Ankara niversitesi

SBF Dergisi,
Cilt 69, No. 4, 2014, s. 777-805

ERKEN CUMHURYET DNEMNDE TRKYEDE MERKEZLEME

ARAYILARI: MLK DAREDE YENDEN YAPILANMA*
Yrd. Do. Dr. Bilal inik
stanbul niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi

Ar Gr. idem Grgn

stanbul niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi

z
Trkiyede Cumhuriyet ynetiminin kurulmas ile birlikte devlet merkeziyetilik ynnde
rgtlenirken, bu yapy salayabilmek iin merkezi ynetimin tara rgtne zel bir grev yklemitir.
Nitekim, Birinci Dnya Sava sonrasnda var olma mcadelesi veren Trkiye Cumhuriyeti yaad
sorunlarn nedenini mlki idare sisteminde grm ve bu sistemi deitirerek bu sorunlara zm bulmaya
almtr. Ulus-devletin kurulu aamasnda toplumun inasnn gerekletirilmesi iin merkezi bir mlki
idare sistemi ara olarak grlmtr. Bu nedenle nceki dnemin yerele yetki veren bir takm
uygulamalarndan bu dnemde geri admlar atlmtr.
Bu almada Cumhuriyetin kurulu srecinde Trkiyenin mlki idare sistemine yn veren
merkeziyeti dzenlemeler incelenerek, gnmz idari yapsna nasl ulald konusuna k tutmak
amalanmtr. Bu anlamda mlki idare sistemine yn veren temel dzenlemelerin gerekletii 1923- 1928
yllar aras dnem incelenmeye allmtr.
Anahtar Szckler: Mlki idare sistemi, merkeziyetilik, adem-i merkeziyetilik, kamu ynetimi,
Trkiye

The Search for Centralization in Turkey during the Early Republican

Period: Restructuring in the Provincial Administration System
Abstract
With the establishment of the new Turkish Republic, as the state was organized towards a high
degree of centralization, the central government assigned a special task to the provincial organization in
providing and strengthening a centralized structure. In fact, the new Turkish republic, which was struggling
to survive, saw the Provincial Administration System as the main cause of the administrative problems it
faced; and therefore, the state tried to change this system to find appropriate solutions to these problems. In
the early years of the establishment of the nation-state, a centralized civil administrative system was seen as a
means of homogenization of the society. Thus, in this period, the state abandoned the previous policies that
granted some authority to local administration.
In this study, which examines the new regulations during the period of the establishment of the new
republic from 1923 to 1928- a period that determined the provincial administration system in Turkey today
we will investigate how the state created the current administrative structure.
Keywords: Provincial administration system, centralization, decentralization, public administration,
Turkey
* Makale geli tarihi: 22.08.2014

Makale kabul tarihi: 10.10.2014

778

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede

Merkezileme Araylar: Mlki darede Yeniden
Yaplanma

Giri
1923 ylnda Cumhuriyetin ilan edilmesi ile balayan dnemde Osmanl
Devleti tarih sahnesinden silinmi, sre uluslama ynnde ileyerek Osmanl
Devleti ok milletli yapsn modern anlamda ok uluslu devlete
dntremediinden nceki dnemlere gre daha homojen bir yapya sahip
bir ulus-devlet ortaya kmtr. Ulus- devletin ina srecinde ise
merkeziyetilik ar basmtr. Bu merkeziyetilik araclyla bir taraftan
toplum Cumhuriyetin zerine kurulduu temel ideoloji etrafnda
ekillendirilmeye allrken, dier taraftan Cumhuriyet yneticileri nceki
dnemin feodal gruplarnn tasfiyesine ynelmilerdir. Bunun yolu ise
merkezin her alana hkim olmasndan gemektedir. Bu anlamda Kurtulu
Sava srasnda gndeme gelen ve halklk anlay tarafndan ekillendirilmi
olan adem-i merkeziyeti anlay gndemden karlmtr.
Modern ulus-devletin en nemli zellii merkeziyeti bir ynetim
yapsna sahip olmasdr. Benzer ekilde Cumhuriyetin ilk dnemlerinin en
nemli merkeziyeti dinamiini de, yeni bir ulus-devlet ina etmek ve kkl bir
modernleme program oluturmak abas tekil etmektedir. stelik bu
modernleme sreci Osmanl dneminden farkl olarak sadece devlet
kurumlarn dntrmekle snrl kalmam, ayn zamanda toplumu da
modernletirmeyi hedeflemitir. Bu anlamda Pogginin mutlak ynetimleri
aklamak iin ortaya att tespit, 1923 sonras Trkiye Cumhuriyeti ve
ynetim yapsn anlamak iin kullanlabilir. Herhangi bir devlet dierleri
karsnda konumunu korumak ya da salamlatrmak istiyorsa, snrlar
dhilindeki bir merkezin ynetimi tek bana stlenmesi ve kendi denetimi
dndaki merkezlerin mmkn olduunca ie karmalarn engellemesi
gerekmektedir (Poggi, 2007: 80). Nitekim sava sonras bamszln ilan
etmi yeni bir Cumhuriyet olarak var olma mcadelesi veren Trkiye,
hedeflerine yetersiz imknlar ile ba baa braklm yerel ynetimlerle deil,

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

779

ancak ve ancak merkeziyeti bir rgtlenme ile ulaabileceinin farkna

varmtr.
Sonu olarak Cumhuriyetin kurucu kadrolar, toplumu merkezden
evreye topyekn dntrme projesini hayata geirebilmek iin merkeziyeti
bir ynetim yapsn benimsemiler ve bunu da mlki idare sistemi araclyla
gerekletirmeye almlardr. Bu anlamda 1923-1928 yllar arasnda
meclisin gndemine merkeziyetilik yanlar ar basan birtakm kanun
tasarlar gelmitir. Bir taraftan lkenin mlki idare sistemine yn veren 1913
tarihli Vilayet Kanun-i Muvakkatinin adem-i merkeziyeti hkmleri
merkeziletirme yoluna gidilirken, dier taraftan yaplan bu dzenlemeleri
anayasal adan desteklemek ve yaplan merkeziyeti dzenlemelere kar
mebuslarn 1921 Anayasasnn adem-i merkeziyeti ruhuna atfen yapacaklar
itirazlarn nne geebilmek amacyla yeni bir anayasada merkeziyetilii
destekleyen grlere yer verme yoluna gidilmitir. Bu tasarlarn bir ksm
yasalama imkn bulabilmi, bir ksm ise yasalaamadan kalmtr.
Bu erevede almada ilk olarak 1913 tarihli Vilayet Kanun-i
Muvakkatini merkeziletirme abalarna yer verilmi, daha sonra ise eitli
kanunlarla yaplan dzenlemelerin anayasal dzene yansmas olarak 1924
Anayasasnn getirdii mlki idare sistemi incelenmitir. Ayrca Nevahi
Kanunu yerine karlan Ky Kanununa da yer verilmitir. almada, dnem
ierisinde gerekletirilen dzenlemelerin neden ve sonularn daha iyi analiz
edebilmek ve brokratlarn gerekletirilen dzenlemelere bak alarn
anlayabilmek amacyla ilk el kaynak olarak TBMM Zabt Ceridelerinden
faydalanlmtr.

I. 1913 Tarihli Vilayet Kanun-i Muvakkatini

Merkeziletirme abalar
Birinci Meclise damgasn vuran Halklk dncesinin kinci Meclis
dneminde zayflamasyla birlikte hkmet mebuslardan gelecek olan adem-i
merkeziyeti sylemlerin nn kesmitir. Hkmet, ayn zamanda 1913 tarihli
Kanun-i Muvakkatin eitli maddelerini daha merkeziyeti bir yap kurmak
amacyla deitirme yoluna gitmitir. Bunlardan en nemlileri yol vergisini
merkeze ekme abalar, mal mdrlerinin atanmalarnn merkeze ekilmek
istenmesi ve idare meclislerinin yaplarndaki deiikliktir.
A. Yol Vergisini Merkeze ekme abalar
Bu dnemde adem-i merkeziyet taraftar milletvekillerinin youn
tepkisiyle karlaan nemli bir deiiklik, 1923 ylnn Eyll aynda meclisin
gndemine gelen Tarik Bedeli Nakdisi zerine bir kanun tasars olmutur.

780

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

Hkmet bu dzenleme ile vilayetlere braklm olan yol vergisi gelirini

merkeze alma abas ierisindedir. Tasar metninin gerekesinde yol yapmnn
memleket iin neminden bahsettikten sonra yol yapm iin halktan alnan
vergilerin tamamnn yol yapm iin kullanlmad, il genel meclisleri
tarafndan bu gelirlerin baka amalar karlamak iin ynlendirildii ifade
edilmektedir. Hkmetin kanun tasars, yol yapm iin alnan vergilerin yine
yol yapm iin harcanacan ve il genel meclislerinin bu grevi yerine
getirmede yetersiz kalmas nedeni ile bu grevi de merkeze ekme isteini
iermektedir (TBMM ZC, C.2, .1, 19.9.1339).
Kanun tasarsnn meclis grmeleri srasnda bir grup milletvekili,
gerek yllardr yol yapm paras verip, bir kar yol yz gremeyen kazalarn
var olmas nedeniyle gerekse de memleket yollarnn bir maksada gre ina
edilmesi amacyla yol yapm vergisinin merkeziletirilmesini hakl bulurlar.
Ancak kanun tasarsna itiraz eden milletvekilleri ise, yol yapm konusundaki
baarszlklarn nedenini il genel meclislerinde deil, il genel meclisine tahsis
edilen bte yetersizlii ve nfus azlnda grrler (TBMM ZC, C.2, .1,
19.9.1339).
Meclisteki tartmalarn ardndan kanun tasars yeniden dzenlenmesi
iin Encmene sevk edilir ve kanun tasarsnn yeniden meclis gndemine
gelii 20 Ekim tarihinde gerekleir. Meclisin gndemine gelen yeni kanun
tasarsna gre, yol bedeli olarak halktan alnan vergi gelirlerinin ancak yzde
yirmi bei baka hizmetlerin karlanmas iin kullanlabilecektir. Ancak bu
dzenleme ile de mebuslarn tepkisi yattrlamaz. Mebuslarn genel tepkisi,
merkeziyetiliin kurulmas ile birlikte halk inisiyatifinin yanstld il genel
meclislerinin yetkilerinin ellerinden alnmas ve yetersiz hale getirilmesi
zerine olmutur. Nitekim; Gmhane milletvekili Mehmet Zeki Bey, yol
vergisini dorudan Nafa Vekaletine vermenin dare-i Umumiye-i Vilayat
Kanununa saygszlk olacan, kanunla bu yetkinin il genel meclislerine
verildiini, dolaysyla bu ynde bir mdahalenin il genel meclislerinin
hrriyetine bir saldr tekil ettiini belirterek szlerine daima byle bir
merkeziyet usuln elimize alrsak ve merkezden daima onlar skarsak hi iyi
i gremeyiz (TBMM ZC, C.2, .1, 20.10.1339) ifadeleri ile devam eder.
ncelenen meclis grmelerinde dikkat eken, kanun tasarsna ynelik
bir dier eletiri de hkmetin Maarif Vekili smail Safa Beyden gelmi
olmasdr. Safa bey, tecrbeler sonucu her iin merkezden grlemeyeceini,
maarif, yol, ziraat gibi grevlerin mahallerine braklmas gerektiini belirtir.
Buna ynelik dzenlemelerin yapldn, ancak zel idarelere verilen kimi
yetkilerin hkmete geri alndn, bu durumun ise zel idareleri grevlerini
yapamaz hale getirdiine dikkat ekerek, kendisinin de bir yesi olduu
hkmeti halklk ilkesi zerinden eletirir (TBMM ZC, C.2, .1, 20.10.1339).

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

781

Tartmalarn sonunda tasar bir kez daha encmenlere havale olur ve bu

ekliyle yasalaamadan kalr.
B. Kaza Mal Mdrleri Atamalarnn Merkeze
ekilmek stenmesi
Hkmetin 1913 Kanun-i Muvakkatini daha merkeziyeti bir yapya
brndrme ierisindeki bir dier abas da kaza mal mdrlerinin Bakanlk
tarafndan atanmasn dzenleyen kanun tasarsn meclisin gndemine
getirmesi olmutur. 20 Aralkta meclisin gndemine gelen kanun tasarsnn
gerekesinde, mal mdrlnn devlete ait bir grev olmasna karlk,
tayinlerin yerele braklmasnn, meslekle ilgisi bulunmayan kiilerin greve
getirilmesinin bir takm skntlara yol at belirtilmektedir. Ancak Kavanini
Maliye Encmeni Mazbatasnda, mal mdrlerinin bakanlk tarafndan
atanaca eklindeki bir hkmn kat merkeziyetilie yol aacandan dolay,
mal mdrlerinin nceden olduu gibi valiler ve mstakil mutasarrflar
araclyla atanmas ve memuriyetlerinin onaylanmasnn Bakanlk tarafndan
yaplmas gerektii bildirilmitir (TBMM ZC, C.4, .1, 20.12.1339). Ancak
kanun tasars Maliye Vekili Hasan Fehmi Beyin de istei zerine Dhiliye
Encmenine havale edilmi, Encmenin, bu memurlarn merkezden
atanmasnn idare dzeninde daha fazla harcraha yol aaca eklindeki gr
ve meclisinde Dhiliye Encmeninin Mazbatasn kabul etmesi zerine
kanunlama imkn bulamamtr (TBMM ZC, C.5, .1, 21.1.1340).
C. dare Meclislerinin Yaplarnda Deiiklik
Cumhuriyetin ilanndan sonra, ynetimin merkezilemesini salayan
nemli bir kanun tasars da 20 Aralk 1923 tarihinde meclisin gndemine
getirilmitir. Kanun tasars ile idare meclislerinin yapsnda deiiklik
yaplmak istenmitir. Dhiliye Encmeni idare meclislerinin seimle gelen
btn yeliklerinin kaldrlmasn talep etmi, bu kararn meclisin gznde
merulatrmak iin, gereke olarak gayrimslim yelikleri gstermitir.
TBMMnin de artk idare yetkisini ele aldndan dolay bu meclislerde halkn
inisiyatifini yanstmas asndan seimlik yelere gerek kalmadn
belirtmitir. Bilindii zere idare meclisleri 1921 Anayasas dneminde henz
TBMM kurulmadan nce yerel halkn katlmnn somutlat uralar olarak
grev yapmaktayd. 1925 ylna gelindiinde ise, bir tarafta halkn
egemenliinin temsilcisi olan TBMM, dier tarafta yerel ilerin
yrtlmesinden sorumlu olan il genel meclisleri bulunmaktadr. Sz konusu
gelimeler nedeniyle idare meclislerindeki halkn ynetime katlmasn temsil

782

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

eden seimlik yelerin kalmasna gerek kalmad dnlm ve bu ynde

dzenlemeye gidilmitir.
Encmen Mazbatasnda Osmanl dneminde idare meclislerinde
seimlik Mslim ve Gayrimslim azalarn bulunmas, Osmanl Devletinin
gerek Avrupay tatmin etmek, gerekse ieride mutlakyetle ynetilen halk bir
nebze de olsun ynetime dhil etmek maksad ile oluturulmuken, Merutiyet
ve Cumhuriyet nklplar sonucu oluan Halk Hkmeti ile halk ynetim
gcn bizzat elinde bulundurduundan dolay idare meclislerinin seimlik
yelerine artk gerek kalmamtr (TBMM ZC, C.4, .1, 20.12.1339)
ifadelerine yer verir.
Encmenin idare meclislerindeki seimlik yeliklerin tamamen
kaldrlmas ynndeki karar meclis yelerinden youn tepki toplamtr. Bir
grup milletvekili, halk meclisinde halka verilmi bir hakkn halkn elinden geri
alnmasn eletirirken, seimle gelen azalarn temsil ettikleri blgelerin
menfaatlerine gre davranacaklarn, aksi durumda ise merkezin emrinden
kamayacaklarn belirtirler. Ayrca bu azalklarn kaldrlmasndan sonra
grevlerinin kime verilecei de milletvekillerinin tartma konusu olmutur.
Bir grup milletvekili ise meclislerdeki seimlik yelerin Tanzimattan sonra,
milletin temsil hakknn bulunmad bir ortamda vali ve mutasarrflarn halka
kar zulmn engellemek amacyla oluturulduunu, dolaysyla bu gn byle
bir tehlikenin kalmadndan dolay seimlik yeliklerin de var olmasna gerek
kalmadn, nitekim halkn iradesinin ynetime yanstlmasnda sorun
yaanmadn belirtirler. Ayrca gayrimslim dmanlndan yola karak,
idare meclislerine gayrimslim halkn cemaat nderlerinin de katldn
hatrlatarak, bu usuln milletin refah iin deil, bilakis Avrupann memleketin
i ilerine karmasn nlemek iin kabul edildiini ifade ederler.1 Meclisteki
grmelerin ardndan kanun Encmene sevk edilir. Ancak kanun meclisin
gndemine yeniden iki yl sonra gelebilecektir.
19 Aralk 1925 tarihli oturumda kanun tasars tekrar meclisin
gndemine gelerek tartmaya alr. Yeni oluturulan tasar ile bu defa idare
meclislerinin seimlik yelerinin yannda ruhban ve mftlerinde varlna son
verilmek istenmitir. Bunun nedeni olarak kanun tasarsnda, idare ilerinin
devlet ileri ile megul olduu, halka ait yerel hizmetlerle ilgilenecek
kurumlarn vilayetlerdeki meclis-i umumiler ve belediyeler- var olduu ve
halkn iradesini, temelde TBMM ile de kulland gerekelerine yer verilir.
1Ayrntl

bilgi iin bkz.: Karesi Mebusu Vehbi Bey, Ergani Mebusu Kazm Bey,
Bozok Mebusu Ahmet Hamdi Bey, hkmetin kanun tasarsn destekleyen mebuslar
iin bkz.: orum Mebusu Mnir Bey, Bolu Mebusu kr Bey, Mu Mebusu Osman
Kadri Bey vd., TBMM Zabt Ceridesi, Cilt:4, tima:1, 20.12.1339, s. 367-380.

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

783

Ayrca Diyanet leri Tekilatnn devlet ileri tekilatndan ayrlm olmas

nedeniyle idare meclislerinde mftlerin bulunmasna gerek kalmadn
bildirir.2
Kanun tasarsnn grmeleri srasnda milletvekilleri hkmete eitli
sorular yneltmilerdir. Kanun tasars kabul edildiinde, idare meclislerinin
halkn ilerini grmeye devam edip etmeyecei milletvekilleri tarafndan
sorulduunda, hkmetin bu soruya cevab sadece seimlik yeliklerin kalkt,
meclisin grevinde herhangi bir deiiklik olmayaca eklindedir. Ancak
kanun tasarsna meclisteki bir grup milletvekilinden youn itirazlar ykselir.
Milletvekilleri hkmete, idare meclisindeki seimlik yeliklerin grev
tanmlar zerinden yklenerek, gerek bu yeliklerin mebusan seimlerinde
tefti heyetini oluturmalar, gerekse de vergi tarh konusunda oluabilecek
uyumazlklar zmede grevli olmalar itibariyle, halk yakndan tanyan bir
temsilcinin yerine dardan bir memurun bu ileri yapmasn olumlu
karlamazlar. Bir dier grup milletvekili ise tasarya destek vererek, idare
meclislerinde ilerin sadece atanmlara braklmasnn daha iyi olacan,
seilmilerin grevlerini kendi karlar uruna suiistimal ettiklerini,
dolaysyla halkn yannda deil, kim gl ise onun yannda olduklarn
belirtirler (TBMM ZC, C.20, .3, 19.12.1341).
Kanun tasarsnn meclis grmeleri devam ederken bir grup
milletvekili, il genel meclisi yelerine cret denmesi nerisini getirir ve kanun
encmene tekrar gnderilir. Layiha, Dhiliye Encmeni tarafndan yeniden
dzenlendikten sonra meclisin gndemine geri gelir. Encmen yeni tasarda3
vilayet ve kaza idare meclislerinin seilmi yelerine kanunlar ile verilmi
grevlerini daimi yelerin yerine getirileceini ifade ederek, bir nevi nceki
tasarnn boluunu doldurma yoluna giderken, mebusan seimi kanunu
gereince seilmi yelere verilen grevlerin de belediye meclisleri tarafndan
yerine getirileceini hkme balamtr.
Ancak yeniden hazrlanan kanun tasars da mecliste milletvekillerinin
eletirisine konu olmutur (TBMM ZC, C.21, .3, 9.1.1926). Meclis
tartmalarndan da anlalaca zere, yeni biimiyle grlen layihaya temel
itirazlar yine seilmi yeliklerin kaldrlmas konusu zerinden gelir.
Sonu olarak, 1913 Kanun-i Muvakkatinin 62 ve 64. maddeleri
deitirilerek, Vilayet dare Kurulu, Valinin veya Muavininin bakanl
2Ayrntl

bilgi iin bkz:TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 20, tima Senesi: 3,
19.12.1341, Hkmetin Layihas ve Dhiliye Encmeni Mazbatas zaptn sonunda
eklidir, s.1.
3TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 21, tima Senesi: 3, 9.1.1926 Tarihli Zabtn
Sonuna Ekli 1/715 numaral Kanun Layihas ve Dahiliye Encmeni Mazbatas, s.3.

784

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

altnda Defterdar, Muhasebeci, Tahrirat Mdr, Maarif Mdr, Nafia

Mhendisi ile Shhiye, Ziraat ve Ticaret Mdrlerinden oluacaktr (TBMM
ZC, C.21, .3, 14.1.1926). Dolaysyla yeni dzenleme ile birlikte idare
meclislerindeki cemaat temsilcileri ve mebuslardan gelen btn itirazlara
ramen seilmi temsilcilerin grevine son verilmitir.

II. Nevahi Kanun Tasarsndan 1924 Tarihli Ky

Kanununa
nceki dnemde yerele geni yetki veren kanun tasarlar bu dnemde
de yasalaamamtr. Yasalaamayan bu tasarlardan bir tanesi Nevahi Kanun
tasarsdr.
Lazistan Mebusu Esad Bey Nevahi Kanununu Tekilat-
Esasiyenin temeli (TBMM ZC, C.2, .1, 6.10.1339) olarak deerlendirirken,
Nevahi Kanun tasarsnn bir an nce meclisin gndemine gelmesini
istemektedir. Milletvekillerinin bu isteine karn hkmet meclisin gndemine
Ky Kanun tasarsn getirmitir.
Kanun tasars mlki idareyi dzenlemeye ky idaresinden balayarak,
basitten mrekkebe giden bir yol benimsemitir. Kanunun gerekesinde
(TBMM ZC, C.6, .1, 21.2.1340) bunun aksinin de olabileceini, bu yolun
seilmesinin nedeninin ise, Tekilat- Esasiye Kanununun ve Vilayet daresi
Kanununun dzeltilmesi gerektii halde hali hazrda mevcut olduu ve
teekkl tabiinin basitinden mrekkebine gitmek bulunduunu nazar dikkate
alarak nceliin belediye tekilatnn en alt birimi olan Ky daresine
verildiini ifade eder. Ayrca kanun gerekesinde nahiye konusuna deinerek,
nahiye kelimesinin karl olarak kullanlan komn isminin dnyada
nahiyeler iin deil, belediyeler iin kullanldn, nahiyenin de vilayet ve kaza
gibi devlet idaresinin bir kademesi olduunu, zaten komn kelimesinin ise
bizde yllarca belediye, ky ve ehremanetiler iin kullanldn (TBMM ZC,
C.6, .1, 21.2.1340) ifade eder. Dolaysyla hkmet nahiyeler hakkndaki bu
gr ile birlikte uzun bir sredir nahiyeler zerinden yrtlen adem-i
merkeziyeti sylemin nne gemek istemitir.
Hkmetin nahiye idareleri karsndaki bu tutumu adem-i merkeziyet
taraftar milletvekilleri tarafndan sert eletirilere maruz kalmtr. Ktahya
milletvekili Ragp Bey, kanun tasarsnn esbab- mucibe mazbatasnda
(gerekesinde) dahi tevsi-i mezuniyetin vurgulanmasna kar karak, tevsi-i
mezuniyeti mutlakyet mantnn devam olarak yorumlar. lkenin kabul
edilmesi ile birlikte mutlakyette ki sultann yerini TBMMnin alacandan
bahseden mebus, hkmeti, nevahi kanununu unutturmak amacyla ky
kanununu karmakla itham eder. Ragp Beyin tevsi-i mezuniyet ilkesini
merkeziyetiliin bir usul olarak grmesine karn, Tunal Hilmi Bey,

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

785

kendisinin adem-i merkeziyeti olduunu belirterek, daha nce merkeziyetilik

yanls olarak bilinen Ragp Beyi ademi merkeziyete yaklam konusunda
tebrik eder. Ragp Beyin tevsi-i mezuniyete yaklatn, ancak ademi
merkeziyete yaklaamadn belirterek, hala neden Ragp Beyin karsnda
olduunu:
u halde ikimizi bir araya ve byle kar karya getirip de Ragp
Beyin bu kanunun aleyhinde bulunmas acaba nasl olabilir? O ki dn
merkeziyeti iken bu gn henz tevsi-i mezuniyeti olmutur. Fakat ben 20- 30
seneden beri ekirdekten yetimi bir ademi merkeziyetiyim. Nasl oluyor da
Tekilat Esasiye Kanununa muhalif olan bu kanunu kabul ediyorum? nk
muhalif deildir arkadalar (TBMM ZC, C.6, .1, 21.2.1340) ifadesini
kullanarak, tevsi-i mezuniyet ilkesini Ragp Bey gibi deerlendirmediini ifade
etmi olur.
Dolaysyla konuyla ilgili ttihat ve Terakki dneminde balam olan bu
tartma 1924 ylnda da devam etmitir. Bu iddialara karlk Dhiliye
Encmen Reis Vekili Vehbi Bey, ky kanun tasarsnn tevsi-i mezuniyete
deil, Hkimiyet-i Milliyeye dayandn ifade ederken, ayrca nevahi kanun
tasars ile ky kanun tasarsnn ayn ey olduunu belirtir. Bylece bir nceki
dnemde olduu gibi, adem-i merkeziyet taraftarlar merkezce kontrol altnda
tutulmaya allrken, merkeziyetilik aka ilan edilmekten kanlmtr.

III. Mstakil Liva Uygulamas

1923 ylnn mlki idareyi ilgilendiren nemli uygulamalarndan biri de
Birinci Meclis dneminde uygulanmakta olan mstakil liva uygulamasna bu
dnemde de devam edilmesidir. Nitekim atalca, cra Vekilleri Heyeti
kararyla mstakil liva haline getirilirken, ayn konu Dersim ve Siverek iin de
gndeme getirilecek ve her iki livann da mstakilen ynetilmesine karar
klnacaktr. Sonrasnda ise bu durumun deitii grlecektir. Nitekim 15
Ekim tarihinde Ergani mebusu Kazm Vehbi Bey tarafndan, Ergani livasnn
mstakilen ynetilmesine ynelik verilen kanun teklifinin reddedilmesinde bu
eilimin izlerini bulmak mmkndr. Reddin gerekesinin milletvekilleri
tarafndan sorulmas zerine verilen cevap, yeni tekilat gereince her livann
zaten mstakil olaca eklinde olmutur (TBMM ZC, C.2, .36, 15.10.1339).
Bu aklamadan sonra, mebuslar ayrca bir mstakil liva kurulmasna gerek
olmad ynnde ikna olmu olsalar da konu daha sonra meclisin gndemine
tekrar gelecektir. Ergani mebusu Kazm Efendi ve Mersin mebuslar Niyazi ve
Besim Beyler livalarnn neden mlhak olarak ynetilmeye devam edilmesi
gerektii ynnde soru ynelteceklerdir (TBMM ZC, C.4, .64, 8.12.1923).
Sorulara cevap olarak Dhiliye Vekili Ferit Bey, mevcut durumda 77 vilayet
bulunduunu ve bunlarn ierisinde Mersin, Ergani, Cebelibereket, Kozan,

786

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

Gelibolu, Tekirda, Krkkilise, Hakkri, skdar ve Beyolu olmak zere 10

tanesinin mlhak olarak ynetilmesinin uygun olduunu ifade ederek gelen
nerileri yararl bulmadn aklamtr. Gereke olarak, mevcut durumda ok
kk vilayetlerin bulunduunu, buralara verilen tahsisatn da, jandarmann da
yetersiz kaldn gstermektedir. Dhiliye Vekilinin bu cevab zerine Niyazi
ve Besim Beyler, Mersinin nfusunun ok, gelirinin ise yeterli olduunu
sylemeleri zerine Dhiliye Vekili, Mersinin bu gcn bal olduu
Adanaya borlu olduu eklinde cevap vermitir. Dolaysyla meclisteki
grmelerin sonucunda mstakil- mlhak liva konusunda herhangi bir sonu
elde edilememitir. Mstakil- mlhak liva ayrmnn ortadan kalkmas ancak, 8
Mart 1924 gnl oturumda, 82 sayl kararla (Keskin, 2009: 289), Beyolu ve
skdar dndaki tm mlhak livalarn mstakil klnmas ile sonulanmtr.
Hkmetin eitli zamanlarda meclisin gndemine getirmeye alt
tm bu kanun tasarlarndan da anlalaca zere, 1921 Anayasasnn adem-i
merkeziyetilii ngren ilkeleri gndemden drlmeye balanmtr. Artk
yerele zerklik isteyen az saydaki milletvekillerinin 1921 Anayasasnn
yerelci ruhuna atfta bulunarak, hkmetin merkeziyeti uygulamalarna kar
kmalarn nlemek amacyla dnemin merkeziyeti yapsna uygun yeni bir
anayasa yapmak mecburi hale gelmitir.

IV. 1924 Anayasas ve Mlki dare Sistemi

1924 ylnn Mart ay itibariyle meclisin gndemine gelen Tekilat-
Esasiye Kanunu gerekesinde, bir merkezin kavi bulunmas memleketi ila
eder. Adem-i merkeziyet ise zahiren hrriyet aknumini takviye eder ise de bedii
zaftr ibaresini kullanarak usul olarak merkeziyetilii aka vurgulamtr.
Yine gerekede adem-i merkeziyet usulnn federasyon yntemi iin uygun
olduu belirtilirken, federasyon usulnn ise vahdeti milliyeyi haiz
memleketlerde uygulanamayaca belirtilir. Vilayet ynetimi ise tevsi-i
mezuniyet ve tefrik-i vezaif ilkelerine (TBMM ZC, C.7, .1, 9.3.1340)
dayandrlacaktr. Kanunun gerekesinde yer alan bu ifadelerin de aka
gsterdii gibi, 1921 Anayasasnn adem-i merkeziyeti ruhundan tam bir
kopu yaanmtr.
Yayla bu durumu, 1924 Anayasasnn kabulyle birlikte aka 1921
Anayasasnn adem-i merkeziyeti yapsnn reddedildiini ifade ederek,
ynetim sisteminin yeniden merkeziyeti bir yapya dnmesinin nedenini
birok blc olayla mcadele etmek zorunda kalan ve gen Cumhuriyetin
adalamas iin gerekli olan reformlarn tm lke apnda ayn gte etki
gstermesini isteyen T.B.M.M. Hkmetinin ister istemez merkezileecei
(Yayla, 1982: 135) eklinde aklar. Nalbantda 1924 Anayasasnn 1921
Anayasasna oranla daha merkeziyeti bir idare anlayn benimsediini ifade

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

787

ederken bu olgunun yansmas olarak 1876 Kanun-i Esasisinin kabul ettii

tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezaif ilkelerine geri dnlmesini grr (Nalbant,
2012: 191-192). Gler ise, 1924 Anayasas ile birlikte, yerel egemenlerin g
alanlarnn daraltldna ve yerel kamu gcnn bu snfa dorudan
kullanlmasnn nlendiine dikkat eker (Gler, 1998: 155).
1924 Tekilat- Esasiye kanunu altnc fasln Vilayete ayrmtr. 89.
madde de mlki kademelenmeyi vilayet, kaza ve nahiye olarak saym,
nahiyelerin kasaba ve kylerden oluacan belirtmitir. 90.madde de vilayet,
ehir, kasaba ve kylerin hkm ahsiyete sahip olduunu belirtirken, nahiye
ve kazalar iin bir tzel kiilik ngrmemitir. 91.madde de ise Vilayetler
umuru, tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezaif esas zerine idare olunur (Yayla,
1982: 131- 132) diyerek Kanun-i Esasideki iki ynetim ilkesine geri dn
yapmtr.
Meclis grmeleri srasnda 91. maddenin kapsamn oluturan ynetim
ilkeleri konusunda kanun tasarsna kar itirazlar ykselmitir. Kanun
maddesinin grlmesi srasnda sz isteyen Abdullah Azmi Efendi, tevsi-i
mezuniyet ve tefrik-i vezaif ile ynetilecek olan birimlerin sadece vilayetlerle
snrl kalmayp, nahiye ve kazalara da uygulanmas gerektiini bildirir. Ancak
bu teklif kabul edilmez. Abdullah Remzi Beyin tevsi-i mezuniyetten maksadn
ne olduunu sormas zerine ise, Cemal Nuri Bey, federasyon usulnn neden
kabul edilemeyeceini bir kez daha anlatr ve tevsi-i mezuniyetin, her iin
merkez tarafndan yaplmamas, gerektiinde iin mahalline sevk edilmesi
anlamna geldiini belirtir. Aka adem-i merkeziyetiliin benimsenmediini
de ifade eder. Giresun mebusu Hakk Tark Bey ise, kaza ve nahiyelere de
tzel kiilik tannmas gerektiini syler. Buna cevaben Celal Nuri Bey,
kazalarn sadece bir idari birim olduunu, dolaysyla kazalarn hkmi
ahsiyete haiz olamayacaklarn bildirir (TBMM ZC, C.8, .1, 20.4.1340).
Grld zere, hkmet artk tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezaif
ilkeleri zerinden kurulacak olan mlki yapnn merkeziyeti olmayacan
ispat etme klfeti altnda deildir. Zaten mebuslardan byle bir istek de
gelmemitir. Kanun maddelerinde aka merkeziyetilik savunulmakta,
federasyon sistemi ile adem-i merkeziyetiliin ayn anlama geldii kabul
grmektedir ( nen ve Reyhan, 2011: 473).
1924 Anayasasnn dier iki anayasadan en nemli farkll, mlki idari
birimlerin azaltlm olmasdr. Cumhuriyetten nce idari blmleme vilayet,
liva, kaza, nahiye ve ky eklinde sralanrken, bunlardan liva birimi
kaldrlmtr. Buna karlk, idari birimler eskiye oranla klrken, il says
ise artrlmtr. dari birimlerin kltlmesi, 1921 Anayasasnda ngrlen
ancak uygulamaya geirilemeyen umumi mfettilik kurumunun tesis
edilmesine imkn salamtr.

788

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

Hkmetin aka merkeziyetilii ilan ettii bu dnemde

milletvekilleri, merkeziyetilik uygulamasna youn tepki gstermemiler,
ancak kurulmaya allan merkeziyeti yapya ynelik muhalefet yeni kurulan
Terakkiperver Cumhuriyet Halk Frkas (TCHF) etrafnda toplanmtr.
Terakkiperver Cumhuriyet Halk Frkas parti programnda Milli vahdetin
halelden masuniyetini temin iin devletin murakabesi baki kalmak art ile idari
adem-i merkeziyet esas tervi edilecektir ifadesi kullanlarak Cumhuriyet
Halk Frkasnn(CHF) mlki idareye ynelik izgisinden farkl bir tavr
taknmtr. Ayrca parti programnda; yerel katlmn tam olarak
salanabilmesi amacyla seim sisteminin dzenlenmesi, yerel kurululara
hazineden yardm yaplmas (md.15) gibi konular da yer almtr. Dolaysyla
TCHFnn yerel ynetimlere yaklam, CHFnn aksine yerel karsnda
merkezi zayflatc bir ynde olmutur (Tunaya, 1952: 616- 620).

V. eyh Sait syan Ve Tetkikat Komisyonlarnn

Oluturulmas
1925 yl itibariyle lkenin ynetsel alann ilgilendiren bir baka olay
eyh Sait Ayaklanmas ve apka Kanununa ynelik ayaklanmalar sonucunda
zellikle yurdun dou blgesinde ilan edilen skynetim uygulamasdr. 1924
Tekilat Esasiye Kanununun 86. maddesi Bakanlar Kuruluna bir isyan halinde
skynetim ilan etme yetkisi vermektedir.4 Bu maddeye dayanarak, Bingl
ilinin Gen ilesinde balayan ancak genilemesi muhtemel olan isyann
bastrlmas iin 23 ubatta 1547 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile Ergani,
Elaziz, Gen, Mu, Dersim, Diyarbakr, Mardin, Siverek, Urfa, Siirt, Bitlis,
Van ve Hakkri illerinde, 1547 sayl karara ek olarak bir gn sonrasnda
karlan 1551 sayl karar ile de Malatya ilinde skynetim uygulamas ilan
edilmitir (TBMM ZC, C.14, .63, 23.2.1341). Ancak hkmete verilen geni
yetkiler sadece Dou illeri ile snrl kalmam, Takrir-i Skn Kanunu ile
hkmet, skynetimin ilan edildii iller dnda da geni yetkiler kullanmtr.
Hkmet, eyh Sait syan ile birlikte askeri ve siyasi sorunlarn yannda
ynetsel sorunlarn da var olduunu kabul etmi ve isyan sonrasnda bir takm
ynetsel nlemler almaya balamtr. Nitekim, Babakan smet nn, 7 Nisan
1925te isyan ile ilgili olarak yapt konumada harekat askeriyenin
4Ayrntl

bilgi iin bkz: madde 86.- Harp halinde veya harbi icabettirecek bir vaziyet
hududunda veya isyan zuhurunda veyahut vatan ve Cumhuriyet aleyhinde kuvvetli ve
fiili teebbsat vukuunu meyyit kati emaret grldkte cra Vekilleri Heyeti mddeti
bir ay tecavz etmemek zere umumi veya mevzii idarei rfiye ilan edebilir., Gzler,
Kemal (2000), Trk Anayasa Hukuku, Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar, s. 70-75.

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

789

bitirileceini, ardndan da ynetsel ve adli nlemlerin alnacan (TBMM ZC,

C.14, .96, 7.4.1341) bildirmitir. syan sonrasnda smet Paann da belirttii
gibi ynetsel alanda dzenlemeye gidilerek, mlki tekilatn yeniden
dzenlenmesi gndeme gelmi ancak gerekletirilen dzenleme mlki
snrlarn izilmesi ile snrl tutulmutur. Bu anlamda ncelikle 20 Nisan 1925
tarihinde alnan 134 sayl kararla Meclis-i Alinin tatili mesaisi devrinde
isyan sahas tekilat mlkiyesinde tadilat icra ve tatbiki iin hkmete yetki
verilirken, 3 Maysta idari tekilatn reorganizasyonu iin seyyar tetkik
heyetleri ve bunlarn raporlarna gre inceleme yapacak bir Merkez
Komisyonunun kurulmas ile btn bu grevlilere verilecek yevmiye ve
yolluklarn tespitine ilikin Bakanlar Kurulu Karar alnmtr. Buna gre
ynetsel almalar genel olup, tetkik ve tahkik komisyonlar tarafndan
yaplrken, yeniden dzenleme amacyla yerinde incelemelerde bulunmak zere
seyyar Taksimat Mlkiye Tetkik Heyetleri ve tetkik heyetinin raporlarn
deerlendirmek zere Tetkikat Mlkiye Merkez Komisyonu kurulacaktr
(Ylmaz, 2012: 1760). Buna gre Trkiyenin idari tekilat ve mlki
taksimatn yerinde inceleyecek olan heyetler, nahiye, ile ve illerin ekonomik
ve corafi durumlarna gre var olan mlki taksimatn devam etmesi ya da
deitirilmesi konusunda bilgiler vereceklerdir. Nitekim yaplan incelemeler
sonucunda halkn ynetime yaklatrlmas amacyla mevcut olan alt yz
nahiyenin ilk etapta bine karlmas uygun grlm, yine umumi mfettilik
kurumunun kurulmas n grlmtr. Ancak almann nemli bir ksm
tamamlanm olsa da yasal deiikliin yaplmas ertesi yla kalmtr. 1926
ylnda 877 sayl Tekilat Mlkiye Kanunu ile il says azaltlarak ynetsel
birimlerin ballklar deitirilmitir.

VI. Yerelden Merkeze Yetki Aktarm

Bu dnemde personel atamalarnda da ciddi bir merkezileme eilimi
gzlenmektedir. Hkmetin merkezileme ynndeki nemli teebbslerinden
birisi de vilayetlerde grev yapan ve tayinleri valilere bal olan memurlar
dorudan merkezce atama ynndeki admdr. Hkmet 1926 ylnn ubat
aynda sunduu bir kanun tasars ile 1913 Kanun-i Muvakkatinin 15.
maddesinde deiiklik yaplmasn isteyerek, polis mdrleri gibi merkez
memurlar ile polis birinci ve ikinci komiserleri ve komiser muavinlerinin
mahallerinin gr alnarak, Dhiliye Vekleti tarafndan atanmalarn ister.
Dhiliye Encmeni, kanun taslanda sadece mahalleri szcn valilerin
eklinde deitirmesi ile yetinirken, meclisin gndemine kanun tasars
mecliste herhangi bir itiraz ile karlamadan kabul edilir. Bylece merkez,

790

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

polis mdr, komiser ve memurlarn atama yetkisini valilerden alarak, kendi

bnyesine ekmitir.5
Bu dnemde hkmetin yerel zerinde merkezi gl klma
abalarndan birisi de Maarif Tekilat Hakknda Kanun ile simgelenmektedir.
Bu kanunun kabul edilmesi ile birlikte vilayetlerin bu konudaki yetkileri de
ellerinden alnmtr. Bu konu aslnda daha TBMMnin ilk al zamanndan
kalmtr. Bilindii zere, vilayetlerdeki maarif ileri zel idarelere
braklmtr. Ancak meclisin almasndan itibaren zel idarelerin eitim
konusunda zerine den grevleri yerine getiremedikleri sklkla dile getirilen
bir sorun olmutur. TBMMnin alp, cra Heyetinin programnn mecliste
okunmasnn hemen ardndan maarif tekilatna ynelik ikyetler
milletvekilleri tarafndan dile getirilmeye balanmtr. Milletvekilleri, zel
idarelerin retmen maalarn demede karlatklar glklerden
bahsederek, hkmetin programn bu konuya deinmedii iin eksik
bulmulardr. Dnemin Maarif Vekili Dr. Rza Nur Bey, milletvekillerine hak
vererek, zel idarelerin retmen maalarn demede karlatklar glkleri
dorulamtr. Ktahya Milletvekili Besim Atalay Bey ise, yaanan sorunlarn
nedeninin Muhasebe-i Hususiyeler olmadn, temel sorun alannn para
olduunu, bunun da sava yllar srasnda tahsilta nem verilmemesinden
kaynaklandn belirtir ve bunlarn kaldrlmasn halk iin yine eski ynetime
dn olarak deerlendirir (TBMM ZC, C.1, .1, 9.5.1336).
Ayn konu meclisin gndemine birok defa gelmitir. Mecliste il genel
meclisi yelerinin maalarnn artrlmasna ynelik kanun maddesi tartlrken
milletvekilleri konuyu yine retmen maalarnn zel idarelerce denmesi
konusundaki glklere getirmitir. Temelde retmen maalar denemezken,
arazi ve emlak sahibi il genel meclisi yelerine bu parann nasl verilecei
ynnde itirazda bulunmulardr. Mehmet kr Bey, retmen maalarnn
denememesinin suunu il zel idarelerine deil merkezi hkmete bularak,
bunun nedenini merkezi hkmetin adem-i merkeziyet ilkesine uymayarak zel
idarelerin yetkisini gnden gne ksmasna balar (TBMM ZC, C.2, .1,
22.5.1336).
retmen maalarnn denememesi konusu birok defa daha meclisin
gndemine gelmitir. Adem-i merkeziyet taraftar milletvekilleri bu yetkinin il
zel idarelerinin elinden alnmasna kar karken, merkeziyet taraftar
milletvekilleri, retmen maalarnn il zel idarelerinin btelerince
karlanamamasn bir frsat olarak grm ve dorudan il zel idarelerinin
5Ayrntl

bilgi iin bkz: TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 22, tima Senesi: 3,
24.2.1926, Tarihli Zaptn Sonuna Ek, Kanun Layihas ve Dahiliye Encmeni
Mazbatas, s. 10.

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

791

kaldrlmasn teklif etmilerdir. Nitekim Siverek Milletvekili Mustafa Ltfi

Bey, zel idarelerin kaldrlmasna ynelik meclise bir teklif getirmitir
(TBMM ZC, C.2, .1, 17.7.1336).
Sonu olarak, meclis tartmalarndan da anlalaca zere zel idarelere
braklan eitim konusu dnem iin byk sorun tekil etmektedir. Bu
baarszln temel nedenini merkeziyet taraftar mebuslar zel idarelerin
kendisi olarak grrken, adem-i merkeziyet taraftar mebuslar ise sorunun
temelini hkmetin uygulad merkeziyeti politikalara balar. Ve
merkeziyeti sistemin il zel idarelerinin yetkilerini elinden alarak il zel
idarelerini i gremez hale getirmesinden yaknrlar.
31 Mart 1926 tarihinde meclisin gndemine gelen bir baka kanun
tasarsnda hkmet, yerel dzeydeki btn shhiye grevlilerinin tayinlerinin
Shhiye ve Muaveneti timaiye Vekleti tarafndan yaplmasn istemektedir.
Buna karlk Dhiliye Encmeni, Vilayetler idare-i hususiyede ahsiyeti
hkmiye ye haiz bulunmak itibariyle deruhtei mesuliyet eylediklerinden bu ar
vazifeye kar kendilerine baz hukuk ve salahiyet temini hak ve vazifenin
mtekabil olmas icabeti hukukiye sine binaen zaruridir tespitinde bulunarak,
belediyelere yaplacak olan mdahalenin Cumhuriyet prensipleriyle
badamad gerekesiyle kanun tasarsn reddetmitir. Ancak Shhiye ve
Dhiliye Encmenlerinden oluturulan ortak encmende kanun tasars kabul
edilmitir (TBMM ZC, C.23, .3, 31.3.1926).
Kanun maddelerinin meclis grmeleri srasnda, milletvekilleri,
nceden tevsi-i mezuniyet esas gereince vilayetlere ve valilere verilmi olan
grevlerin, imdi geri alndndan bahsederek, bu gibi hizmetlerin merkezde
toplanmasnn vilayetlerin ilerini aksatacan belirterek dzenlemeyi tevsi-i
mezuniyet esas zerinden eletirirler. Nitekim Sivas Milletvekili Halis Turgut
Bey, hkmetin gndeme getirmi olduu kanun tasarsnn darei Umumiyei
Vilayet Kanununun kaldrlmas demek olduunu, ayrca maddelerinden birini
tevsi-i mezuniyet konusuna ayrm olan Tekilat- Esasiye Kanununa da
aykr olduunu belirtir (TBMM ZC, C.23, .3, 31.3.1926).
Milletvekillerinin kanun tasarsna ynelik itirazlarnn temelini tevsi-i
mezuniyet ilkesi oluturduundan, Maliye Vekili Hasan Bey tevsi-i
mezuniyetten hkmetin ne anladn ifade etmek iin kendince bir tanm
yapar. ncelikle milletvekillerinin iddialarna cevaben 1913 Kanun-i
Muvakkatinin merkeziyeti ya da tevsi-i mezuniyeti olmadn,
dayanaklarnn ve yapld ortamn bir tuhaf olduunu belirttikten sonra
kanun tasarsnn tevsi-i mezuniyet ilkesine aykr olmadn ileri srer. Vekil,
tevsi-i mezuniyeti:
dare-i mahalliyelere ait olmas lazm gelen hukuk ve vazaifi tamamen
idarei mahalliyelere brakalm. Hkmeti merkeziyenin dorudan doruya

792

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

ifasyla mkellef tutulmas zaruri olan hususat hkmeti merkeziyeye verelim.

Hakiki tevsi-i mezuniyet bundan baka bir ey deildir (TBMM ZC, C.23, .3,
31.3.1926) eklinde tanmlar.
Grld zere kinci Merutiyetten beri gndemde olan
merkeziyetilik- adem-i merkeziyetilik tartmas bu defa merkeziyet- tevsi-i
mezuniyet ilkeleri zerinden yrmektedir. nceki dnemde tevsi-i mezuniyet
ilkesini merkeziyetilik esasn salamada bir k noktas olarak gren
hkmet, imdi tevsi-i mezuniyet ilkesinden de kurtulmak istemektedir. Yine
meclis tartmalarndan anlalaca zere, milletvekilleri ise bir nceki
dnemin adem-i merkeziyet sylemi yerine tevsi-i mezuniyet zerinden
hkmetin politikalarna yklenmeye balamlardr.
Meclisteki tartmalarn ardndan milletvekillerinden gelen kanun
tasarsnn deiikliine ve reddine dair takrirler reddedilir ve bu tasarda
yasalar. Ancak hkmetin taradaki memurlar merkeze balama abalar
bununla da son bulmaz. Hkmet, dare-i Umumiyei Vilayet Kanunu
Mucibince Azil ve Nasplar Vilayete Mevdu Maliye Memurlarndan
Bazlarnn Dorudan Doruya Vekalete Tayinleri Hakknda Kanun
Tasarsn meclise sunar. Kanun tasarsnn gerekesinde:
darei Umumiyei Vilayet Kanunu gereince, varidat, muhasebe
mmeyyiz veya baktipleriyle kaza mal mdrleri memurini taliyeden
addolunarak imdiye kadar memurini mumaileyhin vilayetlerce tayin
olunmakta idi. Ancak bu memurlarn vilayet tarafndan atanmas bir takm
sorunlara yol am, ayrca hazinenin koymu olduu hedeflere ulalmas
konusunda da bir engel tekil etmitir6 ibaresi yer alr. Bu nedenle bu
engellerin ancak ifade edilen memurlarn merkezden atanmas ile ortadan
kaldrlabilecei ifade edilmitir.
Kanun tasarsnn meclisteki grmeleri (TBMM ZC, C.24, .3,
3.4.1926) srasnda tartmalar, merkeziyet- adem-i merkeziyet, tevsi-i
mezuniyet ve valilerin grev ve yetkileri zerinden yrtlmtr. Kanun
tasarsna kar olan milletvekilleri ise oluturulmak istenen dzenleme ile
birlikte valilerin ellerinde kalm birka kk yetkinin de onlardan
alndn, valilerin mevcut durumda bir polis mdr vazifesiyle muvazzaf
olarak kaldklarndan, dolaysyla valiye bu kadar ok para vermenin bo
olduundan, valiliin hatta Dhiliye Vekletinin kaldrlmas gerektii
ynnde sitemde bulunurlar. Yine idare usul olarak eer merkeziyetilik
6Ayrntl

bilgi iin bkz: TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 24, tima Senesi: 3,
3.4.1926, tarihli Kanun Layihas ve Dahiliye Encmeni Mazbatas iin bkz.: zaptn
sonunda yer alan ek, s. 13.

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

793

tercih edilmi olsayd, bu konularn hi biri sorun oluturmazd, ancak seilen

usul bu olmadndan yerele yaplan her bir mdahaleyi anayasaya alm bir
yara olarak deerlendiren milletvekilleri de vardr. Kanun tasarsna destek
veren mebuslar ise nitelikli eleman konusu zerinden giderek, memleket
artlarnda valilerin bu ileri grdrecek nitelikli mali eleman bulamayaca
eklinde deerlendirmede bulunurlar.
Mebuslardan gelen youn itirazlar zerine sz alan Maliye Vekili Hasan
Bey (TBMM ZC, C.24, .3, 3.4.1926) bir kez daha tevsi-i mezuniyeti
merkezin hakkn merkeze, mahallinin hakkn mahalline vermek olarak
tanmlayarak, Binaenaleyh btenin mevkii icraya konmas noktai
nazarndan, resay memurini maliyenin idarei mahalliye ile alakas bariz
olmadndan, tevsi-i mezuniyet ilkesine de bir aykrlk tekil etmeyecei
ynnde gr bildirir. Tm bu tartmalarn sonunda vilayetlerin mali
grevlilerinin tayini de merkeze alnmtr.

VII. Taksimat Mlkiye Tetkikatnn Netayici

Hakknda Umumi Rapor
Mlki idari yapnn genel esaslar anayasada bu ekilde belirlenirken
1926 ylna gelindiinde mlki yapnn yeniden deitirilmesi sz konusu
olmutur. 29.5.1926 tarihinde meclisin gndemine Taksimat Mlkiye
Tetkikatnn Netayici Hakknda Umumi Rapor7 getirilmitir. Raporda,
vilayetlerden kaldrlmas ve birletirilmesi gerekenlerin belirlenmesi, kazalarn
merkezlerinin nahiye ve kylerine gre merkezi olup olmadnn tespit
edilmesi, kazalardan nahiye derecesine inmesi gerekenlerin, nahiyelerden kaza
derecesine ykselmesi gerekenlerin saptanmas, yeni nahiyelerin oluturulmas
gibi konular yer almtr. Ayrca raporda, mlki taksimata yn verirken iktisadi,
idari, siyasi, shhi ve askeri esaslarn da gz nnde bulundurulmas vurgulanr.
Buna gre raporda on bir vilayetin kaza statsne indirilmesi istenmektedir. Bu
on bir vilayet, skdar, Beyolu, atalca, Gelibolu, Gen, Ergani, Ardahan,
Siverek, Kozan, Mu ve Dersim olarak belirtilir. Raporda her vilayetin kazaya
indirilme sebebi aka ifade edilmektedir. Genel olarak bu nedenler, nfus ve
gelir azl, ulam sorunu, corafi sahann darl ve gvenlik sorunu olarak
zetlenebilir.
7Taksimat

Mlkiye Tetkikatnn Netayici Hakknda Umumi Rapor iin, bkz: TBMM

Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 25, tima Senesi: 3, 29.5.1926 Tarihli Zabtn Sonunda
Yer Alan 199 Sra Numaral Tekilat Mlkiye Hakknda Bavekaletten gelen (1/955)
Numaral Kanun Layihas ve Dahiliye ve Muvazenei Maliye Encmenleri Mazbatalar
Balkl Ek, s.136- 141.

794

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

Bu dorultuda 30 Mays 1926 tarihli 877 sayl kanun ile on bir vilayet
kazaya dntrlrken, yirmi yedi kaza nahiyeye dntrlm, altm
nahiye kaldrlm ve on sekiz kaza yeniden oluturulmu ve on yedi kazann
ise ballklar deitirilmitir (TBMM ZC, C.25, .110, 30.5.1926). Grld
zere kanun mlki tekilatta kkl bir deiiklik meydana getirmemekte,
sadece mlki taksimat yeniden belirlemektedir. Kanunun gerekesine gre bir
ilin il olma vasfn kaybedip kaybetmeyeceine dair ltler, genel bteye ait
gelirlerin yerel giderleri karlayamamas, zel idarelerin zayfl, nfusun
azl, sahann darl, byk ve gl ynetim kademeleri arasnda skm
olmas, kendi kendine yeterli olamamas, arazisinin corafi nedenlerle bamsz
ynetilmeye elverili olmamas ve iktisadi, askeri bir takm sorunlar olarak
belirlenmitir. Ancak iller bahsedilen zelliklerden bir tanesini tamakla il
vasfn kaybetmeyecei gibi il vasfn kaybetmesi iin btn zellikleri
tamas da gerekmeyecektir. Buna gre skdar ve Beyolu Vilayeti, eskiden
beri idari, mali, eitim vb. konularda zaten stanbul ehremaneti tarafndan
ynetilmektedir. Bu nedenle skdar ili sadece bir isim deiiklii ile kaza
yaplmaktadr. atalca vilayeti ise, sava sonrasnda Rum ve Ermenilerin
ayrlmas ile birlikte nfus ve gelir durumu asndan yetersiz kalmtr.
Dolaysyla atalca kazaya dntrlerek, stanbul iline balanmaktadr.
Gelibolu Vilayeti ise, nfus azl ve yerleim asndan uygun olmamas
nedeniyle kaldrlmtr. Gen ve Ardahan Vilayetleri: gideri gelirinden fazla
olmas nedeniyle kaldrlmaktadr. Ergani Vilayeti: Diyarbekir ve Elaziz gibi
iki byk ilin arasnda skp kalan ilin baz mahalleri Diyarbekire, baz
mahalleri ise Elazize verilerek kaldrlmaktadr. Siverek Vilayeti:
Viranehirden baka kazas kalmayan ilin merkezi de ynetim yeteneinden
yoksundur. Bu nedenle kaza yaplarak Urfaya balanmtr. Kozan Vilayeti:
Sava sonras nfusu ok azalan Kozan, kaza yaplarak Antalyaya
balanmaktadr. Mu Vilayeti: sava srasnda nfusu ok azalmtr ve geliri
ok dktr. Kendisi ile ayn durumda olan, ancak snr ili olarak olduka
byk nem tayan, kendisinden daha byk olan Bitlis iline balanmtr
(TBMM ZC, C.25, .109, 29.5.1926).
Raporda Dersim Vilayetinin kazaya indirilme sebepleri olduka uzun
saylr:
Bu vilayet kk, mrandan mahrum, imarata az kabiliyetli, maarifsiz
halk iptidai hayatta, dalk, yolsuz, cra bir yerdir. Blgenin corafi geri
kalml bu ekilde tasvir edildikten sonra gelirin de vilayetin masraflarn
karlamaktan uzak olduu belirtilir. Dolaysyla biare halk medeni bir hayata
kavuturmak ancak Dersimi baka vilayetlere balayarak salanabilir. Ayrca
raporda, Dersimi baka vilayetlere balamann faydalar balk altnda
saylmtr. Buna gre, Dersim unvan nceden beri hatrhra yani gnl
inciten olmutur. Bunun nedeni o blgede teden beri srekli karklklarn ba

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

795

gstermesi olarak aklanr. Dolaysyla byle bir yere bir de vilayet unvan
verilmesi olumsuz tesirini artrmaktadr. Dolaysyla vilayet unvannn ortadan
kaldrlmas gerekmektedir. kinci olarak Dersimin zel geliri 30.000 liradan
olumaktadr. Bu da yeterli bir gelir deildir. Erzincanda Dersimin ykn
kaldramayacandan sadece Nazmiye kazasnn Erzincana balanmasna geri
kalan ksmnn ise idari yaps ile birlikte Elazize balanmasna karar
verilmitir. nc olarak ise:
Dersim haar bir ocuk gibi uygunsuz hallerde bulunduu vakit
kendisini terbiye edecek messir ve kuvvetli nigehbanlara da muhtatr. Bu
gnk halinde Dersim zerinde sadece bir vilayetin kuvveti tesirlidir. Oysa
Dersim iki paraya ayrldnda zerinde iki vilayetin kuvveti geerli olacaktr
(TBMM ZC, C.25, .109, 29.5.1926) eklinde deerlendirilen Dersim, gerek
gelir azl ve isyanlarn younluu, gerekse de il olarak kalmasnn yerel
egemenlerin gcn artrd gerekeleriyle il olarak kalmas merkezi hkmet
tarafndan sakncal bulunmutur.
Kanun layihasnn meclis grmeleri srasnda Erzurum Mebusu Mnir
Hsrev Bey, layihada bahsi geen on bir vilayetin kazaya dntrlmelerinin
sebepleri arasnda saylan gelir azl meselesinden bahsedip, gelir azlnn bir
vilayetin ilgas iin geerli bir sebep olamayacan, taksimatn
oluturulmasnda nemli olann gelir miktar deil, corafi konumunun
olduunu vurgular. Tekirda Mebusu Dahiliye Vekili Cemil Bey, Mnir
Hsrev Beye cevaben baz vilayet ve kazalarn kaldrlmasnn sebeplerinin
sadece nfus ve gelir azlna dayandrlamayaca, bu vilayetler ve kazalarn
kaldrlmasnn asl nedeninin kendi kendilerine yeterli olamadklar iin
kaldrlmalarnn uygun grldn belirtmitir. Ve meclisin gndemine gelen
tekilat layihasnn lke iin en iyisi olduunu dndn syleyerek,
tekilat layihas hazrlanrken iki dnce zerinde durulduunu, bunlardan
birincisinin memleketin az sayda vilayetlere ayrlarak, kazalar taksim edilerek,
nahiyelere kadar taksimat oluturulmas fikri, bunu idare-i umumiye olarak
tanmlar. kincisi ise, idare-i mahalliye fikridir ki, bu fikre gre birok
merkezler ve zerklik verilen vilayetler kendi kendilerini ynetmeli, btelerini
oluturmal, meclisi umumilerini toplamal ve halkn yerel ilerini kendileri
yapmaldrlar olarak belirttikten sonra birinci fikrin ngrd ynetim
yapsnn daha kolay olmasna karn, hkmetin ikinci fikri tercih ettiini
belirtir (TBMM ZC, C. 25, .109, 29.5.1926).
Grld zere, yeni uygulama ile birlikte gvenlik sorunu hala byk
bir neme sahip olmakla birlikte, sosyo-ekonomik kayglar da n plana
kmaya balamtr. l saysnn azaltlmas ile merkezi ynetimin gcnn
artrlmas salanmaya allrken, gvenlik asndan sorunlu iller zerinde
denetim kurmaya da allmtr.

796

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

VIII. l Genel Meclisi ye Saysnda Deiiklik

2 Haziran 1913 tarihinde kabul edilen 894 sayl darei Umumiyei
Vilayet Kanunu Muvakkatinin 103. maddesinin Tadiline Dair Kanun ile il
genel meclisi ye saysnn artrlarak temsiliyet gcnn artrlmas
hedeflenmitir. Bilindii zere, 1913 tarihli kanuni muvakkate gre, her il
merkezinde bulunan il genel meclisi, her kazadan gelen bir temsilciden
olumaktadr. Kanuni muvakkate gre her on iki bin be yz erkek nfus bir
temsilci gnderebilmektedir. Ancak, gerek Cumhuriyet rejiminin halkn temsil
gcn artrmaya ynelik yaps, gerekse de il yaplan sancaklarla beraber il
nfusunun azalm olmas nedeniyle il genel meclisine yaplan dzenleme ile
birlikte kazalardan seilecek her bir ye iin yedi bin be yz nfus kabul
edilmitir (Ylmaz, 2012: 1934).

IX. 1927 CHP Kongresi Ve Mlki Yapya Ynelik

Grler
Cumhuriyet Halk Frkasnn 1927 ylndaki kongre program da mlki
idari yapya yer vermesi asndan nemlidir. Mustafa Kemal Paa
konumasnn bir blmnde iktisadi ve corafi koullarn gz nnde
bulundurularak nahiye tekilatnn oluturulmasndan, mahalli idarelere gerekli
yetkilerin verilmesinden ve mlki taksimatn srekli slah edilmesinden
bahsederek mlki yapya verilen nemi vurgulamtr.
Resay memurini mlkiyenin salahiyeti lazmeye malik olmasna itina
ve bu bapta mevzuat kanuniyemizde icap eden ahkamn derpi edilmesi
ihtiyacatmzdandr. Kezalik iktisadi ve corafi mnasebat nazara alnarak
nahiye tekilat yaplmas, mahalli idarelere kafi salahiyet verilmesi ve
taksimat mlkiyenin vesaiti mnakalenin tekemml nisbetinde mtemadiyen
slah edilmesi ehemmiyet verdiimiz meselelerdendir.8
Parti program ile uyumlu olarak nahiye birimi ile ilgili dzenleme 1928
ylnda meclisin gndemine gelmitir. Dhiliye Vekleti, mlki idarenin
slahna ynelik admlarn doru atlabilmesi amacyla her ilden, o ilin asayi,
maarif, nafa, iktisat, shhat alanlarndaki durumlarn, geliimini ve ihtiyacn,
8927

terinievvel Cmhuriyet Halk Frkas kongrasnda ittifakla kabul edilen umumi

reis Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin program beyannameleri, iinde, Cmhuriyet
Halk Frkas Nizamnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaas, 1931, s. 36 dan aktaran
nen, Nizam, Cenk Reyhan, (2011), Mlkten lkeye Trkiyede Tara daresinin
Dnm (1839-1929) , stanbul: letiim Yaynlar, s. 527.

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

797

yaplmas gerekenleri ve alnacak nlemleri ieren bir rapor hazrlamalarn

istemitir (Dik, 2012: 2193). Toplanan raporlar neticesinde nahiye tekilatnn
nemi zerinde durulacak ve meclisin gndemine tam teekkll nahiye
konusu getirilecektir. Dhiliye Vekletinin hazrlam olduu kanun tasarsna
gre, mevcut nahiyeler ihtiyalar karlayamayan eksik tekilatlar olarak
deerlendirilmilerdir. Nahiyelerin banda mevcut durumda sadece bir mdr
bulunmakta, dolaysyla vergi, nfus, tapu gibi ilerin grlmesinde nahiye
birimleri yetersiz kalmaktadr. Ayrca nahiyelerin dalmndaki dengesizlik
vurgulanarak, btn iller kapsamnda bin be yz tam teekkll nahiyeye
ihtiya duyulduundan bahsedilmektedir. Tam teekkll nahiyeler
oluturulurken zellikle ilke zerinde durulacaktr. lk olarak, kylnn
yaya olarak, sabah nahiye merkezine gidip, iini bitirdikten sonra akam eve
dnmesini salayacak ekilde nahiyeyi evreleyecek kylerin nahiye
merkezine asgari on, azami on be kilometre olmas; ikincisi, nahiyeye bal
ky saysnn yirmi be ten fazla olmamas ve nc olarak ise, nahiye
nfusunun on bini gememesi olarak tasarlanmtr. Tm bu gerekelerle 1928
ylndan 1930 ylna kadar ikiyz on be nahiyenin kurulmas amalanmtr
(Keskin, 2009: 327).

X. Dhiliye Vekili kr Kayann Mlki dari

Yapya Ynelik Grleri
Mlki yapya ilikin grler meclisin 25 Nisan 1928 tarihli oturumunda
Dhiliye Vekleti Btesi grlrken de gndeme gelmitir. Dnemin
Dhiliye Vekili kr Kayann konumas hkmetin mlki idare sistemi
hakkndaki grlerinin anlalmasn salamas asndan nemlidir.
Konumasna vilayetlerin tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezaif ilkelerine gre
ynetildiini ve bu ilkelerin anayasa tarafndan da teminat altna alndn
hatrlatarak balayan vekil, Cumhuriyet Halk Frkasnn da bu ilkeleri
benimsediini vurgular. Hali hazrdaki vilayet kanununun eksikliinin hkmet
olarak farknda olduklarndan bahsettikten sonra yeni bir vilayet kanunu
hazrlamak gerektiini, byle bir almann balam olduunu ancak eksiksiz
bir alma olmas istendiinden bu dnem iin yetimediini ifade eder. kr
Kaya mlki taksimat konusunda da aklama yaparak, bu konuda da bir nevi
dnemin ve hkmetin grlerini yanstm olur. Dnemin mlki taksimat
konusunda genel politikas olan vilayet snrlarnn daraltlmasn halkn ve
demokrasinin lehine grerek, vilayetlerin snrlarnn belirlenmesinde gz
nnde bulundurulmas gereken koulun her vilayetin snrlar ierisinde gerek
umumi gerekse mahalli gereksinimleri yerine getirebilecek gte olmalar yani
kendi kendilerine yeterli olabilmeleri olmas gerektiini belirttikten sonra bizde
ok az vilayetin bu art yerine getirebildiinden bahseder. Ayrca vilayetlerin

798

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

kltlmesinin daha ileri ve medeni lkelerde daha nceden gerekletirilmi

bir durum olduundan bahsederek, vilayetlerin kltlmesine bir meruiyet
zemini de hazrlar (TBMM ZC, C.3, .1, 25.4.1928).
Konumasnda ky konusuna da yer veren kr Kaya, Cumhuriyet
ynetimine kadar kylerin muhtarlarn keyfiyetine tabii olduunu ifade ettikten
sonra kylerin slahnn da her iyi ey gibi Cumhuriyet dneminde yapldn
ifade eder. Cumhuriyetin kabul etmi olduu ky kanununun kylere tzel
kiilik tandndan bahseden vekile gre kyler nfus asndan komn idaresi
oluturmaya elverili deillerdir. Ancak yaplan kanun komn idaresi asndan
bir ilk adm tekil etmektedir. Memleketin komn tarz rgtlemelere ihtiyac
olduunu ve bu ihtiya dorultusunda meclise yeni bir kanun tasars
getirdiklerini ifade eder (TBMM ZC, C.3, .1, 25.4.1928). Bu yeni tasar tam
tekilatl nahiyelerin oluturulmas tasarsdr. Grld zere Kurtulu Sava
srasnda gndemde olan nahiye sorunu tekrar nem kazanmtr.
Konumasna nahiye tekilatnn tarihesine yer vererek devam eden
vekil:
92 tarihli nizamname ile nahiye tekilatmz vard. Bu tekilat 1329
kanunu ile ilga edildi. Bu gnk nahiyeler ihtiyaca tekabl edemeyen nask
teekkller, taazzuvlardr. Evvela bunlarn banda yalnz nahiye mdr
vardr. Pek az istisna ile nfus ktibi, tapu katibi vardr. Saniyen; memleketin
tesine berisine gelii gzel serpilmitir. Yz kyl nahiyeler olduu gibi iki
kyl nahiyeler de mevcuttur (TBMM ZC, C.3, .1, 25.4.1928) ifadesini
kullanarak, mevcut nahiye birimleri konusunda nemli bilgiler vermektedir.
Dolaysyla meclisin gndemine gelen yeni dzenleme ile tam teekkll
nahiye birimleri oluturulmak istenmektedir. Yeni nahiye birimleri bata
nahiye mdr ile, katibiyle, tapusuyla, vergisiyle btesinin el verdii lde
Sulh Hkimi ile tam teekkll bir idari birim olarak dnlmtr. Ancak bu
idari birimler nceden olduu gibi, memleket dhilinde gelii gzel
serpitirilmekten ziyade, mesafe, nfus ve ky miktar esasna gre
oluturulacaktr. Yaplacak bu dzenleme ile birlikte kylnn iinin
kolaylaaca ve kylnn vakit tasarrufu salayarak, daha ok retime
younlaaca dnlmektedir. kr Kaya, bu art gz nnde tutularak
oluturulacak nahiye saysnn bin be yz adet olduunu ve bir nahiye
tekilatnn btn masraflar ile birlikte bin liraya mal olduunu bildirirken,
bin be yz nahiye biriminin toplam maliyetinin drt buuk milyon olarak
hesaplanm olduunu ve milletin bu kadar iyilik iin bu paray devletten
esirgemeyeceini de konumasna ilave etmitir. Ancak btenin olana
ierisinde bu tam teekkll nahiyelerden bu sene sadece yz tanesi
kurulabilecektir.

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

799

Konumasnn bir blmnde Meclis-i Umumilere deinerek, sava

dneminin mahalli idareler zerindeki olumsuz etkilerinden bahsettikten sonra
Cumhuriyet dnemi ile birlikte mahalli idarelerin de gelitiini ifade eder.
Cumhuriyetin ilanndan 1928 ylna gelinceye dek geen be sene zarfnda
mahalli idarelerin btelerinin yzde yz on dan fazla arttn belirtir ve
vermi olduu rakamlara gre, 1923te hususi btelerin toplam on yedi
milyon lira iken, 1924te on dokuz milyona, 1927de ise krk bir milyon yz
elli bin liraya kmtr. Vilayetlerin sahip olduklar bu btelerden en byk
payn maarif tekilatna ait olduunu da vekilin konumasndan renmekteyiz
(TBMM ZC, C.3, .1, 25.4.1928).
Konumasnn devamnda vermi olduu bilgilerde dnemin belediye
tekilatnn durumu da grlmektedir. Trkiyede 1928 yl itibariyle, alt yz
yirmi sekiz belediye tekilat vardr ve belediyelere verilen grevlerin nemine
ramen kendisinden beklenen hizmetleri yerine getirmesini salayacak yeterli
gelirden mahrum olmalar sebebi ile gsz bir belediye modeli hkm
srmektedir. Bunu dnemin Dhiliye Vekili olan kr Kayann:
Eski, harap, metruk, mhmel braklm ehirlerimizi tamir ve imar
etmek, karanlk, dar ve tamirsiz, kaldrmsz, lamsz, amurlu yollarn tanzim
etmek ve temizlemek, sokaklar tenvir etmek, tanzifatta bulunmak hep
belediyelere mevzu vazaiftir. Buna kar belediyelerin grd mukabele;
ekseriya takdirden, tevikten ziyade tenkittir. Belediyelerin kuvvet ve
salahiyetlerini artrmak, menabii hayatiyesini korumak ve varidatn artrmak
zaman oktan gelmitir (TBMM ZC, C.3, .1, 25.4.1928) ifadesinden
anlayabiliriz.

XI. Umumi Mfettilik Kurumu

Dnem ierisinde mlki idari yapya ynelik bir dier dzenleme ise,
umumi mfettilik tekilatnn kurulmasdr. Hatrlanaca zere 1921 tarihli
Tekilat- Esasiye Kanunu umumi mfettilik kurumunun kurulmasn
ngrmtr. Daha nce bahsedildii gibi 1921 Anayasasnda il sistemi esas
alnm, ancak anayasa illerin zerinde Umumi mfettilik sfatyla yeni
birimler getirmitir. Buna ilikin bir yasa tasars dzenlemi ancak meclis
tarafndan kabul edilmemitir. Yasann umumi mfettilikleri konu alan 22.
maddesi Vilayetler, itimai ve iktisadi mnasebetleri dolaysyla birletirilerek
umumi mfettilik ktalar meydana getirileceini ifade ederken, 23. madde ise
umumi mfettilik blgelerinde asayiin salanmasndan, ilerin teftiinden ve
umumi mfettilik blgesinde yer alan iller arasndaki uyumun salanmasndan
umumi mfettiin sorumlu olacan bildirir. llerin birletirilmesi ile
oluturulacak olan bu rgtlenme yerel zerinde merkezi hkmetin denetimi

800

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

artran bir merkezileme aygt olarak dnlr ve mecliste youn tartmalara

sebep olur.
Nitekim Anayasa tasarsna ilikin Hususi Komisyon Raporunun
mucip gerekeler blmnde, umumi mfettilik sisteminin geni bir dem-i
merkeziyet ile ynetilen memleket topraklarn merkeze sk bir ekilde
balayacana ve bylece ynetim mekanizmasnn dzgn bir biimde
ileyeceine dikkat ekilmitir. Kanun tasarsnn meclisteki grmeleri
srasnda ise, Karesi milletvekili Vehbi Bey, lkede umumi mfettiliklerin
kurulmasnn amacn, merkezi ynetim ile yerel ynetimin birbirine temas
etmemesi sonucu bu aradaki boluu doldurmak olarak aklar. Ve umumi
mfettilikler zerinde literatrde nemli bir yer tutan umumi mfettilikler bir
idari kademe oluturur mu sorusuna cevap verir nitelikte, umumi
mfettiliklerin yeni bir idari birim olmadn belirtir. Vehbi Beye gre bu
birimler yeni bir idari birim oluturmaktan ziyade, bu birimlerin kendilerine
verilen geni yetkilere karlk, iddetli bir denetime tabi tutulmalar gereken
yerel meclisler iin getirildiini belirtmektedir (TBMM ZC, C.7, .1,
17.1.1921). smail Suphi Bey ise, umumi mfettilik kurumunun memleketin
birliini korumak iin gerekli olduunu belirtirken, mfettilerin hem merkezi
hkmet ile il arasnda sk bir ba kuracaklarn hem de ilin yerel yetkilerini
ap amadklarn denetleyeceklerini dile getirmitir. (TBMM ZC, C.5, .1,
18.9.1920) Nitekim cra Vekilleri Heyeti tarafndan hazrlanan Mfettii
Umumilik Hakknda Kanun Layihas9 5 Ekim 1921 tarihinde Byk Millet
Meclisine (BMM) sunulmu ve iddetli tartmalara neden olmutur. Genel
olarak 1921 tarihli umumi mfettilik tasarsna kar kanlarn eletirileri,
tasarda ngrlen rgtlenmenin Osmanl vilayetlerine geri dn olduu,
halkn yeniden ynetimden uzaklatrlmas olarak zetlenebilir. Tasarnn
lehinde olanlar ise, illerin bir merkeze balanmasnn lkede anari ortam
yarattn ileri srmektedir. Umumi mfettilik kurumu sayesinde hkmet,
bir merkezden ynetilmesi zor olan lkeyi yakndan grecek ve gerekli
nlemleri alabilecektir. Ancak tasar yasalama imkan bulamamtr.
Ancak 25 Haziran 1927 tarihinde umumi mfettilik konusu bir kez daha
TBMMnin gndemine gelir ve kabul edilen yasa ile birlikte umumi mfettilik
tekilat kurulur. 25 Haziran 1927 tarihli kanun layihasnn gerekesinde
mevcut 63 vilayetin arasnda iktisadi, itimai ve corafi bakmdan ballk
olduu ve bu vilayetlerin mterek menfaat ve ihtiyalarn mahallerinde
karlamak ve ayn zamanda vilayeti sk bir ekilde tefti altnda tutmak

9TBMM

Zabt Ceridesi, Devre 1, Cilt 13, 17.10.1921- 24.10.1921,tima: 95-99, s.

168-185; 200-211; 219-228; 230-245; 262-266.

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

801

amacyla umumi mfettiliklerin oluturulmasnn zorunlu olduu grlmtr

(TBMM ZC, C.33, .4, 25.6.1927).
1164 sayl yasaya ilikin Bte Encmeni mazbatasnda ise umumi
mfettiliklerin bir ynetsel kademe olmad, uygulamann geici bir zamana
ve fevkalade ihtiyalara zg olduu belirtilmitir. Ayrca, il rgtlenmesinin
iyiletirilmesi iin kapsaml bir incelemeye ihtiya vardr. Ancak bu ihtiyacn
imdilik umumi mfettilik kurumu ile karlanmas gerekmektedir.
Mecliste okunan Dhiliye Encmeni Mazbatasnda ise, mevcut
vilayetlerin corafi ve nfus asndan kk lekli olduklar vurgulandktan
sonra kendi kendine yeterli olmayan bu vilayet sisteminin asayi ve inzibat,
iktisat ve menafi mterekesi hasabiyle bir kl arzeden vilayetlerin bir
merkezden tefti ve munakabesi imkann baheden Umumi Mfettilik
tekilatnn kurulmasn birka tadilat ile kabul edildii bildirilir (TBMM ZC,
C.33, .4, 25.6.1927).
Mecliste grlerek be madde olarak kabul edilen bu kanuna gre
birden fazla vilayeti ilgilendiren ve bu vilayetlerin ortak faaliyeti ile izalesi
kabil olan ihtiyalar hususunda bu vilayetler zerinde umumi mfettilik
kurulmasna ve ihtiyacn ortadan kalkmas ile umumi mfettiliin
kaldrlmasna hkmet yetkili saylmtr (R.G., S. 616, 25.6.1927).
Toplam on yedi maddeden oluan umumi mfettilerin grev ve
yetkilerine dair talimatnamenin 1. maddesine gre 1164 sayl kanun mucibince
Elaziz, Urfa, Hakkari, Bitlis, Diyarbekir, Siirt, Mardin ve Van vilayetlerini
kapsayan bir umumi mfettilik tekilatnn kurulduu belirtilmektedir. Umumi
mfetti dahiliye vekaletinin inhas zerine icra vekilleri heyeti tarafndan
seilecei belirtilirken, tekilatta grev yapacak olan memurlarn ise umumi
mfetti tarafndan atanaca ifade edilmektedir. Talimatnamenin 7.
maddesinde ise umumi mfettiin blgesi dahilinde hkmetin temsilcisi ve
btn vekillerin temsilcisi olduundan bata vali olmak zere, btn
memurlarn kendisine kar sorumlu olduu ve umumi mfettie hesap vermek
zorunda olduklar belirtilmektedir. 11. maddede umumi mfettilerin merkezi
hkmete kar sorumlu olduklar ifade edilirken grev ve yetkileri de ayrntl
bir biimde saylmaktadr (Koak, 2003: 303-307). Mete Tunay bu tekilatn
kurulmasnn ilk nedeni olarak Ekim 1927de sona eren skynetim
durumunun yerini doldurmak olduunu syler. (Tunay, 1992: 174) Kurulan
ilk umumi mfettiliin isyanlarn sk yaand Dou Anadolu Blgesinde
faaliyete geirilmesi yazarn bu grn dorular niteliktedir. Nitekim on
yl umumi mfettilik grevinde bulunmu olan Abidin zmen, Birinci Umumi
Mfettiliinin kurulu amacn, zellikle eyh Said syanndan sonra
zellikle uzaklk ve ulam zorluu nedeniyle lkenin dier blmleriyle idari
ve toplumsal adan bir btnlk gsteremeyen dou ve gneydou illerinde

802

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

hkmetin yakndan grp- iitecek gz ve kula olmas gerekesine

balar. Dolaysyla birinci umumi mfettilik Douda skynetimin yerine
yeni bir otorite ina etmek amacn gtmtr ve bu anlamda olas bir asayi
zafiyeti, umumi mfettilik mekanizmas ile bertaraf edilebilecektir.
Sonu olarak, TBMM, ayrlk feodal unsurlar bastrmak ve kendi
egemenliini kurmaya alrken, toprak zerindeki rgtlenmeyi sklatrm
ve il esasn benimsemitir. Ancak dnem itibariyle yerel egemenlerin gc, il
ynetimine geilmesi ile birlikte gl bir dem-i merkezilemeyi de
beraberinde getirmi ve bunun sonucu olarak illere ynetsel karar alabilme ve
uygulama yetkisi verilerek, iller tzel bir kiilik olarak kabul edilmitir. Ancak
oluan dem-i merkeziyeti yap merkezi hkmet tarafndan sakncal
bulunup, bu sakncalar ortadan kaldrmak amacyla umumi mfettilik
birimleri oluturulmutur.
Grld zere, Cumhuriyet dneminde merkezin yerel zerinde
egemenlik kurmasnn, yerel zerinde merkezin etkisinin hissedilir bir biimde
artmasnn bir dier yolu da umumi mfettilik tekilatnn kurulmasdr.
Merkez, umumi mfettilik tekilatn faaliyete geirerek, adem-i merkeziyet
hareketleri zerinde bir nevi kontrol mekanizmas salamak istemitir.

Sonu
Trkiyede 1923-1928 yllar arasnda mlki idare Osmanldan kalan
yasal dzenlemeler ile idare edilmeye devam edilmitir. Ancak zellikle 1923
sonrasnda merkeziyetilik ynnde baz dzenlemeler gndeme gelmitir.
1923 ylnda Cumhuriyetin ilan edilmesi ile balayan srete 1921
Anayasasnn ngrm olduu adem-i merkeziyeti sylem giderek
unutulmaya yz tutmu, 1913 tarihli Vilayet Kanun-i Muvakkatinin
merkeziyetilii yumuatan hkmleri, 1923- 1928 yllar arasnda teker teker
uygulamadan kaldrlmaya balanmtr. Nitekim merkezi hkmet bu
dnemde bir taraftan yerele ait bir takm gelirleri ve grevleri merkeze ekmek
isterken, dier taraftan yerelin uzun uralar sonucu elde ettii temsil gcn
de halk tarafndan seilmi olan temsilcileri idare meclislerinden kararak,
zayflatmak istemitir. Bu dnemde merkezin gcn artran bir dier
dzenleme de Ky Kanunudur. Merkezi ynetim Ky Kanununu
milletvekillerinin btn srarna kar bir trl meclisin gndemine
getirilmeyen Nahiye Kanunu yerine karmtr. Kanunun gerekesinde komn
ile kyn ayn anlama geldiini belirterek, adem-i merkeziyet taraftar
milletvekillerinin tepkilerinin nne gemek istemilerdir.
1924 Anayasasnn kabul ile birlikte merkeziyeti devlet rgtlenmesi
anayasal temele kavumutur. Anayasa tasarsnn gerekesinde aka adem-i

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

803

merkeziyetin zgrlkler asndan istenilen bir usul olduunu, buna karn

adem-i merkeziyetin federasyon ynetimleri iin uygun olduunu, Trkiye gibi
lkeler iin ise vatann birliinin korunmas asndan merkeziyetin tercih
edilmesi gerektii bildirilmektedir. Hkmetin merkeziyetilii artrmaya
ynelik bu uygulamalarna kar ise, mebuslar ciddi tepkiler vermek yerine
sadece tevsi-i mezuniyet ilkesi zerinden itiraz etmilerdir.
Dnemin idare yapsnda merkeziyetilii artran dier bir politika arac
da il saysnn azaltlmas ve umumi mfettilik tekilatnn oluturulmasdr.
Gerek sosyo-ekonomik kayglar, gerek gvenliin hala byk bir zafiyet tekil
etmesi devleti, Douda il saysnn azaltlmasna ve Dou ve Gneydou
illerinde Umumi Mfettilik Tekilatnn kurulmasna sevk etmitir. Bylece
merkezi ynetim tarann her kesi zerinde denetim kurmay amalamtr.
Sonu olarak bu dnemde, mlki idare ile ilgili yaplan ve yaplmaya
allan dzenlemelerle merkeziyeti bir ynetim anlay benimsenmitir.
Kukusuz bunun en nemli gerekesi de toplumun merkezden evreye
topyekun dntrlmek istenmesidir. Ancak oluturulmak istenen
merkeziyeti yap beraberinde birtakm sorunlar da getirmitir. Nitekim
Cumhuriyeti kadrolarn istedii ynde homojen bir toplum yaratlmak
istenirken, tarann deiik toplumsal snflarnn istekleri ile Cumhuriyetin
kurucu kadrolarnn istekleri birbirleri ile atmtr. Bu noktada
Cumhuriyetin kurucu kadrolar lke ierisindeki bu sorunlar mlki idare
sistemine balayarak sorunu sistemi merkeziletirme ile zmeye
almlardr. Ancak merkezilemenin lkenin sorunlarnn temeli olmad,
baka bir takm meselelerin bu alana yansmas olduu incelenen Zabt
Ceridelerinde de ak bir ekilde ortaya kmaktadr. Bu erevede gnmzde
de devam eden tartmalara k tutacak ekilde sisteme yn verilirken ama
merkeziyeti ya da adem-i merkeziyeti bir yap oluturmaktan ziyade,
zamann deerleri ile uyumlu olacak koullar - katlmc siyasal yaplarn
oluturulmas gibi- ama olarak belirlenirse, merkeziyetilik ile ademi
merkeziyetilik bu ama dorultusunda konjonktre bal olarak deien bir
ara haline dnr.

804

Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(4)

Kaynaka
Dik, Esra (2012), 1928: Harf Devrimi ve Laikliin lan, Nuray Ertrk Keskin (Ed.), Aklamal
Ynetim Zaman Dizini 1919-1928, Cilt 2, (Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesi Yayn No: 604): 2181- 2277.
Gzler, Kemal (2000), Trk Anayasa Hukuku, (Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar).
Gler, Birgl Ayman (1998), Yerel Ynetimler, Liberal Aklamalara Eletirel Yaklam, 2.Bask,
(Ankara: TODAE Yaynlar).
Keskin, Nuray Ertrk (2009), Trkiyede Devletin Toprak zerinde rgtlenmesi, (Ankara: Tan
Kitabevi).
Koak, Cemil (2003), Umumi Mfettilikler, (stanbul: letiim Yaynlar).
Nalbant, Atilla (2012), niter Devlet: Blgesellemeden Kresellemeye, 2.Bask, (stanbul: 12
Levha Yaynlar).
nen, Nizam, Cenk Reyhan (2011), Mlkten lkeye Trkiyede Tara daresinin Dnm (18391929), (stanbul: letiim Yaynlar).
Poggi, Giafronco (2007), Modern Devletin Geliimi, ev. ule Kut, Binnaz Toprak,
stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar).

(stanbul:

Tunaya, Tark Zafer (1952), Trkiyede Siyasi Partiler, Cilt 1, (stanbul: Doan Karde Yaynlar).
Tunay, Mete (1992), Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931),
(stanbul: Cem Yaynevi).
Yayla, Yldzhan (1982), Anayasalarmzda Ynetim lkeleri: Tevsi-i Mezuniyet ve Tefrik-i Vezaif,
(stanbul: stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi) Yayn No. 56.
Ylmaz, Asl (2012), 1925: Kar Devrimciliin Tasfiyesi ve Cumhuriyetin Ynetsel Kuruluu,
Nuray Ertrk Keskin (Ed.), Aklamal Ynetim Zaman Dizini 1919- 1928, Cilt 2, (Ankara:
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn No: 604): 1737-1909.
Ylmaz, Asl (2012), 1926: Devrimin Toplumsal- Ekonomik likilerinin Hukuki Kuruluu ve
Ynetsel Omurgas, Nuray Ertrk Keskin (Ed.), Aklamal Ynetim Zaman Dizini 19191928, Cilt 2, (Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn No: 604): 19092071.

Sreli Yaynlar
Resmi Gazete, Say: 616, Tarih: 25.06. 1927.
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 1, Cilt 2, tima Senesi: 1, 17.7.1336
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 2, tima Senesi: 1, 19.9.1339
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 5, tima Senesi: 1, 21.1.1340
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 21, tima Senesi: 3, 9.1.1926
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 1, Cilt: 7, tima senesi:1, 17.1.1921
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 3, Cilt 3, tima Senesi: 1, 25.4.1928
TBMM Zabt Ceridesi, Devre:1, Cilt 1, tima Senesi: 1, 9.5.1336
TBMM Zabt Ceridesi, Devre:1, Cilt 2, tima Senesi:1, 22.5.1336

Bilal inik idem Grgn

Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Merkezileme Araylar

TBMM Zabt Ceridesi, Devre:2, Cilt 2, tima Senesi:1, 6.10.1339

TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 6, tima Senesi:1, 21.2.1340
TBMM Zabt Ceridesi, Devre:2, Cilt 7, tima Senesi:1, 9.3.1340
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 14, tima: 63, 23.2.1341
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt: 17, tima 96, 7.4.1341
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 1, Cilt: 5, tima: 1, 18. 9. 1920
TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, Cilt 13, 17.10.1921- 24.10.1921
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 25, tima 109, 29.05.1926
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 8/1, tima Senesi: 1, 20.4.1340
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 20, tima Senesi: 3, 19.12.1341
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 2, tima Senesi: 1, 20.10.1339
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 4, tima Senesi: 1, 20.12.1339
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 21, tima Senesi: 3, 14.1.1926
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 22, tima Senesi: 3, 24.2.1926
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 23, tima Senesi: 3, 31.3.1926
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 24, tima Senesi: 3, 3.4.1926
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: 2, Cilt 25, tima Senesi: 3, 29.5.1926
TBMM Zabt Ceridesi, Devre:2 ,Cilt 25, tima:110, 30.05.1926.
TBMM Zabt Ceridesi, Devre:2, Cilt 33, tima Senesi: 4, 25.06.1927

805