Hakikat ve Uzlama Komisyonu'nun Apartheid Sonras Gney

Afrikasnda Adaletin Tesisine Katks: Tamamlanmam Bir

Paul van Zyl*
Hangi lkede olursa olsun, bir hakikat komisyonunun adaletin yeniden tesisine
ilikin katklar deerlendirmeye balamadan evvel, nemli bir metodolojik
ekincenin ifade edilmesi gerekir: Hakikat komisyonlar, yaanm hak ihlallerinin
miras ile uramay ve haklara saygl bir kltrn ina edilmesini amalayan
olduka karmak ve tartmal srelere ancak ksmi bir katkda bulunabilirler. Bu
nedenle bir hakikat komisyonunun bu konudaki almalarna ve hkmlerine baar
ya da baarszlk atfederken ok dikkatli olmak gerekir. Hakikat komisyonlarnn
etkisi ve etkinlii elbette meru bir aratrma konusudur, fakat byle bir
aratrmada deerlendirme kstaslarnn da gereki bir ekilde belirlenmesi
gerekir. Bu balamda nemli olan hakikat komisyonlar ile birlikte hkmetlere de
sorumluluk atfetmektir. Adalet politikasnn birok ynnn uygulanmas iin
gerekli gce sahip olan, dolaysyla da son tahlilde sorumluluk sahibi olanlar,
hkmetlerdir. Hakikat komisyonlar hkmetlere harekete gemeleri ynnde
bask yapabilirler; ya da, tam aksine, onlara harekete gememek iin aradklar
bahaneyi salayabilirler, ancak adaletin yerine getirilmesi konusunda hesap
vermek zorunda olan, yine de hkmetlerdir.
Bir dier metodolojik glk ise adaletin tarifi ile ilgilidir. Adalet fazlasyla kaygan
bir kavramdr, bu nedenle de, bir hakikat komisyonunun adaletin yerine
getirilmesine yapt katky deerlendirmeden evvel, bu kavramn hi deilse
kabaca tarif edilmesi nemlidir. Bu makalede kullanlan adalet tarifi, Amerikalar
Aras nsan Haklar Mahkemesinin (Inter American Court For Human Rights)
Velasquez Rodriguez[1] davasnda verdii bir dnm noktas niteliindeki kararnda
ifade bulan kavramsallatrmaya dayanmaktadr. Mahkeme bu kararnda, devletin,
gemite ar ve ak hak ihlalleri ilemi olmas durumunda, u ykmllkleri
yerine getirmesi gerektiine hkmetmitir:
1)
Madurlarn maruz kaldklar ihlallere ilikin hakikatin belirlenmesi amacyla
bir soruturma yrtmek ki ben buna, madurlar iin hakikat diyeceim.
2)
hlalleri gerekletiren failleri tespit etmeye ynelik bir soruturma yrtmek
ki ben buna, failler hakkndaki hakikat diyeceim.

[Paul van Zyl, Unfinished Business: The Truth and Reconciliation Commissions Contribution to
Justice in Post-Apartheid South Africa, in M. Cherif Bassiouni, ed., Post Conflict Justice (New York:
Transnational Publishers, 2002), pp 745-760], makalesinin evirisidir.

Paul van Zyl, Gney Afrikada Hakikat ve Uzlama Komisyonunun genel sekreteri ve Goldstone
Komisyonununda aratrmac, New Yorkta ise Davis Polk & Wardwell hukuk firmasnda da avukat
olarak grev yapt. Bu makalede dile getirilen grler yazara aittir. Yazar Uluslararas Gei
Dnemi Adaleti Merkezinden program asistan Bn. Kelli Muddelle, aratrma konusunda verdii son
derece deerli ve titiz destekten tr teekkr eder.
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

1/16

3)

hlallerden sorumlu olanlar yarglamak ki ben buna yarglama diyeceim.

4)
nsan haklar ihlalinden madur olanlara tazminat vermek ya da uradklar
zarar telafi etmek ki ben buna tazminat diyeceim.
5)
Hak ihlallerinin tekrarlanmamas iin gerekli admlar atmak ki ben buna
kurumsal reform diyeceim.
Amerikalar aras Mahkemenin ar ve ak hak ihlalleri karsnda devletin
ykmllklerinin ne olduuna ilikin bu aklamas adaleti oluturan unsurlar,
btnsel bir ekilde tarif etmektedir. Bu tarif btnseldir, zira adaletin
kovuturmadan ibaret olmadn net bir ekilde ortaya koymaktadr. Bu tarifte,
sadece faillerin davranlarna odaklanan dar adalet anlaynn tesine geilmekte
ve madurlarn ihtiyalar ile insan haklar ihlallerinin tekrarlanmamas iin devlet
kurumlarnda yaplmas gerekli reformlar da kapsayan, daha geni bir adalet
anlay benimsenmektedir. Bu makale, Hakikat ve Adalet Komisyonunun (HUK)
Apartheid sonras Gney Afrikasnda bu adalet anlaynn yerine getirilmesine
yapt katky inceleyecektir.
Madurlar iin Hakikat
Hem yazl, hem de elektronik medya HUKa youn bir ilgi gsterdi ve daha nce rnei
grlmemi lde geni bir yer verdi. zellikle de deneyimlerini anlatan madurlarn ve
sa kalanlarn grntleri ve sesleri, birok Gney Afrikalnn evlerinde grld ve
duyuldu. Hi kukusuz bunun, iki yl boyunca, Gney Afrikallarn toplumsal ruh hali
zerinde arpc bir etkisi oldu. Sadece bu bile HUKun temel hedeflerinden birine
ulalmasnda nemli bir mesafe kat edilmesine yardmc oldu. Bu hedef, Gney Afrikada
yaanan ihtilafta, hangi taraftan olursa olsun, tm madurlarn yaad travmann toplum
nnde alenen tannmas ve kabul edilmesiydi.[2]

HUK grev sresi boyunca aa yukar 24.000 nsan Haklar ihlali madurunun
ahitliine bavurdu. Madurlar hikyelerini, nemli bilgileri, kltrel deerlere ve
psikolojik hassasiyetlere uygun bir ekilde almak iin zel olarak eitilmi hakikat
komisyonunu grevlilerine anlattlar. Bu ifade alma srecine ilaveten, HUK lkenin
eitli yerlerinde bir dizi ak grme de dzenledi. Bu ak grmelerde aa
yukar 2000 kadar madura da hikyelerini toplum nnde anlatma frsat verildi.
Bu grmeler ulusal radyonun naklen yaynlar, blgesel ve ulusal gazetelerin
gnlk haberleri ve ulusal televizyonun gnlk ve haftalk zetleri aracl ile
medyada geni bir yer buldu. HUKun almalarna byk bir nem de atfedildi. Bu
almalar, Televizyonun gece bltenlerinde ilk haber olmann yan sra, sk sk
gazetelerin ilk sayfalarnda da yer ald. HUKun almalarn srdrd sre
boyunca, medyaya eriimi olan bir kiinin, HUKun almalarndan habersiz olmas
mmkn deildi. Gney Afrikadaki nispeten yksek medya nfuzu oranlar
dnldnde, Gney Afrika vatandalarnn ezici bir ounluunun HUKun
almalar konusunda ok iyi bilgi sahibi olduklarn veya en azndan, HUKun
almalarndan byk lde haberdar olduklarn rahatlkla syleyebiliriz. HUKun
almalarna ilikin bu yaygn farkndalk, maduriyetin doasna ve insan haklar
ihlallerinin bireyleri ve ailelerini nasl etkilediine ilikin toplumsal bir hakikatin
yerlemesine katk yapt.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

2/16

HUKun almalar ve hkmleri, Apartheid altnda ekilen aclara ve ihlallere

ilikin hakikatin inkar edilmesi olanan da arpc bir ekilde zayflatt. rnein
yzlerce ikence madurunun ahit olarak toplum nnde verdikleri ifadeleri
dinledikten sonra HUK u hkme varabildi:
Komisyon, incelemekle grevli olduu zaman dilimi boyunca, ar fiziki ve/veya
psikolojik ac verme ve eziyet ektirme eklindeki ikencenin, cezalandrma,
korkutma ve bilgi ve/veya itiraf alma amacyla, zellikle [Gney Afrika Polisinin]
Gvenlik Birimi tarafndan, ama mnhasran onunla snrl kalmamak kaydyla,
sistematik bir ekilde kullanld hkmne vard.[3]
Bu hkmn, lkenin bir ok farkl yerinden, ok sayda madurun, uzun bir sreye
yaylm olan ihlallere ilikin olarak, ahit sfatyla verdikleri ifadelerin nesnel bir
analizine dayanmas, onu inkr etmeyi neredeyse imknsz hale getiriyordu. Bu,
yllar boyu sylenen resmi yalan ve arptmalarn altn oyup, Gney Afrikadaki
madurlarn deneyimleri hakkndaki nemli toplumsal hakikatleri glendirdi.
HUK, nndeki tm delilleri gzden geirdikten sonra, nihai raporunda Apartheidin
insanla kar bir su olduu sonucuna vard.[4] Bu hkm zellikle nemliydi, zira
mnhasran beyazlardan oluan tm hkmetler ve genel olarak beyaz topluluu,
Apartheidin, rklar birbirinden ayrarak, her birinin kendi bildii ekilde, kendi
hznda gelimesine olanak tanyan ve bu sayede herkes iin en iyi olan maksimize
etmeye alan, zararsz bir sosyal politika olduu tezini savunmaya
almaktayd.[5] ddia, Apartheidin, sistemin ikin olarak adaletsiz, ahlak d ve
baskc olduunun farkedilmesinden dolay deil, ilevsiz ve kullansz olmas
nedeniyle terk edildiiydi.[6] Bu, bariz bir ekilde, Apartheidi formle edip
uygulayanlar, iyi niyetli ve pragmatik kiiler olarak resmederek, onlar ahlaken
aklamaya ynelik bir abayd. Her gn st ste, devleti savunan ve destekleyen
kiiler tarafndan maruz brakldklar korkun hak ihlallerini ve katlanmak zorunda
kaldklar insanlk d eziyetleri anlatan madurlarn ahitlikleri karsnda,
Apartheidin meziyetlerini savunanlarn, onun aslnda zararsz bir politika olduunu
iddia etmeleri had safhada zorlat. Hatta denebilir ki, HUKun Apartheidin
insanla kar bir su olduuna ilikin hkm, siyah Gney Afrikallar iin uzun
zamandr aikr olan bir hakikati, hukuki bir dille ifade etmenin tesinde bir anlam
tamyordu. HUK, Apartheid altndaki insan haklar ihlalleri ile ilgili bir toplumsal
bir hakikati yerletirmenin yan sra, birok madura da, uzun zamandr mahrum
brakldklar trden bir kabul edilme, tannma ve onaylanma hissi verdi. HUK
nnde ahitlik yapan, ya da ifade veren madurlar, sempati ile karlandlar, itibar
ve sayg grdler. nsan haklar ihlallerine ilikin deneyimlerini HUKa
anlattklarnda, yklerinin, tersi kantlanana kadar, doru ve samimi olduuna
inanld ki madurlarn Apartheid altndaki deneyimleri bunun tam tersiydi.
Madurlarn hepsi, bilgi verme srecini bir i dkme eklinde deneyimlememi, ya
da baka bir ekilde psikolojik olarak rahatlac bulmam olsa da, nemli bir
ounluu ahitliklerinin samimiyetinin ve doruluunun kabul edilmesini nemsedi.
HUK, ldrlen veya kaybolan madurlarn akrabalar ve sevenlerine de,
sevdikleriyle ilgili zgl hakikatin ortaya kmas konusunda yardmc oldu. HUKun
soruturma birimi tarafndan ortaya kartlan deliller, af karlnda bilgi veren
faillerin aklamalar ile birleince, daha nce mehul kalm bir ok vakann HUK
tarafndan zlmesi mmkn oldu. Bu aklamalar bir yandan byk ac verip ve

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

3/16

fke uyandrsalar da, aileler iin zlmemi olmalarndan tr srekli bir travma
ve endie kayna olan olaylarn kapanmasna da olanak saladlar. Elbette HUK
tm vakalar zmeyi baaramad ki bu da, baz madurlarn bo yere
umutlanmalarna, sonra da d krklna uramalarna neden olmu ve onlarn
ektii acy daha da artrm olabilir.
HUKun almalarnn ve hkmlerinin, Gney Afrikadaki insan haklar ihlallerine
ilikin nemli hakikatlerin ortaya kartlmas ve onaylanmasnda byk bir rol
oynadklar kukusuzdur. Ancak, HUKun almalarnn dier ynlerine eilip onlar
deerlendirmeden evvel, baz gzlemcilerin, HUKun sadece, cinayet ve ikence
gibi baz insan haklar ihlallerine odaklanarak, toprakszlatrma, eitsiz eitim
olanaklar ya da insan emeini istismar eden alma koullar gibi, Apartheid
altnda yaanm olan daha yapsal ihlalleri ihmal ettii yolundaki eletirilerini de
dikkate almakta fayda var. Bu tr eletirileri dile getirenler ierisinde, belki de en
tutarl olan, HUKun grmelerinde ve kamusal alandaki syleminde, vcut
btnlne ynelik en ar ihlallerden madur olan kiileri n plana kartarak
Apartheid altndaki insan haklar ihlallerinin doasna ilikin arptlm bir tablo
sunduunu iddia eden Mahmood Mamdanidir.[7] Mamdani Apartheid sonras
ynetimlerin, Apartheidin en kalc miras olan devasa servet ve frsat uurumlarn
gidermekte yetersiz kalan toplumsal ve ekonomik politikalar retmelerine olanak
salayann, HUKun izdii bu arpk tablo olduunu ima etmektedir.
Mamdaninin iddias ilk bakta makul gelse de, son tahlilde birok nedenden dolay
ikna edici olmaktan uzaktr. lk olarak Mamdani baz olgular konusunda
yanlmaktadr. HUK almalarnda dar bir madur grubu zerine odaklanmay
tercih etmi[8] olsa da, hem grmelerinde, hem de nihai raporunda ikence ve
suikast gibi ihlallerin Apartheidin merkezindeki rk ve ekonomi temelli ayrmclk
balamnda anlalmas ve incelenmesi gerektiini vurgulad.[9] HUK, ikence ve
suikast gibi ihlaller ile rk ve ekonomik temelli ayrmclk arasndaki bu karlkl
ilikinin kabulnden hareketle, ynetime Nihai Raporunda u tavsiyede bulundu:
Komisyon, ynetime, eitimin dntrlmesi, barnma ihtiyacnn giderilmesi,
temiz suya ve salk hizmetlerine ulam olanaklarnn artrlmas ve i olanaklarnn
yaratlmas gibi hususlara daha da acil bir nem atfetmesini ve bylece
toplumumuzdaki ayrcalkl ve dezavantajl gruplar arasndaki ho grlemez
uurumun kapatlmas abalarn hzlandrmasn tavsiye eder. Sosyo-ekonomik
haklarn tannmas ve korunmas, insan haklarna sayg kltrnn gelimesi ve
srdrlmesi iin, yaamsal nemdedir... Kamu ve zel sektrlerin ekonomik
adalete en st dzeyde nem vermemeleri durumunda, anlaml bir insan haklar
kltrn oluturmak mmkn olmayacaktr. ktisadi adalet hedefini
gerekletirmek iin gerekli kaynaklar, kamu sektrnn tek bana bulmasnn
mmkn olmadn kabul eden komisyon, zellikle zel sektr, Gney Afrikadaki
dezevantajl ve mlkszletirilmi kiilerin eitimi, glendirilmesi ve onlar iin
yeni frsatlar yaratlmas amalarna ynelik bir fon oluturmak iin zel bir
insiyatif balatmaya srarla davet eder.[10]
Dahas, HUK, Apartheidin medya, hukuk meslei, salk sektr, eitim sistemi ve
i dnyas zerindeki yozlatrc ve arptc etkisi zerine odakland zel bir dizi
kurumsal grme de yapt. HUKun nihai raporunun ciltlerinden biri[11]
tmyle, bireysel madurlara ilikin vakalarn teker teker incelenmesi yerine,

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

4/16

Apartheidin bir sistem olarak nasl ilediine odakland. HUKun dar bir madur
grubuna odaklanmas ama onlarn maduriyetlerini daha geni bir ayrmclk ve
eitsizlik balamna atfla aklama karar, hem analitik hem de pragmatik
gerekelerle hakl grlebilir. Zaten ok ar sorumluluklarna ilaveten, HUKtan bir
de Apartheid altndaki rk ve ekonomi temelli ayrmcln milyonlarca madurunun
ahitliine bavurmasn istemek, HUKu tayabilmesi imknsz bir idari ve lojistik
ykn altna sokard.
kinci olarak, Mamdani bazlar Gney Afrika Anayasas bazlar da ynetim
tarafndan kurulmu ve amac Apartheidin yapsal adaletsizlii ile uramak olan
birok kurum ve insiyatifin stlendii rol de dikkate almyor. Geici anayasa[12],
Toplumsal Cinsiyet Komisyonu, Toprak Mahkemesi ve Komisyonu, nsan Haklar
Komisyonu ve Ombudsmanlk kurumu olmak zere drt kurumun kurulmasn
ngryordu ve bu anayasa (pozitif ayrmcl, esasl eitlii ve sosyo-ekonomik
haklar da gl bir ekilde kapsayan) salam bir nsan Haklar Bildirgesi ieriyordu.
Ayrca ynetim Apartheid altnda marjinalize edilmi topluluklar dorudan
hedefleyen bir ekonomik politikay da uygulamaya sokmutu.[13] Mamdani HUKun
toplumun hayal gcn yakaladn (hatta ona tmyle hkim olduunu)
sylemekte hakldr. Ama ondan bu konuda baarl olduu iin dier kurumlarn
grev alanna girmesini istemek hakszlktr.
nc olarak, Mamdani HUKa ok fazla g ve etki atfetmekte, bu nedenle de
politika oluturulmas sreleri ve toplumun bu srelere muhalefetine ilikin
olduka mphem bir teori gelitirmektedir. Mamdaninin iddias, HUK Apartheidin
sosyo-ekonomik boyutlarn ihmal etmeseydi (ki bizzat bu iddiann kendisinin
doru olmadn yukarda belirttim), hkmetler blm adaletini salamaya
ynelik daha etkin politikalar uygulayabilirdi eklinde zetlenebilecek gizli bir
varsayma dayanmaktadr. Bu varsaym, hem HUKun hkmetler zerinde aslnda
sahip olduundan daha fazla etkisi olduunu ki HUKun nispeten daha az maliyetli
bir tazminat programn hkmete hala kabul ettirmemi olmas bunun gzel bir
rneidir hem de, milyonlarca evsiz ve isiz Gney Afrikalnn, HUKun Apartheid
altndaki maduriyeti dar bir ekilde tanmlamas nedeniyle uyutulduu ve pasifize
edildii nkablne dayanmaktadr. HUKun almalar ve hkmleri ne olursa
olsun, isiz ve evsiz Gney Afrikallar, iinde bulunduklar g durumun ve bu
durumun nedenlerinin fazlasyla farkndadr ve ynetimden, eer uygulad
politikalar bir gelime umudu veremezse, bunun hesabn soracaktr.
HUKun, insan haklar ihlalleri ile ilgili hakikatin ortaya kmasna yapt belki de
en byk katk, nemli sayda madurun deneyimlerini tanmak, kabul etmek ve
onaylamak oldu. Bu katk, madurlarn ve ailelerinin zerinde ok byk bir etki
yapt ve bir btn olarak Gney Afrika toplumunda yeni bir insan haklar kltrnn
gelimesine ve korunmasna, bundan sonra da hizmet edecektir.
Failler Hakknda Hakikat
Karl Jaspers The Question of German Guilt (Almanlarn Sululuk Sorunu)[14]
isimli nl denemesinde, byk ve sistematik insan haklar ihlalleri karsndaki
farkl sululuk trleri arasnda bir ayrm yapar. Jaspers, dierlerinin yan sra, adli
sululuk, siyasal sululuk ve metafizik sululuk olmak zere farkl sululuk
eidine atf yapar. Jaspers adli sululuu veri bir sutan tr hukuken hesap

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

5/16

vermek durumunda olanlara yklenen sorumluluk olarak tanmlarlar. Siyasal

sululuk, sistematik insan haklar ihlallerinin yaand bir devlette siyasal makam
sahibi olan kiilerle vatandalarn yklendii sorumlulua iaret eder. Metafizik
sululuk ise, bir kiinin, insan haklar ihlallelerini nlemesi ya da azaltabilmesi
mmknken harekete gememesi durumunda sz konusu olur. HUK tm bu sululuk
kavramsallatrmalarnn zerine gitmekte, nemli fakat yetersiz bir rol oynad.
HUK, mmkn olduu durumlarda, snrl sayda bireye, insan haklar ihlalleri ile
ilgili olarak dorudan adli sorumluluk ykledi. HUK, muadili olan ili Hakikat ve
Uzlama komisyonundan farkl olarak, insan haklar ihlallerine kartklar gl
delillerle sabit bulunan kiileri saptamaya ve bu kiilerin adlarn aklamaya karar
verdi. Pratikte, HUKun faillerin adn aklama yetkisi, adil yarglanma hakkndan
kaynaklanan ykmllkler nedeniyle, nemli lde snrlandrlmt ki bu
ykmllkler hem yasa koyucu tarafndan art koulmu, hem de, zaten, bizzat
HUK tarafndan, temel usul adaletinin bir gerei olarak benimsenmiti. Bir kii,
adnn fail olarak ilan edilmesinden evvel, bu muhtemel hkmn dayand delilleri
inceleyebilme ve bu delilleri rtebilecek kar deliller sunma hakkna sahipti.[15]
Bu, muhtemel birok fail hkmnn, bu hkme konu olan kiiler ve onlarn yasal
temsilcileri tarafndan, itiraz amacyla, ok sk ve titiz bir ekilde sorgulanmas
anlamna geliyordu ki, bu da HUKun soruturma ve hukuk ekibinin ok fazla
zamann alyordu. HUK fail hkmlerine varmasna yetecek kadar delili ancak
grev sresinin sonuna doru toplayabildii iin, bu hkmlerin nemli bir
ksmndan vazgemek zorunda kald, zira nihai raporunu yazmak ve sunmak iin
kalan sre ierisinde adil yarglama hakkndan kaynaklanan ykmllkleri yerine
getirebilmesi mmkn deildi. HUKun fail bulma srecinin bu boyutunu nceden
grebilmesi ve bu i iin daha fazla zaman ve kaynak ayrmas gerekirdi. Ancak unu
da kabul etmek gerekir ki, kstl kaynaklara sahip yar-adli kurumlarn, faillerin net
bir ekilde saptand ok sayda hkme varmas pek de mmkn deildir, zira usul
adaletini gzetmek hem zaman alc hem de kaynaklar tketen bir etkinliktir. Buna
karn HUK ak ve ar insan haklar ihlalleri ile ilgili 100 akn sayda failin adn
aklamay baarmtr ve birok durumda bu ad aklamalarnn getirdii utan ve
dlanma, nemli (ama yetersiz) bir hesap verme ekli olmutur.
HUK insan haklar ihlalleri ilgili olarak sadece bireylere sorumluluk atfetmedi.
Mmkn olduunda ynetim ya da kabine gibi kurumlara ve yaplara da sorumluluk
atfetti. rnein gzaltndaki kiilere yaygn ve sistematik olarak ikence
uygulandna ilikin deliller bulduunda, HUK u hkme vard:
Komisyon ikencenin Gney Afrika hkmeti tarafndan resmi bir uygulama olarak
onayland sonucuna vard... Komisyon Gney Afrika Polis Tekilat elemanlar tarafndan
yaplan ikencelerin, [Gney Afrika Polisinin] st dzey grevlileri tarafndan planlanan
sistematik bir eziyet biimini ald ve ak ve ar bir insan haklar ihlali olduu hkmne
vard... Komisyon, bu nedenle, aadakilerin gzaltndaki kiilere yaplan ikencelerden ve
gzaltndaki doal olmayan tm lmlerden dorudan sorumlu olduklar hkmne vard:
Polis ve Kanun ve Dzen Bakanlar, Polis tekilat yneticileri, Gvenlik Biriminin ulusal
blgesel ve yerel dzeyde grev yapan subaylar. Kabinenin ise, dolayl sorumluluu olduu
hkmne varld. [16]
Bu hkmler sadece ahlaki ve siyasi neme sahip deillerdi. Sz konusu hkmler, ayn
zamanda, gelecekte, hem Gney Afrikada hem de baka lkelerde alabilecek davalarn
hukuki zeminini hazrlamt.[17]

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

6/16

HUKun almalarnn en tartmal boyutu olan hakikat-karlnda-af uygulamas,

aslnda, insan haklar ihlallerinden sorumlu olanlarn saptanmasna olanak salayan ok
etkili bir mekanizmayd. 7500 kiinin af iin bavurmu olmas, ksmen, herbir bavuru
beindeki ifaatlarn, daha sonraki bavurular iin bir tr mahkm ikilemi
yaratmasndand. Su ortaklar tarafndan gizlice ele verildiklerinden korkan failler, kimin
ne kadar konutuu konusunda tam ve kesin bir bilgiye de sahip olmadklarndan, sessiz
kalmalarnn, ne byklkte bir kovuturma riski ierdiine ilikin stratejik hesaplar
yapmak zorunda kalyorlard. Dahas, af bavurusunda bulunan her fail, kendi rzasyla,
bilerek ve isteyerek kendini ele verdii ve hukuki ilem dokunulmazlndan da yararland
iin, HUK, usul adaletinin yukarda tanmlanan kstlarna tbi olmakszn, Gney
Afrikadaki insan haklar ihlallerinin doasna ilikin son derece deerli bilgiler edinmi
oldu. Buna ilaveten, af sreci, bavuranlar zerinde, onaylanm bir siyasal stratejiye
uygun olarak, emirle hareket ettiklerini kantlamak ynnde, byk bir hukuki ve stratejik
bask oluturdu. Tmyle kiisel gerekelerle, tek balarna hareket eden lgnlar
olmadklarn gstermek isteyen failler, genellikle emir komuta zincirinde kendi stlerinde
yer alan kiileri ele verdiler. Birok vakada, her bir ast kendi stn ele verdiinden, st
de af iin bavurmak zorunda kald ve bylece sonunda olduka st dzey bir politikacnn
ya da gvenlik glerinden nemli bir komutann sulanmasyla sonulanan bir zincirleme
reaksiyon balad. HUKun siyasal partiler ve hapishaneler, medya, yarg ve din sektr gibi
nemli devlet ya da toplum kurumlarnn rol hakknda yapt grmeler insan haklar
ihlallerindeki siyasal ve ahlaki sorumluluun vurgulanmasnda nemli bir rol oynad.
rnein siyasal partileri dinlerken, HUK, ynetimin st dzey grevlilerini af srecinden
edinilen delillerden hareketle sorgulayabildi. Sz konusu deliller gvenlik glerinin en st
dzey yetkililerinin, suikastlar ve kaybolmalarn, Apartheid dneminde grev yapan tm
hkmetler tarafndan onaylandna ve desteklendiine samimiyetle inandklarn
gsteriyordu. Bu grmeler ve HUKun sonradan edindii bilgiler, st dzey siyasilerin
insan haklar ihlallerini onayladklarn ve siyasetilerin bu konuda bilgi sahibi olmadklar
yolundaki aklamalarnn ya gerei yanstmadn ya da kasti bir grmezden gelme
politikasnn sonucu olduunu aka ortaya koydu. Benzer bir ekilde, kurumsal
grmeler, sorumluluk sahibi yetkililerin ve medya ve yarg gibi gl kurumlardaki
nfuzlu kiilerin, insan haklar ihlallerine muvazaal bir ekilde gz yumduklar gereine
dikkat ekti. Yapt eitli grmeler sayesinde HUK, insan haklar ihlallerinden kimin
sorumlu olduuna ynelik soruturmalarnn kapsamn, sadece tetikileri deil, yaptklar
(ya da yapmalar gerekirken, yapmadklar) nedeniyle insan haklar ihlallerinde nc bir rol
oynamalarna karn, ceza davalarndan genellikle yakay syran gl birey ve kurumlar
da ierecek ekilde geniletebildi. Gemiteki davranlara ynelik bu geni kapsaml
soruturmann, gelecee dnk de sonular oldu. nk siyasal partiler ve sosyal
kurumlar, bu sayede, gemiteki ileyi tarzlarn, gelecekte vuku bulabilecek benzer
ihlalleri engelleyebilmek amacyla, eletirel bir gzle deerlendirdiler.

HUKun faillerle ilgili hkmlerine ilikin son bir not daha dmek yerinde olur.
HUKun almalarnn nemli bir ksmnn odanda devlet grevlileri tarafndan
yaplan insan haklar ihlalleri vard (ki olmas gereken de buydu) fakat, HUKun
grev alan zgrlk hareketleri veya onlar adna hareket edenler tarafndan
yaplan insan haklar ihlallerini de kapsyordu. HUKun grev tanm, failin kimliine
baklmakszn, tm insan haklar ihlallerinin incelenmesini gerektiriyordu. Bu
nedenle HUK, hem devlete bal, hem de devlete bal olmayan aktrlerle ilgili
hkmler verdi. HUK Apartheid devleti adna hareket eden kiilerle, zgrlk
hareketleri adna hareket kiilerin ahlaken ve vicdanen denk olduklarnn
dnlmemesi iin son derece dikkatli davrand. Ancak HUK, zgrlk
hareketlerinin de uluslararas insancl hukukun ilgili hkmlerine uymakla ykml
olduu grn benimseyerek, zgrlk hareketlerinin bu hkmleri ihlal etmi
olduklarnn saptand durumlarda, bu hareketlerin aleyhine hkmlere vard.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

7/16

Hakikat Komisyonlarnn veya benzer soruturmalarn, uluslararas insan haklar ve

insancl hukuk hkmlerini eit ve adil bir ekilde uygulamalarnn nemi tartma
gtrmez, ama ayn zamanda ihtilaflarn tarihe dayanan sebeplerden ve altta yatan
adaletsizliklerden kaynaklandn ve altta yatan bu adaletsizliklerin sorumluluunu
taraflarn eit lde paylamadn da kabul etmek ve onaylamak gerekir.
Yarglama
HUKun almalar iinde en ok yanl anlalan, ak ve ar insan haklar
ihlallerinden sorumlu olduu tespit edilen kiilerin yarglanmas konusunda oynad
rol olmutur. u hususu zellikle vurgulamak nemlidir: ANC ve ynetim arasnda,
HUKun kurulmasndan nce yaplan mzakerelerde konu edilen bir ka kii dnda,
nemli bir insan haklar suu ilemi olan hi kimse, tam bir ifaatta bulunmadan
aftan yararlandrlmamtr. Dahas, tam bir ifaatta bulunarak iledii sular itiraf
eden bavuru sahiplerinin ounun affedildiine ilikin yaygn kanaat de yanltr.
Aslnda bavuruda bulunan 7500 kiinin sadece %18 [18] kadar affedilmitir. Bu
durum, ksmen, bavurularn nemli bir ksmnn, erken tahliye talebinde bulunan
adi sulular tarafndan yaplm olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu bavurular
hemen red edilmitir. Bu sonuta ksmen de, af komitesine atanan hkim ve
hukukularn bu sreci ok ciddiye alarak, af bavurularn otomatik bir ekilde
onaylamaktan imtina etmi olmalar da pay sahibidir. Birok bavuru da,
bavuranlarn tam bir ifaatta bulunmadklar gerekesiyle (bavuranlar, sk sk,
yanl ya da eksik beyanda bulunmulardr) veya suun siyasi boyutu bariz olmad
iin (af bavurusu kabul edilmeyenler, genellikle herkese bilinen bir siyasal
organizasyon adna ya da meru bir siyasal amaca ynelik olarak hareket ettiklerini
kantlayamamtr) reddedilmitir.
HUK daha en bata, kendi grev alann tanmlarken, kendisine af bavurusunda
bulunanlara, af garantisi verme yetkisinin olmadn, yasann bu konuda af
komitesine tam bir zerklik verdiini belirtmitir. Buna ilaveten, af bavurular iin
bir sre belirlemi ve bu sre ierisinde bavurmayan veya af bavurusu reddedilen
kiilerin yarglanabileceini vurgulamtr. HUKun nihai raporunun konu ile ilgili
ksm yledir:
Af talep edilmedii, ya da af bavurusunun reddedildii vakalarda, ar ve ak
insan haklar ihlali yapldna ilikin deliller bulunmas durumunda, sz konusu
kiilerin yarglanmas dnlmelidir. Komisyon, bu erevede, elindeki, bireyler
hakkndaki ciddi iddialara ilikin bilgileri (af bavurusunda yer alan bilgiler gibi gizli
tutulmas gerekenler dnda) yetkili makamlarla paylaacaktr. Bu tr davalarn
almas iin bir sre belirlenmesi de dnlmelidir... Adalet Bakanlar gzetimleri
altndaki kiilere saldrdklar, ikence yaptklar ya da ldrdkleri iddia edilen
Gney Afrika Polisi (SAPS) grevlilerinin yarglanmas konusunda zellikle hassasiyet
gstermelidir. Bir dokunulmazlk kltrnn olumasn engellemek ve hukukun
stnl ilkesini salamlatrmak iin, her ne ekilde olursa olsun, bir genel af ilan
etmekten kanlmaldr.[19]
HUKun nihai raporunu vermesinin ardndan, 1999 ylnn balarnda, Basavc
Bulelani Ngcuka, basavclk makamna bal zel bir birim oluturulduunu, bu
birimin af bavurusunda bulunmayan veya af bavurusu reddedilen kiileri
soruturmakla grevlendirildiini aklad. Bu birimin grevlileri halen, Gney

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

8/16

Afrika Savunma Gcnn eski bir yesi olan Dr. Wouter Basson hakknda, cinayet,
uyuturucu ticareti ve dolandrclk gibi bir dizi sulama ile alan davay
yrtmekteler. Bunun dnda ise, alm ya da almakta olan baka dava yok.
HUK ve daha nce Goldstone Komisyonu tarafndan ortaya kartlan delil ve
ipularnn ne kadar ok olduu dnldnde bu olduka artc bir durum. Af
bavurusunda bulunanlar, insan haklar sularndan sorumlu olan toplam fail
saysnn ancak ok kk bir ksmyd. Yani, teorik olarak, hakknda dava
alabilecek daha birok sulu var. Tamam, HUKtan sonraki dnemde yarg srecini
balatma yetkisine sahip hukukulara hakszlk etmeyelim: sz konusu olan, birou
10 20 sene nce ilenmi sular olduu iin, gvenilir ahit ve delil bulamamak
endiesi, dava amaktan kanmak iin meru bir sebep olarak grlebilir. u da
kabul: delil ve iz brakmamak konusunda uzmanlam ajanlarn ve emirlerini
mulak ve farkl anlamlara ekilebilecek, kaypak bir dille kaleme almaya zen
gsteren entelektellerin kart siyasal sular hakknda kovuturma yapmak,
sradan sulara gre ok daha zor.
Yine de, eldeki delillerin hacmini, HUKun af srecinde ortaya kartt olas
ahitlerin saysn ve alan davalarn azln birlikte dndmzde, iktidardaki
hkmetin, dava almas konusunda ya kararsz ya da isteksiz olduu sonucuna
varmamak mmkn deil. Bu en azndan drt nedenden tr ok bahtsz bir
durum. lk olarak, Gney Afrika ak ve ar insan haklar ihlallerinden sorumlu olan
kiileri yarglamak iin daha byk bir istek gstermezse, uluslararas hukuk
altndaki ak ve ar insan haklarndan sorumlu olan kiileri yarglama
ykmlln yerine getirmemi olacak. Gney Afrikadaki af srecinin, ar ve
ak insan haklar ihlallerinden sorumlu olan kiilerin yarglanmasn gerektiren
uluslararas ykmlle meru bir istisna tekil edip etmediine ilikin ilgin ve
canl bir tartma var.[20] Ama bu tartmada hangi taraf tutarsak tutalm, Gney
Afrika ynetiminin, af iin bavuruda bulunmayanlar veya af bavurusu red
edilenleri yarglamakla ilgili uluslararas bir ykmllk altnda olduu konusunda
bir kuku yok.
kinci olarak, af srecinin merkezinde, ok ak bir tehdit vard: af iin bavurun,
yoksa yarglanacaksnz. Eer bu yarglama tehdidinin bir blf olduu ortaya kar
ve af srecinden kasten kaanlar hi bir bedel demezse, hem ihlal madurlar,
hem de af iin bavuran kiiler, hakszla uradklarn dnecekler ve bunda da
hakl olacaklar. Af, onu savunanlar tarafndan, Gney Afrikann demokrasi iin
dedii bedel olarak tanmlanmt. Bunca tartma yaratm hakikat-karlndaaf pazarlndan kaanlarn yarglanmamasnn hakl bir gerekesi olabilir mi peki?
nc olarak, Gney Afrikann gei dnemi adaletine nasl yaklat, sadece bu
lke iin nem tamyor. Bu sre, tm dnyadaki madurlar, failler ve aktivistler
tarafndan da dikkatle izleniyor. Faillerin yarglanmamas, tm dnyadaki faillerin,
kendileriyle yaplacak her trl ceza indirimi pazarln (rnein hakikat
karlnda af, veya ceza sresinin ksmen azaltlmas, ya da hapis cezasnn toplum
hizmetine evrilmesi gibi), Gney Afrikadaki deneyimin nda grmelerine neden
olacaktr. Baz okbilmi failler, nispeten gl ve ilevsel Gney Afrika ynetimi
bile failleri yarglayamadysa ya da yarglamak istemediyse, bizde teklif edilen
ksmi ceza indirimlerini red ederek, cezadan tmyle kurtulma ansna sahip
olabiliriz eklinde bir hesap yapabilirler. Gney Afrika, gei dnemindeki birok

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

9/16

devlet iin bir rnek tekil ediyor. Bu nedenle, iyi bir emsal sunmak konusunda zel
bir sorumluluk tayor.
Drdnc olarak, HUKun sadece varlnn bile, faillerin yarglanmas konusundaki
ulusal ve uluslararas basknn azalmasna neden olduunu iddia etmek mmkn
olsa da, aktr ki bu iddia, sadece aftan yararlandrlan failler iin geerlidir.
Gvenlik gleri de dhil olmak zere Gney Afrikadaki ihtilafn tm taraflar, affa
bavuran ya da af bavurular reddedilen kiilerin yarglanmasna olanak tanyan bir
usul zerine anlatklar iin, af sreci, ilgin bir ekilde, ok sayda vakada
yarglamay mmkn klmtr. Bu balamda ynetimin, nispeten daha risksiz
yarglamalardan dahi kanmas zellikle moral bozucudur.
Ar ve ak insan haklar ihlallerinden sorumlu kiilerin yarglanp yarglanmayaca
konusunda kesin bir sonuca varmak iin henz ok erken. HUK adaletin yerine
getirilmesi ve sulularn hesap vermesi iin, olduka ak ve kesin bir tavsiyede
bulunmutur. Hkmetin bu gne dek gsterdii ilerleme, bu konuda iyimser
olmamz gletirmektedir. Hkmet, bu konuda daha ak, net ve gl bir tavr
almazsa, madurlara ihanet etmi, hukuku inemi ve ilkelerinden taviz vermi
olacaktr.
Tazminat
Gney Afrika ynetiminin yarglamalar konusundaki tavr bir kayg kaynaysa,
madurlarn tazmin edilmesi konusundaki performans da keder verici lde
yetersizdir. HUK, 1998 ylnda verdii nihai raporunda insan haklar ihlalinden
madur olduu tespit edilen tm ahslara alt yl boyunca ylda 17.000R (4.000
USD) ila 23.000R (6.000 USD) arasnda bir deme yaplmasn tavsiye etti.[21] Bu
demelerin miktar Gney Afrikadaki medyan cretler esas alnarak yaplm, her
bir madurun yaad blgedeki yaam giderleri ve ailesinin byklne gre
kk ayarlamalar yaplmtr. Bu demelerin ynetime olan alt yllk toplam
maliyeti yaklak olarak 3.2milyar R (400 milyon USD) olarak hesaplanmtr.
Tazminatn bu mali bileenine ilaveten, HUK antlar ve heykeller gibi sembolik ve
yerel ruh sal merkezleri kurulmas gibi, sosyal hizmetlere ynelik tazminat
ekillerinin de dnlmesini nermitir. [22]
HUKun tazminatlara ilikin bu tavsiyelerinin yaynlanmasndan bir yl akn bir sre
sonra ynetim, tazminatlar iin, yllk bir sre ierisinde denmek zere, 600
milyon R. (80 milyon USD) ayrdn aklamtr.[23] demelere daha sonra da
devam edilip edilmeyecei konusunda ise bir sz vermemitir. Bu bte tahsisi,
HUKun nerdii toplam tazminat tutarn karlamak iin gerekli miktarn %20sinin
bile altndadr. Ne yazk ki bu az miktar bile tam olarak denmemitir. HUKun
Tazminat ve yiletirme komitesinin yapt, yaynlanmam tahminlere gre,
sadece acil yardm ihtiyac iinde olan madurlara, geici tazminat hkmlerine
gre, 35 milyon R (3 milyon USD) datlmtr. Ynetim henz hi bir nihai tazminat
demesi yapmam, nihai tazminatlar deyip demeyecei konusundaki niyetini de
aklamamtr.
Ynetimin tazminat politikas konusundaki bu belirsiz tutumu, gzlemcileri
tazminatlarn neden denmedii konusunda speklasyonlar yapmaya zorlamtr.
Kararn mali bir temeli olmad aktr, zira ynetimin makro-ekonomik politikas
olduka sk bte a hedefleri belirlemi olsa da, geen 2 yl ierisinde 32 milyar
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

10/16

R (4 milyar USD) deerinde olduu tahmin edilen nemli bir silah alm anlamasn
onaylamtr.[24] Baz analistler ynetimin tazminatlara kaynak ayrmamasnn
temelinde, tm siyah Gney Afrikallarn Apartheidden madur olduklarn meru
bir ekilde iddia edebilecekleri bir balamda, sadece ar ve ak insan haklar
ihlallerinden madur kk bir gruba (25.000 madur olarak tahmin
edilmektedir) tazminat demeye ynelik felsefi bir itirazn yatt ynnde
tahminlerde bulunmaktadr.[25] Bu iddia kuramsal olarak ikna edici olmaktan
uzaktr. Apartheid sonras ynetimlerin benimsedii ve uygulad politikalar da bu
iddiay rtecek niteliktedir. nsan haklar ihlallerini tazmin edebilecek tutarl
politikalar oluturabilmek iin, Apartheid altnda yaanan farkl insan haklar
ihlallerini birbirlerinden ayrmak analitik bir zorunluluktur. rnein, siyah bir
Gney Afrikal toprakszlatrlm ve mlkszletirilmi, yetersiz eitim alm,
asgari salk hizmetlerinden mahrum kalm ve gvenlik gleri tarafndan uzun
sreli ikenceye maruz braklm olabilir. Gney Afrika ynetimi toprakszlatrlan
insanlar tazmin etmek amacyla politikalar oluturmu ve siyah Gney Afrikallarn
eitim ve salk hizmetlerine eriim olanaklarn gelitirmek iin milyarlarca Rand
ayrmtr. Ancak ikence, yargsz infaz ve kaybolma gibi ar ihlallerin
madurlarna nispeten nemsiz miktarlar tahsis etmitir.
Apartheidin neden olduu birok adaletsizlik ve eitsizlii tazmin etmeye ynelik
politikalar benimseyerek, ynetim bir emsal oluturmu ve gemiten kaynaklanan
maduriyetlerin dikkate alnmas gerektii ilkesini onaylamtr. Ynetim sistematik
rk ayrmcln engellemeye ynelik politikalar da oluturmutur ve sadece bu
sisteme direnmeyi tercih ettikleri iin ar ihlallere maruz kalanlara yardmc olmak
da, ayn ekilde yerine getirilmesi gereken hukuki bir zorunluluktur. Dahas ak ve
ar insan haklar ihlalleri madurlar sz konusu olduunda, ynetimin madurlara
tazminat vermesi ya da maduriyetlerini telafi etmesi, uluslararas hukuk altnda da
bir ykmllktr.[26] Bu ykmllk, zellikle, madurlarn aftan yararlandrlm
faillere kar zel hukuk davas ama hakkndan mahrum edildii durumlarda ortaya
kar.[27] Merhum yarg John Didcott, Gney Afrika Anayasa Mahkemesinin af
srecinin anayasaya uygun olduunu onaylayan karar[28] ile mutabk olan
grnde, tazminatlarn faillerin hukuki mesuliyetlerinin kaldrlmasnn karl
olarak grlmesi gerektiini ima etmitir.[29] Tazminat davas amak hakkndan
mahrum braklan ve kendisine ektii eziyetin telafi edilmesine ynelik hi bir ey
verilmeyen bir madur, muhtemelen ynetimden ya da faillerden tazminat talep
etmek iin salam bir hukuki gerekeye sahiptir. Faillerinin aftan
yararlandrlmad ya da af iin bavurmad sularn madurlar da, en azndan
teorik olarak, tazminat davas amak hakkna sahiptir, fakat delil yetersizlii ve
zaman am sorunlar bu konuda pratik bir glk yaratabilir.
Ancak, ynetimin youn bir bask altnda kalmadan tazminat demeyecei belli
olduuna gre, devletin madur ettii kiiler ve zgrlk hareketlerinin, bu
kurumlara kar toplu dava ama seeneini dnmesi gerekir. Amerika Birleik
Devletlerinde klelik iin tazminat talep edenler de, Amerikan ynetiminin bu
konuya eilmek konusunda bir siyasi iradeye sahip olmadn dndklerinden,
yakn bir gemite, benzer bir strateji izlemilerdir.[30] Benzer bir ekilde, Gney
Afrika Ynetimi de toplu davalarda talep edilen tazminatlarn bykln
grdnde, asl tazminatlarn denmesinin daha az masrafl bir seenek
sunduunu dnebilir. Madurlara, uygun bir tazminat denmemesi durumunda,
Gney Afrikann gemile yzleme sreci lmcl bir yara alm ve onun liderlii

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

11/16

de, Geici Anayasada yer alan ve demokratik dzene geiin yolunu aan son
szde verdii sz tutmam olacaktr. lgili blm yledir:
Ak ve ar insan haklar ihlalleri, iddet ieren ihtilaflarda insancl ilkelerin
inenmesi ve nefret, korku, sululuk ve miras... artk intikam yerine anlay,
misilleme yerine tazminat ihtiyacn vurgulayan bir temelde ele alnabilir....
(Vurgular bana aittir)[31]

Kurumsal Reform
Gemiteki gaddarlklarn hesabn sormay hedefleyen bir srecin ie zgl sularla
balamas kanlmazdr. Faillerin yarglanmas ve cezalandrlmas, madurlara
yardm edilmesi ve maduriyetlerinin kabul edilerek onaylanmas srecinin ilk
adm, zgl sulara ynelik soruturmalardr. Soruturmalar insan haklar
ihlallerinin nedenleri ve aldklar eitli biimler ile ilgili olarak nemli igrler
edinilmesine de olanak verir. Bu, hem insan haklar ihlallerinden dorudan ya da
dolayl olarak sorumlu olan yap ve kurumlarn saptanmas, hem de ihlallerin
rklk, kltr ve sylem gibi daha uzak sebeplerinin incelenmesi anlamna
gelebilir. Bir ynetim, insan haklar ihlallerine ilikin, daha ayrntl bir
zmlemeyi grdkten sonra, benzeri ihlallerin tekrar yaanmamas iin gerekli
reformlar formle edip, uygulayabilir.
HUK Gney Afrikada kurumsal bir reform srecini desteklemek ve bu srece
yardmc olmak asndan nc bir rol oynamtr. Bruce Ackerman, hafzalarda yer
etmi bir ifadeyle, yeni demokratik ynetimlerin yksek vicdani sermaye ama
dk brokratik kapasite ile greve geldiklerini iddia etmitir.[32] Bundan
kastettii, gei dnemi sonras ynetimlerin, (ksmen kendi vicdani kanaatleri,
ksmen de vatandalardan gelen demokratik talepler nedeniyle) gemi dnemdeki
adaletsizleri telafi edecek reformlara kilitlendikleri, ancak ounlukla da bylesi
reformlar yaama geirebilecek uzmanlk dzeyi, personel ve kaynaklardan
mahrum olduklar gereidir. Bu durum, ilk demokratik seimlerden sonra, Gney
Afrikada da ksmen grlmtr. Adalet, polis hizmetleri, savunma, ceza ve infaz
kurumlar ve istihbarat gibi hassas portfylere sahip kabine bakanlar, reform
yapma zorunluluunu fark etmi; ve genellikle de ynetim dndaki sivil toplum ve
zgrlk hareketlerinde var olan uzmanlk birikiminden yararlanabilmitir.
Gelgelelim, yeni istihdam edilen grevlilerin st dzeydeki enerjileri ve
yeteneklerine ramen, reform sreci, brokratik atalet ve baz durumlarda eski
rejime sempati besleyen devlet memurlar tarafndan engellenmitir.
HUKun almalarn son derece aleni bir ekilde yrtm olmas, kamusal alanda
insan haklar ihlalleri ile ilgili olarak balayan yaygn tartma ve bu tartmann
neden olduu resmi sululuk duygusu ile birleerek, ynetimin iinde ve dnda
gerek bir deiim iin alanlarn elini byk lde glendirmitir. rnein,
HUKa polisin yapt insan haklar ihlalleri ile ilgili olarak yaplan ifaatler, Gney
Afrika polisinin Apartheid dnemindeki liderlerinin birounun itibar kaybetmesine
ve kariyerlerinin son bulmasna neden olmutur.[33] Bu ifaatler Gney Afrika polisi
iindeki reformcularn elini glendirmi ve yeni bir liderliin atanmasnn yolunu
amtr. Dahas HUKun nne gelen yaygn ve sistematik ikenceye ilikin deliller,
Gney Afrika Polisi iinde ikence kart abalara ivme kazandrm ve bu abalar

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

12/16

ikencenin nlenmesine
sonulanmtr.[34]

ilikin

resmi

bir

politikann

benimsenmesiyle

HUK, nihai raporunda, hem ynetime hem de barolar ve tbbi meslek kurulular
gibi bamsz kurumlara, insan haklar ihlallerinin nlenmesi ile ilgili birok
tavsiyede bulunmutur. Bamsz kurumlara yaplan tavsiyelerden birou, HUKun
kurumsal grmelerinde, bu kurumlarn temsilcilerinin verdii ifade ve beyanlarn
gzden geirilmesi sonucu ortaya kmtr. HUK sreci medya da dhil olmak zere
bir dizi sektrn meslek kurulularnda, hukuk ve tp camialarnda, davran
kurallar, etik kurallar ve z-ynetim sistemleri zerine nemli tartmalarn
balatlmasna neden olmutur. Bu zeletiri sreci, bu kurumlarn insan haklarna
olan ballklarn glendirmitir. HUKun yapt tavsiyelerden bazlar unlardr:
Ynetim devlet kurumlarnn insan haklarnn korunmasn tevik edecek ekilde reforme
edilmesi ve glendirilmesi hususunu yeniden incelemelidir. Bakanlklarda insan haklar
brolarnn kurulmas ve bamsz izleme birimlerine, zellikle de Ombudsmanlk makamna
ayrlan kaynaklarn artrlas dnlmelidir.
nsan haklar derslerine, rgn eitim mfredatnda ve polis personelinin zel talim ve
eitimlerinde yer verilmelidir. Bu dersler, dierlerinin yan sra, rklk, cinsiyet
ayrmcl, ihtilaf zme ve ocuk haklar konularn da kapsamaldr.
Hapishane grevlilerine, hapishane sisteminin ynetimi ve mahkumlara gsterilen
muameleye ilikin temel kurallar retmek amacyla, insan haklar eitimi verilmelidir...
Salk grevlileri iin ortak davran kurallar belirlenmeli, uygulanmal ve bu kurallar salk
bilimleri fakltelerinde retilmelidir... Salk grevlileri kk gruplar halinde, sk sk ve
dzgn olarak toplanmal, bu toplantlarda insan haklarna ilikin etik ikilemleri tartmal
ve bylece mesleki davranlar konusunda z-denetim uygulamaldr.[35]

Ynetim HUK tarafndan yaplan bu tavsiyelere resmen bir yant vermemitir ama,
onlarn lafzna olmasa da ruhuna bal olduu aktr. nerilen reformlarn nemli
bir ksm, daha HUK nihai raporunu aklamadan evvel bile yaplmaya balanmt.
Ancak HUK srecinin de, kurumsal reform tezini, hem ynetim iinde, hem de
ynetim dndaki evrelerde glendirdiine ilikin bir phe yoktur.
Sonu
Bu makalede, insan haklar ihlallerinin farkl sonularna, madurlara ve faillere
ilikin hakikatin ortaya kartlmas, tazminat verilmesi, faillerin yarglanmas ve
ihlallere sebep olan ya da ihlalcilerle i birlii yapan kurumlarn reforme edilmesi
yollaryla yant vermeye alan bir adalet anlay dile getirildi. HUKun,
madurlarn maruz kald eziyete ve onu mmkn klan hata, ihmal ve sulara k
tutan bir hakikat anlatma sreci olarak son derece baarl olduunu iddia ettim.
HUKun yapt grmeler halk derinden etkiledi, siyasal sylemin doasn
dntrd ve birok Gney Afrikalnn lkelerini ve tarihlerini anlama tarzn
deitirdi. HUKun tm grme ve ilemleri kamusal alanda, son derece aleni bir
ekilde yrtlm olduu iin, onun almalarn ve tavsiyelerini grmezden
gelmek gt ve bu da iddetle ihtiya duyulan kurumsal reform srecine arlk
arlk ve aciliyet kazandrd. almalar insan haklarnn korunmas ve
gelitirilmesinin nemini vurgulad ve ihlallerin tekrarlanmasn engellemeye alan
kii ve kurumlarn elini glendirdi. Apartheid sonras Gney Afrikann gemile
yzleme srecinde en ok gze batan ihmallerden ikisi de, yani tazminatlarn

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

13/16

denmemesi ve yarglama yaplamamas, HUKun grev ve yetki alannn dnda

kalan konulard. HUKun ne dava ama yetkisi vard, ne de tazminatlarn denmesi
iin fon tahsis edebilirdi. HUK ayrntl bir tazminat politikas nererek ve kapsaml
bir ekilde delil toplayp, faillerin yarglanmas konusunda ak bir ar yaparak, bu
konularda kendi yapabilecei her eyi yapt. Ynetimin yarglama yapmaktan
kanmas, herhangi bir hakikat komisyonunun adaletin yerine getirilmesine
yapabilecei katknn da bir snr olduu gereini ortya kartyor. Adalete katk
yapmak konusundaki bu ksmi yetersizlik durumu, sadece hakikat komisyonlar iin
sz konusu deil. Ceza davalar da genellikle kitlesel kymlara eksik bir yant
veriyorlar, zira onlar da ellerindeki binlerce vakaya ilikin hakikati nadiren bulup
zmleyebiliyorlar. Hi bir kurum adaletin tekeline sahip deil, dolaysyla her bir
kurum kendi yapabilecekleri ile llmeli ve deerlendirilmeli. Bu ekilde
yaklatmzda HUKun Apartheid sonras Gney Afrikasnda adaletin tesis
edilmesini hedefleyen, henz bitmemi bir srece, mthi bir katk yaptn iddia
etmek hi de zor olmaz.

[1] Velasquez Rodriguez Davas, 4 Inter-Am. Ct. H. R. (Ser. C) (1988)

[2] Graeme Simpson. A Brief Evaluation of South Africas Truth and Reconciliation
Commission: Some Lessons for Societies in Transition. (Gney Afrikanin Hakikat ve
Uzlama Komisyonunun Ksa bir Deerlendirmesi: Gei Dnemindeki Toplumlar iin Baz
Dersler). Bu metnin orjinali u web adresinde bulunabilir:
http://www.csvr.org.za/papers/paptrce2.htm (en son 28 Mart 2002 tarihinde ziyaret
edilmitir.)
[3] 2 TRUTH AND RECONCILIATION COMMISSION OF SOUTH AFRICA REPORT 22 (5 Cilt. 1998)
Bundan sonra SATRC REPORT olarak atf yaplacaktr.
[4] 5 SATRC REPORT, yukarda 3. Dipnottaki kaynak, s.222
[5] Bu konuda bkz. National Partynin (Ulusal Parti) Gney Afrika Hakikat ve Uzlama
Komisyonuna 14 Mays 1997 tarihinde arzettii ilk beyan. Bu beyana u web adresinden
ulalabilir: http://www.doj.gov.za/trc/special/party2/np2.htm (en son Nisan 2002de
ziyaret edilmitir.)
[6] Ayn yer.
[7] Mahmood Mamdani, Reconciliation Without Justice, 46 SOUTH AFRICAN REVIEW OF
BOOKS
(1996).
Bu
makaleye
u
web
adresinden
ulalabilir.
http://www.uni.ulm.de/~rturrell/antho3html/Mamdani.html (En son 28 Mart 2002
tarihinde ziyaret edilmitir.); Degrees of Reconciliation and Forms of Justice: Making Sense
of the African Experience, Justice or Reconciliation? Konferansnda sunulan tebli, Center
for International Studies, University of Chicago (April 25-26, 1997).
[8] HUKun grev tanm, HUKun kendi grev alann geniletmeyi tercih etmesine olanak
salayacak bir esneklik iermekteydi ama yasa koyucunun amacnn HUKun enerjisinin
byk blmn, ikence, cinayet ve kaybolma gibi sularn madurlarna odaklamas
olduu da barizdi.
[9] SATRC REPORT, yukarda 3. notta anlan kaynak, 63-65 aras.
[10] SATRC REPORT, yukarda nc notta anlan kaynak, s. 308.
[11] SATRC REPORT, yukarda nc notta anlan kaynak, s. 4
[12] South Africa Interim Constitution, Act 200 (1993)

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

14/16

[13] The Reconstruction and Development Programme (1994). Bu belgeye u web

adresinden ulalabilir: www.polity.org.za/govdocs/rdp/rdp.html (son olarak 28 Mart 2002
tarihinde ziyaret edilmitir.)
[14] Karl Jaspers, The Question of German Guilt, TRANSITIONAL JUSTICE: HOW EMERGING
DEMOCRACIES RECKON WITH FORMER REGIMES iinde 157-171 (Der. Neil J. Kritz, 1995).
[15] Promotion of National Unity and Reconciliation Act. No. 34, Section 30 (2) 1995
(Gney Afrika)
[16] SATRC REPORT, yukarda 3. not, s. 220.
[17] Aada, nc ksmda tartlan nedenlerle, bugne kadar ok az dava alm olsa
da, dava almasnn nnde esasl bir engel yoktur.
[18] Gerek rakam bundan bile dk olabilir, ama af komitesi nihai raporunu henz
yaynlamad iin tam rakamlar vermek henz mmkn deildir.
[19] SATRC REPORT, yukarda 3. notta anlan kaynak, s. 309
[20] Juean E. Mendez, Accountability for Pat Abuses, 19 HUMAN RIGHTS QUARTERLY 255,
270 (1997); Diane Orentlicher, Settling Accounts: The Duty to Prosecute Human Rights
Violations of a Prior Regime 100 YALE L. J. 2537 (1991).
[21] Hesaplamalar, duruma gre, rakamlarn akland ya da hesapland tarihteki
kurlara gre yaplmtr.
[22] SATRC REPORT, yukarda 3. Notta anlan kaynak, s. 188-190.
[23] Barry Streek, Truth Commission Pays out a Pittance, MAIL AND GUARDIAN (12 Aralk
199).
Bu
makaleye
u
web
adresinden
ulalabilir:
http://www.mg.co.za/mg/news/99dec1/14dec-trc.html (En son 1 Nisan 2002 tarihinde
ziyaret edilmitir.)
[24] Ivor Powell, Massive New Arms Deal Planned, MAIL AND GUARDIAN (24 Haziran 2000).
Bu
makaleye
u
web
adresinden
ulalabilir:
http://www.mg.co.za/mg/za/archive/2000jun/24jun-news.html#arms (En son 1 Nisan
2002 tarihinde ziyaret edilmitir.)
[25] Gney Afrika statistik Kurumunun 2001 yl ortas tahminlerine gre, 40.027.553 siyah
Gney Afrikal vardr. Bkz. http://www.stattsa.gov.za/default/.asp (En son 1 Nisan 2002).
[26] Mbenge v. Zaire, U.N. Doc. Supp. No. 40 (A/38/40) s. 134 (1983); Bkz. Muteba v.
Zaire, U.N. Doc. Supp. No. 40 (A/39 140) s. 182 (1984); Juan E. Mendez, National
Reconciliation, Transnational Justice and the ICC, 15 ETHICS AND INTERNATIONAL AFFAIRS
1, 25-44 (1998).
[27] Promotion of National
(7)(a)(1995)(Gney Afrika).

Unity

and

Reconciliation

Act,

No.

34,

Blm

20

[28] Azanian Peoples Organisation (AZAPO) ve dierleri v. Gney Afrika Cumhuriyeti

Bakan ve dierleri, 1996 (8) BCLR 1015 (CC).
[29] Ayn kaynak, paragraf 65.
[30] Charles Ogletree, Litigating the Legacy of Slavery, N.Y. TMES 31 Mart 2002
[31] Gney Afrika Geici Anayasas, Act 2000, 16. Blm (1993).
[32] BRUCE ACKERMAN, THE FUTURE OF LIBERAL REVOLUTION 72 (1992).
[33] ki eski emniyet mdr, Johan van der Merwe ve Johan Coetzee, baka baz st
rtbeli polis efleri ile birlikte af iin bavurmu ve bylece de ciddi insan haklar
ihlallerine katldklarn ifa etmilerdir.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

15/16

[34] Bkz. Policy on the Prevention of Torture and the Treatmetn of Persons in Custody of
the South African Police Service. Bu metin u web adresinde bulunabilir:
http://www.saps.org.za/17_policy/tort.htm (En son 1 Nisan 2002 tarihinde girilmitir.)
[35] SATRC RAPORU, yukarda nc notta anlan kaynak, s. 311, 314, 334.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

16/16