KRONK

20. Yzyln Dengelerine Neler Oluyor?

Do. Dr. Erel Tellal, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi

20. yzylda dnya, bir byk devrim ve iki byk savan ardndan
uluslararas sistemde iki kutuplu bir yap ile dengeye kavumu grnyordu.
En azndan yzyln sonundan bakan bir aratrmac bu saptamay rahatlkla
yapabilir. 21. yzyln bandan baknca ise baka bir manzarayla karlayoruz: Sz edilen denge adm adm bozuluyor. 11 Eyll Saldrlar
sonrasnda hz kazanan gelimeler, bu saptamay hakl klacak verilerle dolu.
Son olarak getiimiz 2007 yl, yeni yzylda eski denge unsurlarnn yerinde
yeller estiine tanklk etti. Bu deerlendirme yazsnda, 20. yzyln ikinci
yarsnda kurulan dengenin ne olduu, ortadan kalk sreci ile birlikte ele
alnacaktr.
19. yzylda Avrupada egemen olan 1815 tarihli (pentarik) Viyana Sistemi,
eksiklik ve yanllaryla 1848 (Avrupada proleter kalkmalar), bilemediniz
1871e (Alman ulusal birlii) dein srm, anslye Bismarckn ittifaklar
sistemiyle uzatmalar oynamtr. 20. yzylda yeni bir denge, ancak II. Dnya
Savann ardndan Souk Sava ortamnda salanmtr. Kolay olduu
sylenemez: Bir yandan Avrupa (Almanyalar gibi) Dou ve Bat olmak zere
ikiye ayrlm, te yandan ortaya kan iki blok arasnda dnya apnda etkinlik
savam yaanm, e zamanl olarak iki sper g ABD ve SSCB arasnda
hzla bir nkleer silahlanma yar balamtr. Souk Savan zirve noktas
olarak gsterilen Kba bunalmnda iki sper gcn sahip olduklar nkleer
silahlar kullanma noktasna gelmeleri ayn zamanda Yumuamann da
balangc olmutur. Sz edilen denge ancak yumuama dneminde olanak
kazanmtr.
Souk Savataki dengenin iki temel direinden sz edilebilir: lki, nkleer
dengedir. Kba bunalmnn ardndan (1968 tarihli Nkleer Silahlarn
Yaylmasnn nlenme Szlemesi gibi) ok tarafl abalarn yan sra ABD ve
SSCB silahszlanma grmelerine balamlardr. Dier nemli anlamalarn
yan sra, 1972 tarihli ABM (Anti-balistik Fze) Antlamasyla bir denge
salamlardr. Taraflar, bu antlamayla ok basit bir anlatmla nkleer balk
tayan fzeleri hedeflerine ulamadan havada (uzayda) yok edecek fze
yapmn yasaklamlar, baka bir deyile nkleer emsiyelerini karlkl olarak

228

Ankara niversitesi SBF Dergisi z 62-4

kapatmlardr. Bu, her iki taraf da nkleer hedef haline getirmi ve gerek
ABD, gerek SSCB 1950lerdeki lgnca silahlanma yarndan kopmulardr.
Sz konusu gelime, teknoloji gelitirme abalarn sonlandrmadysa da,
nkleer silahlarla vurulgan hale gelen iki sper g bu temel zerinde
silahszlanma abalarn srdrmlerdir.1 Bu kapsamda 1987de imzalanan
INF Antlamasyla, varolan tm orta menzilli fzeler ortadan kaldrlm,
bylece Avrupa ktas olas bir nkleer sava alan olmaktan karlmtr.
kincisi, Avrupada konvansiyonel dengedir. Neredeyse e zamanl biimde
Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans almalar balam, 1975 Helsinki
Son Senediyle talanmtr. Son Senet, sava sonrasnda Avrupada snrlarn
kabul edildii ilk belgedir (I. Sepet). SSCB, Batya bunu kabul ettirirken,
karlnda insan haklar(nn bir devletin iileri olamayaca) dnn
vermitir (III. Sepet). Yan sra ekonomik, teknolojik ibirlii (II. Sepet) bata
Dou Avrupa lkeleri olmak zere, SSCBnin Batya olan bamlln
arttrmtr. Helsinkiyle balayan sre burada kalmam, 1990da imzalanan
Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlamasyla (AKKA), bu corafya olas
konvansiyonel sava tehdidinden azad edilmeye allmtr. mzac devletler,
konvansiyonel glerini en az dzeye indirmekle kalmamlar, o gne dein
gelitirilen en kapsaml denetim dzeneklerini de kabul etmilerdir.
ki kutuplu sistemin sona ermesinin ardndan geen 15 yl ierisinde yaanan
gelimelerle bu denge tamamen bozulmutur. Kukusuz sre, ncelikle
Dou Blounun, hemen ardndan SSCBnin yklmasyla balamtr. lk 10 yl
iersinde Avrupada deimezlii zerine hemfikir olunan snrlar birer birer
yeniden izilmitir: Almanyalar birlemi, Yugoslavya molekllerine
ayrlm,2 ekoslovakya medeni biimde boanmtr. Srecin hemen
banda grev tanm ve alann yeniden belirleyen NATO, yeni kimliiyle bir
iki istisna dnda dou Avrupann tamamn ierisine almtr. AB ierisindeki
btnleme srecinde derinleme ile genileme atba gitmitir. Bu sre
ierisinde, kendisine SSCBden kalan miraslardan biri olarak AKKAy kabul
eden Rusya Federasyonu (RF), 1994-1996 yllarnda yaad I. eenya Sava
ve sonrasnda Antlamann gerektirdii dzenlemeleri Kafkaslar blgesinde
uygulamakta zorlanm, bunu baaramam, yrtt youn diplomasi
1 Bu gelimelerin kapitalist ekonomik sistemde tkanmann yaand, bu balamda
ABDnin hem ekonomik ve hem de (Vietnam igali nedeniyle) siyasal anlamda
bunalma girdii dneme rastlamas manidardr.
2 Dou Avrupann sisteme eklemlenmesi srecinde neredeyse yalnzca eski
Yugoslavyada kan dklmesi de manidardr. 1990lardaki medeniyetler atmas
senaryosu ncelikle burada sahneye konmu ve denetlenebilir atmalarn n
almtr.

228

229

yardmyla 1999 stanbul Zirvesinde ek dzenlemeleri taraflara kabul

ettirmitir. Bu tarihten sonra iki nemli gelime AKKA ile salanan
konvansiyonel dengenin sonunu getirmitir. Birincisi, aradan sekiz yl
gemesine karn NATO yesi lkelerin hi biri antlamann 1999da
dzenlenmi biimini parlamentolarndan geirmemiler ve uygulamaya
sokmamlardr. kincisi, Antlamaya bandan balayarak katlmayan Baltk
lkeleri ile ayrlmadan sonra katlmaya yanamayan ek Cumhuriyetinin
NATO yelikleri zaten dengeyi salamas beklenen dzenlemeler iin kara
delikler oluturmutur. Srecin sonunda, sz edilen gelimelerden rahatsz
olan RFnin de 2007 ierisinde AKKAdan ekilmesiyle Avrupada kurulan
konvansiyonel denge son bulmu grnmektedir.
Nkleer dengenin sona ermesi de birka aamada gereklemitir. ABD
tarafndan 1972 ABM Antlamasn ortadan kaldrmaya ynelik ilk giriim
1980lerin banda Bakan Reagan dneminde Yldz Savalar Projesi ad
altnda balatlmtr. Buna gereke olarak SSCBnin Aralk 1979da
Afganistana mdahalesi gsterilmi ve ekonomik ambargo elik etmitir.
Ama, zaten knt iersindeki Sovyet ekonomisini yeni bir silahlanma
yarna zorlayarak kertmektir. Bu giriimi nleyen Garbaov ve onun d
politikas, yeni dnce olmutur. SSCBnin ABDyi bu giriimden
alkoymaya ynelik izledii politika baarl olsa da, bu onun kn
engellememitir. 1990larn banda ABDnin ncelii Rusyadr (izledii
politikann ad ise Russia first). 1996da Yeltsinin ikinci kez seilmesinin
ardndan bu politika aamalarla terk edilse ve Clintonn ikinci dneminde fze
kart fzelerin retimi yeniden gndeme gelse de srecin balang
kurdelasn kesmek George W. Busha kalmtr. Greve geldii gnden
balayarak Ulusal Fze Savunma Sistemi ad altnda bu proje iin alan W.
Bush, 11 Eylln ardndan Aralk 2001de ABM Antlamasndan resmen
ekilmitir. Bu tarihten balayarak fze kart fze denemeleri
srdrlmektedir. 2007de gndeme gelen bir boyutu ise, ABDnin Fze
Kalkannn Avrupa ayan ek Cumhuriyeti ile Polonyaya kurmak istemesi
ve ilgili devletlerin bunu kabul etmesi olmutur. ABD, buna gereke olarak
randan gelen tehdidi gsterdiyse de, bu en azndan RF tarafndan inandrc
bulunmamtr. Zira, randan Avrupa ya da ABDye bir nkleer saldr olasl
yoktur. 2008in balarnda ABDyi nkleer silahlarla tehdit edebilecek tek
devlet RFdir. Bu nedenle, ABDnin giriimlerinden dorudan tehdit alglayan
devlet de RFdir. Bu kayg Bakan Putin tarafndan 10 ubat 2007 tarihli
Mnih Konumasnda aka dile getirilmitir: Fze savar savunma
sistemini Avrupada geniletme planlar, sadece bizi rahatsz edebilir. Gelecek
aamas kanlmaz bir silahlanma yar olacak bu eye kim ihtiya
duymaktadr?. Ksacas, 11 Eylln ardndan ABDnin ABMden ekilme-

229

230

Ankara niversitesi SBF Dergisi z 62-4

sine ses karmayan RF, Fze Kalkannn Dou Avrupada kurulmasna seyirci
kalmayacan gstermitir. Tepki olarak bir yandan nkleer fze teknolojisini
gelitirmeye ynelmi, te yandan INF Antlamasnn gzden geirilmesini
gndeme getirmitir. Sonuta, nkleer denge de adm adm ortadan
kalkmaktadr.
SSCBnin yklmasnn dnya tarihi asndan sonular yava yava ortaya
kmaya balamaktadr. Bunlardan biri de 20. yzylda en azndan kuzey
yarmkrede salanan askeri dengenin bozulmasdr. W. Bush nderliindeki
ABD yeni yzylda imparatorluk zlemiyle emperyalist politikalar izlemitir.
Artk sz konusu olan Avrupadr. ABDnin Avrupadaki geleneksel
muhalifleri Almanya ve Fransa Merkel/Sarkozi iktidarlarnda bu izgilerinden
ayrlm grnseler de, yakn gelecekte bu konumlarn sorgulamak zorunda
kalacaklardr. W. Bush dneminde Avrupada tek muhalif ses Putin
nderliindeki RFden ykselmitir. 2008 hem RF hem de ABD iin seim
yldr. RFde Mart aynda yaplacak seimlerin sonucu imdiden ngrlebilir.
Zira, ikinci grev sresi dolan Putin, yerine halefi olarak Medvedevi
gstermi, kendisi de Babakanln yapmaktan mutluluk duyacan
belirtmitir. ABDde ise durum biraz daha kark grnmektedir. Yeni
bakann Demokrat m Cumhuriyeti mi; (eer Demokrat olacaksa) Obama m
Clinton mu olaca nem kazanmaktadr. Zira, ABD ekonomisinde ksa/orta
erimde bir bunalm beklentisi yannda, tm dnyada imparatorluka soyunan
bu devlet, Iraktan Afganistana, randan El-Kaideye bir dizi sorun yumann
iine gmlm durumdadr. nmzde yeni dengelerin aranaca bir dnem
sz konusudur. Kukusuz, bu dnemde Japonya, in Halk Cumhuriyeti gibi
katlmclar da nemli rol oynayacaklardr. Yine de asl g savam iki nemli
nkleer g olan ABD ve RF arasnda geecek gibi grnmektedir.

230