Ankara niversitesi

SBF Dergisi,
Cilt 69, No. 3, 2014, s.455 - 479

GVENLK VE G KAVAINDA KOSOVA SORUNU*

Dr, Blent Sarper Ar
Adnan Menderes niversitesi
Nazilli ktisadi dari Bilimler Fakltesi

z
Devlet-ii atmalar, insanlarn kitleler halinde zorla yerlerinden edilmelerine yol aabilmektedir.
Bu kapsamda, demografik dinamiklerin ve insan hareketliliklerinin tm dzeylerde (bireysel, toplumsal,
ulusal, blgesel ve uluslararas) gvenlik iin nemli yansmalar vardr. Etnik adan homojenletirme adna
nemli sayda insan kendi lkelerinde yerlerinden edilirken, dierleri komu lkelere akn etmekte ve mlteci
konumuna dmektedirler. Bu nedenle, bu tr insan hareketleri, genel olarak Uluslararas likiler
disiplininde ve zel olarak Gvenlik almalar alannda byk bir dikkat ekmektedir. Gerekten zorla g
ettirilmi mlteciler ve isel olarak yerlerinden edilmi insanlar, Balkanlar blgesi iin nemli istikrarszlk
faktrleri olmulardr. Bu almann amac, Kosova rnek olay balamnda g ve gvenlik arasndaki
balantlar ile ilgili bir bak as ortaya koymaktr. Kosova krizi srasnda 1999 ylnda yaklak 2 milyon
insan zorla yerlerinden edilmiken, NATO mdahalesi ise, Srplarn insan haklar ihlallerine maruz kalmas
ile sonulanm ve Srplarn ounun Kosova dna g etmesine neden olmutur..
Anahtar Szckler: Kosova, G, Gvenlik, Arnavutlar, Srplar

Kosova Issue at the Intersection of Security and Migration

Abstract
Intra-state conflicts can generate large waves of forcibly displaced persons. In this respect,
demographic dynamics and population movements have important ramifications for all levels (individual,
societal, national, regional and international) of security. In the name of ethnic homogenization, large
numbers of persons were displaced within their own country, while others were more or less forced to flee to
neighboring countries to seek asylum. So, these population movements are now attracting increased attention
in International Relations in general terms, and in the field of Security Studies particularly. Indeed, the forced
migration of refugees and Internally Displaced Persons (IDPs) are severely destabilizing factors for the
Balkans region. The aim of this paper is to offer an overview of the linkages between migration and security
in the context of the Kosovo case. While during the Kosovo crisis in 1999, about 2 million people were
forcibly displaced, the NATO intervention resulted in the violation of the human rights of the Serbs and
caused most of the Serbs to move out of the Kosovo.
Keywords: Kosovo, Migration, Security, Albanians, Serbs
* Makale geli tarihi: 05.07.2013

Makale kabul tarihi: 22.07.2014

456 Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(3)

Gvenlik ve G Kavanda
Kosova Sorunu

Giri
Milliyetiliin szde yeni biimlerinin geleneksel snrlar hem yaratyor
hem de yok ediyor olmas, son yllarda gittike daha ok gze arpar hale
geldi. Bu srete insanlarn politik snrlar aan kitlesel gleri ve bunlara
bal olarak yaanan politik, ekonomik, toplumsal ve kltrel sorunlar, hem
akademisyenler arasnda hem de siyasi karar-alclar arasnda artan bir ilgiye
konu olmaktadr. Bu ilginin bir baka nemli nedeni ise, sz konusu insan
hareketliliklerinin gvenlik sorunlarna dnmesidir (Collyer, 2006). Bu
kapsamda, g ve mlteci sorunlar, savunma, i gvenlik ve d ilikilere olan
yansmalar ile yksek politika konular arasnda yer almaya balamtr
(Weiner, 2011). Fakat bu gvenlik sorunlar, sadece g alan devletler ya da
toplumlar iin sz konusu olmamaktadr. Bunun dnda, g eden insanlarn
yaadklar gvenlik sorunlar da byk nem kazanmtr.
Yugoslavyann dalmas srecinde yaanan savalar ve atmalar,
insanlarn zorla yerlerinden edilmesine bal gvenlik sorunlarna yol amtr.
Etnik anlamda homojenletirme araylar sonucunda nemli sayda insan
yerlerinden edilmitir. rnein eski Yugoslavyadan sorumlu Birlemi
Milletler (BM) zel Raportr Tadeuz Mazowiecki, BM nsan Haklar
Komisyonu iin hazrlad raporunda, Bosna-Hersekteki silahl atmalarn
ncelikli amacnn etnik olarak homojen blgeler yaratmak olduunu
vurgulamtr. Bu anlamda etnik temizlik, atmalarn sonucundan ok bir
amac haline gelmitir (Mazowiecki, 1992). Bu kapsamda deerlendirilen
insanlar ya iinde bulunduklar siyasi snrlar dhilinde yerlerinden edilmi, ya
komu lkelere g etmeye zorlanarak gmen statsnde ele alnm, ya da
mlteci konumuna dmlerdir (Tragaki, 2007). Bu srete yerlerinden edilen
insanlar, alk, barnma, eitim, salk ve hareket zgrl gibi alanlarda
nemli gvenlik sorunlar yaamlardr. Grld zere, insani felaket
durumlar nedeniyle sz konusu olan g ve mlteci hareketleri bir gvenlik
sorunu olarak anlalabilir. Yugoslavyann dal srecinde toplumun etnik
birimlere ayrlarak yeniden snrlarn belirlenmesi ve sava srasnda yaanan

Blent Sarper Ar Gvenlik ve G Kavanda Kosova Sorunu 457

kitlesel insan hareketlilii bu balamda dikkate deer bir rnek oluturmutur.

Bu almada ise, Kosova sorunu kapsamnda g ve gvenlik arasndaki iliki
zerine odaklanmak amalanmtr.
Demografi, Kosova sorununda her zaman nemli bir politik role sahip
olmutur. Howard Clarkn deyimiyle Kosovada yaanan demografik sava,
Srbistann 1878 ylnda bamszln kazanmas ve 1912 ylnda Kosovay
ilhak etmesinden beri Kosova tarihinin nemli bir zellii olmutur (2000: 8).
Srplar tarafndan Srp tarihinin ve idealinin ayrlmaz bir paras olarak grlen
Kosova, ounluunu Arnavutlarn oluturduu bir demografik yapya sahiptir.
Arnavutlarn blgedeki demografik hkimiyetini Srplar, etnik temizlik
uygulamalar araclyla zorla g ettirme ve dier blgelerden getirilen
Srplar blgeye yerletirme abalar ile sona erdirmeye almlardr. Her iki
etnik grubun Kosova zerinde hkimiyet kurma mcadelesinde doum oranlar
ve g, nce politikletirilmi ve daha sonra gvenlikletirilmitir. Bylece
hem demografi hem de g sorunlar, etnisiteye bal bir sylem zerinden ele
alnmaya balamtr.

1. G ve Gvenlik Arasndaki liki

G kavram, ekonomik, toplumsal veya siyasi sebeplerle bireylerin
veya topluluklarn bir lkeden bir baka lkeye, bir yerleim yerinden bir baka
yerleim yerine gitmesi anlamna gelmektedir (Ylmaz-Baeri, 1998: 489).
Uluslararas G rgtnn 2005 yl verilerine gre, dnyadaki gmenlerin
says 191 milyon olarak belirlenmitir. Bu rakam, dnya nfusunun %3n
oluturmaktadr. Bu gmenlerin 8,7 milyonu ise mlteci konumunda
bulunmaktadr (Bali, 2008: 469). Gnll ya da zorla olsun g olgusu,
bireysel ya da kolektif insan davrannn nemli bir zellii olmutur. G,
gvensizliin ak bir sonucudur. Bu durum g eden gruplar ve kiiler iin
geerli olduu gibi, g alan toplumlar ya da devletler de gmenler nedeniyle
bir gvensizlik durumu yaayabilirler. G eden toplumun etnik, dini ya da
kltrel kimlii, g alan toplum ve/veya devlet tarafndan bir gvenlik sorunu
olarak grlebilir. Fakat g, tek bana gvensizliin yeterli bir koulu
deildir. Demografik basklar, toplumsal ve siyasal yaplardaki deiiklikler,
ekonomik sorunlar, mevcut toplumsal ilikilerdeki gerilimler ve devletler
arasnda yaanan sorunlar ile birlikte dnemsel parametreler olutururlar.1 Bu
erevede, siyasal snrlar aan zellikleri ile g ve mlteci aknlar byk
nem tamaktadr.
1Sz

konusu sorunlar ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. (Hansen ve Papademetriou, 2014;
United Nations High Commissioner for Refugees, 2006).

458 Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(3)

Genel olarak nfus hareketleri, ksa dnemli gerilimler ve gvensizlikler

yaratmakta ve kimlik politikasn n plana karmaktadr. G olgusu da,
byk lekli nfus hareketleri sonucunda bir toplumun kltrel ve ulusal
kimliinin gvenliinin salanmas ile ilgili kayglar ortaya karr (Bali,
2008).2 zellikle yasal ve yasad g, mlteci problemleri ve isel olarak
insanlarn yerlerinden edilmesi sonucunda nfusun etnik, dini ve aznlklar
anlamnda sahip olduu niteliklerde yaanan ani deiiklikler, nfus
kompozisyonunda deiime neden olarak toplumun kimliini tehdit
edebilmektedir.
G ve gvenlik arasndaki ilikiyi verili bir olgudan ok, sosyal olarak
ina edilmi bir olgu olarak ele almak doru olacaktr. Her iki kavramn znel
doas, kimlik kavram ile kendisini gl bir biimde ortaya koymaktadr.
Gmen ya da mlteci statsnde bulunan kii ya da kiilerin sahip olduklar
kimlik, iinde bulunduklar devlet ve bu devleti oluturan toplum tarafndan
alglanma biimlerini belirlemektedir. Bu anlamda, g ve gvenlik arasndaki
iliki, biz ve onlar arasndaki ayrmn hem bir sonucu hem de bir nedenidir
(Buzan vd., 1998: 42). rnein, g nedeniyle yerli toplum, g eden toplumun
kltrel basklar neticesinde kendi orijinal kimlik deerlerinin andrld bir
sre ile kar karya kalabilmektedir. Buna karlk, g eden toplum da, yerli
toplumun kimliini tehdit eder bir hale gelebilmektedir. Bu ekilde bir tehdidin
alglanmas, gn younluuna ve yerli toplumun btnleme kapasitesi ile
kimliinin ina srecine bal olarak deiebilmektedir (Buzan vd., 1998: 124).
Nitekim g tehdidi, temelde g eden toplumun yerli toplum ile iinde olduu
etkileimin nitelii ile yakndan ilgilidir.
Ge bal tehdit algsnn olumasnda gmen topluluk ile yerli
topluluk arasndaki gemi ve mevcut ilikilerin durumu nemli rol oynar.
Gmen topluluk, iinde bulunduu toplumun yaam biimi ile btnleme
abas gsterdiinde, yerli topluluk tarafndan daha az tehdit edici olarak
grlebilmektedir. Fakat btnleme abas gstermez ve yerli topluluun
yaam biimine sayg duymaz ise, gmen topluluun varl yerli topluluk
tarafndan tehdit edici bir unsur olarak alglanabilmektedir (Stivachtis, 2008:
4). Bu nedenle, toplumsal, ekonomik, politik ve idari kurumlarn gmen
topluluklar btnletirme kapasitesi ve bu gruplarn asimilasyona kar
klar, iinde bulunduklar toplumun ve bundan dolay devletin istikrarn
etkilemektedir. Bu etki, nemli ekonomik sorunlarn yaand, etkisiz
ynetimlerin olduu, derin siyasi kutuplamalarn ya da hzl sosyal
deiimlerin yaand yerlerde daha youn olmaktadr.
2G

sorunun bir gvenlik sorunu olarak ele alnd kapsaml bir alma iin bkz.
(Huysmans, 2006).

Blent Sarper Ar Gvenlik ve G Kavanda Kosova Sorunu 459

Gmenler, zellikle ekonomik, toplumsal ve siyasal ilikiler zerine

olan etkileri ile zayf devletler asndan nemli sorunlar oluturmaktadrlar.
Belirli koullarda, gmenlerin varl ve faaliyetleri, bu tr lkelerde i iddet
olasln arttrd lde bu lkelerin istikrarn olumsuz ynde
etkileyebilmektedir. rnein, gmen topluluklarn kendi kimliklerini koruma
abalarnn iinde bulunduklar devletlerde yaanan i atmalarn birer nedeni
olabilecei ileri srlmtr (Stivachtis, 2008: 10). Bunun dnda gmenler,
kabul edildikleri lke iinde terrist eylemler dzenleyebilir, yasa-d silah
kaakl gibi faaliyetlerde bulunabilir ya da kabul edildikleri lkede faaliyet
gsteren etnik, dini, snfsal ya da siyasi muhalif gruplar ile ibirliine
girebilirler (Weiner, 2011: 257). Sz konusu nedenler, gmenlere ev sahiplii
yapan devletlerin i gvenlik dzenlemelerini arttrmasna yol aar. Sonu
olarak, gmenlerin etnik, dini ya da kltrel kimlii, sosyo-politik balama
dzeyi dk olan zayf devletlerdeki sorunlar arttrabilir. Zayf devletlerin
g olgusuna bal olarak istikrarszla srklenmesi, blgesel gvenlik
asndan da sorunlar oluturabilmektedir (Stivachtis, 2008: 16). nk
gmenleri kabul eden lkenin iinde bulunduu koullar, atmann yaylma
eilimini belirleyen nemli bir faktrdr. Neticede, insanlarn yerlerinden
edilmesi, devletler arasnda ve devletin snrlar ierisinde gelien atmalarn
hem bir nedeni, hem de bir sonucu olmutur.
Arlkl olarak ekonomik nedenlere dayanan gnll g olgusunun
dnda gvenlik sorunlar ile olan yakn balants nedeniyle ne kan bir
baka g sorunu ise, zorla (forcibly) gtr. Zorla g, politik atma, etnik
anlamazlk, i sava ya da doal felaket gibi durumlar nedeniyle insanlarn yer
deitirmeleri ile ilgilidir. rnein, devlet ynetimleri kendi siyasi snrlar
iinde var olan muhalif kii ya da gruplar zorla ge tabi tutabilmektedir.
Ayrca devletler, komu lkeler zerinde bask kurmak, bu lkelerde
istikrarszlk yaratmak ve kendi iilerine karmalarn engellemek amalaryla
zorla g olgusunu bir d politika stratejisi olarak kullanabilmektedirler.
politika anlamnda ise, kltrel homojenlii salamak ya da bir etnik grubun
bir baka etnik grup zerinde hkimiyet kurmasn salamak amacyla zorla
g kullanlabilmektedir (Stivachtis, 2008: 5). Gerekten muhalif hareketlere
kar alnan sert nlemler, insan haklar ihlalleri ve etnik temizlik uygulamalar
kitlesel g hareketlerine yol aarak snr aan etkilerde bulunabilmektedir.
Devlet-ii atmalar, siyasi snrlar aan byk lekli insan
hareketliliklerine yol amaktadrlar. Bu kapsamda gerekleen kitlesel mlteci
aknlar, mltecilere ev sahiplii yapan lkeler iin olumsuz sonular
dourabilmektedir. Bu nedenle, i atmalardan kaynaklanan mlteci
aknlarnn devletler arasnda askeri atmalara dnebilecei ileri
srlmektedir (Bkz. Posen, 1996). rnein, mlteci aknna urayan devlet,
snrlarn korumak iin ya da mlteci aknnn kaynakland devleti tehdit

460 Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(3)

etmek amacyla askeri g kullanabilir. nk mlteci aknna urayan devlet,

kendi i istikrarnn ve gvenliinin sz konusu mlteciler nedeniyle
bozulabilecei kaygs tayabilir (Saleyhan, 2009). Bu nedenle, mlteci
krizleri sadece birer insani acil durum rnei olarak ele alnmamaldr. nk
mlteci aknlar, mltecilerin bulunduu lkelerde i sava riskini nemli
lde arttrmaktadr. Mltecilerin yan sra silahl gruplar, silahlar ve
atmann nemli kaynaklarndan olan ideolojiler de snrlar amaktadr.
G olgusu, bir devletin ulusal gvenliine ynelik bir tehdit
oluturduu lde geleneksel gvenlik anlaynn konusu haline gelebilmitir.
Bu anlay kapsamnda, g ve gvenlik konularnn bir araya geldii
durumlarda gvenliin referans nesnesi olarak devlet aktr ele alnmtr.
Youn gmen ak ile birlikte bir devletin kendi politik snrlarn kontrol
etme kapasitesini kaybetme riski, bir ulusal gvenlik tehdidi olarak ortaya
konmaktadr. Ayrca, gmen topluluklarnn iinde bulunduklar devletin
siyasal rejimine ya da toplumsal balamasna kar birer tehdit unsuru
olabilecei de deerlendirilmektedir (Weiner, 2011: 254). Bu durum, g alan
ve veren devletler arasnda bir atma riskini beraberinde getirebilmektedir.
Fakat demografik dinamiklerin her dzeydeki gvenlik durumu iin
nemli yansmalar olduunu belirtmek gerekir. Bu anlamda, ge bal insan
hareketliliinden kaynaklanan sorunlar, devletler iin birer gvenlik tehdidi
oluturabilirken, bu sorunlarla balantl olarak gvenlik kavram insan
gvenlii3 ve toplumsal gvenlik4 kavramlar erevesinde de ele alnabilir.
rnein, insan gvenlii ile ilgili tartmalar, uluslararas ilikilerin bir sorun
alan olarak g sorununun nemini arttrm ve bu sorunun sadece egemen
devletlerin politikalar araclyla ele alnamayaca anlayn glendirmitir.
Dar anlamda insan hareketlilii olarak tanmlanabilecek olan g olgusu,
ortaya kard kimi sorunlarla nemli bir gvenlik sorunu olmutur. zellikle
3nsan

gvenlii kavram, uluslararas politikann geleneksel alannn tesinde yer alan

aktrleri ve gndemleri kapsamaktadr. nsan gvenlii ile ilgili kayglarn sosyoekonomik bozulma ve insan haklar ihlalleri gibi durumlardan kaynaklandna
ynelik bir anlay erevesinde bireysel gvenlik, sosyal gvenlik, ekonomik
gvenlik, gda gvenlii ve eitim ve salk hizmetlerinin salanmas gibi alanlar
insan gvenlii kavram ierisine dhil edilmitir. nsan gvenlii kavramnn
kuramsal arka plan, douu ve geliimi ile ilgili ayrntl bir alma iin bkz. (Oval,
2006).
4Toplumsal gvenlik, kabul edilebilir koullarda dil, kltr, din, ulusal kimlik ve
geleneklerin geleneksel zelliklerinin srdrlebilirlii ile ilgilidir. Toplumsal
gvenlik kavram ile bir grubun kimliinin kltrel deiimler, politik btnleme ve
nfus hareketleri gibi eitli dinamikler tarafndan tehdit edildii durumlar ele
alnmaktadr. Kavramn ayrntlar iin bkz. (Wver vd., 1993; Roe, 2005).

Blent Sarper Ar Gvenlik ve G Kavanda Kosova Sorunu 461

devlet-ii atma ve gerginlik durumlarnda, insan gruplarnn sahip olduu

kltrel kimlik, zorla ge tabi tutulmalarnn bir gerekesi haline gelebilmitir.
nk kimliin sosyal olarak ina edilmi doas, dlama pratiklerini
beraberinde getirebilmektedir.
Nitekim 1989-1999 dneminde Arnavutlarn Kosova dna g etmesi,
yaadklar basklar ve atma ortamnn yaratt gvensizlik algsyla
yakndan ilgilidir. lerleyen blmlerde ele alnaca zere, 1990l yllarda
Srbistan ynetimi, etnik temizlik, Srp yerleimciler, asimilasyon ve zorla
gn sonucu olarak Kosovann demografik yapsn Srplar lehine
deitirmeyi amalamtr. 1999 sonras dnemde ise, mlteciler ve yerlerinden
edilmi kiiler sorunu, Kosovada toplumsal barn ve istikrarn yerlemesi ve
glenmesi asndan nemli bir faktr olmutur. Fakat bu dnemde mlteci
konumundaki Arnavutlar, hzl bir geri dn sreci yaarken, asl sorun
Kosova dna g etmek zorunda kalm olan Srplarn durumu olmutur.
Blge zerinde Srbistann hakimiyetinin uygulamada sona ermi olmas, bu
srete Srplarn geri dn srecini olumsuz etkilemitir.

2. Kosova Krizinin Ortaya k ve Geliimi

1987 ylnda iktidara geldikten sonra Slobodan Milosevi, Srplarn
Yugoslavyadaki konumlarn glendirmeye odaklanmtr. Bu ama
dorultusunda Kosovay Srplarn milliyeti duygularn besleyen bir ara
olarak kullanan Milosevi, sklkla Kosovann Srp tarihi ve kimlii asndan
olan nemini dile getirmitir. Bunun yannda Milosevi, politik konumunu
glendirmek iin Kosovadaki etnik gerilimden faydalanmtr. Miloseviin
Kosovaya zerklik salayan 1974 Anayasasna kar mcadelesinin en nemli
ayan Mart 1989 tarihinde Kosovann zerkliinin kaldrlmas
oluturmutur. Bylece Kosova, dorudan Srbistann kontrol altna girmitir
(Vickers, 1998: 234-235). zerkliin kaldrlmasndan sonraki bir yl ierisinde
karlan yirmiden fazla yasa ile Kosovada eitim, salk, z-ynetim,
ekonomi, kltr ve spor gibi alanlardaki haklar ortadan kaldrlmtr. Ayrca
stisnai Durumlarda Cumhuriyet Ynetiminin Eylemleri Hakknda Kanun ve
Emek likileri Kanunu, 100.000den fazla Arnavutun ilerinden
karlmalarna yol amtr. Kamu sektrnde alan Arnavutlarn ilerinden
karlmalar, Kosovada istihdam edilen Arnavutlarn %70ini etkilemitir
(Maliqi, 1998: 108). Bylece, yaam koullar dayanlmaz hale getirilerek
Arnavutlar blgeyi terk etmeye zorlanmtr.
Haziran 1990 tarihinde Srbistan Meclisi, Kosova Meclisinin geici
olarak kapatlmasn ve blgede olaanst hal ilan edilmesini kararlatrmtr.
Buna kar Kosova Meclisinin Arnavut yeleri, 2 Temmuz 1990 tarihinde
Meclis binasnn dnda toplanarak Kosovay Yugoslavya ierisinde bir

462 Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(3)

cumhuriyet olarak ilan etmilerdir (Troebst, 1998: 17). Kosova Meclisinin

kapatlmas, Arnavut toplumunun kendisini demokratik yollar ile ifade etmesini
imknsz klmtr. Srbistann Kosova zerinde dorudan kontrol kurmas,
Kosoval Arnavutlarn merkeziyetilik kart federatif eilimleri ile tezatlk
oluturmutur.
Srbistan ynetiminin Kosovada uygulad bask ve etnik temelde
haklarn ihlal edilmesi, Kosoval Arnavutlar asndan Srbistan ierisinde
yaamay kabul edilemez hale getirmitir. Bylece, Kosoval Arnavutlarn
cumhuriyet talebi yerini bamszlk talebine brakmtr. Bu kapsamda 26-30
Eyll 1991 tarihleri arasnda dzenlenen bamszlk referandumu sonucunda
Kosoval Arnavutlarn %99.87si bamszlk ynnde gr bildirmitir (bkz.
Clark, 2000: 82; Vickers, 1998: 251). Referandumdan sonra Kosova Meclisi,
19 Ekim 1991de Kosovann bamszln ilan etmitir. Bununla birlikte,
Kosovann nce bir cumhuriyet ve daha sonra bamsz bir devlet olarak ilan
edilmesi, mevcut basklar erevesinde bir niyet beyannn tesine
geememitir.
Srbistan, Kosova zerindeki idari ve hukuki yetkilerini srdrrken,
Kosoval Arnavutlar, brahim Rugova liderliinde byk bir meruiyete sahip
olan ve salk ve eitim gibi alanlar kapsayan paralel devlet yaplar
oluturmulardr. Clarka gre, paralel devlet yaplarnn drt amac
bulunmaktayd: Kosovada Arnavut toplumunun bekasn salamak, Srp devlet
kurumlarnn meruiyetini sorgulamak ve kendi kurumlarnn meruiyetini
ortaya koymak, iddet eylemlerinden uzak durarak sivil bir direni gstermek
ve son olarak, uluslararas toplumun desteini salamaktr (2000: 70-71).
Paralel devlet yaplarnn temel karakterini ise, iddet iermeyen direni
hareketi oluturmutur. iddet iermeyen bir direni rgtleme karar, organize
iddetin uygulanr olarak grlmemesi erevesinde pragmatik nedenlerle
alnmtr. Kosova, tm Arnavut polislerin silahszlandrlmasnn sonucu
olarak kendi polis gc zerindeki kontroln yitirmiti. Eer Kosoval
Arnavutlar, kendi polis glerine sahip olmay srdrselerdi, politik amalar
dorultusunda silahl g kullanmalar mmkn olabilirdi (Salla, 1995: 432).
Bunun dnda, 1991den sonra Hrvatistan ve Bosnadaki savalar, Srbistan
ile giriilecek bir askeri mcadelenin olas sonularn gstermitir (Judah,
2008: 70). Bu dnemde Kosovada olas bir savan sonucu, Arnavutlarn etnik
temizlie maruz kalmalar olabilecekti.
Kosova Demokratik Liginin (KDL) liderliinde Arnavutlar,
provokasyonlardan uzak durmaya, paralel kurumlarn srdrmeye ve
uluslararas toplumun desteini kazanmaya almlardr. Fakat devam eden
Srp basks ve Kosoval Arnavutlarn mcadelesinde somut gelimelerin
olmamas, hem KDL ierisinden hem de dier Arnavut gruplarndan iddet
iermeyen aktif direniin balatlmas arlarnn ykselmesine yol amtr.

Blent Sarper Ar Gvenlik ve G Kavanda Kosova Sorunu 463

zellikle Bosnadaki atmalar sona erdiren Dayton Anlamas sonrasnda

Rugovaya ynelik eletiriler artmaya balamtr.
Uluslararas toplum, 1998e kadar Kosovann zerk stat sorununa ve
Srbistann toprak btnlnn korunmasna ncelik veren bir tutum
taknmtr. Bununla birlikte, uluslararas toplum asndan Kosovada yaanan
insan haklar ihlalleri de nemli bir kayg oluturmutur. Bu ihlaller, sorunun
nemli bir parasn oluturmakla birlikte, asl anlamazlk noktasn Kosoval
Arnavutlarn kendi kaderini tayin hakk ynndeki talepleri ile Srp
ynetiminin uygulad bask oluturmutur (Murati vd., 2007: 96). Kosova
sorunu ile ilgili olarak uluslararas toplumun bir baka kayg duyduu gelime
ise, yaanan atmann dier Balkan lkelerine yaylmas olmutur.
Kosoval Arnavutlar, Dayton Anlamas ile Kosova sorununa da bir
zm getirileceini dnyorlard. Ancak Dayton Anlamasnda
Kosovadaki atmalara ilikin bir zm nerisi/nlemi yer almaynca, bu
durum Arnavutlarda ciddi bir hayal krkl yaratt (bkz. Caplan, 1998: 745761). Nitekim Dayton srecinde Milosevi ynetimi, Kosovadaki insan haklar
ihlalleri ile ilgili ciddi bir sulama ile karlamamtr. Aksine, Dayton
Anlamasnn yaratclarndan birisi olarak grlmesi, Milosevi ynetimini
Kosova konusunda rahatlatmtr. Bylece Bat, Dayton Anlamas srecinde
Milosevie kar kullanabilecei bir pazarlk ansn yitirmitir. te yandan,
Dayton Anlamas, Kosoval Arnavutlara Balkanlarda etnik temelli lkesel
dzenlemelerin Bat tarafndan meru grldn ve sadece kuvvet kullanm
ile Batnn dikkatinin ekilebileceini gstermitir. Bu balamda, birok
Kosoval Arnavut, uluslararas toplumun Kosovay ciddi bir sorun olarak
grmemesi nedeniyle, sorunun zm yolunda politik ve diplomatik aralarn
tkendiini dnmeye balamtr.
Rugovann pasif direni izgisi, oluturulan paralel devlet yaplar
araclyla dikkate deer sonular dourmutur. Buna karn, uluslararas
alanda elde edilen kazanmlar istenilen seviyede olmamtr. Bamszlk amac
ynnde somut bir ilerlemenin olmamas, Kosovada artan bask ve iddet ile
birleince Arnavut toplumunun sabr snrlar zorlanmaya balamtr. Giderek
Rugovann ihtiyatl ve savunmac politikas sorgulanmaya balamtr. Sonu
olarak, iddet iermeyen pasif direni stratejisi iddeti ertelemi, fakat ortaya
kmasn engelleyememitir. Bu ortamda Kosova Kurtulu Ordusu (KKO),
Srp saldrganlna kar en nemli direni gc haline gelirken, Kosoval
Arnavutlar arasnda da destei ve meruiyeti artmaya balamtr (Abazi, 2004:
22-28).
KKO, ilk olarak ismini Srp polislere ynelik gerekletirdii saldrlarla
duyurdu. Daha sonra hem Kosova iindeki hem de Kosova dndaki
Arnavutlardan ald destek ile ksa dnemde g kazand (Kubo, 2010: 1135-

464 Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(3)

1152). Ancak, Srp gvenlik glerinin KKOnun eylemlerine cevab sert oldu.
Bu karlkl eylemlilik de Kosovadaki iddetin artmasna neden oldu. 1998
ylnn balarnda Srp gvenlik gleri, KKOya ve bu rgt ile iliki iinde
bulunduklarndan phe duyulan Arnavutlara kar operasyonlarn arttrd
(Caplan, 1998: 753-754). KKOnun eylemlerini arttrmas ile birlikte Srplar,
Kosoval Arnavutlara ynelik orantsz ve ar bir iddet uygulamaya balad.
Masum halk da hedef alan bu iddet eylemleri, insan haklar ihlallerine neden
oldu ve Kosovadan youn bir insan g yaanmaya balad.

3. 1989-1999 Dneminde Kosovada G Sorunu

ve Demografik Deiim
1990l yllarda Kosova sorununun nemli bir boyutunu yaanan g ve
demografik deiim oluturmutur. Arlkl olarak Arnavutlarn maruz
kaldklar baskdan dolay Kosova dna g etmeleri ile kendisini gsteren bu
sorun, sz konusu etnik grup asndan nemli bir gvenlik tehdidi
oluturmutur. 1989 ylnda Kosovann zerk statsnn sona erdirilmesi ve
sonrasnda Kosoval Arnavutlarn kitlesel olarak ilerinden karlmalar
srecini Arnavutlarn blge dna g etmesi ynndeki basklar izlemitir.
1991 ylnda yaplan nfus saym sonularna gre, Kosovann toplam nfusu
1.956.196 olarak belirlenirken, bunun 214.555ini (%11) Srplar ve
Karadallar olutururken, 1.596.072sini (81,6) ise Arnavutlar oluturmutur.5
Bu saysal veriler dorultusunda 1990l yllarda Milosevi ynetimi, etnik
temizlik, Srp yerleimciler, asimilasyon ve zorla gn sonucu olarak
Kosovann demografik yapsn Srplar lehine deitirmeyi amalamtr.
Bu ama dorultusunda Srbistan ynetimi, Hrvatistan ve BosnaHersekten gelen Srp mltecileri bu blgeye yerletirmeyi amalamtr. 1992
ylnn Eyll aynda kurulan Bosna-Hersek Srp Mlteciler Komisyonu 160.000
Bosnal Srpn Kosovaya yerletirileceini aklasa da (Bora, 1999: 200),
1995 ylna gelindiinde Kosovaya sadece 4000 Srp mlteci
yerletirilebilmitir (UN High Commissioner for Refugees, 1996). Bu
mltecilerin Kosovaya gnderilmeleri ile ilgili resmi gereke, Kosovann
ulusal yapsnn gelitirilerek, blgede nfus dengesinin salanmas olarak
belirtilse de, asl ama demografik olarak blgenin Srplatrlmas olmutur.
Arnavutlar, Srp mltecilerin Kosovaya yerletirilmesini protesto ederken,
Noel Malcolm, 1996 ylnda Kosovadaki Srp mlteci ve isknc saysnn

51931

ve 1991 yllar arasnda Kosovada yaplan nfus saymlar ve sonular iin bkz.
(Simic, 1998).

Blent Sarper Ar Gvenlik ve G Kavanda Kosova Sorunu 465

19.000e ktn ileri srmtr.6 Fakat bu nlem, mevcut Arnavut nfusu ve

doum oranlar dikkate alndnda, ksa dnemde demografik yap zerinde
ok az bir etki yaratmtr.
Kosovada ounluu oluturan Arnavut nfus ve bu nfusun hzl art
oran nedeniyle Kosovann tamamen Arnavutlaaca ve Kosovada Srp nfus
kalmayaca tehlikesini dile getiren entelekteller olmutur. rnein, 1996
ylnda Srbistan Bilimler ve Sanatlar Akademisi Bakan Aleksandar Despi,
Kosovadaki Arnavut nfusun demografik genilemesinin Srp birlii iin
yaplan mcadeleden elde edilecek kazanmlar tehlikeye atacan belirterek,
Kosovann baz paralarnn Arnavut hkimiyetinde ayrlmas dncesini
desteklemitir. Despi, demokratik bir toplumda Arnavutlar lehine
gerekleecek bir nfus deiiminin Srbistandaki politik iktidarda bir
deiime de yansmas olacan ve demografik sorunun Srp ulusunun birinci
varolusal sorunu olduu sonucunu karmtr. Despi, dar Srpl
destekleyerek, Srbistann birinci nceliinin birlik mcadelesi deil,
Srbistandaki Srp hkimiyetinin korunmas olmas gerektiini ileri srmtr
(bkz. Pavkovi, 1998: 523). Grld zere Arnavut nfusunun art hz,
Srp entelekteller arasnda da kayglara yol am ve bu kayglar, Kosova
snrlarn aarak, tm Srbistan kapsayacak ekilde dile getirilmitir. Fakat
Kosova zelinde dnldnde, Arnavutlarn demografik stnl sadece
politik olarak deil, blgedeki hkim kimlii temsil etmesi nedeniyle toplumsal
olarak da Srplar iin bir sorun oluturmutur.
Srbistan, blgenin etnik yapsn tersine evirmek amacyla blgeye
yerlemek isteyen Srplara kredi, barnma ve istihdam olanaklar nermitir;
fakat Mart 1992 itibariyle 3000den az Srp bu neriyi kabul etmitir (Vickers,
1998: 263). Grld zere, Srp ynetiminin istihdam ve barnma
garantilerine ramen, Kosovaya Srp yerleimcileri ekme giriimleri snrl
baarlar salamtr. Bu nedenle Milosevi ynetimi, Kosovann demografik
yapsnn deitirilmesi amac erevesinde blgedeki Srp varln arttrmaya
almak yerine, Arnavutlar demografik olarak azaltmaya ynelmitir. Politik
basklar ve yaanan ekonomik ve toplumsal gvensizlikler sonucunda
Kosovada ounluu oluturan Arnavutlarn blgeden ayrlmalar
hedeflenmitir. Nitekim 1993 ylna kadar 400.000 Kosoval Arnavutun
blgeden ayrld belirtilmitir (The Independent International Commission on
(Malcolm, 1998: 409). Noel Malcolm bu iddiasn Tanjug Haber Ajansna
konuan Kosova Srp Mlteciler Komiseri Zvezdan Milinkovicin ifadelerine
dayandrmtr. Buna gre, 15 Nisan-31 Mays 1996 tarihleri arasnda arlkl olarak
Hrvatistandan Kosovaya gelen Srp mlteci saysnn 19.000e ulat
belirtilmektedir. Bkz. (Hellenic Resources Network, 1996).

6Bkz.

466 Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(3)

Kosovo, 2000: 47). Sonu olarak, Arnavutlarn ge zorlanmalar ve blgeye

Srp gmenlerin yerletirilmesi, Arnavutlar asndan g erevesinde bir
toplumsal gvenlik tehdidi yaratmtr.
Baz devletler, zorla g ettirmeyi yerel kimlikleri ortadan kaldrmann
bir arac olarak kullanmlardr. Bu erevede, Srbistan Komnist Partisi ve
Srbistan muhalefeti arasnda sadk olmayan Arnavutlarn Arnavutluka
gnderilmesi olasl tartlmaya balanmtr. Arnavutluktan g etmi olan
300.000 kiiden 30 gn iinde lkeden ayrlmalar istenmitir. Fakat daha sonra
bu rakam, 732 kii eklinde deitirilmitir (Poulton, 1991: 68). Fakat bu tr
yntemler ile yerel kimliklere ynelik olarak ortaya konan tehditler, toplumsal
grubun balamasn arttrarak, kimliklerine olan ballklarn younlatran
sonular dourabilmektedir.
Bu dnemde Kosovada Srp nfusun azalmas, ekonomik nedenlerin
yan sra blgedeki i sava benzeri koullarla ve KKOnun Srp sivilleri hedef
alan eylemleri ile de ilikilendirilebilir.7 1990l yllarda Srplarn Kosova
dna g, Kosoval Arnavutlara uygulanan bask ve topluluk haklarnn
ortadan kaldrlmas erevesinde ahlaki bir argman olarak kullanlmtr. Bu
erevede, 1990l yllarda Arnavutlara uygulanan basknn ahlaki temelini
bu blgede kalan Srplar koruma gerei oluturmutur (Blagojevi, 1998: 268269). Demografik anlamda blgedeki Arnavut varl azaltlarak ve Srp varl
glendirilerek, Kosova Srbistan ile btnletirilmeye allmtr. Zorla g
ettirme, yerleimciler politikas, etnik temizlik ve asimilasyon gibi yntemler
ile blgedeki Arnavut kimlii yok saylm ve bu yntemlerle Srbistann ve
Srp kimliinin gvenliinin salanabilecei dnlmtr.
Kosova krizinin atma boyutu, ubat 1998 tarihinde Srp gvenlik
gleri ile KKO militanlar arasnda atmalarn younluk kazanmas ile
zirveye ulamtr. Bu dnemde, atma koullarndan etkilenen insanlar iin
temel gereksinim, maddi yardmdan ok fiziksel gvenlik artlarnn
iyiletirilmesi olmutur. nk bu dnemde atmann her iki taraf da insan
haklar ihlallerine yol aan eylemlerde bulunmulardr. Yaanan atma
ortamnn ve insan haklar ihlallerinin de etkisiyle Eyll 1998 tarihi itibariyle
Kosovada 300.000in zerinde kii yerlerinden edilmitir (Morris, 1999: 14).
Nitekim 23 Eyll 1998 tarihinde BM Gvenlik Konseyi, alm olduu 1199
sayl kararnda Kosovada yaanan atmalar nedeniyle yerlerinden edilen
insanlar ile ilgili kayglarn dile getirmi ve mltecilerin lkelerine geri
dnmesinin nndeki engellerin kaldrlmasn istemitir. Daha nce BosnaHersek krizinde ortaya kan g dalgasnn mali ve psikolojik ykn henz
7KKOnun

gerekletirdii insan haklar ihlalleri ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz.
(Human Rights Watch, 2001).

Blent Sarper Ar Gvenlik ve G Kavanda Kosova Sorunu 467

kaldramam olan Bat, bu defa da Kosoval mlteciler sorunu ile ba baa

kalmt.8 G, artk Avrupann istikrar ve gvenlii iin bir tehdit
oluturmaya balamt.
Bu erevede, Srp gleri tarafndan 1999 Ocak aynn ortalarnda
Racakta 45 sivil Arnavutun ldrlmesi, atmay sona erdirmeye dnk daha
etkili nlemler alnmas konusunda Batl devletlerin harekete gemesine neden
oldu. Sonu olarak, soruna anlamaya dayal bir zm bulunmas ynndeki
abalar, ubat 1999da Fransann Paris kentinde bulunan Rambouilletde
yaplan grmeler ile sonuland. Fakat iki tur devam eden Rambouillet
grmeleri, 19 Martta Srplarn anlamay reddetmesi ile sona ermitir.
Bunun zerine BM Gvenlik Konseyinin onay alnmadan ve uluslararas
hukuk asndan tartma yaratacak nitelikte bir operasyonla Kuzey Atlantik
Antlamas rgt (North Atlantic Treaty Organization-NATO), 24 Martta
Yugoslavya Federal Cumhuriyetine (YFC) kar, Kosovadaki hedeflere
saldry da kapsayan, bir hava saldrs balatt. NATO mdahalesinin temel
hedeflerinden birisi Kosovada yaanan etnik temizlii nlemek olsa da, ortaya
kard sonu, etnik temizliin younluk kazanmas olmutur. Srp ynetimi,
etnik Arnavutlardan temizlenmi bir Kosova yaratmak amacyla NATO
mdahalesini bir ara olarak kullanmaya alm ve tm Arnavut nfusunu
Kosovadan uzaklatrmak iin bir plan yrrle sokmutur. Srp gvenlik
glerinin At Nal Operasyonu olarak anlan Kosovadaki planl saldrlar 20
Mart 1999da balamtr.9 1998 ylnn sonlarnda Srbistan Savunma
Bakannn ve YFC Genelkurmay Bakannn deitirilmesinin bu tr bir
saldrnn n hazrlklar olarak grlebilecei ileri srlmtr (bkz. Human
Rights Watch, 2001: 3-4). Racak katliamnn komutan olan General Sreten
Luki de, At Nal Operasyonu ile organize katliamlar ve Arnavutlara ait
mlklerin sistematik bir biimde yok edilmesi yoluyla Kosovadaki
Arnavutlarn bu blgeyi terk etmelerinin amalandn belirtmitir.10
8Uluslararas

toplumun Kosova sorunundaki rol iin bkz. (The Independent

International Commision on Kosovo, 2000: 55-61).
9Uluslararas Bamsz Kosova Komisyonu, At Nal Operasyonu ile ilgili somut
deliller bulunmadn, fakat Arnavutlarn rgtl ve planl bir operasyonun
sonucunda kitlesel olarak yerlerinden edildiinin ak olduunu belirtmitir. Bkz.
(The Independent International Commission on Kosovo, 2000).
10General Sreten Luki, Kosovada Arnavut sivillere kar iddet ve terr eylemlerini
planlamak ve uygulamak iddialar ile Eski Yugoslavya Uluslararas Ceza Mahkemesi
tarafndan yarglanm ve 22 ubat 2009da 22 yl hapis cezasna arptrlmtr. Eski
Yugoslavya Uluslararas Ceza Mahkemesinin General Sreten Luki hakknda
dzenledii iddianame iin bkz. http://www.icty.org/x/cases/pavkovic/ind/en/pavii031002e.htm, (04.08.2012).

468 Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(3)

Grld zere, Kosovada etnik temizlik, tanm gerei belirli bir

kolektif kimliin yeleri hedef alnarak uygulanmtr. Kosova krizinin atma
dnemi olan 1998-1999 dneminde 10.000den fazla etnik Arnavutun
ldrld tahmin edilmitir.11 30 Mart 1999da Birlemi Milletler
Mlteciler Yksek Komiserlii (BMMYK), Srp kuvvetlerini Kosovada etnik
temizlik uygulamakla sularken, Nisan 1999da BM Genel Sekreteri Kofi
Annan da, Srp yetkililerin Kosoval Arnavutlara kar uygulad etnik
temizlii knamtr (Walling, 2001: 60). NATO tarafndan balatlan hava
saldrs blgede iddetin artmasna yol aarken, BM verilerine gre,12
NATOnun hava harektn balatmasndan ksa bir sre sonra 2 Nisan
tarihinde Kosovay terk etmi mlteci says 260.000di. 4 Nisan tarihinde bu
rakam 350.000e kadar kt. 6 Nisanda 400.000 mlteci lkeyi terk ederken,
20 Nisan tarihinde bu rakam 600.000lere kadar ykseldi. Bu rakamlar ok ksa
bir sre iinde komu lkelerin nasl bir mlteci akn ile karlatn gzler
nne sermitir.
NATO mdahalesi srasnda yaklak 1,5 milyon kii yerlerinden
edilirken, bunlarn 863.000i mlteci konumuna dm ve 590.000 kii
Kosova ierisinde yerlerinden edilmitir. Arnavut mltecilerin 444.600
Arnavutluka, 244.500 Makedonyaya, 69.000i Karadaa ve 91.057si dier
lkelere g etmitir. Bu rakamlar, Kosoval Arnavutlarn yaklak %90nn
yerlerinden edildiini gstermektedir (The Independent International
Commission on Kosovo, 2000: 90). NATO mdahalesi srasnda Arnavutlarn
Kosova dna srlmelerinin nedenlerinden birisi, blgenin demografik
yapsn deitirmek olmutur. Fakat yaanan mlteci aknndan en az
Milosevi kadar NATOnun da sorumlu olduunu belirtmek gerekir. Her ne
kadar NATO, mlteci aknndaki sorumluluunu srekli olarak inkr etmi ve
sorunu sadece Miloseviin rk politikalarna indirgemi olsa da (Huysmans,
2002: 613), blgede yaanan Srp iddetine ilave olarak NATO mdahalesi
srasnda lkenin zarar gren altyaps, Kosovallarn lkede yaamasn
neredeyse imknsz klmtr.13
11Kosovada

yaanan atmalar srasnda ka kiinin ld konusunda uzlamaya

varlm bir say yoktur. Yugoslavya Uluslararas Ceza Mahkemesi Ba Savcs Carla
Del Ponte, BM Gvenlik Konseyine sunduu raporda 11.000 kiinin ldn
belirtmitir. ABD Savunma Bakanl ise 6.000 kiinin ldn ve toplu mezarlar
ile bu rakamn 10.000e yaklaaca tahmininde bulunmutur. NATO mdahalesi
srasnda Srbistan gvenlik glerinin iledii sava sular ile ilgili ayrntl bilgi
iin bkz. (Ball vd., 2009: 879-996).
12Bu veriler Jef Huysmansn makalesinden edinildi. Bkz. (Huysmans, 2002).
13Bu altyap sorunlarn gidermek amacyla 700 milyon Euro maliyetli 117 kilometrelik
bir otoyol yapm ve elektrik enerjisi sorununun zm iin 3.5 milyar Dolar

Blent Sarper Ar Gvenlik ve G Kavanda Kosova Sorunu 469

Kosoval Arnavutlarn en ok g ettikleri iki lke Arnavutluk ve

Makedonya olmutur. Makedonya, Kosovadan kendisine doru ciddi bir
mlteci akn olunca, Nisan 1999 tarihinde geici olarak snrlarn Kosoval
mltecilere kapatt. Kendi iindeki etnik Arnavut aznlkla ilgili olarak gerilim
yaayan Makedonya ynetimi, geni apl bir Kosoval Arnavut mlteci
aknnn lkede istikrar bozacandan korkuyordu (Stivachtis, 1999: 43-44).
Bu nedenle, topraklarndaki mlteci saysn azaltmak amacyla Makedonya
ynetimi, NATOdan baz mltecilerin nc lkelere transferini kapsayan
uluslararas sorumluluk paylam sisteminin yrrle konmasn talep etti
(bkz. Daskalovski, 2004: 52-66). Neticede, Amerika Birleik Devletleri (ABD)
tarafndan da desteklenen insani tahliye program balatld. Sorumluluk
paylam erevesinde, BMMYK ve Uluslararas G rgtnn
koordinasyonu ile Makedonyadaki mlteciler nc lkelere yerletirildi.
Bu kapsamda, Makedonyada bulunan Kosoval Arnavut mlteciler 29
farkl lkeye transfer edilmitir. Almanya 14.689, ABD 9.198, Trkiye 8.340,
Fransa 6.339, Norve 6.072, talya 5.829, Kanada 5.438, Avusturya 5.080,
ngiltere 4.346, Hollanda 4.060, Avustralya 3.969, sve 3.675, Danimarka
2.823, svire 1.687, spanya 1.426, Portekiz 1.271, Belika 1.223, Polonya
1.049, rlanda 1.033, Finlandiya 938, ek Cumhuriyeti 824, Slovenya 745,
Hrvatistan 370, srail 206, Malta 105, Lksemburg 101, Slovakya 90, zlanda
70 ve Romanya 41 Kosoval Arnavutu mlteci olarak lkelerine kabul
etmilerdir (Morris, 1999: 7). Ayrca, binlerce mlteci de otobslerle
Makedonyadan Arnavutluka nakledildi. Bu dnemde sadece mltecilere ev
sahiplii yaplarak deil, ayn zamanda yardm kampanyalar ile de ciddi
destek saland. Ancak, bu program dhilinde tahliye edilenlerin yasal
statlerindeki belirsizlikler ve ailenin birlemesi hakk gibi konularda farkl
lkelerin kendi standartlarn uygulamalar, bu mltecilere ynelik standart bir
uygulamann ortadan kalkmasna neden oldu.
Kosova krizi sresince zorla g ettirme, Srp ynetimi tarafndan politik
ve askeri bir ara olarak kullanlmtr (bkz. Morris, 1999: 12). ncelikle Srp
gleri, KKOnun siviller arasnda youn destek bulduu blgeleri
temizlemeye almtr. Bu durum, giderek blgenin demografik yapsn
nemli lde deitiren bir nitelik kazanmaya balamtr. Ayrca Milosevi
ynetimi, Kosovann Arnavutlardan etnik olarak temizlenmesinin blgede
yaanan atmann Arnavutluka, Mekadonyaya ve genel olarak Balkanlara
yaylabilecei deerlendirmesinde bulunmutur. Dier yandan, Kosovada
yaanan atmalarda insanlarn zorla yerlerinden edilmesinin sadece Milosevi
maliyetli bir enerji g santralinin yapm planlanmaktadr. Bkz. (Schleicher, 2010:
321-322).

470 Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(3)

ynetimi tarafndan deil, atmann her iki tarafnca da istenen bir stratejinin
sonucu olduu ileri srlmtr (bkz. Hayden, 1998). Bu erevede, rnein,
YFC Dileri Bakanlndan Dragomir Vucicevi, sivillerin zorla yerlerinden
edilmesinin Arnavut terristler tarafndan NATOnun Kosova sorununa dahil
olmasn salamak iin kullanlmaya alldn belirtmitir (Hayden, 1998).
Kosovadaki mlteci krizine Batnn mdahalesinin daha ok yaanlan
insani felaketlere ynelik bir tepki olduu ileri srlmtr (Gibney, 1999: 4).
Bu erevede, Kosovann corafi konumu byk rol oynamtr. Yaanlacak
bir insani krizin Avrupann ekonomik, toplumsal ve politik istikrarn
dorudan etkileyebilecei dnlmtr. Kosova krizi srasnda BMye bal
askerler, blgede yaanan sorunun Makedonya ve Arnavutluka sramasn
engellemek amacyla Kosovann Makedonya ve Arnavutluk ile snr
blgelerinde devriye grevi grerek, bir tr nleyici g ilevi yerine
getirmitir. Bu grev gcnn yannda BMMYK de blgede yaanacak olas
mlteci akmna kar olaslk planlar hazrlamaya balamtr (Morris, 1999:
8). Nitekim NATO mdahalesi srasnda mlteci konumuna den Kosoval
Arnavutlar, uluslararas toplum tarafndan salanan yardm ve destee ulama
imkn bulabilmiken, Kosova iinde yerlerinden edilmi olan yaklak
400.000-500.000 kii, 20 Haziran 1999da Yugoslav gleri Kosovadan
ekilene kadar bu tr yardm ve desteklerden mahrum kalmlardr. Ayrca bu
insanlara havadan yiyecek ve tbbi malzeme yardm yaplmas nerileri,
NATO ve BM tarafndan ok riskli olaca gerekesiyle reddedilmitir (Morris,
1999: 11-12). Yine de NATO mdahalesi sonrasnda artan mlteci aknlarnn
NATO yesi lkelerin mlteci sorununu daha hzl bir biimde ele almas iin
ahlaki bir zemin ve sorumluluk yaratt ileri srlebilir. nk Kosova krizi
srasnda insanlarn zorla yerlerinden edilmesine bal olarak yaanan olaylarn
dolayl bir etkisi, NATO gibi Avrupa gvenliinden sorumlu olan uluslararas
rgtlerin prestijine zarar verme tehdidi yaratmas olmutur.

4. Geri Dnen Arnavutlar, Yollara Koyulan Srplar

NATO mdahalesi sonrasnda, tm Srp glerinin Kosovadan
ekilmesini, tm mlteciler ve yerinden edilmi insanlarn gvenli ve serbeste
geri dnn ve BM Gvenlik Konseyinin 1244 sayl kararyla
yetkilendirilen bir BM ynetiminin oluturulmasn ngren bar plann YFC,
9 Haziran 1999da resmen kabul etti. Bu erevede NATO liderliindeki
Kosova Gc (Kosovo Force-KFOR), Rus askerlerinin de katlmyla 12
Haziranda birliklerini Kosovaya gndermeye balad; 20 Haziranda ise
blgeye tamamen konuland (bkz. NATO Office of Information and Press,
2001). Bu dnemde mlteciler ve yerlerinden edilmi kiiler sorunu,
Kosovada toplumsal barn ve istikrarn yerlemesi ve glenmesinin nemli

Blent Sarper Ar Gvenlik ve G Kavanda Kosova Sorunu 471

bir faktr olmutur. 1244 sayl BM Gvenlik Konseyi karar ile oluturulan
Birlemi Milletler Kosova Misyonunun (United Nations Mission in KosovoUNMIK) en nemli amalarndan birisi de mltecilerin ve yerlerinden edilmi
kiilerin geri dn konusu olmutur. Salanan nispi gven ortam neticesinde
zellikle Arnavut mlteciler lkeye hemen geri dnmeye baladlar. Austos
1999 tarihi itibariyle sava srasnda Kosova dna g eden yaklak 863.000
Arnavut mltecinin %90 geri dnmtr.14 Fakat geri dnen Arnavut
mlteciler, sivil ynetimin, polis gcnn ya da herhangi bir yasama veya yarg
sisteminin ilemedii ve evlerin, yollarn ve altyapnn ar bir biimde tahrip
edildii bir lkeye geri dnm oldular.
Kosoval Arnavutlarn ok byk bir ksmnn geri dnm olmasna
ramen, benzer bir oran Kosoval Srp mlteciler iin geerli olmamtr
(Wilson, 2006: 166-167). Yaklak 187.000 Srp, yerlerinden edilmi insan
stats erevesinde deerlendirilmi ve NATO mdahalesinden sonra ok az
sayda Kosoval Srp mlteci geri dn yapmtr. Srp mltecilerin geri
dn ynnde sarf edilen tm abalara ramen, 2000 ylnda 1.906 Srp
mlteci Kosovaya geri dnerken, 2003 ylnda bu say 3.801 olarak
belirlenmitir (Jenne, 2010: 382). 2005 yl itibariyle sadece 13.000 Srp
mlteci geri dnmtr (Vathi ve Black, 2007: 12-13). 2006 yl itibariyle
Kosovann nfusunun 2,1 milyon olduu ve bu nfusun %92sini
Arnavutlarn, %5,3n Srplarn ve %2,7sini dier etnik gruplarn
oluturduu belirtilmitir (bkz. Statistical Office of Kosovo, 2008). Blgedeki
Srp nfusunun azalmasnda Srbistann blge zerindeki kontroln yitirmesi,
Srp gvenlik glerinin Kosovadan ekilmesi ve yaanan Arnavut saldrlar
ve basks etkili olmutur. Bunun dnda, Kosovann nihai stats ile ilgili
belirsizlik ve mlkiyet haklar sorunu ile ilgili olarak yasal alanda yeterli
admlarn atlmamas, mltecilerin geri dn srecini olumsuz etkilemitir.
Kosoval Arnavutlar, yaadklar blgede var olan Srplar, Srbistann
iskn politikasnn bir uzants ve igalci bir halk olarak grme eiliminde
olmulardr. NATO mdahalesi srasnda ise, Srp ordu, polis ve paramiliter
gruplarnn Arnavutlara ynelik saldrlarnda, Kosoval Srplarn byk destek
salad inanc gerginlii besleyen bir dier unsur olmutur. Bu erevede,
binlerce Srp, Kosovadan ekilen Yugoslav kuvvetlerine katlarak blgeden
ayrlmtr. Bu srete, KKO yelerinin ve geri dnen Arnavutlarn saldr
Haziran 1999 tarihi itibariyle 245.100 Kosoval Arnavut mlteci Makedonyada
bulunmaktayd. 1999 Austos aynn balarnda ise, Makedonyada bulunan
Kosoval Arnavut mlteci ise 20.000 idi. Grld zere, ksa bir sre ierisinde
Makedonyada bulunan Arnavut mltecilerin ok byk bir blm Kosovaya geri
dnmtr. Bkz. (Morris, 1999).

1410

472 Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(3)

dzenleme olaslklar etkili olmutur (Emirolu, 2010: 373-374). Haziran 1999

tarihi itibariyle 164.000 Srp, kart etnik temizlik olarak adlandrlan bir
srete Kosovay terk ederek Srbistana ya da Karadaa g etmi ve nemli
bir blm de Kosova ierisinde yerlerinden edilmitir (Ili, 2001: 253).
Kosovada kalan Srplar ise genellikle blgenin kuzeyindeki Mitrovica ve
gneyindeki Orahovac gibi ehirlerde younlamlardr. Dierleri ise,
Kosovann geri kalan blmlerinde enklavlar halinde dalmlardr.15
Avrupa stikrar nisiyatifinin yapt bir aratrmaya gre, 2004 yl
itibariyle Kosovada 130.000 Srp yaamaktadr ve bu say, sava ncesi Srp
nfusunun te ikisini oluturmaktadr. 75.000 Srp, Ibar nehrinin gneyindeki
enklavlarda ve karma kylerde yaamaktadr (European Stability Initiative,
2004: 2). Grld zere, BMMYK ve dier insani yardm rgtleri, KFOR
ve UNMIK ile ibirlii ierisinde, Haziran 1999dan itibaren Srplar ve dier
aznlklar korumay ve onlara destek salamay amalayan ok sayda faaliyet
yrtm olsalar da, bu konuda ok baarl olduklarn sylemek mmkn
deildir. Kosova savann bitiminde her ne kadar Srplarn %89u Kosovaya
geri dnmek istediklerini belirtseler de, bunlarn %62si Kosovaya ancak Srp
askeri geri dnerse dnebileceklerini belirtmilerdir (bkz. Ili, 2001: 264). Bu
durum, Kosoval Srplarn yaadklar gvenliksizlik hissiyatnn bir yansmas
olmutur.
Nitekim 1999 sonras dnemde Kosovada g ve mlteci sorunlarnn
zm ynndeki giriimler, byk lde blgenin nihai stat sorununun
zmne bal olmutur. rnein, Belgrad ynetimi, Srp mltecilerin geri
dn konusunu blgenin nihai stat mzakerelerinin iine dhil etmeye
alrken, uluslararas toplum, mltecilerin geri dnn ve Srplarn Kosova
toplumu ile btnlemesini, Kosovadaki politik aktrler iin bir test olarak
grmtr. Kosoval Srplarn Kosova kurumlar ile btnlemesi srecinde en
nemli aralardan birisi siyasi katlm olmutur. Fakat rnein, 2004 yl Ekim
aynda yaplan parlamento seimlerine Srplar sadece %1 orannda katlmtr.
Bu dk katlm orannda Srbistan ynetiminin Kosoval Srplar Ekim
seimlerini boykot etmeye tevik etmesinin etkisi ok fazladr (Eide, 2004).
Bunun dnda Srplarn mlkiyet haklar ile ilgili yasal dzenlemelerdeki
yavalk da mltecilerin geri dn srecini olumsuz etkilemitir. Ayrca, Mart

15Helsinki

nsan Haklar Komitesi, Kosovadaki Srp enklavlar olarak Ugljare, Bresje,

Belo Polje, Patrijarijska Street-Pec, Rabovce, Novake, Stajkovce, aklavica, Babin
Most, Velika Hoa, oite, Klinavac, itinje ve Suiceyi saymtr. Bkz. (Helsinki
Committee for Human Rights in Serbia, 2008: 20).

Blent Sarper Ar Gvenlik ve G Kavanda Kosova Sorunu 473

2004 tarihinde yaanan etnik gruplar aras iddet olaylarnn16 da gsterdii

zere, Kosovadaki gvenlik koullar Kosoval Srp mltecilerin geri
dnlerini destekleyecek nitelikte olmamtr.
2 Kasm 2005de BM Genel Sekreteri Kofi Annan tarafndan BM
Kosova Elisi olarak atanan Martti Ahtisaarinin nezaretinde Viyanada
yrtlen nihai stat grmeleri 15 tur srm ve anlamaya dayal bir zm
ortaya konamamtr. Bunun zerine Ahtisaari, 2 ubat 2007de Pritineye ve
Belgrada Kosovann Stat Anlamas iin Kapsaml neriler paketini
sunmutur (Ker-Lindsay, 2009). Ahtisaari Plan olarak tanmlanan bu
neriler paketine gre, tm mlteciler ve yerlerinden edilmi kiiler, geri
dnme hakkna sahip olacak ve kendi mlkleri ile kiisel mal varlklarnn geri
verilmesini isteyebilecekti. Kosova yetkilileri, mlteciler ve yerlerinden
edilmi kiilerin gvenli bir ekilde geri dnmelerinin kolaylatrlmas iin
gerekli tm nlemleri alacakt (Balla, 2008: 77). Buna karn, birok Srp
mltecinin geri dnme niyeti bulunmad iin mlklerini satt belirtilmitir
(bkz. Bideleux ve Jeffries, 2007: 567). Nisan 2002 tarihinde UNMIK ynetimi,
nihai stat grmeleri balamadan nce Kosova kurumlarnn demokrasi,
insan haklar ve iyi ynetiim alanlarnda belirli bir gelimilik dzeyini
karlamasn amalayan Statden nce standartlar politikasn benimsemitir
(UNMIK, 2003). Bu standartlara gre, mlkiyet haklarnn korunmas,
mltecilerin ve yerlerinden edilmi kiilerin geri dnlerinin teviki iin
gerekli grlmtr. Fakat 31 Mart 2004 tarihinde aklanan Kosova
Standartlar Uygulama Plannda UNMIKin ve Kosova kurumlarnn
abalarna ramen, mlkiyet haklarnn korunmasnda yeterli gelimenin
salanamad belirtilmitir (Kosovo Standards Implementation Plan, 2004:
87). Srp mltecilere ait mlklerin hukuksuz kullanm ve igali, Kosova
genelinde yaygn bir hal alrken, etnik topluluklarn gvenlik koullarnn
gelitirilmesi gerei dorultusunda yarg glerine ve polise daha fazla
sorumluluk verilmesi gerektii belirtilmitir.

16Mart

2004 tarihinde yaanan kitlesel iddet olaylar, bir dizi kk olayn kkrtmas
sonucunda gereklemitir. 15 Mart 2004te Arnavuta konuan kiiler tarafndan bir
Srp gencinin vurulduu iddia edilmitir. Ayn gn Kosovadaki Arnavut medyas da,
blgedeki tansiyonu arttracak ekilde Arnavut ocuun Mitrovicadaki Ibar
nehrinde Srplar tarafndan boulduuna dair haberler yaynlamtr. Bu gergin
ortamda 17 Mart 2004te Mitrovicada Srplar ve Arnavutlar arasnda kitlesel
atmalar balarken, bu olaylarda KFOR, UNMIK polis gc ve Kosova polisi
blgenin kontroln tamamen yitirmitir. Bu kitlesel iddet olaylar 19 kiinin
lm, 730 ev ve 36 Ortodoks kilisesi, manastr ve dier dini yaplarn zarar grmesi
ve 4.100 kiinin yerlerinden edilmesi ile sonulanmtr. Bkz. (Baskin, 2006: 76-95).

474 Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(3)

atma sonras yeniden ina abalarnn en nemli boyutlarndan birisi,

yerlerinden edilmi insanlarn ve topluluklarn geri dnleri ile ilgilidir. Bu
erevede, NATO mdahalesinden sonra hem Arnavut, hem Srp hem de dier
etnik gruplara ye mltecilerin gven iinde geri dnlerinin salanmas,
uluslararas toplumun hassasiyetle zerinde durduu bir konu olmutur. 1244
sayl BM Gvenlik Konseyi kararnda da UNMIK, tm mltecilerin ve
yerlerinden edilmi insanlarn Kosovadaki evlerine gvenli bir ekilde ve
herhangi bir engellemeyle karlamakszn dnlerinin salanmas ile
grevlendirilmitir (bkz. BM Gvenlik Konseyi 1244 sayl karar, madde 9).
Genel olarak Srplar, bu srete yaanacak olan gelimeleri, blgenin nihai
stat sorununun Srbistan egemenlii erevesinde zlmesi ile
ilikilendirmilerdir. Fakat uluslararas toplumun nemli bir blmnn nihai
stat sorununun zm ile ilgili olarak bu yndeki bir seenei
desteklememesine paralel olarak Kosoval Srplar, ounlukta olduklar
blgelerde daha fazla zerklik ve kimliklerini koruyacak ve srdrecek
mekanizmalar talep etmilerdir. Bu erevede, Ahtisaari Plannda blgedeki
Srp varlnn ve kimliinin srekliliini salamak dorultusunda
merkezsizlemeyi ve zerklii ngren eitli dzenlemelere yer verilmitir.
Bununla birlikte, Kosoval Arnavutlarn 17 ubat 2008 tarihindeki bamszlk
ilanndan sonra Kosoval Srp mltecilerin geri dn nemli lde
azalmtr. nk Srplar, bamsz Kosovadaki yeni dnemde kendilerini
daha az gvende hissetmilerdir. Nitekim 24 Ocak 2005 tarihinde UNMIKin
2004/50 sayl dzenlemesiyle kurulan Topluluklar ve Geri Dn Bakanlna
gre, 2009 yl itibariyle sadece 8.294 Srp Kosovaya geri dnmtr.17
Kosova rnei balamnda mltecilerin ve isel olarak yerlerinden edilmi
kiilerin geri dnleri, etnik gruplar arasndaki gerilimin azalmasna katkda
bulunacaktr. Bunun birlikte, blgede yerlerinden edilmi insanlar ve mlteciler
iin srdrlebilir bir geri dn ortamnn var olduunu sylemek zordur.

Sonu
nsan hareketliliinin dikkat eken bir ynn maruz kalnan basklar,
iddet ve gvenlik sorunlar nedeniyle insanlarn zorunlu olarak yerlerinden
edilmesi oluturmaktadr. Bu kapsamda, insanlar bir yandan iinde
bulunduklar siyasi snrlar dhilinde yerlerinden edilirken, bir yandan da snrtesi g ve mlteci aknlar eklinde de geliebilmektedir. Bu tr insan
hareketlilikleri, hem g eden insanlar asndan, hem de g alan toplumlar ve
17Sz

konusu Bakanlk kurulmadan nce topluluklar ve yerlerinden edilmi kiilerin

geri dnleri sorunlar Babakanla bal bir birim kapsamnda ele alnmtr. Bkz.
(Ministry of Communities and Returns of Kosovo Republic, 2013).

Blent Sarper Ar Gvenlik ve G Kavanda Kosova Sorunu 475

devletler asndan farkl niteliklerde gvenlik sorunlar yaratmaktadr. Bireysel

dzeyde bu gvenlik sorunlar barnma, gda, salk ve eitim gibi alanlarda
insanlarn ciddi sorunlar yaamasna yol aabilirken, toplumsal dzeyde ise
ounlukla g eden ve g alan toplumlarn kimlikleri ile ilgili kayglarn n
plana karr. Bunun dnda, ulusal dzeyde ise, zellikle g ve mlteci
aknlar yneldikleri devletin gvenliini tehdit eden birer unsur haline
gelebilmektedir. Bu durumun bir yansmas ise, devletler aras ilikilerin
gerilim dzeyini arttrarak, blgesel ve uluslararas gvenlii ve istikrar tehdit
etmesidir.
nsanlarn isel olarak yerlerinden edilmesine ve mlteci sorunlarna
neden olan Kosova krizi, ulusal ve uluslararas gvenlik ile zorla g sorunu
arasndaki ba aka ortaya koymutur. Ancak, gvenliin ok dzeyli bir
nitelie sahip olduu dnldnde, bu sorun sadece ulusal ve uluslararas
gvenlik iin nem arz etmemektedir; bunun dnda insanlar ve toplumsal
gruplar etkiledii de unutulmamaldr. Kosovann bir sorun olarak ortaya
kt 1990l yllarn bandan itibaren, sorunun ekonomik, politik, toplumsal
ve gvenlik koullar nedeniyle insanlar kitlesel olarak yerlerinden edilmitir.
Bu durum, atma dnemlerinde zirve noktasna ulam ve yol at insani
acil durum nedeniyle uluslararas toplumun harekete gemesine neden
olmutur.
1990l yllarda Kosovada arlkl olarak Arnavutlar yerlerinden edilen
etnik grup olmuken, 1999 ylndaki NATO mdahalesi sonrasnda Kosovada
roller deimi ve Kosoval Srplar maruz kaldklar basklar ve iddet
eylemleri neticesinde zorunlu g olgusu ile kar karya kalmlardr.
UNMIK ynetiminin tm abalarna ramen, blgenin iki nemli etnik grubu
arasnda var olan dlayc kimlik anlaylar, mlteci konumuna dm olan
Srplarn geri dn srecini olumsuz etkilemitir. Bunun yannda, Srbistann
Kosova zerinde fiili egemenliini yitirmi olmas da bu srete nemli rol
oynamtr. Bu koullarda Srplar, ya enklavlarda yaamak zorunda kalmlar,
ya ounluu oluturduklar Kosovann kuzey blgesinde younlamlar ya
da Kosova dnda bir hayat araynda olmulardr. Yerlerinden edilen
Srplarn, sava ncesi dnemdeki normal yaamlarna sahip olmalar, blgede
ok-etnikli, demokratik ve oulcu bir siyasal ortamn yaratlmasn
gerektirmi olsa da, 1999 sonras dnemde blgenin hkim kimlik grubunu
Arnavutlar oluturmutur. ok etnikli ve ok-kltrl bir toplumun
yaratlmasnn nemli aamalarndan birisi de, yerlerinden edilmi kiilerin ve
mltecilerin geri dnleri iin uygun koullarn hazrlanmas olmutur. Bu
erevede, her iki etnik grubun kozmopolit bir siyasal kltr erevesinde
btnle(tiril)meleri byk nem kazanmaktadr.

476 Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(3)

Kaynaka
Abazi, Enika (2004), The Role of International Community in Conflict Situation, Which Way
Forwards? The Case of Kosovo/a Conflict, Balkanologie, 8 (1): 9-31.
Balla, Shefqet (2008), Yeni Bir Kosovann Douu (zmir: Zeus Kitabevi).
Bali, Sita (2008), Population Movements, Williams, Paul (ed.), Security Studies: An Introduction
(London: Routledge): 468-482.
Ball, Patrick, Wendy Betts, Fritz Scheuren, Jana Dudukovich ve Jana Asher (2009), Killings and
Refugee Flow in Kosovo, March-June 1999, Tabeau, Ewa (ed.), Conflict in Numbers:
Casualities of the 1990s War in the Former Yugoslavia, 1991-1999 (Belgrade: Helsinki
Committee for Human Rights in Serbia): 877-949.
Baskin, Mark (2006), Local Governance in Kosovo: A Link to Democratic Development, Knudsen,
Tonny Brems ve Carsten Bagge Laustsen (eds.), Kosovo Between War and Peace:
Nationalism, Peacebuilding and International Trusteeship (New York: Routledge): 76-95.
Bideleux, Robert ve Ian Jeffries (2007), The Balkans: A Post-Communist History (London:
Routledge).
Blagojevic, Marina (1998), Kosovo: In/visible Civil War, Veremis, Thanos ve Evangelos Kofos
(eds.), Kosovo: Avoiding Another Balkan War (Athens: ELIAMEP): 239-310.
Bora, Tanl (1999), Bosna Hersek: Yeni Dnya Dzeninin Av Sahas (stanbul: Birikim Yaynlar).
Buzan, Barry, Ole Wver ve Jaap de Wilde (1998), Security: A New Framework For Analysis
(London: Lynne Reinner Publishers).
Caplan, Richard (1998), International Diplomacy and the Crisis in Kosovo, International Affairs, 74
(4): 745-761.
Clark, Howard (2000), Civil Resistance in Kosovo (London: Pluto Press).
Collyer, Michael (2006), Migrants, Migration and the Security Paradigm: Constraints and
Opportunities, Mediterranean Politics, 11 (2): 255-270.
Daskalovski, Zhidas (2004), Democratic Consolidation and the Stateness Problem: The Case of
Macedonia, The Global Review of Ethnopolitics, 3 (2): 52-66.
Emirolu, Hseyin (2010), Souk Sava Sonras Kosova Sorunu, 1989-2000 (Ankara: Asil
Yaynlar).
Gibney, Matthew J. (1999), Kosovo and Beyond: Popular and Unpopular Refugees, Forced
Migration Review, 5: 28-30.
Human Rights Watch (2001), Under Orders War Crimes in Kosovo (New York: Human Rights
Watch).
Huysmans, Jef (2002), Shape-Shifting NATO: Humanitarian Action And The Kosova Refugee
Crisis, Review of International Studies, 28 (4): 599-618.
Huysmans, Jef (2006), The Politics of Insecurity, Fear, Migration and Asylum in the EU (London:
Routledge).
Ilc, Vladimir (2001), Yugoslavia: Displacement From Kosova: From Patronage to Self Help,
Vincent, Marc ve Birgitte Refslund Sorensen (eds.), Caught Between Borders: Response
Strategies of the Internally Displaced (London: Pluto Press): 250-265.
Jenne, Erin K. (2010), Barriers to Reintegration after Ethnic Civil Wars: Lessons from Minority
Returns and Restitution in the Balkans, Civil Wars, 12 (4): 370-394.
Judah, Tim (2008), Kosovo: What Everyone Needs to Know (Oxford: Oxford University Press).

Blent Sarper Ar Gvenlik ve G Kavanda Kosova Sorunu 477

Ker-Lindsay, James (2009), Kosovo: The Path to Contested Statehood in the Balkans (London:
I.B.Tauris).
Kubo, Keiichi (2010), Why Kosovar Albanians Took Up Arms against the Serbian Regime: The
Genesis and Expansion of the UK in Kosovo, Europe-Asia Studies, 62 (7): 1135-1152.
Malcolm, Noel (1999), Kosova: Balkanlar Anlamak in (stanbul: Sabah Yaynlar) (ev.: zden
Arkan).
Maliqi, Shkelzen (1998), Kosova Separate Worlds: Reflections and Analyses, 1989-1998
(Prishtina: Dukagjini Publishing House).
Morris, Nicolas (1999), UNHCR and Kosovo: A Personal View from within UNHCR, Forced
Migration Review, 5: 14-17.
Murati, Valon, Blerim Ahmeti, Selatin Kllokoqi ve Glauk Konjufca (2007), Actors and Processes of
Ethno-National Mobilization in Kosovo (Bozan-Bolzano: European Academy Research).
NATO Office of Information and Press (2001), NATO Handbook (Brussels: NATO Office of
Information and Press).
Oval, A. evket (2006), topya ile Pratik Arasnda: Uluslararas likilerde nsan Gvenlii
Kavramsallatrmas, Uluslararas likiler, 3 (10): 3-52.
Pavkovic, Aleksander (1998), From Yugoslavism to Serbism: The Serb National Idea 1986-1996,
Nations and Nationalism, 4 (4): 511-528.
Posen, Barry (1996), Military Responses to Refugee Disasters, International Security, 21 (1): 72111.
Poulton, Hugh (1991), Balkans, Minorities and States in Conflict (London: Minority Rigths
Publications).
Roe, Paul (2005), Ethnic Violence and the Societal Security Dilemma (London: Routledge).
Saleyhan, Idean (2009), The Externalities of Civil Strife: Refugees as a Source of International
Conflict, American Journal of Political Science, 52 (4): 787-801.
Salla, Michael (1995), Kosovo, Non-violence and the Break-up of Yugoslavia, Security Dialogue,
26 (4): 427-438.
Schleicher, Elisabeth (2010), The International Engagement in Kosovo Achieving Positive Peace?,
Yaynlanmam Doktora Tezi, (Viyana: Viyana niversitesi).
Simic, Predrag (1998), The Kosovo and Metohia Problem and Regional Security in the Balkans,
Veremis, Thanos ve Evangelos Kofos (eds.), Kosovo: Avoiding Another Balkan War
(Athens: ELIAMEP): 173-206.
Stivachtis, Yannis A. (1999), Kosovo Refugees and National Security, Refuge, 18 (3): 41-46.
Stivachtis, Yannis A. (2008), International Migration and the Politics of Identity and Security,
Journal of Humanities and Social Sciences, 2 (1): 1-24.
The Independent International Commision on Kosovo (2000), Kosovo Report: Conflict, International
Response and Lessons Learned (Oxford: Oxford University Press).
Tragaki, Alexandra (2007), Demography and Migration as Human Security Factors: The Case of
South Eastern Europe, Migration Letters, 4 (2): 103-118.
Troebst, Stefan (1998), Conflict in Kosovo: Failure of Prevention, An Analytical Documentation,
1992-1998 (Flensburg: European Centre for Minority Issues).
Walling, Carrie Booth (2001), The History and Politics of Ethnic Cleansing, Booth, Ken (ed.), The
Kosovo Tradegy: The Human Rights Dimensions (London: Frank Cass): 47-66.

478 Ankara niversitesi SBF Dergisi 69(3)

Wver, Ole, Barry Buzan, Morten Kelstrup ve Pierre Lemaitre (1993), Identity, Migration and the
New Security Agenda in Europe (London: Pinter).
Weiner, Myron (2011), Migration and Security, Hughes, Christopher W. ve Lai Yew Meng (eds.),
Security Studies: A Reader (London: Routledge): 253-264.
Wilson, Jeremy M. (2006), Law and Order in an Emerging Democracy: Lessons from the
Reconstruction of Kosovos Police and Justice Systems, The ANNALS of the American
Academy of Political and Social Science, 605 (1): 152-177.
Vickers, Miranda (1998), Between Serb and Albanian: A History of Kosovo (London: Hurst and
Company).
Ylmaz-Baeri, Esin (1998), Uluslararas G, Snmezolu, Faruk (der.), Uluslararas Politikada
Yeni Alanlar, Yeni Baklar, (stanbul: Der Yaynlar): 489-517.

Internet Kaynaklar
Birlemi

Milletler Gvenlik Konseyi 1244 Sayl Karar (1999), http://daccess-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N99/172/89/PDF/N9917289.pdf?OpenElement

(09.09.2010).

Eide,

Kai
(2004),
Kosova:
Gelecee
Uzanan
Yol,
NATO
http://www.nato.int/docu/review/2004/issue4/turkish/opinion.html (10.07.2011).

Dergisi,

European Stability Initiative (2004), The Lausanne Principal: Multiethnicity, Territory and the Future
of Kosovos Serbs, http://www.esiweb.org/pdf/esi_document_id_53.pdf (05.07.2012).
Hansen, Randall ve Papademetriou, Demetrios G., Securing Borders, The Intended, Unintended,
and Perverse Consequences, Migration Policy Institute, January 2014,
www.migrationpolicy.org/research/securing-borders-perverse-consequences
(05.02.2014).
Hayden, William (1998), The Kosovo Conflict and Forced Migration: The Strategic Use of
Displacement and the Obstacles to International Protection, The Journal of
Humanitarian Assistance, http://sites.tufts.edu/jha/archives/133 (21.12.2011).
Hellenic Resources Network, 19,000 Serbian Refugees Settled in Kosova, Kosova Communication,
June 17 1996, http://www.hri.org/news/balkans/koscom/1996/96-06-17.koscom.html,
(09.04.2014).
Helsinki Committee for Human Rights in Serbia (2008), Forgotten Worlds-Kosovo Envclaves,
Belgrade,
September
2008,
http://www.helsinki.org.rs/doc/HC%20Report%20KOSOVA%20Enclaves.pdf,
(05.02.2014).
Kosovo

Standards
Implementation
Plan
(2004),
http://operationkosovo.kentlaw.edu/symposium/resources/KSIP%20final%20draft%2031
%20March%202004b.htm (13.10.2012).

Mazowiecki, Tadeusz (1992), Report on the Situation of Human Rights in the Territory of the
Former
Yugoslavia,
http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/2f80d5ef4fbd3b49c1256b26003d73ba/c0a6
cfd5274508fd802567900036da9a?OpenDocument (15.10.2012).
Ministry of Communities and Returns of Kosovo Republic (2013), Strategy for Communities and
Returns,
2009-2013,
http://www.kryeministriks.net/zck/repository/docs/Strategy_for_Communities_and_Returns_2009-2013.pdf
(15.04.2013).

Blent Sarper Ar Gvenlik ve G Kavanda Kosova Sorunu 479

Statistical Office of Kosovo (2008), Demographic Changes of the Kosovo Population, 1948-2006,
http://esk.rks-gov.net/eng/publikimet/doc_download/521-demographic-changes-of-thekosovo-population-1948-2006 (10.01.2012).
The International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia, The Prosecutor of the Tribunal
Against Nebojsa Pavkovic, Vladimir Lazarevic, Vlastimir Djordevic and Sreten Lukic,
http://www.icty.org/x/cases/pavkovic/ind/en/pav-ii031002e.htm (04.08.2012).
UN High Commissioner for Refugees (1996), UNHCR CDR Background Paper on Refugees and
Asylum Seekers from Kosovo, http://www.unhcr.org/refworld/docid/3ae6a640c.html
(12.10.2012).
UN

High Commissioner for Refugees (2006),

www.unhcr.org/4a0ad61f6.html (05.02.2014).

UNHCR

Global

Appeal

2006,

UNMIK (2003), Standards for Kosovo, http://www.unmikonline.org/press/2003/pressr/pr1078.pdf

(05.04.2011).
Vathi, Zana ve Richard Black (2007), Migration and Poverty Reduction in Kosovo, Working Paper,
Development Research Center on Migration, Globalisation and Poverty,
http://www.dfid.gov.uk/r4d/PDF/Outputs/MigrationGlobPov/WP-C12.pdf (09.09.2011).