Meydan Okuyan Medeniyetler

Pius LANGA *

Giri
Medeniyet terimi ok gl bir kavramdr. Gemite pek ok
farkl anlamlar kazanmtr. En eskileri Mezopotamyadaki
medeniyetler, gnmz Meksikasnda ve Peruda Olmec ve Caral,
Sar Irmaktaki in medeniyetleri olmak zere gemiin baz dikkate
deer toplumlarn tanmlamak iin kullanlmtr. Bu toplumlarn
karmakl, sanat ve bilim alanlarndaki ilerleme ve gelime
seviyeleri, bugn hala bizi hayrete sevk etmektedir.
Ancak dnyann baz blgelerinde, medeniyet kavram ok farkl
bir yan anlamla da kullanlmaktadr. Barbar-medeni ikilisinde
barbarn zttn ifade etmek zere kullanlmaktadr. Bu ikilinin
yaratlmasyla bazlarnn medeni ve dierlerinin barbar, bazlarnn
stn olarak grlmesi dierlerine ise ikinci derecede olarak
yaklalmas gerektii eklinde bir anlaya neden olmutur. Bugn
zerinde durmak istediim konulardan birisi medeniyetin ne olduuna
ilikin bu ikinci anlaytr. lk anlaya gre medeniyet teknolojik
ilerlemeye, sanat ve bilim dallarndaki geliime atfta bulunurken,
dieri, medeni olanlara barbar olarak snflandrlanlardan farkl
davranlmasn gerektiren bir ayrm yaratmaktadr. Bir kelime ve bir
kavram
olarak
medeniyet,
gemite
baz
toplumlarn
iselletirilmesine, bazlarnn ise dlanmasna bir toplumun hayat
tarznn korunmasna, bir bakasnnkinin ise yklmas sebebi olarak
kullanlmtr. Bu eilime devam etmeme konusunda dikkatli
olmalyz.
Daha yaknlarda, siyaset bilimcileri, kresel siyasetin
geleceinden bir medeniyetler atmas olarak sz etmilerdir. Bize
bir nceki yzyln ideolojiler atmas, ondan da bir ncekinin
*

Gney Afrika Anayasa Mahkemesi Bakan

102

Anayasa Yargs 24 (2007)

devletler atmas, 21. yzyln ise medeniyetler atmas olarak

tanmlanabilecei
sylenmektedir.
Sorulabilecek
soru;
bu
nitelendirmenin olumsuz etkileri olup olmad, yani insanlar
bakalarnn gznde salt bir etikete indirgeyerek kendi kendini
gerekletiren bir kehanete dnmesi, yani bizim medeniyetler
arasndaki farkllklara odaklanarak, bu farklarn medeniyetlerin
kendisinden nemli hale gelmesi sonucunu dourmaz m? Bahsetmi
olduum her iki nedenle de, belki de medeniyetler aras bar
salamann en iyi yolunun, insanlar medeniyetler halinde
gruplandrmaktansa bireylere younlamak olduunu nereceim. Ve
sonra, eer medeniyetler hakknda konumak zorunda kalrsak,
farkllklardan ziyade, rtmelere, aralarndaki benzerliklere
odaklanmamz gerekir.
Fakat Anayasa yarglar olarak bizler, bireylere odaklanarak
medeniyetlere yaplan ar vurgunun tehlikelerinden nasl
kanabiliriz. Muhtemel bir cevabn, medeniyetin harap ettii tam o
fikirlerin yeniden kefedilmesinde ve yeniden biimlendirilmesinde
yatabileceini nereceim. Batllar, Mslmanlar, Asyallar ya da
Hintliler olmaktansa insanlar insanlar olarak gren felsefeler.
Batan balayalm

Medeniyet, Smrgecilik ve Emperyalizm

Medeniyet terimi kolay bir tanmlamaya izin vermez. Ancak, bir
meseleyi
tartmaya
balamadan
nce
kavramn
aka
anlalmasna ihtiya vardr. Medeniyet kelimesi bir toplumun
Anayasa ve kanunlar tarafndan ynetilen bir ehir insan ya da
vatanda anlamna gelen Latince civis kelimesinden tremitir.
Yzyllardr kelimenin bu orijinal kavray srekli olarak deimekte
ve farkl ekiller almaktadr. zel bir grubun gelenei ve kltr
anlamna gelebilir. Medeniyet, tm insanlk anlamna da gelebilir.
rnein: eer bir gkta Dnya ile arpsayd, bildiimiz gibi
medeniyetin sonu olurdu. Deyimsel olarak medeniyet, basit bir
toplumdan farkl olarak, kark bir toplum anlamna gelmektedir.
Tarihsel olarak, medeniyet olarak nitelendirilen toplumlar
aadaki niteliklerin bazlarna sahip olmulardr. Toplumun
ihtiyacndan fazla gda retimini salayan youn tarmsal teknikler;
toplumun nemli bir ksmnn gda retimiyle megul olmamasn
gerektirecek bir i blm; gda retimiyle megul olmayanlarn
srekli yerleim alanlarnda toplanmas; ynetici bir snf tarafndan

Pius LANGA kinci Oturum

103

gdann kurumsallam denetimi; bir tr sosyal organizasyon, rgtl

din ve eitim gibi karmak, resmi sosyal kurulularn kuruluu;
ekonomik mbadelenin karmak ekillerinin geliimi; yazma1
becerisine zel bir vurguyla sanat dallarnda ilerlemeler olarak
grlebilen bir gelime ve ticaretin yaylmas. Bu medeniyet
yaklam, toplumu sadece tanmlayan ve herhangi bir yarglayc yan
anlam ya da ierik tamayan yaklamdr. Bu bir toplumun geliim
durumunu tespit etmek iin kullanlan basit bir kelimedir. Bir toplum
yukardaki niteliklerden ne kadar fazlasna sahip olursa bu niteliklere
sahip olmayan toplumlardan daha medeni olduunu ifade eder.
Eletiriden azade olmamakla birlikte, bu medeniyet kavray,
medeniyetin ne olduuna ilikin en yumuak nitelendirmedir.
Benim tezimin zn oluturan medeniyet kavray 1722de
ortaya kt: Byk ihtimalle kkeni Franszca dilinden2 kaynaklanan
medeniyet, vahetin ztt anlamna gelmektedir. Baz szlk
tanmlar da ayn ekilde ona atfta bulunarak yazlmtr:
Medenileme eylemi ya da medeni olma durumu olarak; vahi
hayatn kabalndan syrlp tavrlarda nazik olma ve sanat dallar ve
renmede gelimi olma durumu. Medeniyetin orijinal kullanmnn
altnda yatan yarglayc karar ne olursa olsun, onu barbarln kart
anlaml bir szc olarak kullanma, medeniyetin olumlanmas ve
medeni olarak grlmeyenin yerilmesini ngren ak bir yarg
iermektedir.
atma iin mkemmel bir ortam yaratarak, birbirlerine
dorudan kar kabilsinler diye medeniler barbarlarla kar karya
getirilip arptrlmt. Medeni olmak, kibarlk ve grg kurallarna
uyma anlamna gelen bir terim olan civil olma duygusuyla
ilikilendirilmitir. Bu kullanmda medeniyetsiz olmak, kaba,
barbar ya da bir vahi insan olmak anlamna gelmektedir. Bu
anlamda, medeniyet ince zevk ve zariflii3 beraberinde getirmektedir.
Bylece medeni olmayanlarn hepsi, doal olarak sayg ya da
korumaya daha az layk hale gelmektedir.

Gordon Childe, V., Tarihte Ne Oldu (Penguin, 1942) ve nsan Kendini Yaratr (Harmondsworth,
1951).
Wikipedia yazarlar, Medeniyet, Wikipedia, zgr Ansiklopedi, http: // en.wikipedia.org/ w /
index.php?title=Medeniyet&oldid=125031702 eriim 23 Nisan, 2007
Ibid.

104

Anayasa Yargs 24 (2007)

Bu deer yargs ieren kullanm, emperyalizmin pek ok eklini

hakl gstermek iin kullanlmtr. rnein, Victoria dneminde
Afrika ve Asyann igali, zalimlere medeniyeti getirme ya da beyaz
insann ykmlln stlenme4 eklinde nitelendirilmitir. Bazlar
nc dnyay gerek bor iinde kendilerine bal tutarak, gerekse
yardm eklinde bu dncenin, bugn de devam ettirildiini
savunabilir. Ama bu, bu konumann konusu deildir.
Burada toplumlarn, gemite olduu gibi, medeni ve
medeniyetsiz olarak snflandrlmasnn keyfi ve anlamsz olduunu
ileri sreceim. Bu bak asndandr ki medeniyet kavram,
smrgecilik, emperyalizm, soykrm ve zorla kltr empozesini5
merulatrmak iin kullanlmtr. Esasnda, medeniyetler ve kabile
toplumlar arasnda hibir fark bulunmamaktadr. Bu toplumlarn her
birini oluturan bireyler nitelikleri gerei daha az ya da daha ok hak
sahibi deildir ve hayat tarzlarna ayn ekilde sayg gstermek
gerekmektedir.

Medeni ve Barbardan Vatanda ve Tebaaya

Medeniyet kelimesinin deer yargs ieren bu kullanm ile
emperyalizm, smrgecilik ve son olarak smrgecilik sonras dnem
arasnda bir ayrm yapmak isterim. Medeninin bu ekilde barbarn
ztt olarak anlamlandrlmas iki farkl grubun olduu ynndeki ahlaki
yargya izin veren bir ayrma neden oldu: Her birisine farkl kurallarla
muamele edilmesi gereken medeniler ve barbarlar. Emperyalist
dncenin znde bu ayrm yatmaktadr.
Milletlerin bakalarna hkmetme ve onlar medeniletirme
abalar srd mddete, emperyalizm binlerce yldr var olmutur.
Dikkate deer eski imparatorluklar, Mool mparatorluu, Roma
mparatorluu, in mparatorluu ve Makedonya mparatorluudur.
Tm bu imparatorluklar bir ekilde dierlerini medeniletirme
giriiminde bulunmasna ramen ben Emperyalizm a olarak
tanmlanan dneme odaklanmak istiyorum. Bu dnem 1860ta,
nemli Avrupa devletlerinin dier ktalar; Afrika, Gney Amerika ve
Asyay6 smrgeletirmeye balamasyla balar.
4
5
6

Rudyard Kipling Beyaz nsann Yk McClureun Dergisi 12 (ubat 1899)

Mamdani Vatanda ve Hkmdarla Tabi Vatanda (1996) Princeton Basmevi.
Wikipedia yazarlar, Emperyalizm, Wikipedia, zgrAnsiklopedi,http: // en.wikipedia.org/ w /
index.php? title = Emperyalizm&oldid= 124762020 eriim 23 Nisan, 2007.

Pius LANGA kinci Oturum

105

Tm smrgeci devletler tarafndan uygulanan bu emperyalizmin

balca stratejilerinden birisi, daha nce fethedilmi olan kolonilerin
dolayl ynetimidir. Dolayl ynetim sonunda smrgecilie doru
evrimleti. Ksaca, dolayl ynetim smrgecinin gzetiminde
geleneksel kurallar uygulamak iin yerel eflerin atamasn ve
denetlemesini ieriyordu. Dorudan ynetim ise aksine, yerli nfus ile
smrgecilerin tek bir hukuk altnda birletirilmesini gerektirecekti.
Mahmood Mamdaniye gre:
Smrgecilik (tamamen ilgisiz olmayan bir balamdan bir deyim dn
almak gerekirse) hayatn tiksindirici, vahi ve ksa olduu bir ktaya
medeniyet getirdiini iddia etti. Burada medeniyet hukukun stnl
anlamna geliyordu. Bu medeniyetin meale tayclarnn kolonyal
mahkemeler olmas gerekiyordu. Mahkemeler ne sadece uyumazlklarn
halledilecei yerler, ne de basit bir ekilde emperyal kontrol
gerekletirmek iin kurulmulard. Daha ziyade, onlar Bat medeniyetinin7
fenerleri olarak parlamak durumundaydlar.

Pratik olarak kolay olmasnn yan sra dolayl ynetimin

kullanm genellikle, smrgecilerin ahlak ve deerlerinin
smrlenlerinkinden daha stn olduu ynndeki etnik merkezli bir
inanca dayanmtr. Bu bat dnyasnda beyazlar, doal olarak
Avrupal olmayan yerli nfuslara8 hkmetmekten sorumlu olarak
hayvan krallnn tepesine yerletiren, bir tr sosyal Darvinizme yol
amtr.
Peter Fizpatrickin almalar vahi ile medeni arasndaki
ayrmn, hukuk, bir dzen altna alnmas gereken insanlarn vahi
doas ya da hrslarnn yaratt9 hukukun dndaki dzensizlikleri
giderir eklindeki hukuk dncesinin esasn oluturduunu
gstermitir. Bu dn, Avrupa kimliini, adalk ncesi zalim
figrnn karsna yerletiren daha geni bir entelektel abann bir
parasn oluturmutur:
Bu kltr dnyasnda, bir tabiat nesnesi olarak vahinin kaderi, akln
zerinde alaca medeniletirecei ve dzeltecei bir ey olmaktr.
Hereyden nce vahi akln egemenliine tabi klnacaktr. Bu felsefi
nkabullerin, smrgeciliin10 kurulmasn ve srdrlmesini salayan
ideolojileri nasl beslediini grmek zor deildir.
7
8
9
10

Mamdani Vatanda ve Hkmdarla Tabi Vatanda (1996) Princeton Basmevi.

n 2 yukarsnda.
P Fitzpatrick Modern Hukukun Mitolojisi (Londra: 1992)
Douzinas ve Geary Eletirel Hukuk (2005)

106

Anayasa Yargs 24 (2007)

Gelimilik duygusu ve vahileri medeniletirme gdsyle

smrgeci
gler
giderek
kendi
kimliklerini,
kendilerine
benzemediklerini dndkleri, bu nedenle de medeniletirme
srecine tabii tutulmas gereken tekileri aalayarak ifade etmeye
baladlar.
Bir kez bu ayrm yaplp emperyalistler dier lkeleri
smrgeletirmeye karar verdi mi, bir sonraki kanlmaz adm bunun
g ile yaplabileceidir. Vahilere medenilerle ayn ekilde
davranmak gerekmediinden, medeniyet d yntemler, bu
medeniletirme srecinde kullanlabilirdi. Bylece yabanc hukuk
dzenlerinin ve kurallarnn zorla uygulanmasyla medeniler yurtta,
barbarlar da tebaaya dnmt. Vatandalarn, politik haklara,
ekonomik gelimelere ve hukuk dzenlerinin ve hayat tarzlarnn
korumasna haklar vard. Tebaa ise siyasi haklar ve hibir
ekonomik istikrar potansiyeline sahip olmakszn ve onlara zorla kabul
ettirilen bir hayat tarz ve yabanc bir hukuk sistem ile birlikte, tbi,
emir altnda idi.
Teker teker koloniler bamszlklarn kazandlar. Ne yazk ki bu,
kolonyal mirasn sonu demek deildi. Tarih bize gstermitir ki,
genellikle bir halkn medeniletirilmesi srecinde mevcut kltrleri
ykarak dier kltrler zerine bir etki yaymak iin o halk
asimilasyona tabii tutma eilimi vardr. Bunun iin sadece Afrika
lkelerindeki resmi dillere baklmas yeterlidir; yerel dillerin dlanmas
ve unutturulmas pahasna Avrupa dillerinin tanndn ve
desteklendiini grrsnz.
Bu etkinin sonucu Gney Afrikada ok aktr. Medeniyet ve
beraberinde modern devlet, kolonyal Afrikada sivil toplumun temelini
oluturduklarn iddia ettiler ve kendi medeni hukuklarn uyguladlar.
Gney Afrikadaki yaam biimi ve yaps, smrgelemeyle geri
dnlemez ekilde deitirilmitir. Bu hususu aklamak iin,
Mamdani, kolonyal hukuksal yap anlaynn smrge ncesi hukuka
empoze edilme yntemini gsterir. Kolonyal hukuk, Afrikada
uygulanabilecek geleneksel (traditional) hukukun rf adet hukuku
(custamary law) olduunu ve bunun mutlak yetkiye sahip tek bir
organ tarafndan uygulanacan kabul etmitir. Mamdani bunun ne
kadar uyumsuz olduunu gsterir:
unu hatrlamamz gerekmektedir ki koloni ncesi Afrikada hibir yerde
sosyal hayatn her alannda kar konamaz gleri olan geleneksel efler
yoktu. Her yerde, geleneksel otoriteler ouldu: Her biri ak bir biimde
tanmlanm ve snrlandrlm alanda meru bir sz hakkna sahip eflerin

Pius LANGA kinci Oturum

107

yannda klan bakanlar, cinsiyet gruplar yannda ya gruplar vard.

Sosyal hayatn tm alanlarna egemen olan kar konamaz ve tam bir
yrtme otoritesi fikri koloni ncesi Afrikaya yabancdr. kinci olarak,
gelenein birok kaynaklarnn varl, gelenein hibir zaman tekil
olmad, her zaman oulcu olduu anlamna da gelirdi. Gelenein
kaynaklar sadece oulcu deildi; ayn zamanda sk sk birbiriyle
atyorlard. Bu artc olmamal nk gelenek her zaman insanlarn
farkl anlar, kaynaklar, inanlar ve gelecek iin umutlar olan yaanm
bir gerek olmutur. Gerilim iinde yaanarak ve yeniden oluarak, gelenek
her zaman deimekteydi. Yeni ve geleneksel olmayan, teaml hukuku
ad altnda resmen tannan ve uygulanan tek bir gelenek olabilecei fikriydi.

Bu medeniyet teriminin ve Afrikacn gayri medeni olarak

nitelendirilmesinin nasl bir yapnn tamamen ortadan kaldrld ve
yerine zorla yenisinin konulduunu gsteren tek bir rnektir. Gney
Afrikallarn yaps, dili, hukuk sistemi ve hayat tarz kknden deiti
ve Avrupal bir grnm ald. Sistematik tabiat ve uzun sre
uygulanm olmas sebebiyle bu deiim geri dnlemezdir.
Koloni sonras dnem sadece gelien dnyann gelimi dnya
tarafndan smrld bir a olarak kalmaz, ayn zamanda daha
nce buyruk altnda olan insanlarn hayat tarzlarnn hemen hemen
tamamen yklm olduu bir zamandr. Batnn devam eden
ekonomik hegemonyas hala bu fikirlerin byk lde, uluslararas
toplum tarafndan kabul edilen standartlar olarak kaldn ve yeniden
tanma ve canlandrma abalarna ramen, geleneksel ynetim yaps
ve hukuk felsefelerinin bastrlm olduunu gstermektedir.
Smrgeletirilmemi, kabul edilebilir olduu dnlen bir anlay
dorultusunda asimile etme teebbsleri olmakszn, ona sayg
duyulmu ve yaamasna izin verilmi olsayd, bir toplumun nasl
olacan hayal etmeye kalkmak imknsz bir i olurdu. Zamanda
seyahat mmkn olsayd ve zamanda geriye gidebilseydik ve bugn
mahvolmu bir hayat tarzn bulabilseydik bile, yaanmas iin
braklm olmas halinde, imdi o hayat tarznn ne hale geleceini
bilmemiz mmkn deildir. Yok edildii ve btn gelecek nesiller iin
kaybedildii iin medeniyet kelimesinden etkilenmemi, koloni ncesi
bir hayat tarz aramak nafiledir. Bu medeniyet kelimesinin gcdr;
farkl olan toplumlar tekrar bulunamayacaklar bir tarzda harap
edebilir.
unu vurgulamalym ki Bat demokrasisinin kendisini
eletirmiyorum. Temsili demokrasiye kuvvetler ayrlna ve Anayasal
denetime inanyorum. Benim sorunum medeniyet kelimesinin
mirasnn, yani hukukun ve ynetimin kolonyal empozesinin

108

Anayasa Yargs 24 (2007)

deitirilmesinin imknsz olmasa da, dnyann pek ok blgesinde

zor olduu gereidir. Bu nedenle Medeniyetler arasnda bar
bulma fikri, bizim nce medeniyet kelimesinin kusurlu doasna ve
tarihine ve bugnn dnyasndaki etkisine ve yerine bakmamz
gerektirmektedir.
O zaman sormamz gereken sorular unlardr: Bir lke ona onu
medeniletirenler tarafndan empoze edilen snrlardan nasl kaar?
Medeniler ve vahiler arasndaki ayrm azald m? Yoksa hl
vatanda tebaa ayrm mevcut mudur? Kolonyal mirastan kamak
mmkn mdr? Ve eer mmknse Anayasa Mahkemeleri o
grevde hangi rol stlenebilir? Bu sorulara ksa bir sre sonra
dneceim. Fakat nce medeniyetler kelimesi ve fikrinin daha yeni
fakat eit derecede tehlikeli bir kullanmna deinmek istiyorum.

Bir Medeniyetler atmas m?

1993 ylnda Harvardl siyaset bilimcisi Samuel Huntington
souk sava sonras dnyada kresel atmann tabiatn inceleyen
Medeniyetler atmas? balkl nl bir makale yaymlad. u
sonuca vard:
Bu yeni dnyadaki atmann temel kayna esas olarak ideolojik ya da
ekonomik olmayacaktr. nsanolu arasndaki byk blnmelerin ve
atmann hkim kayna kltrel olacaktr. Milli devletler dnya
meselelerinde en gl aktrler olarak kalmaya devam edecekler, fakat
kresel politikann temel atmalar milletler ve farkl medeniyet gruplar
arasnda meydana gelecektir. Medeniyetler atmas kresel politikaya
hkim olacaktr. Medeniyetler arasndaki fay hatlar, gelecein11 sava
hatlar olacaktr.

Huntington daha sonra makaleyi geniletip Medeniyetler

atmas ve Dnya Dzenini Yeniden Oluturma adl kitaba
dntrd. Huntingtona gre, dnya esas olarak dinsel ve kltrel
snrlarda tanmlanm yaklak sekiz medeniyete blnebilir.
Huntingtonun medeniyetleri Bat Medeniyetini, Hindu Medeniyetini,
Mslman Medeniyetini, Ortadoks Medeniyetini ve Afrika
Medeniyetini kapsamaktadr. lgin olarak, Huntington, Trkiyeyi bu
medeniyetlerin herhangi birine konacak ekilde snflandramam ve
onu Haiti, Karayipler ve Etiyopya ile birlikte yalnz lkeler kategorisine
yerletirmitir. Daha sonra her bir medeniyetin dierleriyle nasl
atacan taslak halinde izmitir: slama kar Bat, Hint
11

S Huntington Medeniyetler atmas? (Yaz 1993) D leri.

Pius LANGA kinci Oturum

109

medeniyetine kar in medeniyeti. Onun tezi medeniyetler aras

atmadan kanmak iin medeniyet zerinde dnmemiz
gerektiidir.
Eletirilmesine ramen, Huntingtonun teorisi ok fazla etkili
olmutur. 2001de Dnya Ticaret Merkezine yaplan saldr sonras,
pek ok insan onun hakl km olduunu dnd: Sava ak bir
biimde Bat Medeniyeti ve Mslman Medeniyeti arasnda bir
atmayd. Farkl medeniyetleri uzlatrma giriimleri ortaya ktka
Huntingtonun dncesi giderek daha da popler hale gelmitir.
Ne
var
ki
Huntingtonun
dnya
politikasna
ilikin
nitelendirmesine katlmamaya devam edenler de mevcuttur. Baz
eletirmenler onun belirli medeniyetleri ayrmasna odaklanmlardr
veya onun yntemine inanmamlardr. Ne var ki, kanmca kat kat
daha keskin eletiri Amartya Senden gelmitir.
Son kitab Identity and Violenceta Sen (Kimlik ve iddet) tm
ilginin medeniyetler zerinde younlamasnn yanl olduunu ileri
srmektedir:
Medeniyetler atr m? sorusu, insanln her eyden nce belli ve farkl
medeniyetler eklinde snflandrlabilecei ve de farkl insanlar arasndaki
ilikiler, ciddi anlay kayb olmakszn, farkl medeniyetler12 arasndaki
ilikiler olarak grlebilecei varsaymn esas almaktadr.

Sen daha sonra varsaymn esas olarak yanl olduunu ileri

srmektedir. nsanlar basit bir ekilde bir medeniyetin ya da bir dinin
yeleri deildirler. Herhangi bir insan ayn zamanda bir hemire, bir
tenis oyuncusu, bir anne, bir Gney Afrikal, bir kpek sever, bir
liberal, bir pembe dizi izleyicisi, bir alkolik, bir orta snf yesi, bir
evreci, bir Zulu ve bir Mozart hayran olabilir. Tm bu grnmler ve
dahas bir kiinin kimliini oluturur. Herhangi bir kii anlaymz
basit bir ekilde onun diniyle veya medeniyetiyle kstlamak
tamamen insanl ve sosyal etkileimleri yanl tantmaktr.
Fakat belki daha tehlikeli bir biimde, bu indirgemeci dn,
aslnda medeniyetler engin, eitli ve sk sk da deerler, politikalar ve
inanlara ilikin i atmalar iermelerine ramen medeniyetleri ya
da dinleri tek boyutlu ve tekil yaplar olarak nitelendirmektedir. Bunun
sonucu da rnein bara inanan yi Mslmanlar ve terre inanan

12

A Sen Ne Medeniyetler atmas: Niin Dinsel Kimlik Kader deildir mevcuttur, Slate Dergisi
(29 Mart 2006) (deneme Identity ve Violencedan (Kimlik ve iddetten uyarlanmtr.)

110

Anayasa Yargs 24 (2007)

Kt Mslmanlar arasnda hayali ayrmlar yaplmasna yol

amaktadr. Bu ayrm yanltr; gerek bir Mslmann, gerek bir
Yahudinin ya da gerek bir Hindunun ne dndn, neye
inandn ya da neler yapmas gerektiini belirlemeye almak
imknsz ve aklszcadr.
Fakat Mahmood Mamdaninin gsterdii gibi, ayrm ayn
zamanda politiktir13. Bir medeniyetin, baka bir medeniyete ilikin
olarak nelerin o medeniyetin gerek nitelikleri olduuna ilikin gr
siyasi ve ekonomik karlara dayanacaktr. Mamdani, Batnn iyi ya da
gerek Mslman anlaynn souk savatan gnmze nasl
deitiini anlatmaktadr. Souk sava esnasnda, iyi bir Mslman
komnizme kar gerilla savalarnda arpan biriydi; bugn ise iyi
bir Mslman sava ve terr lanetleyen biridir. Burada nemli olan
her iki grup Mslmann inanlar deimemiken; dardan yaplan
nitelendirmenin deimi olmasdr. Bu medeniyetlerin ya da
milliyet, rk veya cinsiyet gibi tek bir niteliin uluslararas ilikilerin
temeli haline getirilmesinin tehlikelerini gstermektedir.
Senin dnceleri bu Konferansn konusuyla dorudan ilikilidir:
Anayasa Mahkemeleri Medeniyetler aras bar nasl gelitirebilir?
Senin belirttii gibi, insanlarn medeniyetlerine indirilebilecekleri
varsaymnn yanll sadece Huntington ve yandalar iin deil,
ayn zamanda, bu toplant dhil olmak zere, medeniyetler aras
diyalog gelitirmek isteyenler iin de bir sorun olmaktadr. Sen ne
srmektedir ki:
nsanlar arasndaki asil ve heyecan verici dostluk ve hogr araynn
Medeniyetler aras hogr olarak anlalmas ok boyutlu bireyleri hzl bir
ekilde tek boyuta indirger ve sanat, edebiyat, bilim, matematik, oyunlar,
ticaret, siyaset gibi insanln ortak bilgi alann oluturan hususlar da dahil,
yzyllar boyunca snrlar-aras (kltrler aras) etkileime zengin ve farkl
kaynaklar salayan etkinliklerin eitliliini gz ard eder. Kresel bar
hedefleyen iyi niyetli giriimler, insanla14 ilikin tamamen yanl bir anlay
zerine kurgulandnda tam aksi sonular da dourabilir.

Senin bize syledii medeniyetler aras bar gelitirmenin en iyi

yolunun belki de medeniyetler hakknda konumay kesip insanlar
hakknda konumaya balamak olduudur.

13
14

M Mamdani yi Mslman, Kt Mslman: Amerika, Souk Sava ve Terrn Kkleri (2004).

Ibid.

Pius LANGA kinci Oturum

111

Anayasa Mahkemelerinin Rol: Onur, nsaniyet (Ubuntu)

ve birey olarak kii
Medeniyet kelimesinin tarihi ve kullanmna ilikin iki temel
sorunu zetlemeye altm. znde belli fikirleri gayri-medeni olarak
dlayan ve bylece belli dnce tarzlarn bastran bir kelimedir.
Son 15 ylda, bireyleri ait olduu medeniyetin mensubiyetine
indirgeyen ve bylece medeniyetler aras atmay ve insanlar ve
kltrlerin yanl anlalmasn artrmak iin de kullanlmtr.
O zaman, Mahkemeler olarak biz ne yapabiliriz? ki mmkn yolu
ima etmi bulundum; gayri-medeni gemiimizi tekrar kefetme ve
insanlara insanlar olarak odaklanma. Daha ileriye gitmeden nce,
unu netletirmeliyim ki nereceim ey yeni bir konuma balatma
zemininden baka bir ey deildir. Maalesef mkemmel bir cevap ile
gelmedim. Fakat umarm ki belki o cevab bulmak iin sizi tevik
edebilirim.
Bu neride bulunurken, kendi lkemden ok uzaklamayacam.
Gney Afrika, smrgeci rejim tarafndan kendisine empoze edilene
alternatif bir paradigma aramtr. Bu kendi hukuk anlaymz
kolonyal ya da smrge sonras deil, Gney Afrikal olarak
tanmlamak iin yaplan bilinli bir hareketti. Hayatn her alan istila
edilmi ve bizi medeniletirme giriimiyle deitirilmi olduundan
bunu yapmak olduka zordur.
Bize dayatlan paleti kullanmadan ve bize zorlanan vizyonlar
kr krne takip etmeksizin, yeni bir Gney Afrika resmi yapmaya
alyoruz. Elimizde genel bir taslak izmek iin yeterli, ama tm
tuvali doldurmak iin yeterli olmayan, koloni ncesi Gney Afrikann
hatralar var. Kullandmz paletin resmimizi etkilemesi ve
hafzamzdan silinmi olan paralar birletirmek iin hayal gcmz
kullanmak zorunda kalmamz kanlmazdr. Koloni ncesi Afrikann
hatrlanabilecek imgelerinden birisi Ubuntudur.
Ubuntunun ne dorudan bir evirisi vardr ne de kolaylkla
tanmlanabilir. Kkeni insaniyete yksek bir deer atfeden geleneksel
Afrika toplumlarna dayanmaktadr. Toplumsal bir balamda ifadesini
bulan hmanizmdir. Gney Afrikada ounluk dier kiilerle
ilikilerinde kiiliini ve onurunu hisseder. Bireyin kimlii, tekinin ve
toplu halde dierlerinin kimliklerine sayg gstererek ekillenir. Bu
prensip, insancll, insanl ve sadece ball deil ayn zamanda
birbiriyle ball da kapsar: Toplumun bir yesi topluma aittir, onun
bir parasdr ve ona katkda bulunur. Bu sinerjik ve kapsayc bir

112

Anayasa Yargs 24 (2007)

toplum duygusunu ima eder. Bir bakasnn insanlnn incitilmesinin,

her bireyin toplumun bir paras olmas nedeniyle bireyin ve toplumun
insaniyetine zarar vereceini kabul eder. Prensip, birbirini gzetmeyi
ve her bir bireyin dieri iin sorumlu olmasn nemser. Ubuntu
sadece bir hayat felsefesi deil, ayn zamanda sosyal davran iin bir
rehber oluturmaktadr. Belli bir amaca ulamak iin gerekli tuhaf bir
hukuki felsefe deildir. Aksine, her bireye kendisine sayg
duyulmasn isteme hakkn veren zorlayc bir standarttr. alma ve
yaptrma kesinkes kar durmaktadr. Belki Ubuntunun en iyi tarifi
Gney Afrikann nceki Mahkeme Bakan, Ismail Mahomed,
tarafndan yaplmt:
Ubuntu ihtiyac, kadnlarmz ve erkeklerimize kar duyulan sevgiden zevk
alma ve onlar iin igdsel bir kapasitenin deerler sistemini; doutan
olan insanlklarn tanmann sevincini ve sorumluluunu ortak toplum
ierisindeki etkileimde bunun meydana getirdii karlkll; onun
dourduu yaratc duygularn zenginlii ve hem vericilerde hem de hizmet
ettikleri ve hizmet edildikleri15 toplumda serbest brakt ahlak enerjilerini
ifade etmektedir.

Bylece Ubuntu, genellikle yaptrma dayal zmler ieren

kanunlarn Anayasaya uygun hale getirilmesinde Mahkemelere
yardm ederek yaratc bir ilev grmektedir.
Fakat, modernist projenin doruu olarak tanmlanan ve pek ok
bakmdan tipik bir demokratik Anayasa olan Gney Afrikann yeni
Anayasas nasl Ubuntuyu yceltme noktasna geldi? Bu Afrika
felsefesi ve hayat tarz, 1993 geici Anayasasnn son sznde
Gney Afrika hukuk dzeninin dayal olduu deerlerden biri olarak
yer almasyla, bulunulan hukuk dzenimizin paras haline gelmitir:
Bu Anayasann benimsenmesi, insan haklarnn byk ihlallerini, vahi
atmalarda insani prensiplerin ihlalini ve bir nefret, korku, su ve intikam
mirasn meydana getiren gemiin atmac blnmelerini amak iin
Gney Afrikann insanlar iin gvenli bir temel oluturmaktadr. imdi,
bunlar, bir intikam deil anlay ihtiyac, bir misilleme deil slah ihtiyac,
zulm deil ubuntu ihtiyac, eklinde ifade edilebilir.

Son Anayasada Ubuntudan aka bahsedilmemekle birlikte, o

yarg uygulamalar yoluyla hukuksal tartmalarn paras haline
gelmitir. Belki bu, Anayasamzn allmadk zelliklerinden ikisi
tarafndan daha kolay hale getirilmitir: Salk, konut ve eitim gibi
dorudan uygulanabilir sosyo-ekonomik haklarn, Anayasada yer
15

S kardr Makwanyane 1995 (3) SA 391 (CC) paragraf 263de.,

Pius LANGA kinci Oturum

113

almas ve sradan vatandalar arasnda insan haklarnn yatay

uygulamas. Bu demektir ki tm insanlarn toplumdaki tm bireylerin
refahna sadece ahlaki deil ayn zamanda hukuki bir ilgisi vardr.
Ubuntu ayn zamanda insanlarn haklarn kullanrken ortak
gvenlik, ahlak ve ortak kara gerekli saygy gstermesi gerektiini
belirten Afrika artndaki toplumsalc ruh tarafndan da yanstlmtr.
Haklar, bir btn olarak topluma ait olarak grld iin, o zaman
grevler de tm topluma dmektedir. art, haklar tanmann yan
sra devleri zorlamasyla uluslar aras insan haklar belgeleri
arasnda tektir. devler aileye, topluma ve toplumun kaynaklarna
kardr. artn 29. maddesi, bir bireyin fiziksel ve entelektel
kabiliyetlerini
toplumun
hizmetine
sunmasna
bile
atfta
bulunmaktadr.
Ubuntunun nemli bir zellii dzeltici adalete ve uzlamaya
odaklanmasdr. Koloni ncesi Afrikada hukukun temel ilevlerinin
birisi, toplumun ierisinde bozulmu sosyal dengenin onarmyd.
1964te Max Gluckman yle dedi16:
Afrikal kabile insanlar, esas olarak bir ekilde akrabalaryla birlikte yaard
ve de ayn grup arkadalarla ibirlii yaparak hayattaki amalarn
gerekletirirlerdi. Bu kk topluluklarda ocuklarn bytrler, yetitirirler
ve eitirler; geimlerini salarlar; politik bir grup ve ayn ruhla katlarak bir
dinsel cemaat olutururlard. Bylece, bir grup faaliyette herhangi bir hukuk
ihlali, geni bir faaliyet alannda kargaay tahrik ederdi Bylelikle,
hkimler nne gelen bir davada sadece kimin yanl, kimin doru tarafta
olduunu tehis etmekle kalmazlar, ayn zamanda, bozulan sosyal dzenin
yeniden onarlmas ve devamnn salanmasn da grevlerinin bir paras
olarak grrlerdi. Uyumazlkla ilgili bir karar vermenin yan sra,
mmknse, hukukun genel prensiplerini muhafaza ederek, taraflar da
uzlatrmak zorundaydlar. Bu uzlatrma sreci iinde hukuka uymann
yan sra Afrikada var olan doal adalet retisini ak bir biimde
grebilmekteyiz.

Bunu aklda tutarak, Gney Afrikann hukuksal-siyasal

evresinde ubuntunun uygulannn iki rneini vermek isterim.
Anayasa Mahkemesinin nne gelen ilk dava olan S v
Makwanyaneda17 Mahkeme lm cezasnn Anayasallna karar
vermek zorunda kald. Onbir hkimden alts, lm cezasnn

16
17

Max Gluckman Afrikadaki doal adalet (1964)

1995 (3) SA 391 (CC).

114

Anayasa Yargs 24 (2007)

Anayasaya aykrlk gerekesinin bir paras olarak ubuntuya atfta

bulundu. Yarg Madala syle dedi:
lm cezas, mahkum edilen kiileri tek bir seferde sonsuza dek kt
olarak yaftalayarak lm yoluna sokmakta ve onlarn slah ihtimalini
reddetmektedir. O zaman bir kimse slah ihtimalinin bu ekilde reddinin
ubuntu18 kavramna uyup uymadn sormaldr.

O alt yargtan bir dieri yle diyordu:

Bir toplum anlamnda ubuntunun gze arpan bir zellii, hayata ve insan
itibarna verdii deerdir. Kltrn egemen temas dier bir kiinin
hayatnn en azndan kiinin kendisininki kadar deerli olduudur. Her
kiinin onuruna sayg bu kavramn ayrlmaz bir parasdr. iddet sular
yaygnlatnda ve vahi atmalar esnasnda, toplumun lgn yeleri
ubuntu kaybna uramakla itham edilirler. Bylece, tiksindirici sular
ubuntunun antitezi olmaktadrlar. Zalim, merhametsiz ya da onur krc
davranlar ubuntu19 yoksunluudur.

Ayn sonuca sadece geleneksel Bat deeri olan insan onuruna

dayanarak ulaabilecekken, kararnda ubuntuya bavurarak,
Anayasa Mahkemesi uzun sredir bastrlm ya da hie saylm20
olan grlere ve deerlere itibar da geri verdi.
Terimin kullanlm olduu ikinci durum, Hakikat ve Uzlama
Komisyonumuzun almalarnn, adaletin intikamdan ayrlmas
gerektii yaklamyla yapldn ifade ederken Ba Piskopos
Desmond Tutu yle demitir:
Ubuntu, sadece sen insan olduun iin benim insan olduumu syler. Eer
ben senin insanln zayflatrsam, kendi kendimi insanlktan kartrm.
Srekli ierleme, kzgnlk, intikam arzusu tarafndan zayflatlan bu byk
uyumu muhafaza etmek iin yapabileceini yapmalsn. Bu yzdendir ki
Afrika hukuku cezalandrc21 olmaktan ziyade iyiletiricidir.

Hem Komisyonun hem de Gney Afrika demokrasisinin baars

iin insanlarn gemiin adaletsizliklerine intikamla karlk vermemesi
hayati neme sahipti. Eer byle yapm olsalard, amaladmz
birlemi milleti asla kuramazdk.
Fakat bu uzlatrc yaklam, konusunda anlalabilir bir ekilde
hi muhalefet yok deildi. Apartheid (Ayrmc rk rejim) madurlar
18
19
20
21

Paragraf 241de Ibid.

Paragraf 225te Ibid (Langa J).
Paragraf 365te Ibid (Sachs J).
Zrh ve Vasi Mart 1996.

Pius LANGA kinci Oturum

115

tarafndan Anayasa Mahkemesinin nne getirilen bir davada

apartheid dneminde ilenilen sulardan dolay TRC (Hakikat ve
Uzlama Komisyonu) tarafndan hukuki ve cezai ynden affedilenlere
dokunulmazlk tanyan bir hkmn Anayasaya aykr olduu ileri
srlmt. Mahkeme oybirliiyle ubuntunun bir hukuk kayna
olduuna ve gei dnemi Anayasasnn son sznde yer alan
parlamentoya af karar karma direktifinin ubuntunun kiileri
sulandrmaktan daha stn olduuna ynelik felsefesinden
esinlendiine karar verdi. Apartheid dneminde sevdiklerini
kaybedenler ya da suiistimal edilen herkes tarafndan ekilen acy
kabul etmekle birlikte Mahkeme unu dile getirdi:
Af ieren bir mekanizma olmasayd, tarihi kprnn kendisi asla ina
edilemezdi. Baarl bir gei dnemi anlamas iin, gei dnemi
koullarnn yalnzca madurlarn rzasn deil ayn zamanda zgrlk ve
eitlie dayal bir demokratik topluma geile tehdit edilenlerinkini de
gerektirmitir. Eer Anayasa srekli misilleme ve intikam ihtimalini canl
tutsayd, onun uygulanmasyla tehdit edilenlerin anlamas asla nmzde
olamazd ve bazlarnn korkusuyla bazlarnn da fkesiyle tehdit edilmi
olduundan, kprnn kendisi sallanr ve gvensiz olurdu. Bu nedendendi
ki Anayasay grenler, anlay intikama, slah misillemeye, ubuntuyu
zulme22 tercih ederek, maksatl bir tercih yaptlar.

Sadece toplumdaki yerimize ilikin ortak bir anlay ve tm

toplumun iyilii iin hareket etme ihtiyac yoluyla demokrasiye geii
gerekletirebilirdik. ntikam ya da misillemeye izin verilmesi bu
projeyi akim brakrd.

SONU
Medeniyet kelimesi ile ilgili iki sorun olduunu daha nce ileri
srmtm. ncelikle, o smrgeciliin ykmnn ve zulmnn
kalntsdr ve ikinci olarak, en iyi niyetlerle bile bireyi insanlktan
karan ve medeniyetler aras atmay kkrtan tehlikeli bir terimdir.
O zaman ubuntu bu meydan okumalar nasl karlar? Pek ok teori,
ok ak bir biimde evrensel insan haklar teorisine, bireye
odaklanma ihtiyac ile karlarken, insan haklar medeniyet ve
barbarlk arasndaki ikiliye baldr ve bylece, tek bana sorulara
cevap veremez. Koloni ncesi gemiin bir hatras olarak ve
toplumun bir yesi olarak bireyin onuruna odaklanmas nedeniyle

22

AZAPO kardr Gney Afrika Cumhuriyeti Bakan ve Dierlerine 1996 (4) SA 671 (CC),
paragraf 19da.

116

Anayasa Yargs 24 (2007)

Ubuntu, medeniyetin her iki eletirisine potansiyel olarak cevap

verebilir.
Hibir ekilde ubuntunun medeniyetler atmasna tek zm
ya da deva olduunu sylyor deilim. Sadece baz insanlarn
medeni anlay nedeniyle dlandn ve ubuntu gibi ilgin bir
anlaya sahip olan insanlarn sadece farkl bir kategoriye ait olduklar
iin farkl muameleye tabi tutulduklarn gstermeye alyorum.
Medeniyet terimini tekrar dnmek zorundayz. Dierlerine farkl
muamele edilebileceini dnmemize izin veren deer yargs ieren
bir tanm hl kabul edip etmediimizi sorgulamalyz. Hl
medeniyi vahinin kart olarak m tahayyl ediyoruz? Yoksa
farkllara hogry, dierlerinin insanlnn kabuln ve
onurumuzun z gerei dierlerininkiyle balantl oluunu medenilie
dhil mi grmekteyiz? Politikay Medeniyet asndan dnmenin
etkileri nelerdir ve herhangi olumsuz etkiden nasl kanabiliriz?
Medeniyetler
aras
bar
salamaya
alan
Anayasa
Mahkemelerinin sormak zorunda olduu sorular bunlardr sanrm.
Umarm ki bu dnceler, bir halka muamele edilmesi gereken tarz
tanmlamaya alan kategorileri ykma giriiminde, devam eden bir
tartmaya katkda bulunabilir.