rk ayrm dneminde farkl deneyimler
yaadklar iin, seslerinin genelin iinde kaybolmas ihtimaline kar nlem alabilmektir.
Bylelikle balarna gelenleri, deneyimlerine arlk vererek ve konumaya ok da ekinmeden
ifade edebilecekleri bir forum alanna sahip olmulardr. Bir raporda da belirtildii zere,
Johannesburg oturumlarnda ifade veren kadnlardan biri maruz kald cinsel iddeti aslnda ilk
bata hakikat komisyonuna anlatmak istememitir. Fakat kadnlara zel oturumlar dzenlendikten
sonra fikrini deitirmitir.39
Ancak, cinsel iddet otomatik olarak kamuya kapal olarak tanklklarn verilmesini gerektirir diye
bir kural da yoktur. Sierra Leone'de TRC, cinsel iddet tanklklarnn kapal olarak verilmesini n
grm ve buna uygun dzenlemeler yapmtr; ancak, pek ok kadndan deneyimlerini kamusal
alanda anlatmalar istenmi ve Komisyon daha sonra bu kadnlarn tanklklarn kamuya ak
oturumlara aktarmtr. Dou Timor'da kadnlar deneyimleri hakknda aka konuup tazminat
istediklerinde, kltrn ve dinin kadnlarn cinsel iddeti bildirmelerinin nnde engel tekil
edeceine dair varsaymlar boa kmtr. Pek ok kadn iin, kamuoyu nnde ihbarda bulunmak
cinsel sularla birlikte gelen yaftalanma ile mcadele etmek asndan nemlidir; bu tr sular
zele dair bir mesele saymak, kadnlar bu suun tm ykn tamak zorunda brakmak ve bir kez
daha utan ve gizlilik sarmalna sokmak demektir. Sierra Leone ve Dou Timor'daki atmalar
zarfnda cinsel istismarn yaygn olduu tahmin ediliyorduysa da, kamusal tanklklar bu sularn
yaygn ve sistemli oluunu ve kadnlarn hayatlar stndeki ok byk etkilerini gl ve
anmsatc bir biimde ispat etmitir.
Dzenleme Sreci: Kadn Oturumlarn Planlamaya Ynelik Kilit Admlar
1. Oturum komitesini oluturulmas ve bir koordinatr atanmas.
39 Bkz. Goldblatt, not 20.

34

2. Oturumlarda ele alnacak somut konular ve oturumlara kadnlarn katlmnn salanmas

iin kadn gruplar, madur destek gruplar ve savunucu gruplarndan planlama srecinde
danmanlk alnmas.
3. Amalarn belirlenmesi ve oturumlarda hangi konu ve temalarn ele alnacann
saptanmas.
4. Ajanday ve buna bal olarak gerekli kaynaklar salamak.
5. Tanklarn, kilit konularn ve ilgili dier konularn eitlilii baznda davalar semek.
6. Tanklarn onayn almak.
7. Tanklar iin uygun psikososyal destein bulunmasn salamak.
8. Tanklara ifade hazrlama, gelebilecek sorular tahmin etme ve dier genel hazrlk
konularnda destek vermek.
9. Uygun yerlerde tank koruma, kapal oturum ve dier gvenlik ve mahremiyet tedbirlerinin
alnmas iin gerekenleri salamak.
10. Uzman olarak tanklk yapabilecek kimseleri belirlemek.
11. Geri plan bilgisi ve destekleyici materyalleri toplamak.
12. Oturumlara hazrlk amacyla, komisyon yesi ve alanlarn bilgilendirilmesine yardmc
olmak.
13. Medya ve halkla ilikiler stratejisi gelitirmek.
14. Tanklar ve medya ile komisyonun oturumlar bittikten sonra da srecin takibini
yapabilmek iin gereken nlemleri belirlemek.
- Gzden geirilmi alntlar u eserdendir: Niamh Reilly ve Linda Posloszny'nin Kadnlar
Tanklk Ediyor: Halk Mahkemeleri ve Oturumlar iin Planlama Rehberi Kadnlarn Kresel
Liderlii Merkezi, New Jersey Rutgers Devlet niversitesi, 2005.
I. Rapor Hazrlama
Sonu raporu, komisyonun almalarn damtarak bunlarn gelecee ulamasn salamaktadr.
Komisyonun ilem yetkisinin eitli veheleri hakknda raporlama yapmakta; soruturduu insan
haklar ihlallerinin tarihini, ihlalleri mmkn klan koullar incelemekte; ve tazmin, adalet ve
reform konularnda tavsiyelerini iermektedir. Dolaysyla, lke tarihinde kadnlarn oklu rollerinin
nasl kayt altna alnd ve kayplarnn nasl tazmin edildii meseleleri asndan, kadnlara bu
anlatlarda nasl yer verildii kilit nem tamaktadr.
Kamuya ak oturumlarda olduu gibi sonu raporlar da, bireysel vaka anlatlarn sistemli bir odak
noktas etrafnda ele alabilirlerse, insan haklar ihlallerinin cinsiyet temelli tarihini kayt altna
almak asndan iyi bir noktada olacaklardr. Bireysel vaka anlatlar, tanklarn hikyelerinin
gelecee ulamasn mmkn klar ve bir anlamda da tanklara hikyelerinin nasl anlatld
zerinde sz sahibi olma imkn salar. Birinci tekil ahs azndan anlatlar gelecek kuaklara
kadnlarn bu dnemde siyasi atmalar nasl deneyimlediklerine ve oynadklar farkl farkl pek
ok role dair daha zengin bir anlay sunmaktadr. Ayn zamanda, pek ok komisyon binlerce ifade
ald iin sonu raporunda bunlarn tamamna yer vermek ok da mmkn deildir. Pek ok
komisyon yalnzca zet bir kayt tutar; bu kaydn yan sra yalnzca bir iki rnek vakaya, ya da Peru
CVR'nin tanmlad ekliyle bir ka paradigmatik vakaya, tam olarak yer verir.
Tm tanklklara yer vermenin imknszl dolaysyla, komisyonlar genellikle ihlalin cinsiyet
35

temelli biimlerine dair daha kapsaml bir raporla birlikte baz birinci elden anlatlardan paralar
bir araya getirerek, komisyona sunulan ifadelerin tmnn daha zengin bir biimde temsil
edilmesini salamaya almaktadrlar. Ayrca bu tematik odak, komisyonun atma tarihinde
kadnlarn oynad roller, kadna ynelik ihlalleri mmkn klan koullar ve kadn faillerin
durumlarnn karmakl gibi konular ele alrken daha karmak bir analiz yapmasn
salamaktadr. Baz vakalar, rnein Gney Afrika TRC'nin toplumsal cinsiyet blmlerinde olduu
gibi, raporun kendi metodolojisi zerine de dnmesine olanak tanmaktadr. Dolaysyla raporun
bu blm, komisyonun toplumsal cinsiyet meselelerini ele alna dair snrllklar hakknda
zellikle eletireldir ve bu snrllklar neticesinde meydana gelmi olabilecek boluklar ve
raporlama eksikliklerinin altn izmektedir. Bu, daha sonraki aratrmalar, incelemeler ve
tartmalar iin bir alan ama anlamnda ok deerlidir; komisyon srecinin, insan haklar
ihlallerinin toplumsal cinsiyet boyutlar zerine son szn sylendii bir yer deil, daha sonraki
almalar iin alan aan bir yer olarak anlalmasn da salamaktadr. Sonu raporlarnda tematik
olarak toplumsal cinsiyete ayr bir blm ayrlmasnn yan sra, toplumsal cinsiyetin tm blmleri
kesen bir tema olarak kullanlmas da dnlebilir. Peru ve Dou Timor'da bu yaklam
benimsenmitir.
Komisyon Raporunun Toplumsal Cinsiyet Blmnde Yer Verilen Balklar

nsan haklar ihlallerinin cinsiyete bal biimleri

nsan haklar ihlallerinin ve daha genel anlamda atmann etkilerinin toplumsal cinsiyet
baznda deien etkileri
Kadnlara ynelik sular ele alan ulusal ve uluslararas hukuk
Kadnlarn insan haklar ihlallerine kar daha savunmasz olmasn mmkn klan koullar
Milliyetilik ve iddetle ilikili olarak atmaya nfuz eden kadnlk ve erkeklik
ideolojileri
atmann ayrc zellii olan rka dayal bask ve dier sosyal dlama/marjinalletirme
biimlerinin cinsiyete dayal dinamikleri
Hem bireysel hem de kadn rgtleri olarak kadn aktivistlerin rol
Etkilenen toplulukta psikososyal travmann cinsiyete dayal boyutlar
Bireysel ve tematik kamuya ak oturumlarda ortaya kan konular
Kadnlarn zel ihtiya ve hedeflerine uygun tazminat ve reform tavsiyeleri
Komisyon bulgularnn cinsiyete gre farkllatrlm istatistiksel incelemeleri
Kadnlarn maruz kaldklar sular sorutururken komisyonlarn karlatklar zorluklar
Komisyonun alma ve zorluklarnn toplumsal cinsiyete zel snrllklar

Bu somut ierie ek olarak sonu raporunun planlanmasnda, raporun nasl yaygnlatrlaca da

gz nnde bulundurulmaldr. Sonu raporlar genellikle uzundur ve birka ciltten olutur. Stil,
yap ve ierik de en az hangi meselelerin kapsand kadar nemlidir. Raporlar ak ve ulalabilir
bir biimde yazlmaldr. Okuryazarlk oranlarnn dk olduu ( kadnlarn okuryazarl dnya
apnda daha dktr) ve dilsel aznlklarn, krsal topluluklarnn ve lke apndaki medya
kaynaklar ve resmi belgelere eriimi daha az mmkn olanlarn bulunduu balamlar iin bu
zellikle geerlidir. Sierra Leone gibi cinsel iddet madurlarnn ergenlik andaki gen kzlar
olduu durumlarda, komisyon ocuklara uygun bir sonu raporu da yaynlamtr. (Geerli tam
36

raporun yaynlanmas aylar boyunca ertelendii iin ocuklara ynelik rapor, sonu raporunun
kamusal alanda dolamda olan tek resmi versiyonu olmutur.) Yukarda da belirtildii gibi,
komisyonun hakikati ortaya karma sorumluluklar, bilginin yaygnlatrlmas ve sonu raporunun
eriilebilir olmas ile tamamlanmaldr.
Rapor yazm komisyonlarn, aratrma yapma, nemli geri bildirimler salama ve yazl sunumlar
verme gibi konularda kadn gruplarn ve dier sivil toplum aktrlerini ileyiine dhil etmek
isteyebilecei kilit alanlardan biridir. rnein, Gney Afrika'da TRC'nin alma dneminin
balarnda komisyona sunulan toplumsal cinsiyet zerine bir rapora sonu raporunda yer
verilmitir.40 Kadnlarn tarihini de lke tarihine katmaya ynelik proaktif abalar, yalnzca resmi
anlatdaki boluklar ve tahrifleri gstermeye yarasalar bile lke tarihinin nemli bir ynnn ele
alnmasn salamak asndan ok deerlidir.
J. Tavsiyeler
1.Tazminatlar
Tazminat tedbirleri, telafi ve tanma konusunda nemli bir yoldur; Dou Timor, Peru ve Fas gibi
lkelerde komisyonlar, tazminat politikas belirlenir ve uygulanrken toplumsal cinsiyetin gz
nnde bulundurulmas iin zel politika ynergeleri benimsemilerdir. Tazminatlar bir lkenin sa
kalanlarn ektii aclar tanmasna, bu acy ortadan kaldrmak iin somut admlar atmasna ve
bylece ileriye dnk olarak anlaml bir yola girmesine yardmc olabilmektedir. Sembolik
tazminatlar, maduriyetin karmak ve ok ynl haritasn tanyabilmekteyken, ok az lke daha
geni anlamda madur haritasn yanstacak maddi tazminat politikalar gelitirecek finansal ve idari
kaynaklara sahiptir. Her zaman tazminatlardan faydalanacak kk bir grup belirlenmelidir
genellikle bu grup en ciddi sulara maruz kalanlar ve bir lde maddi telafiye en ok ihtiya
duyanlardan oluturulmaldr.
Gney Afrika Hakikat ve Uzlama Komisyonu'nda madur tanm, madurlarn akrabalar ve
kendilerine baml kiileri de iermektedir. Bu ok nemlidir, zira eler, anneler ve ocuklar 'ar
insan haklar ihlallerinin' merkezine koymaktadr.
-Beth Goldblatt ve Sheila Meintjes, Gney Afrikal Kadnlar Hakikatin Ortaya kmasn Talep
Ediyor, iinde Meredith Turshen ve Clotilde Twagiramariya (der.) Sava Zaman Kadnlar ne
Yapar: Afrika'da Toplumsal Cinsiyet ve atma, 1998
Hakikat komisyonlarn izleyen tazminat politikalar, genellikle komisyonun belirledii uygunluk
kriterlerine dayanlarak belirlenmektedir. Bu kriterler, madur ve hak sahibi tanmlarna zemin
hazrlayan belirli insan haklar ihlalleriyle dorudan ilikilidir. Tarihi olarak, tazminat konusunda
ne karlan ihlallerde (rnein lm, kayp ve hapsedilme), kadnlarn yaadklar istismarlar
(hamilelii srdrmeye zorlama, zorla ksrlatrma ve yerinden edilme gibi) her zaman gz nnde
bulundurulmamtr. Yetkinin yorumlanmas ile ilgili meseleler burada ok ilevseldir; komisyonun
almalar, ihlallere ilikin a priori bir hiyerariden ziyade, o lkeye zg insan haklar ihlallerine
bal olarak tanmlanmaldr. Ayrca kadnlar gibi savunmasz ve vatandalk haklarndan mahrum
40 Bkz. Greenblatt, not 20.

37

edilen topluluklardaki ihlal biimlerine zellikle dikkat edilmelidir, nk bu etmenler tazminatlara

ilikin hak sahiplerini belirlemeye ynelik uygunluk kriterlerini etkileyebilmektedir.
Bu uygunluk kriterleri her zaman iin, ilgili lkede imdikilerle karlatrlabilir ihlallere ilikin
hukuki ve politik ncllerin, devletin uymakla ykml olduu uluslararas anlamalarn ve yasa
yapclar, devlet brokratlar ve dier etkili aktrlerin bir araya gelmesiyle oluan karmak bir
yapdan ortaya kmaktadr. Bunlar toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin etkilerini trl ekillerde
tayabilmektedirler, dolaysyla ierici bir srecin mmkn klnmas iin nceden aba harcanmas
nemlidir. rnein tazminat politikalarnda karlar olan aktrler arasnda, imdiki ve gemi
rejimlerdeki siyasi partiler, gvenlik sektr, militan gruplar ve insan haklar ihlallerine karm
dier taraflar, madur temsilcileri, insan haklar rgtleri vb bulunabilmektedir. Kadnlar ve dier
marjinal gruplarn srece dahil olmalarn ve tazminat iin uygunluk kriterlerinin belirlenmesinde
temsil edilmelerini mutlaka temin etmek gerekmektedir.
Madur topluluklar nadiren rgtldrler ve tazminat politikalar gibi alanlarda bile lke leinde
ok az gce sahiptirler; pek ok balamda, kendi adlarna yrtlen politika oluturma srelerine
ok az katkda bulunabilirler ya da sreler zerinde ok az etki gsterebilirler. Ancak, daha nce de
belirtildii gibi, madurlar diye homojen bir topluluktan sz etmek mmkn deildir ve kadnlar,
etnik aznlklar ve toplumun dier kesimleri dierlerine oranla daha savunmasz olabilmekte ve
tazminat konusunda politika oluturma srecinde grlmeme ve marjinalletirilme ihtimalleri
artmaktadr. Bask mirasna sahip pek ok balamda st dzey madurlar ve iyi rgtlenmi madur
gruplar her zaman, ahlaki kapital ile adalet ve uzla srelerinde verilen kamuoyu dikkatinden
destek almlardr. Ancak farkl konumlara sahip madurlarn ncelikleri de farkl olacaktr; farkl
nlemler de farkl tazmin deeri ortaya karacaklardr. Bazlar iin tazminatlarn ncelikli deeri
sembolik taraf olabilmekteyken, dierleri iinse tazminatlarn kendi hayat artlarn daha iyi bir
seviyeye karacak gerek maddi deeri vardr. Bu farkllklarn da var olabileceini tanyarak
hakikat komisyonlarnn tavsiyeleri, savunmasz olanlarn ve politika oluturma sreci zerinde en
az etkisi olanlar zellikle gz nnde bulundurmaldr. Savunmasz topluluklar, toplumsal cinsiyet;
etnisite; yoksulluk; blge, din, airet, siyaset balar, ya da bir dizi baka etmene bal olarak
tanmlanabilmektedir. Savunmasz topluluk kavramnn evrensel bir tanm yoktur, dolaysyla da
farkl madur topluluklaryla yaygn biimde grmelerde bulunmak, insan haklar ihlallerinin
biimlerine ilikin balam zelinde aratrmalar yapmak ve uzun vadeli etkilerin ok disiplinli bir
analizini gerekletirmek gerekmektedir. Daha sonra bu ayakl sre, tazminat politikalarnda
savunmasz topluluklarn ihtiya, kar ve hedeflerinin gz nnde bulundurulmasn salayacak
tedbirlerin nceden alnmasna destek olabilmektedir.
Tazminatn uygun miktarn, zarar baznda belirlemek baz glkler dourabilmektedir. Ruanda
soykrm srasnda gerekleen tecavz vakalarnda madurlarn yzde 70'ine HIV/AIDS
bulamtr.41 Peki, tecavze urayanlarn tmne ayn miktarda tazminat m salanmaldr yoksa
tecavz neticesinde HIV/AIDS bulaanlara, onlarn zel ihtiyalarn gzetecek biimde ek destek
mi verilmelidir? Peru'da, silahl atmann karmak sosyoekonomik etkileri gz nnde
bulundurularak, yetikin eitimine ve ie yerletirmeye ynelik zel bir destek tedarik edilmitir.
Dou Timor CAVR'nin tavsiyeleri, salk hizmetlerine eriim konusuna eilen tedbirler iin temel
oluturur. Pek ok komisyon, ocuk insan haklar madurlarna eitimle ilikili destek verilmesini,
41 Cenevre Silahl Glerin Demokratik Kontrol Merkezi, Gvenliksiz Bir Dnyada Kadnlar, 2005, 14-15.

38

baz komisyonlarsa tecavz ve cinsel iddet madurlarna psikososyal hizmet verilmesini tavsiye
etmitir. Baz balamlarda belirli aralklarla nakit destek vermek, bir seferlik nakit desteinden daha
cinsiyete duyarl bir yaklam olabilmektedir, zira kadnlar hanenin rutin btesine katabilecekleri
az miktardaki bir para zerinde daha ok sz sahibi olabilmektedirler. Elbette bu konuda daha fazla
aratrma yaplmaldr. Ancak hanelere ya da topluluklara verilen nakit destek konusunda, ekonomik
kaynaklarn kullanmnda cinsiyete dayal g ilikilerinin bulunduunun farknda olunmal ve
kaynaklarn daha eitliki bir biimde paylalabilmesini salayabilmek iin eitli telafi edici
nlemler alnmaldr.
Ayrmc kanuni haklar ya da arka plandaki eitsiz sosyal normlar, kadnlarn telafi nlemlerine
eriimlerini olumsuz ynde etkileyebilmektedir. rnein Sri Lanka'da, lke iinde yerinden
edilenlerin ayrlmak zorunda kaldklar blgelere yeniden yerletirilmesi iin mlklerin geri
verilmesi ve tazminatlar konusunda yaplan giriimler kadn hak sahiplerine ulaamamtr, nk
geleneksel olarak mlklerin erkekler adna kaydediliyor olmas, kadnlarn tazminat taleplerini
destekleyecek ok az kanuni hak bulunmas anlamna gelmektedir. Benzer bir biimde Ruanda gibi
ok az kadnn resmi hakka sahip olduu lkelerde, savatan sonra dul kalan kadnlar zellikle
destek ihtiyacndadrlar. Pek ok balamda, de jure miras haklar kadnlar dta brakmakta ve
madurlarn e ve kzlarnn tazminat almasn arpc bir biimde zorlatrmaktadr. Baz
durumlarda (Guatemala ve Ruanda da dhil olmak zere), tazminatlara ilikin tavsiyelerde
kadnlara da hak tannmasn nerilmitir.
Toplumsal cinsiyete gre farkllaan gelir biimleri de (cretsiz ev ii de dhil), tazminatlar
kaybedilen gelire gre ayarlandnda kadnlar zerinde olumsuz etkiye sahip olmaktadr. rnein,
Filipinler'de skynetim madurlarna verilecek tazminatlar iin getirilen baz tekliflerde
tazminatlar belirlenirken, kaybedilen kazan hesaplanmtr; ancak bu eit bir yaklam kadnlara
ve dier dk gelirli gruplara adaletsiz olacak bir ekilde tazminat demelerini tahrif etmektedir.
ili'de ortalama devlet memuru maann temel alnmas, daha eitliki bir yaklam gelitirilmesini
salamtr. Bylece ayn zamanda tazminatn bireyin nakdi kaybna gre deil sua gre
oranlanmas ilkesinin de alt izilmitir ki bu, reel cretlerde cinsiyete dayal eitsizlikler olduu
durumlar erevesinde zellikle nemli bir tedbirdir. Tazminat politikalarnn oluturulmas ve
uygulanmasnda ortaya kabilecek herhangi bir cinsiyet eitsizliinin nne geebilmek asndan,
Dou Timor CAVR tazminatlarn en azndan yzde 50'sinin kadnlara denmesini tavsiye etmitir;
bu yaklam, kadnlarn ifade alnmas srecinde yetersiz temsil edildiinin altn izerek, hak
sahiplerinin belirlenmesinde ortaya kabilecek tahrifat en azndan bir para telafi etmektedir.
Tazminat Programlarnn ekillendirilmesi ve Uygulanmasnda Komisyonlarn Toplumsal Cinsiyet
Asndan Adaleti Nasl Ele Aldklar

Yetki yorumunda, tazminat iin uygunluk kriterleri belirlenirken madur tanmlarnn nasl
cinsiyete dayal etkileri olabileceine dikkat etmek
Tazminat tedbirleri gelitirilirken, kadn madurlar ve kadn destek/savunucu alar ile
grmek
Uygunluk kriteri belirlenirken farkl insan haklar ihlallerinin arl ya da fark ihlaller
iin ngrlen tazminatlarn miktar asndan cinsiyete dayal olarak var saylan
39

hiyerarileri yeniden retmemek iin admlar atmak

Kadnlarn savunmaszlnn zellikle yksek olabilecei yerinden edilmeye bal insan
haklar ihlalleri, cinsel iddet, salk hizmetleri ve hatta eitim gibi alanlarda atmann
ikincil etkileri gibi alanlar tanyarak buna ynelik olarak tazminat programlarn
ekillendirmek
Madurun dar hukuki tanmna teknik anlamda uymuyor olsalar bile (ki baz vakalarda bu
aslnda komisyonun yetki alannda madur tanmnn getirdii aksaklklar dzeltmeye
de yarayabilir), tazminat nlemlerini daha fazla kadna ulaacak biimde ekillendirmek
Tazminat programlarnda tazminat lei belirlenirken, ihtiyaca dayal kriterleri de
gzetmek
Uluslararas hukuktaki gncel gelimelere uygun olarak tecavzn kapsaml bir tanmnn
yaplmas ve gerekli kanunlar iin ynergeler oluturmak
Bireysel tazminatlar, kadnlara ynelik sistemli ve kolektif ihlalleri tanyacak kolektif
nlemlerle desteklemek
nsan haklar ihlallerinin kadnlara ailesel bakm sorumluluklar yklediini ve bu
sorumluluklara tazminat programlarnn bir derece telafi etmeye almas gerektiini
tanmak; baz durumlarda baml olanlar ya da ikincil madurlar da ayn ekilde
tazminat almaya uygun olarak tanmlamak
Ak listeler yaparak komisyona gitmeyen madurlarn ifade vermek ve hak sahibi olmak
iin daha ok zamana sahip olmalarn salamak
Bamllar, ayn cinsiyetten birliktelikler ve geleneksel evlilikleri de kapsayacak ekilde
tanmlamak
Tazminat ve mlk hibeleri belirlenirken, isim ve mlk sahipliine dair arka plandaki
meseleleri de gz nnde bulundurmak
Hanede mali kararlarn almndaki cinsiyete dayal iktidar ilikilerine duyarl tazminat
tedbirleri tasarlamak; rnein baz vakalarda, erkekler haneye giren maddi hibeleri kontrol
ettii takdirde, kadnlarn ncelik verecei salk, eitim ve dier hizmetlere eriime
ynelik olarak tazminatlarn llmesi seenei gz nnde bulundurulmutur.
Kadnlara ynelik ihlallerin genellikle sakl tutulduunun ve kadnlarn sessiz kaldnn
farknda olunarak sembolik tazminat iin zel olarak gerekenleri salamak; dolaysyla
zel alandaki suiistimalin kamusal alanda tannmasnn ayr bir nemi vardr.
Sava ve bar zamanlar arasndaki sreklilikleri de gz nnde bulundurarak
tazminatlarn, atmann uzun vadeli etkilerini de ele almasn salayaca admlar atmak
Tazminat programlaryla ve kadnlarn ve dier sosyal olarak marjinalletirilmi
topluluklarn bu programlara eriebileceiyle ilgili bilgileri yaygnlatrmak
Cinsiyete dayal adaleti, uygulamada her yerde bulunacak bir ilke olarak belirlemek
(tazminatn harcanmasnda cinsiyete dayal eitlik salanmas gibi)

Kadnlarn tazminata eriimini kstlayan bir dizi faktr ele alrken, bu tr yeni fikirler
incelenmelidir. Eriim, madurlar arasnda daha temelden bir hiyerariden dolay da
kstlanabilmektedir. Geleneksel olarak insan haklar topluluklar, birincil ve ikincil madurlar
arasnda fark gzeten bir terminoloji benimsemitir. Pek ok kadn birincil madurdur, ama
savaanlarn ounun erkek olduu durumlarda bu ayrm, kadn ve erkek madurlar zerinde
uygulanr. Evin geimini salayanlar kaybeden kadnlar ya da yaral aile bireylerine bakan kadnlar
40

ikinci kategoride tanmlanr ve kendilerine verilecek tazminata ncelik verilmez. Bu hiyerari

sembolik tazminatlarda da grlebilir ikincil madurlar iin ok az ant yaplmtr ancak maddi
tazminat taleplerine de zarar vermektedir. Fas'ta, elerinin hapis tutulduklar sre boyunca
mahkmlar ve ocuklar desteklemek gibi asl ykleri tayan kadnlar iin bu bir meseledir. Yalnz
mahkmlar madur ve dolaysyla hak sahibi olarak ele alnmtr hatta mahkmiyetlerinin
sonunda elerinden uzaklasalar bile.42 Baz rneklerde birincil madur iin verilen sembolik
tazminat, ikincil madurlara verilecek tazminatn yerine geebilmektedir. Gana'da tazminatlar
konusunda bir atlye almasndaki43 baz gayr resmi tartmalarda bazlar, bir adam
ldrldnde eine ya da ailesine tazminat denmesindense adnn bir hatra levhasna
yazlmasnn ihlalin tannmas asndan daha yerinde bir hareket olacan belirtmilerdir.
Sembolik tazminat bazlar iin yeterli olabilirken, bazlar iin olmamaktadr. Sadece sembolik
anlamda tannma, geride kalan e ve ocuklarn da srmekte olan duygusal, psikolojik ve ekonomik
etkilerden dolay strap ekmeye devam eden madurlar olduklarn grmemek anlamna
gelmektedir.
Uygulamaya dair pratik konular da gz nnde bulundurulmaldr. Gney Afrika'da pek ok
madurun, zellikle de kadnlarn, banka hesaplarnn olmad sonradan fark edilmi ve bununla
ilgili olarak alternatif deme biimlerinin yaratlmas gerekmitir. Arka plandaki baz baka konular
da talepte bulunan kadnlarn demelere erimesini gletirebilmektedir. Baz balamlarda
problem cinsiyet temelli ayrmclk deil, arka plandaki yasalarn cinsiyete dayal etkileri
olabilmektedir. rnein Arjantin'den Hindistan'a kadar pek ok lkede, vefat belgesinin
bulunmamas halinde hayat sigortas taleplerinin karlanmasnn nndeki yasaklar kayp elerinin
tazminatlarn almalarn zellikle gletirmitir; bu durum yine ounluu kadnlardan oluan bir
grubu etkilemektedir. Bu konuda hassas olan baz komisyonlar, zor kullanlarak kaybedilmi
sertifikas verilmesini ve bunun tazminat ve sigorta demelerinde de facto bir vefat belgesi olarak
kullanlabilmesini tavsiye etmilerdir. Tazminatlarn yrrle konmasnn dinamiklerini etkileyen
arka plan koullar iinde ayn zamanda farkl ihlallerle ilgili sosyopolitik alglar da
bulunabilmektedir. Baz rneklerde, tecavze ilikin verilen tazminatlar seks iiliini
artrabilmektedir; bu baz kadnlarn demeyi almalarn karmaklatrmakta ya da demeyi
almalar nnde engel oluturmaktadr. Hak sahiplerine ynelik olarak, bu glkleri tanyan ve
zmeye odaklanan usul ve yntemler gelitirilmelidir. rnein, eer cinsellik artrmayan bir
adlandrma biimi tazminatn cinsel hizmetin bedeli olarak alglanmasnn nne geecek ve
tazminatlarn hak ihlallerinin telafisine ynelik meru bir yol olduunun altn izecekse, tecavz de
tazminat politikalar ve bunlara elik eden bavuru formlarnda ikence ya da insanlk d muamele
olarak kategorize edilebilir. Bu tecavzlerin erkek madurlar asndan da deer tayabilmektedir;
ou rnekte, cinsel maduriyetin getirdii lekelenme fikri yznden erkeklerde suu bildirmeme
orannn daha yksek olduu grlmektedir. te yandan, baz kadnlar iin de tecavzn aka
adlandrlmas ve tazminatn nedeni olarak cinsel ihlallerin tannmas ok nemli olabilmektedir.
Yasa koyucular tazminat programlarn ekillendirirken (talep formlar gibi pratik detaylar da
dikkate alarak), madurlarn her iki balk altnda da talepte bulunabilmelerini salamay gz
nnde bulundurabilirler. Bylece talepte bulunann kendisi ihlali adlandrm olacaktr. Tazminat
talep formlarnn deneme versiyonlarn odak gruplarda tartmak, bu tr etmenler zerine daha
42 Fas IER Komisyon yesi Latifa Jbabdi'nin New York'ta Temmuz 2005'te gerekletirilen toplumsal cinsiyet ve
tazminatlar zerine bir ICTJ atlyesindeki grleri.
43 CDD-GANA/ICTJ tazminatlar zerine atlye, Kasm 2003.

41

fazla bilgi sahibi olunmasn salayacaktr.

Son olarak bir baka kilit konu da komisyonlarn tazminatlar iin oluturulan listelerin ak m
yoksa kapal m kullanlacana dair tavsiyeleridir; bir dier deyile, komisyonun ileyi sresi
zarfnda ne kmam, tannma ve madur ya da sa kalanlara ynelik tazminatlar iin uygunluk
konusunda bavurmam madurlar iin de dzenlemeler yapp yapmayacaklardr. Gemi
komisyonlar ak listenin daha adil ve ierici bir yaklam olduunu ve zellikle kadnlar iin
nemli olduunu gstermektedir. Daha nce de bahsedildii zere, kadn madurlar hakikat
komisyonlar ilemlerinde genellikle daha az temsil edilmektedir ve ne kmak iin onlara
ulaacak zel nlemlere ihtiya duyabilmektedirler. Madurlara etkili bir biimde ulalmas zaman
ve emek gerektirmektedir ve bazen de meyvelerini hakikat komisyonunun dnemi sona ermeden
vermemektedir. Gana'da bir sivil toplum toplantsnda, bu probleme ilikin olarak Gana NRC'nin
madur listesini Komisyon'un grevi tamamlandktan sonra iki yl daha ak tutmas nerilmitir.
Ayrca uygulayclarn, nemli lde insan haklar ihlaline maruz kald bilindii halde buna
orantl sayda bildirimde bulunmayan kadn gruplarna ve dier gruplara ulamak iin proaktif aba
gstermeleri savunulmutur. Pek ok vakada, gsz kalm gruplar konutuklar dil komisyonun
resmi dilleri arasnda bulunmayanlar, uzak ya da krsal topluluklarda yaayanlar, medyaya eriimi
yetersiz olanlar ya da yeterli siyasi rgtlenmeye sahip olmayanlar - komisyonlara ve komisyonlara
e yaplara snrl sayda bavurmaktadrlar. Bu durumu aklamak iin sosyal marjinalleme,
yoksulluk, yeterli bilgiye sahip olmama ve devlet yaplarn yabanclk gibi pek ok etmenden sz
edebiliriz. ou hakikat komisyonunun kilit amacnn uzlama olduunu dnrsek, ierici bir
tazminat programnn salanmas iin proaktif nlemler alnmas uygundur. Eer ak liste
savunulursa, daha nceden belirlenmemi madurlarn da talepte bulunabilmesi iin izlenmesi
gereken usul ve yntemleri aklayan ilkeler ve mekanizmalar tavsiyeler arasnda
bulundurulmaldr. Tutarlln salanabilmesi iin bu ilkeler, komisyonun almalar sresince
kullanlan kriterlerle uyumlu olmaldr.
2. Reform, Adalet ve Halk Eitimi
Tavsiyeler, srdrlebilir ve uzun vadeli etkileri zerinden, hakikat komisyonu grev sresini
tamamladktan sonra dahi kadnlarn ihtiyalarnn ne olaca gz nnde bulundurularak
hazrlanmaldr. Telafilere ek olarak, komisyonlarn bu amalar ileri gtrmek iin zerine tavsiye
verebilecekleri baka alanlar da vardr: kovuturma yapmak, adalet sisteminde ve gvenlik
hizmetlerinde kurumsal reformlar yapmak, resmi kaytlar arivlemek ve kamuya amak gibi. Bu
tavsiyeler kadnlar iin ok nemli olabilmektedir, nk insan haklar ihlallerinin cinsiyet temelli
tarihini n plana karacak kilit reformlar yaplmas iin baskda bulunma konusunda kadnlara bir
frsat tanmaktadr. Aslnda, kurumsal reform tavsiyeleri yapabilmek iin gereken yetki,
komisyonlarn kadnlarn hayatlarn uzun vadeli olarak etkileyebilmeleri iin bir alm
oluturmaktadr. Baz balamlarda, komisyonlarn baarlar hayal gc ve cesaret yoksunluu
nedeniyle glgelenebilmektedir. Peru'da reme haklarn kstlayan acmasz yasalar dolaysyla ok
sayda tecavz vakas ayn zamanda ok sayda hamileliin srdrlmeye zorlanmasna neden
olmutur; ancak CVR (dier durumlarda kurumsal reform tavsiyeleri konusunda retken olduu
halde) tecavzn yaralarn daha da arttrmakta olan hukuki ve politik balam zerinde etkili olacak
reform tavsiyelerinde bulunmamtr. Ortada dolaan baz sylentilere gre, komisyon yeleri
Katolik Kilisesi'ni kzdrmaktan korktuklar iin (ki pek ou reme zgrlnn arttrlmasndan
42

yanadr) bu tr bir tavsiyede bulunmaktan ekinmilerdir. te yandan, adli takibatlara ynelik

tavsiyeler, cinsel sulara dair iki davann dnm noktas olmasn salamtr. Bu iki davadaki
kazanmlar, gz altnda cinsel iddet (Magdalena Monteza davasnn odak noktas) ve marjinal
topluluklara kar ordunun yaygn ve sistemli cinsel iddet uygulamas (Manta ve Vilca davasnn
odak noktas) gibi konular gzler nne sermitir. Benzer bir biimde, Sierra Leone TRC pek ok
tartmal siyasi meseleyi ele alm ve kadnlarn statlerini ve hukuki haklarn etkileyen arka
plandaki yasalara ve politikalara dair geni apta deiiklik tavsiyelerinde bulunmutur. Bu
tavsiyeler, yerel kadn gruplarnn birok hukuki reform inisiyatifi balatmasn destekleyen
bamsz bir temel oluturmutur.44
Tavsiyeler ayn zamanda daha geni kitlelerin insan haklar ihlallerinin cinsiyete dayal tarihi ve
kadnlarn oynad rol zerine farkndalklarn arttrmak iin halk eitimi gibi alanlar da ele
alabilmektedir. Dou Timor CAVR toplumsal cinsiyet meseleleri zerine farkndalk arsnda
bulunur yalnzca madur olarak kadnlar deil, Timor'daki direni mcadelede kadnlarn tarihi
zerine de.45 Pek ok resmi tarihin kadnlarn tarihini ve lkedeki siyasi gelimelere yaptklar
katklar atlad dnlrse, bu tanma zellikle nemli olmaktadr. Kendi kaytlarna ulamalar
da eit derecede nem tamaktadr; ayrca arivleme sreleri ve usul ve yntemleri zerine
tavsiyelerde bulunmak da komisyon kaytlarnn eriilebilir olmasn salamak asndan kilit
nemdedir. Bu tavsiyelerde ayn zamanda kadnlar baz insan haklar ihlallerine kar zellikle
savunmasz yapan eitli sosyoekonomik meseleler de ele alnabilir. rnein Gney Afrika'da rk
ayrm dzenlemeleri siyah hanelerdeki i hayatn gndelik anlamda fazlasyla etkilemitir ve bu
savunmaszl ele almak, gelecekte yaplacak reformlar iin nemli olabilecektir. Benzer bir
biimde, tavsiye kararlarnda polis, adliye ve hapishane memurlar ve bunlar gibi kadnlarn adalete
eriiminde etkisi olan bakalarnn eitimi de kapsanabilir.
Kurumsal tavsiyeler, kadnlarn statsne dair anayasal reformlar ve vatanda olarak adalet ve eit
biimde korunma gibi temel haklarn da ierebilmektedir. rnein, uluslararas itihatlarda
insanla kar sular gibi baz hukuki kavramlarn tecavz gibi sular da ierecek ekilde
yorumland baarl giriimler olmutur. Komuta sorumluluuna dair itihatlarda da gelimeler
olmu, komuta kademesindekilerin insan haklar ihlalleri hakknda bilgisi olduu ve mdahale
etmek ya da nlemek iin yeterli donanma sahip olduu halde bunlar kullanmad durumlarda,
daha alt kademelerdekilerin iledii sulardan sorumlu tutulduu grlmtr. rnein ICTY, bir
hapishane kampnn bandaki kiiyi, kendisi bireysel olarak ihlalde bulunmad halde kamptaki
yaygn cinsel istismardan sorumlu tutmutur.46 Hukuki reformlar her zaman balamna gre
ekillendirilmelidir; ancak bu tr uluslararas gelimeler, komisyonlarn tavsiye karar olutururken
gz nnde bulundurmalarnn uygun olabilecei baz olas reformlar hakknda onlara k
tutabilmektedir. Bu reformlar uygulandklar takdirde, polisin soruturma pratiklerini ve dava
amaktaki nceliklerini ekillendirmede komisyonun uzun vadeli etkide bulunmasna imkn
tanyabilmektedir.

44 Sierra Leone'de TRC sonras hukuki reformlara iliki olarak Kelli Muddell ile sylei.
45 Sonu Raporu, Ksm 4.1, blm II.
46 Celebici kararnda ICTY, Zdravko Mucic'i komuta sorumluluuna bal olarak tecavzn de dhil olduu pek ok
olaydan sulu bulmutur. Argman yledir: Celebici hapishane kampnda ilenen sular ok sk ve aikr bir
biimde grlmektedir, dolaysyla Mucic'in bunlar bilmemesi ya da bunlar duymam olmasna imkn yoktur.
Savc v. Zejnil Delalic, Dava No.IT-96-21-I, 16 Kasm 1998.

43

stelik kadnlara ynelik sularn cezasz kalmasn ele alan nemli admlar da atlabilmektedir.
ou komisyon, dava almas ynnde tavsiyelerde bulunmakla glenecektir. Komisyon
sonrasndaki adalet giriimlerine ynlendirebilecei belirli davalara ek olarak komisyon, kadnlara
kar ilenen insan haklar sularnn tazmininde nemli olabilecek davalara ncelik
verebilmektedir. Bu noktada Dou Timor'daki davalarla ilgili politik kararlln olup olmad pek
de net deildir, ancak gei dnemi adaleti erevesinde tecavz davalarna ncelik tanyacak zel
bir savc atanmas ngrlmtr. Sierra Leone'de kadnlar ve kz ocuklar iin zel nemi olan
ocuklarn altrlmas, tecavz ve cinsel klelik gibi bir dizi su hakknda zaten davalar
almtr. Toplu insan haklar sularnda, kaynak, zaman ve hukuki kapasite kstllklar yalnzca
bir elin parmaklarn gemeyecek kadar sua kar dava almasna neden olabilmektedir; bu
sebeple dava almasna ilikin nceliklerin belirlenmesi kilit neme sahiptir. Dolaysyla, cinsiyet
temelindeki insan haklar ihlalleri biimleri bir lkenin insan haklar ihlalleri asndan ne kadar
neme haizse, komisyon da o kadar bu sulara ncelik verilmesini tavsiye edebilir. Sadece etkilenen
kadnlara ynelik telafi imknnn domas iin deil, kadnlarn adalete eriiminin
glendirilmesinin neminin resmi olarak tannmasnda ve kadnlara kar ilenen sularn ileride
cezasz kalmamasnda da bu davalarn uzun vadeli etkileri olaca iin komisyon tavsiyeleri
nemlidir.
nsan haklar ihlallerini mmkn klan kilit koullar ele aldklar iin pek ok balamda kurumsal
reform tavsiyeleri en zorlu olanlardr. Sri Lanka'da ounluu Tamilli kadnlardan oluan ay
plantasyonlarndaki igc, lkenin insan haklar ihlalleri sicilinden son birka on ylda byk
lde etkilenmitir. Bu kadnlar cinayet, tecavz, zorla ksrlatrlma, zorla yerinden edilme, polis
daya, ete iddeti ve klelik dzenine benzer alma artlarndan dolay ok sknt ekmilerdir.
Bu ihlalleri mmkn klan ve ihlallere katkda bulunan artlar arasnda anti-Tamil siyasi glerinin
byk orada devlet destekli olmas, plantasyonlardaki smrye dayal sosyoekonomik yaplar,
toplumsal cinsiyet ve kast hiyerarilerini oluturan sosyopolitik norm ve yaplar, ve daha yeni
Hindistan kkenine sahip Tamillere vatandalk haklarnn tannmamas vardr. nsan haklar
ihlallerinin biimleri, tm bu glerin karmak bir biimde bir araya geliiyle belirlenmitir. Bu
ihlalleri ele alan kurumsal reform tavsiyeleri eer uygun bir analiz ne srecekse, ilk olarak ihlalleri
mmkn klan tm bu koullar tanmaldr. Ayn zamanda, tm bu mmkn klan ve katkda
bulunan koullar ele almak sosyal dnm asndan gz korkutan bir ajanda olabilmekte; tavsiye
edilen reformlarn okluu bir paralize neden olarak tavsiyelerin hibirinin uygulanmamasyla
neticelenebilmektedir. Bu balamda komisyonlar, reforma ihtiya duyulan tm alanlarn altn
izebilir, daha sonra da acil olarak harekete geilmesini gerektiren alanlar iin somut admlara
ncelik vererek, uzun vadede aamal olarak gerekletirilecek admlar iin de bir yol haritas
nerebilir.
III. Sonu
Bu rapor, tm komisyonlarn izleyecei belirli bir ilkeler btnn kemikletirmeyi
amalamamaktadr. Ama burada daha ok bir komisyonun hayata getii dnem boyunca gz
nnde bulundurulmas deerli olan baz konular ve bunlarn ilerideki etkilerini aydnlatmaktr. En
azndan, gemi gei dnemi adaleti abalar bizlere komisyonlarn toplumsal cinsiyet meselelerini
eitli ve karmak biimlerde ele aldklarn, bunun da genelletirmeyi imknszlatrdn ve
evrensel bir iyi pratikler seti belirleme abalarn boa kardn gstermektedir. Bu raporun
44

TRC'lerde yaplmas gerekenler listesi olarak dnlmesi yerine, tartma ve dnmeyi

balatmas hedeflenmitir. zeldeki meseleler ise topluluun kendine zg siyasi tarihi, insan
haklar ihlallerinin ve toplumsal cinsiyet ilikilerinin biimleri ve feminist ve insan haklar
topluluklarnn ncelikleri ile sosyal seferberlik seviyesine bal olarak deikenlik
gsterebilmektedir.
Bu el kitabnn bir dier deerli taraf ise insan haklar ihlallerinin toplumsal cinsiyete dayal zn
ele almakta kullanlan stratejilerin altn izmesidir. Pek ok hakikat komisyonu kadnlar yar yolda
brakmtr: kadnlarn bildirdii sular yeterince raporlanmamtr, sesleri duyulmaz klnmtr,
kadnlar komisyon raporlarnda tek ynl olarak tasvir edilmilerdir ve kadnlarn ihtiya ve
hedeflerine tazminat, reform ve dava almas srelerinde ncelik tannmamtr. Yine de
komisyonlarda kadnlara ulamak ve hakikat komisyonu ilemlerinin onlarn hakikat aray ve
hakikati dillendirme nceliklerine cevap olmas iin kendini adam alanlar ile kadn gruplarnn
ortaklaa bir biimde yaratc abalar iine girdikleri de bilinmektedir. Guatemala komisyonunun
toplumsal cinsiyet meseleleri zerine younlamas, komisyon cinsiyet asndan ntr bir yetkiye
sahip olsa da, kadnlarn deneyimlerinin silinmesine kar kan daha geni bir hakikatin ortaya
karlmasna ynelik kaplar aralamtr. Gney Afrika'da kadn gruplarnn TRC'nin toplumsal
cinsiyet analizlerini ileri gtrmekteki rol, sivil toplumla ibirliinin ulat noktann ileriliini ve
nemini gstermitir. Nijerya'da, komisyon kapal oturumlar iin zel metotlar gelitirerek
kadnlarn deneyimlerini aktarmak zere ne kmalarn tevik ederken, komisyonlarn kadnlarn
hikyelerini anlatmalar iin gvenli alanlar salamasnn nemine dikkat ekmitir. Peru CVR'nin
cinsel iddet zerine almalar, Peru mahkemelerinde iki nemli cinsel iddet davas almasn
salam ve komisyonlarn cinsiyete bal cezaszlkla ilgili olarak ne gibi bir etkide
bulunabileceklerini gstermitir. Gana NRC'nin pazar alan kadnlardan ald toplu dileke,
cinsiyete dayal sularn kolektif znn altn izmitir. Sierra Leone'deki TRC'nin pek ok
konudaki tavsiyeleri, kadnlarn stats ve hukuki haklarna dair nemli reform abalarnn
desteklenmesine ve glendirilmesine yaramtr. Fas'ta, tazminat politikalarnda cinsiyet dengesi
salanmasna dair yaratc tedbirlerin uzun vadeli etkileri olacaktr. Dou Timor'da ifade almlarnn
kadn oturumlar, katlmc tartma forumlar, szl tarih vaka almalar, ok ayakl hane
aratrmalar ve dier tedbirler ile tamamlanmas, kadnlarn deneyimlerinin eitliliine dair zengin
bir inceleme gelitirilmesine destek olmutur. Bu yaznn yazld dnemde, Liberya hakikat
komisyonu ubat 2006'da kurularak ilk haftasnda toplumsal cinsiyet eitimi oturumu
gerekletirmitir. Yetkisi dhilinde toplumsal cinsiyet meselelerini ele almak iin zel tedbirler
getirilmi, Liberyal gruplar ile onlarn uluslararas ortaklar daha o zamandan komisyonun
yetkisinin arttrlmasn planlamaya balamlardr. phesiz ki tpk ele aldmz Aceh, Eski
Yugoslavya, Kongo Demokratik Cumhuriyeti gibi eitli lkelerdeki komisyonlarda olduu zere,
Liberya komisyonu da kendi stratejilerini belirleyecek ve Liberya'da toplumsal cinsiyet adaleti iin
verilen mcadelelerde baka ilklere de imza atacaktr.
Cinsiyet odakl almalar komisyonlara genellikle gei dnemi adaleti paradigmasn birka
ynden dnmek iin eletirel bir alan salamtr resmi tarihin snrllklarn, insan haklar
alanndaki yerleik hiyerarileri, madur kimliinin karmakln, tazminat ve reformlarn
zorluklarn, sradan ve sra d iddet arasndaki sreklilikler ve krlmalarn lineer gei
modellerini boa kardn gstermi ve adalet iin verilmesi gereken mcadelenin uzun
olduunun altn izmitir. Hakikat komisyonlar basit zmler deillerdir. Vaat ettiklerinin ve
45

hatta bizlerin onlardan beklediklerinin de daha azn verirler. Yine de cinsiyet odakl almalar,
hakikat komisyonlarnn sosyal deiim ve adalet mcadeleleri iin nemli frsatlar tanyan ve kritik
nemde bir alan saladklarn gstermektedir. Eritikleri nokta ve nemleri, komisyonun ileyi
sresi bittikten sonra da devam edebilir ve hatta etmelidir de. Hakikat komisyonlaryla iliki
kurarken, insan haklar ihlallerine dair arptlm hikyelerle mcadele etmeye ve bu zorlu tarihi
ele almak arayndaki mcadeleleri glendirmeye yarayacak ekilde bu srelerin olabildiince
ok alan amasn salamamz gerekmektedir.

46