Hobbes'Ta Sözleşmenin Kökeni Akıl Mıdır

HOBBESTA SZLEMENN KKEN AKIL MIDIR?
Dr. Fahri Bakrc

Trkiye Byk Millet Meclisi
Kanunlar ve Kararlar Mdr Yardmcs

zet
Toplum Szlemesi Kuramlarnda, doa durumunda, bu durumun bir sava durumu olmasna
ramen, bir toplum szlemesi yaratmann nasl olanakl olduu tartlr. nk insan doa durumunda
toplumsal deilse ve bu durumda akln kullanma yeteneine sahip deilse, dierleriyle birlikte yaama
konusunda bir uzlamaya ulamay nasl baardn aklamak g grnebilir. Dier taraftan insan eer
akln kullanma yeteneine sahip ise doa durumunda bir neden bir sava iinde olduunu aklamak gtr.
Rousseau ve Locke iin doa durumu tmyle bir sava durumu olmamasna ramen, szleme yaplmadan
hemen nce bir sava durumuna dnr ve Hobbesta doa durumu batan sona bir sava durumudur.
Bu makalede Hobbesa gre,
(1) nsann doa durumunda akln tam olarak kullanma yeteneinden yoksun olduu,
(2) Toplum szlemesi yapma yeteneine sahip olduu,
(3) Her iki iddiann tutarl ve akla yatkn olduklar, iddia edilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Thomas Hobbes, toplum szlemesi, akl, doa durumu, doa yasas.
Is the Reason the Origin of the Contract for Hobbes?

Abstract
In Social Contract Theories it is discussed how it is possible to create a social contract in the state of
nature though this state is a state of war. Because if man is not social in the state of nature and if he is not
capable of using his reason in that state, it may seem difficult to explain how he succeed to reach an
agreement to live together with others. On the other side if he is capable to use his reason it is difficult to
explain why he is in a war in the state of nature. Because although for Rousseau and Locke the state of nature
is not completely a state of war, it becomes a state of war just before the social contract is made and state of
nature is throughout a state of war for Hobbes.
In this article it is claimed that
(1) For Hobbes the man in the state of nature is not completely capable of using his reason and,
(2) He is capable of making of a social contract and,
(3) These two claims are coherent and intelligible.
Keywords: Thomas Hobbes, social contract, reason, state of nature, law of nature.
Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3
Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr?
Claude Ake Toplum Szlemesi Teorisi ve Siyasallama Sorunu: Hobbes

rnei, balkl makalesinde, Hobbesta olduu gibi, dier szleme
kuramclar John Locke ve Jean-Jacques Rousseauda da grlen bir soruna
deinmektedir. Sorun, gerekten, modern devletin meruluu bakmndan
nemlidir. Bu makalede soruna, Hobbes rnei zerinden, tutku-akl ilikisi
zerine odaklanlarak yant aranmaya allacaktr.
Ake sorunu yle ortaya koymaktadr: Toplum szlemesi teorileri, siyaset
ncesi doal toplumda, yani doa durumunda, insanlar arasnda yaplan
szlemeyle siyasal ykmlln nasl olutuunu aklamaktadrlar. Ancak
doa durumunda tanmlanan insann, szlemeyi yapabilecek insan olup
olmad konusunda ciddi kukular bulunmaktadr. Doa durumunun,
tanmlanan biimiyle, siyasal toplumu retmesi olanaksz grnmektedir. Doa
durumundaki doal insann szlemeyi yapabilmesi iin, szlemeyi
yapmadan nce toplumsallamas gerekmektedir. Bunlara gre doal
insan, toplumsal olmad srece toplum szlemesini yapma yeteneinden
yoksun olacaktr. Bu durumda da doa durumu ile toplum durumu ya da siyasal
toplum arasnda iddia edildii gibi keskin ayrlklar olmayacaktr. Bu tr keskin
ayrlklarn kabul edilmesi halinde ise szlemenin yaplmas olanaksz
olacaktr (Ake, 1970: 463). Sabine ise bu konuda unlar syler (1959: 395):
Toplumun kurulmasndan nce doal insan neredeyse ussal olmayan
kii biiminde tanmlanr. Oysa devleti kurma ve srdrme konusunda
hesaplamay da aan bir gce sahip hale gelir. Toplumsal olmas iin tam bir
bencil olmas gerekir ki bu tr benciller kttr. Sonu bir paradokstur. Doal
insan balangta sunulduu gibi toplumsallk kart ve vahi ise hibir zaman
bir hkmet kurmas olanakl olmayacaktr. Eer bir hkmeti kuracak kadar
akla sahip ise, hibir zaman hkmetsiz kalm olamaz. Paradoks, toplumun
kkenini biimlendiren analitik psikolojinin iki blmnn bir araya
getirilmesinden kaynaklanmaktadr.
Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l
Gerekten de Sabinein ileri srd gibi devleti kuran doal insan gl

bir akl kullanma yetisine sahipse ve akl yrterek devleti ya da siyasal
toplumu oluturuyorsa, zellikle Hobbesun durumunda olduu gibi neden
srekli bir sava halinde olduu sorusu aklanamaz hale gelir.1 Lessnoff doal
insann toplumsal insan olduunu; toplum szlemesinin de toplumsal bir
kavram olduunu, toplumsal ncesi insann bir szleme kavramna sahip
olamayacan ve dolaysyla szleme yapamayacan belirtmektedir. Doa
durumunda bile bitip tkenmek bilmeyen kavgaya ve srekli korkuya ramen
insanlar arasnda iliki vardr (Lessnoff, 1990: 2). Althusser konuya farkl bir
bak asyla yaklamaktadr: Toplum, aslnda her zaman kendisine nceldir.
Szleme kuramclarnn yapmaya altklar ey toplumsal dzenin temeline
ilikin eski bir dnceyi reddetmek ve bir yenisini nermektir. Toplumsal
dzenin temeline ilikin eski dnce, toplumun, tanrsal bir kurumun ya da
doal bir dzenin eseri olduunu sylemektedir. Szleme kuramclar bu
dncenin yerine toplumsal kurumlarn temelinin insani ve yapay olduunu
iddia etmektedirler. Bu kuram, feodal kuramclarn, doaya ve insann doal
toplumsallamasna dayandrdklar aklamalar yerine eitler aras szlemeyi
koymaktayd. Bu dnce filizlenen yeni dzenin programdr ve dolaysyla
ideolojiktir (Althusser, 1987: 13-14). Dolaysyla szleme kurgusunda doa
durumu, eit ve ussal insanlar arasnda yaratlacak sivil topluma olanak tanmak
amacyla bandan itibaren ya da sonunda- reddedilmesi gereken bir durum
olarak sunulur. Bylece doa durumu bir taraftan ussalln hkm srmedii
bir durum olarak reddedilir, dier taraftan ussal insanlar arasnda bir szleme
yaplmasyla sivil toplumu kurmaya olanak tanr.
Bu almada szleme kuramlarnda bu ikiliin Hobbes rnei
zerinden nasl almaya alld incelenecektir. Konunun daha iyi
anlalmas bakmndan baz noktalarda Hobbes, Locke ve Rousseau ile
karlatrlacaktr. nce szleme kuramlarnn temel kavramlarndan doa
durumu, sava durumu, doal hak ve doa yasalar kavramlar karlatrmal
olarak incelenecektir. Bylece deiik dnrler asndan doa durumundan
toplum durumuna geii zorunlu klan nedenler aratrlacaktr. Ardndan
Hobbesun genel felsefesinin temel kavramlarndan insann devinimi
aklanacak ve bu dncenin dnemi iindeki yeri saptanmaya allacaktr.
Bu saptama sonunda, Hobbesun dncesinde ok nemli bir ileve sahip olan
devinim kuramnn, sz konusu dnemde matematik-fizikte meydana gelen
1 Bu balamda Hobbesun sava durumu ifadesi anlamldr, nk Hobbes dier
szleme kuramclarndan farkl olarak doa durumunu bir sava durumu olarak
tanmlamaktadr. Bu nedenle Copleston Hobbestaki doa durumunu doal sava
durumu biiminde adlandrmaktadr (Copleston, 1991: 53).
gelimelerinden etkilendii ve insan, fizikteki doa yasalarna benzer doa

yasalarnn zorunluluklar altna koyma abasndan kaynakland gsterilmeye
allacaktr. nsann doadaki dier cisimler gibi devinen bir cisim olduunun
ispatlanmasndan sonra, bu zorunluluk yasalarnn insan topluma nasl
ynelttii ortaya konmaya allacaktr. Makalede ileri srlen dnceye gre
Hobbesta insan topluma ynelten doa yasalardr ancak bu doa yasalarnn
akln hesap yapmas anlamna gelen bilimsel yntem dnda bir yntemle
bulunmas olanakl deildir. Ancak her insann bilimle uramas sz konusu
deildir. Bu durumda doa yasalarnn bilim yapanlar tarafndan bulunmas ve
akln belli bir dzeyin stnde kullanamayanlara sunulmas gerekmektedir. Bu
sav gelitirilirken Hobbes zerine yaplan farkl yorumlar da gzden
geirilecektir. rnein Akenin ileri srd insann doa durumunda
evrilerek, deneyim sayesinde akln giderek daha fazla kullanmaya balad,
hesap yaparak doa durumunun srdrlemezliini anlamas ve bu nedenle
toplum durumunu aklyla semesi; Janetin insann tutkularn aklyla
ynlendirerek toplum durumuna getii dncelerinin Hobbesa uymad
gsterilmeye allacaktr.
Doa Durumu ve Doal Sava Durumu

Hobbes, Locke ve Rousseaudan farkl olarak devletin olmad durumu,
herkesin herkese kar srekli bir sava durumu (bellum omnium contra omnes)
olarak tanmlamaktadr. nsanlar, herkesi birden korku altnda tutacak ortak bir
g yani, devlet olmadnda, sava denilen durumun iindedirler ve bu sava,
herkesin herkese kar savadr ve sreklidir. Ancak bu sreklilik her an
savalmasn gerektirmez. nemli olan, mcadelenin, arpma ile
yrtlecei iradesinin herkes tarafndan biliniyor olmasdr. Sava sadece
arpmadan ya da kavga eyleminden ibaret olmayp, arpma iradesinin
yeterince bilindii bir durumu ifade eder. Tpk hava ktyken birok kez ya
olabilmesi ama kt havann her annn ya iermemesi gibi, sava durumu
da, ok sayda atmay ierir ama her an sava olmas gerekmez. Aksine bir
gvence olmadnda her an savama eilimi vardr ve bu eilim herkes
tarafndan bilinir. Hi kukusuz doal sava durumunun iinde bar anlar da
vardr. Hatta atmann olmad dier btn zamanlarda bar vardr, ama
hkm sren bar deil savatr. Dier bir anlatmla sava durumu, barn
tmyle dland bir durum deildir; savan olmad tm zamanlarda bar
vardr, ama bu, iinde bulunulan durumun genel olarak sava durumu olarak
adlandrlmasna engel deildir (Hobbes, 2005a: 88-89). Oysa Locke ve
Rousseauda doa durumu batan sona sava durumu deildir. Kabaca
sylemek gerekirse balangta bir bar durumu olan doa durumu, dsal
etmenlerin devreye girmesiyle sava durumuna dnr.
Lockeun doa durumu, sava durumunun zdei deil tam kartdr;
insanlarn eit ve zgr olduklar bir bar, yardmlama ve iyiniyet durumudur.
Zor, haksz olarak uygulandnda bir sava durumu doar, ama bu durum,
doa durumu ile zdeletirilmemelidir. nk sava durumu, doa durumunun
inenmesinden baka bir ey deildir (Copleston, 1991: 180). Bu iki durum
arasnda ylesine ak bir farkllk vardr ki, bu ikisi, bir bar, iyiniyet,
karlkl yardm ve koruma durumu ile bir dmanlk, ihanet, iddet ve
karlkl yoketme durumunun olduu kadar birbirlerinden farkldrlar.
Dolaysyla Locke iin durum, Hobbesun tasarmnn tam tersidir. Doa
durumu genel olarak bar durumudur, ancak bu bar tablosunun iinde kimi
zaman sava durumlar doabilir. Bu durum yine de doa durumunun genel
bar grnmn bozmaz. ster doa durumu olsun ister toplum durumu
olsun, bavurulacak ortak bir makamn olmad yerde bakasnn saldrsna
urayan kii karsndakiyle sava durumunda demektir (Locke, 2004: 19).
Locke doa durumunun bir bar durumu olarak adlandrlmasna neden olan
koullar u szlerle anlatmaktadr:
Basit yoksul bir yaam biiminin eitlii, insanlarn
isteklerini, kk mlkiyetlerinin dar snrlarna hapsederek ok az
uzlamazlk domasna yol at ve dolaysyla uzlamazlklar
hakknda karar verecek ok sayda yasaya gerek duyulmad: Az
sayda yasa ihlali ile az sayda sulunun olduu bu durumda, adalet
eksiklii hissedilmedi2 (Locke, 2004: 107).
Doa durumunun bu ilk evresi, Hobbesun sava durumunun tam tersine,
az sayda sulu olmas ve adalet eksiklii hissedilmemesi nedeniyle, genel
olarak bar durumudur ve bar durumu iindeki az saydaki yasa ihlali, doa
durumunu sava durumuna evirecek gte deildir. Ancak bu durum,
Lockeun, doa durumunda, genel eilimin sava durumuna dnt anlarn
hi olmad anlamna gelmez:
sava durumundan kanmak, insanlarn kendilerini bir
topluma koymalarnn ve doa durumunu terk etmelerinin nemli
bir nedenidir..(Locke, 2004: 21).
2 Rousseau ile bu noktada benzerlii ortaya koymak iin u alnt incelenmelidir: Bir
toprak parasnn etrafn itle evirip bu bana aittir diyebilen, buna inanacak kadar
saf insanlar bulabilen ilk insan, uygar toplumun gerek kurcusu oldu (Rousseau,
1995: 135).
u halde Lockeun doa durumu, genel olarak bar durumu olmakla

birlikte, parann kefinden ve insanlarn mlkiyetlerini gereksinimlerinin
tesinde geniletmeye balamalarndan sonra sava durumuna dnmekte ve
ok sayda sulunun bulunduu bu sava durumu srdrlemez olduundan
sivil topluma geilmektedir.3
Rousseau ise, doa durumundaki insan u biimde tanmlamaktadr:
Ormanlarda avare dolaan, hibir hneri olmayan,
konumay bilmeyen, evi bark, savalar, balantlar olmayan,
hemcinslerine ya da onlara zarar vermeye hi gereksinimi olmayan,
hatta belki onlardan hibirini tanmayan, az sayda tutkusu olan,
kendi kendine yeten vahi insan (1995: 128).
Rousseaunun bu betimlemesine uygun den doa durumunu ilkel ya
da birinci doa durumu olarak adlandrmak olanakldr (Aaoullar, 2006:
49-58). Bir toprak parasnn evrilmesi (Rousseau, 2004: 27) yani mlkiyetin
ortaya kmasyla birlikte, insanlarn doa durumunda korunmalarn
gletiren engeller, bu durumda kalmalarn salayan glerini aar ve doa
durumu srdrlemez hale gelir (Rousseau, 2007: 41). Ancak ilkel doa
durumunun sava durumuna dnmesini salayan ikinci bir doa durumu
bulunmaktadr. Aksi takdirde birinci doa durumunun sava durumuna
dnmesi olanaksz olurdu. Aaoullar, birinci doa durumunun sona
ermesini salayan ve siyasal bir topluma geilmesine neden olan bu ikinci doa
durumunu drt evreye ayrmaktadr: nsanlar ilk evrede su baskn, deprem gibi
fiziksel bir dsal etki nedeniyle birbirlerine yaknlamaya balarlar ve bu
nedenle ilk doa durumundan karlar. kinci evrede, teknik gelimelerin
etkisiyle ilk devrim denen gelime ortaya kar. Bu evrede ortaya kan avctoplayc toplumda, ilikiler ve balar sklar; iblm ve farkllama
eitsizliin ilk biimini ortaya karr. Uursuz bir rastlant sonucu oluan
byk devrim olarak adlandrlan nc evrede, maden sanayii ile tarm
geliir; insanlar yerleik hayata geerler; doal iblmnden toplumsal
iblmne geilir; insanlar tkettiklerinden fazlasn retmeye balarlar. Bu
evrede ekonomik eitsizliin ve zel mlkiyetin nesnel koullar hazr hale
gelir. kinci doa durumunun drdnc ve son evresinde, nc evredeki
ekonomik eitsizlik sonucu, zengin ve yoksul olmak zere iki snf belirir ve
atma balar. te bu noktada Rousseaunun doa durumu, Hobbesun sava
durumuna ya da savalarn en korkuncuna dnmtr (Aaoullar, 2006: 5055).
3 Bu konudaki farkl yorumlar iin bkz: Bakrc, 2004: 13-52.
Rousseauya gre,
nsanlar yle bir noktaya gelmi varsayyorum ki, doa
durumunda kalp korunmalarn gletiren engeller, direnleriyle,
bu durumda kalmak iin her bireyin toplayabilecei gleri alt
etsinler. Byle olunca, o ilksel durum artk sremez ve insanlar,
yaay biimini deitirmezlerse yok olup giderler (Rousseau,
2007: 41).
Grld gibi szleme kuramcsnn doa durumlar birbirinden
farkl olmakla birlikte, toplum durumunu gerekli klmak amacyla, toplum
durumunun hemen ncesi bir sava durumu olarak sunulmaktadr. Baka bir
biimde sylenirse, doa durumu ya bandan sava durumudur ya da son
kertede sava durumuna dnmek zorundadr. Hobbes iin tablo bandan
sonuna sava durumudur. Hobbes Leviathanda doa durumu4 kavramn hi
kullanmam, insann doal sava durumunda bulunduu hali anlataca 13.
blmn balna nsanolunun doal koullar5 adn vermitir.6 Bu
durumda her szleme kuramcsnda da toplum durumunu nceleyen
dnemin sava durumu olduu ve dolaysyla akln kullanlmad sonucuna
ulalabilir. Bu sonu, bu makalede incelenen paradoksun, en azndan toplum
durumunun hemen ncesinde, her dnr iin de geerli olduu izlenimini
uyandrr. Ancak paradoksa biraz daha yaknlamay salamak asndan
dnrlerin doal hak ve doa yasas anlaylarna ksaca gz atmak yararl
olabilir.
Doal Hak, Doa Yasalar ve Balayclklar

Hobbesun doa yasas kavramn tanmlamadan nce bir noktaya dikkat
ekmek gerekir: Hobbesun doa yasas, doal sava durumunu yneten bir
yasa deildir. Herkesin her ey zerinde hak sahibi olduu doal sava
durumunda, bar amalayan doa yasasnn geerli olamayaca aktr; doa
yasasnn yrrle girmesi iin, herkesin doal hakkn szlemeyle bir
bakasna devretmesi zorunlu hale gelir (Akn, 1983: 111-112).
Doa yasalarnn ebedi olmalar (Hobbes, 2005a: 110) nedeniyle doal
sava durumunda da var olduklarndan kuku duyulamaz. Ancak doal sava
4 Doa durumu kavram szleme kuramlar yaznnda The state of nature
kavramnn karl kullanlmaktadr.
5 Of The Natural Condition of Mankind as Concerning Their Felicity and Misery
6 Yurtta zerine (De Cive ya da On Citizen) adl eserde doa durumu kavram bolca
kullanlm, ancak bu durumun bir sava durumu olduu vurgusu yaplmtr.
durumunda da geerli olan doa yasalar in foro externo olarak balayc

deildirler, sadece in foro interno olarak balaycdrlar. Dier bir anlatmla,
doa yasalar, doal sava durumunu yneten yasalar olamazlar, nk
balayclklar yoktur. Balayclklar olmayan bu yasalara uyulmas, kendi
sonunu hazrlamaktan baka anlam tamaz. nk doa yasalarna uyarak
szlerini tutan bir kii, bakalarnn szlerini tutmasnn bir gvencesi
olmadndan, szlerini yerine getirerek bakalarnn av haline gelmi olur.
Doa yasasna uyarak szlerini yerine getirmek ancak kar tarafn da szn
yerine getirmesi halinde doru olur. Kar tarafn szlerini yerine getirmesi iin
ise, szn yerine getirmediinde, szn yerine getirmesini salayacak, daha
dorusu yaptrm uygulayacak bir gcn varl gereklidir. u halde doa
yasalarnn yaptrma balanmadan uygulanmalar sz konusu olamaz. Hatta
bunlarn yasa adn almalar bile uygun bir adlandrma deildir. nsanlar, akln
bu buyruklarn, uygunsuz bir biimde yasalar diye adlandrrlar. Daha akas
zor kullanma yetkisiyle donatlmam olan bir buyruun yasa olmas olanakl
deildir. Doal sava durumunda ise bu tr bir yetkiye sahip ortak bir otorite
bulunmadndan, doa yasalar, insanlar in foro interno balayc olmaktan
yani vicdanen balamaktan teye gidemezler. Ancak bunlarn vicdani bir
ykmllk yarattklarn bile sylemek g grnmektedir, nk vicdanen
bunlar uygulamaya kalkan birinin kendi doal haklarn kullanmam olaca
ve akln temel kuralna aykr davranm olaca sonucu kar. (Hobbes, 2005a:
110)
Doal sava durumunda, herkes doa yasasna uymak yerine doal
hakkn kullanr ve kullanmas da gerekir. Bu nedenle Hobbesa gre doal hak
ve doa yasas birbirinden farkl, hatta birbirine zt kavramlardr. Hobbesa
gre, Jus Naturale denen doal hak kendi yaamn korumak iin kendi gcn
diledii gibi kullanmak, kendi deerlendirmesi ve aklna gre bu amaca uygun
olduunu dnd her eyi yapma zgrldr. Doal sava durumundaki
insan, dsal bir engele tabi olmama anlamnda, tpk doal bir cismin engele
tabi olmadnda sahip olduu zgrlk kadar zgrle sahiptir. Oysa doa
yasas zgrle snrlamalar getirir ve ykmllk dourur. Dolaysyla hak,
zgrle karlk gelmesine karn, yasa, ykmlle karlk gelir (Hobbes,
2005a: 91). Hobbes hak ve yasa terimlerinin ayn ey olmadklar konusunda
ok aktr. Bu saptama ok anlaml ve nemlidir. Hobbes, hem doal hakk,
hem de birinci doa yasasn ayn kaynaktan, yani akln temel kuralndan
tretmektedir (Hobbes, 2005a: 91-92):
nsanlk durumuherbir kiinin herkese kar sava olduundan,
bu durumda her bir kii kendi aklyla ynetilir ve dmanlarna kar
yaamn korumaya yarayan hereyi elde etmekten hibirey onu
alkoyamaz. Bu durumda her insan, bir bakasnn yaam da dahil olmak
zere herey zerinde bir hakka sahiptir. Dolaysyla her insann herey
zerinde doal hakk varolduka, kiinin, ne kadar gl ve bilge olursa
olsun, doann kendisine salad zaman yaama gvencesi yoktur.
Dolaysyla akln temel ya da genel kural udur: Herbir kii elde etme
umudu olduu srece bar iin abalamal ve bar elde edemiyorsa
savan btn yardm ve yararlarn amalamal ve kullanmaldr. Bu
kuraln birinci blm, bar amalamak ve izlemek biimindeki ilk ve
temel doa yasasn ierir. kinci blm yani doal hakkn zetini verir:
btn aralar kullanarak kendimizi savunabiliriz. (talikler benim)
Alntdan aka kan sonu udur: Kii nce bar amalamal ve bar
elde edebiliyorsa, bar yani birinci ve temel doa yasasnn emrini izlemeli,
yani doal zgrln brakp ykmllk altna girmelidir. Bar elde etme
umudu olmad zaman ise doal hakkn kullanmaldr. Dier bir anlatmla
hem doal hak, hem de doa yasas ayn temel kuraln trevleri olmalarna
ramen ayn anda kullanlamazlar: Doa yasasn izlemeyi seen birinin doal
hakkn kullanmas sz konusu olmayaca gibi, doal hakkn kullanmaya
karar vermi birinin doa yasasna uymas sz konusu olamaz. Bu nedenle
doal halde yneten doal haklardan ve bir devlet kurulduunda doa
kanunlarnn hakimiyetinden sz edilir (Skirbekk&Gilje, 1971: 244).
Hobbesun, doal hakk doa yasasnn bir paras olarak grmedii ve
hem doal hakk hem de doa yasasn ayn ilkeden trettii ok aktr.
Stephen bu konuda unu sylemektedir:
Dolaysyla iki bal bir ilkeye sahibiz: Her insann bar
amalamas ve izlemesi biimindeki temel doa yasas ve her insann
elde edebildii btn aralarla kendisini korumaya ynelik temel doal
hakk(Stephen, 2007: 187). (talikler benim)
Doa yasasna uyma ykmnn alm, doal hakkn kullanmama ya
da devretmedir. Doal hakkn kullanma zgrl ise doa yasasna uymaktan
zgr olma anlamna gelir. Akln temel kuralndan treyen doal hak ve doa
yasas ayn anda geerli olamazlar; birbirlerinin alternatifleridirler. Doa
yasasnn, hem doal hakk, hem de bar arayn iermesi sz konusu olamaz.
Doal hakkn, doa yasasnda ierilmesi, doal hakkn toplum durumunda da
srmesi ya da doal sava durumunda doa yasasnn balayc bir yasa olduu
sonucunu dourur ki bu sava durumunu, toplum durumuna, bar durumunu
doal sava durumuna yerletirir ki bu olanakl deildir. Hobbes, hak-zgrlk
ve yasa- ykmllk ilikisini akln bu temel ilkesinin zt eksenlerine
oturtmaktadr. Akln temel kural, ya bar elde etme olanaksz olduu iin
snrsz zgrl ieren doal hakk kullanarak yaamn srdrmek iin
gerekli eyleri btn yntemleri kullanarak elde etmeyi emreder. Ya da elde
10
etme umudu varsa, doal hakkn brakarak bar iinde yaamay emreder.
Birinci doa yasasnn, hatal olarak, doal hakk da ieren bir yasa olarak
sunulmas, doa yasasnn kendi kendisini geersiz klmasyla sonulanr.
nk doa yasas doal hakkn kullanmna da olanak tandnda, doa
yasasnn etkinlik kazanmas hibir zaman olanakl olmaz. Oysa doal hakkn
brakarak szlemenin taraf olmu birinin, szlemeden, yani bartan
vazgemesi ve yeniden doal hakkn kullanmas olanakl deildir.
Bir baka adan bakldnda ayn sonu elde edilir: Doal haklarn
geerli olduu doa durumunda ok sayda olan doa yasalar iler halde
deildir. Doa yasalar iler hale geldiinde doal sava durumu sona erer
(Lessnoff, 1986: 52).
Lockedaki doal hak ve doa yasas ilikisi, konunun daha iyi
anlalmasna katk salayacaktr. Locke, temel doa yasasnn insanolunun
varlnn korunmas ve srdrlmesi olduunu belirtmektedir (Locke, 2004:
16, 30, 134, 136, 183). Locke, Hobbesun yapt gibi doa yasalarn tek tek
saymamakta, tm yasalar tek bir temel yasadan tretmektedir.7 Ancak iki yazar
arasndaki temel fark burada deildir. Locke doa yasasn, Tanrnn doay
amasz yaratm olamayaca varsaymndan tretmektedir. Tanrnn amasz
bir i yapt dnlemeyeceinden, Tanrnn insan yaratmakla, insann
varln srdrmesini istemi olduu da ok aktr. Dolaysyla insann
varln srdrmesini isteyen Tanr, insann varln srdrmesine yarayacak
aralar da kendisine vermitir. te yeryz ve zerindekiler insann varln
srdrmesi iin Tanrnn insana verdii aralardr. Dolaysyla bu eylere sahip
olmak insann doal hakkdr (Locke, 2004: 25, 26). Dnyay ve hayvanlar
yaratan Tanr olduundan, bunlarn tmnn tek sahibi Tanrdr. Tanrnn
mlkiyeti olan insan, Tanrnn bu mallarn kullanma hakkna sahip olmaldr ve
olmak zorundadr. nsan, Tanrnn mallarn, onun gsterdii snrlar iinde
7 Hobbes Leviathanda (I, 14-15) 19 adet doal yasa saymaktadr. Ancak dikkatlice
incelenecek olursa dier btn doa yasalarnn bu temel doa yasasndan
tretildikleri grlecektir. rnein doal hakkn brakmay ve kendisinin bakalarna
tand kadar zgrlkle yetinmek temel doa yasasnn bir gereidir ve temel doa
yasasndan tremitir: Bu yasa ikinci doa yasasdr. nc doa yasas olan adalet,
szlemeye uyulmadnda adaletsizliin doacan ngrr ki szleme bar
korumak iin yani birinci doa yasasnn buyruunu yerine getirmek iin yaplmtr.
Dolaysyla doa yasalarn sayp saymama, kuramclarn almalar arasnda ciddi
bir farkllk olarak grlmemelidir. nk Hobbes da, dier doa yasalarn temel
doa yasasndan tretmektedir. Locke tretme iini insan aklna brakrken, Hobbes
tretmeyi kendisi yapmaktadr. Ama sonuta her iki kuramcda da dier doa yasalar
temel doa yasasndan tremektedir.
10
11
kullanma hakkna ve zgrlne sahiptir. Ancak, insan da Tanrnn mal

olduundan, kendi varln srdrmek ve kendisine zarar vermemek
zorundadr. Dolaysyla, insan varln srdrmek zorunluluu altndadr ve bu
balamda varln srdrecek aralara sahip olmaldr. Dolaysyla, insann
mlkiyetinden sz ettiimizde, insanlarn bu mlkiyeti Tanrnn izin verdii
biimde kullanma hakkndan sz ediyoruz demektir. Yine benzer biimde
insann yaam da Tanrnn mlkiyetidir ve sadece yaamn kullanm insann
mlkiyetindedir. nsan Tanrya ait olan bu yaam intihar ederek yok edemez.
Temel doa yasasndan dier doa yasalar ve bunlardan da doal haklar doar
(Tully, 1980: 62). Dier bir ifadeyle, Tanr, dnya, insan ve hayvanlar yaratm
ve onlar bir araya getirmitir. Tanr, kendi yaratlarnn var olmalarn ve
varlklarn srdrmelerini isteyeceine gre, bu amacn gereklemesi iin baz
kurallar koyaca da kesindir. te Tanr tarafndan bu ama dorultusunda
konmu bulunan ve insann aklyla da bulabilecei bu kurallar doa yasalardr.
Burada, doa yasas, doal hakkn kkenidir. Tanr insann varln
srdrmesini amalam olmasayd, insann bu tr bir hakka sahip olmas yani
doal hakk olmayacakt. Doal hakka gcn veren ey, bu hakkn doa
yasasndan kaynaklanm olmas ve doa yasasnn da, bir taraftan insan aklnn
rn olmas, dier taraftan Tanr tarafndan vahiy edilmi olmasdr (Bakrc,
2004: 155). Coplestonun ok hakl olarak belirttii gibi, doa yasasnn
emirleri insana bir grev yklemektedir: nsann varln srdrmesi grevi.
nsann varln srdrmesi iin gerekenleri elde etme hakk vardr.
Dolaysyla grevi douran doa yasas ve doal hakk douran, doa yasasnn
dourduu grevdir. nsann mlkiyete sahip olmas biimindeki doal hak,
doa yasasnn bir emri ya da doa yasasnn ykledii bir grev olduundan,
mlkiyete sahip olmak insann bir grevidir. Dier bir anlatmla, nce doa
yasas vardr. Doa yasas insana grevler yklemektedir. Bu grevlerden biri
varln srdrmek iin gerekli mlkiyeti edinmektir. Mlkiyet edinmek, doa
yasasnn insana ykledii bir grevdir (1991: 181). Dunn da ayn dorultuda,
Lockea gre insan yaamn tanmlayan eyin, bir grevler dizisi ve bu
grevlerle uyumlu olmak kouluyla mutluluu gerekletirme hakk olduunu
belirtmektedir. Dunna gre de, insann doal hakkn, insann grevlerinin
nnde gelen, mutluluu gerekletirme arac olarak dnmek yanltr. nce
doa yasas tarafndan insana yklenen grevler vardr ki insann iyiliini
gstererek mutluluunu salayan bu grevlerdir (1969: 218).
u halde Lockeda, Hobbestan farkl olarak doa yasas ve doal hak
birbirlerinin alternatifi deildirler. Doal hak, doa yasasnn ykledii bir
grevdir. Bu grev sadece kendinin varlnn srdrlmesi iin gerekeni elde
etme hakk vermez, bakalarnn varlnn srdrlmesi iin de insana pozitif
bir grev ykler. Dolaysyla hakkn bir boyutunun grev olmas bakmndan da
11
12
Locke Hobbestan ayrlr. stelik bu grev bakalarnn varln srdrme

grevi de verir. Oysa Hobbes iin doal hak, bakasnn yaam konusunda
herhangi bir grev vermedii gibi bakalarnn yaam zerinde bir tasarruf
yetkisi bile verir. Lockeun doal hakk eitli snrlar olan bir hak iken,
Hobbesun doal hakknn herhangi bir snr yoktur ( Bakrc, 2004: 227-268).
Doa yasas - doal hak ilikisinin bu farkll, doa yasasnn
balaycl konusunda da nemli farkllklar yaratmaktadr. Her iki yazarda da
doa yasas ebedi olmasna ramen, Locke iin doa yasas doa durumunda da
balayc iken Hobbes iin balayc deildir. Dolaysyla, Locke iin doa
yasas hem doa durumunun, hem de toplum durumunun yasasdr. Oysa
Hobbes iin doa yasas akln temel kurallarndan doa yasas tercihinin
kullanlmas durumunda yrrle giren bir yasadr. Doal hak hkm
srdnde, doa yasas vicdanen bilinebilir ama uygulanmaz, uygulanmas
akla aykrdr. Doal hak seeneinden vazgeilmesiyle birlikte doa yasasnn
uygulanmas akla uygun hale gelir. Doa yasasnn uygulanmaya balamas ise
toplum durumuna geilmesinden ve doa yasasnn toplum yasasna
dntrlmesinden baka bir ey deildir. Hobbes toplum yasalarn inceledii
26. blmde doa yasas ve toplum yasasnn birbirini ierdiini ve eit boyutta
olduklarn aka yazar. Hobbes saf doa durumundaki doa yasalarnn tam
anlamyla yasa olmadklarn; insan bar ve itaate ynelten nitelikleri yalnzca
barndrdklarn belirtir. Doa yasalar ancak devlet kurulduunda, ama daha
nce deil, gerekten yasa haline gelirler. Toplum yasasna uymak ise doa
yasasna uymaktan baka bir ey deildir. Kurulu bir devlet altnda toplum
yasas ve doa yasas ayr eyler olmayp ayn yasann farkl paralardr:
Yasann yazl olan blm toplumsal yasa iken, yazsz olan blm doa
yasasdr. Ancak doal haklar snrlayan yasa doa yasas deil toplum
yasasdr (Hobbes, 2005a: 185). zetle, doa yasas, ancak toplum durumunda
balaycdr ancak balayc hale geldiinde artk doa yasas deil toplum
yasasdr. Dolaysyla, siyasi iktidar olumamsa, doa yasas yasa adn bile
hak etmemektedir.
Rousseau ise bu konuda hem Hobbestan hem de Locketan ayrlr; bir
anlamda ikisinin arasnda yer alr. Rousseaunun kimi zaman temel bir igd
olarak da adlandrd insann kendini korumas, ilk doa yasasdr. Ancak
kendini seven ve bu nedenle korumak isteyen insan, kendini korumak iin
dierleriyle savamak zorunda deildir. nk insann kendini sevmesini
trpleyen ve dolaysyla doa durumunun savaa yol amasn engelleyen bir
baka duygu vardr: Hemcinslerinin ac ektiini grmekten duyulan tiksinti
yani merhamet ya da acma. Merhamet kiinin kendisine duyduu sevginin
etkinliini yumuatarak insan trnn varln srdrmesine katkda bulunur.
nsandaki bilincin geliimiyle birlikte merhamet duygusu da farkl biimde
12
13
ilemeye balar; balangta dierleriyle zdelemeye neden olmayan

merhamet, bilincin ve insanlar aras ilikilerin geliimiyle birlikte deiir: Ac
ekmek istemeyen insan dierinin de ac ekmesini istememeye balar. nsan
kendisini bakasnda tanmasndan dolay bakalarna acmaya balar.
(Aaoullar, 2006: 39-42). Rousseauda doa durumunda yer alan doa
yasalar ya da tam anlamyla doal hukuk ile toplum durumundaki doa
yasalar ya da aklla bezenmi doal hukuk birbirinden farkldr. Doal
yasalar, doa dzeni iinde yer alan yeryzndeki btn varlklar yneten
yasalardr. Doa dzeni akln dzenidir ve yalnzca akldan kaynaklanan
evrensel bir adalet vardr. Doal adalet ile doal zgrlk insana ikindir,
ancak, doa durumundaki akln kullanamayan insan, doa ile btnleerek
varln dolaymsz biimde algladndan doal adalet ile doal zgrln
farknda deildir. Doal insan, zgrlk ve adalet dncesine sahip
olmadndan, kendisi iin sanki ne adalet ne de zgrlk vardr. Dorudan
doruya yasa olarak alglanp dnlmeyen doal yasalar, tutkular ya da
igdler biiminde yaanr. lkel doal hukuk, insann kendi varln
korumas igds ile merhamet duygusu zerine temellenmitir. Toplumsal
ilikilere giren insann kt tutkular belirir ve ilkel hukuk yetersiz kalr. lkel
doal hukukun bir yaptrm olmadndan, bu hukuk insanlar arasnda
etkisizdir. Doru insan bu yasalara uyup ondan bakas bu yasalara uymazsa
yasalar doru insann zararna iler. Bu yzden haklar devlerle birletirip
adaleti ereine yneltmek iin szlemeler ve yasalar gerekir. Dolaysyla
toplum durumundaki insann doal yasalara gre davranarak yaamas olanakl
deildir. nsann bakalarna kar iyi olmas ve bundan dolay kendine zarar
vermemesi iin pozitif yasalarn araclna ya da dolaymna gerek duyulur. Bu
nedenle aklla bezenmi doal hukuk ortaya kar. Doal yasalar salt igd ve
merhamet olmaktan kp akl ve adalet haline gelirler. Pozitif yasalar, doal
yasalara akl salar. Bu durumda doal hukuk, pozitif yasalara nclk etmez;
pozitif yasalar, doal yasalardan tremez. Tam tersine pozitif yasalar doal
yasalara insan akl damgasn vurarak bunlar insan iin ulalr hale getirir ve
geerli hale getirir. Pozitif yasa, doal yasaya bakarak kavranr hale gelmez,
doal yasa pozitif yasaya bakarak kavranr hale gelir (Aaoullar, 2006: 107112).
u halde Rousseauda birinci ve ikinci doa durumlarndaki doa
yasalar, toplum durumundaki doa yasas ya da pozitif yasadan farkldr.
Birinci doa durumunda kendini sevmeden kaynaklanan kendini koruma
biimindeki doa yasas zdelemeyi iermeyen merhametle trplenerek
varln srdrr. Dier insanlarla iliki gelitike merhamet duygusu da
evrilir. Birinci doa durumunda tutku biiminde ileyen doa yasasnn bir
yaptrma gereksinimi yoktur; bilincin dnda kendiliinden ileyerek birinci
13
14
doa durumunun bar durumu kalmasn salar. Bilin ve insanlar aras

ilikiler gelitike, doa yasas ileyemez hale gelir ve iletilmesi iin yaptrm
zorunlu hale gelir. Hobbeste ise doa yasas doa durumunda yaptrma
balanmam olduundan in foro externo balayc deildir. Hobbesta doa
durumu tmyle bir sava durumu olduundan doa yasas ileyemez; doal
hak yrrlktedir. Doa yasasna doal sava durumundan kurtulmak iin gerek
vardr. Bu nedenle insanlar akln temel kuralna dayanarak doal haklarn
brakp doa yasalarna uyarak toplum durumuna geerler. Hobbesta doa
yasas ancak toplum durumunda in foro externo geerli olur. Rousseauda doa
yasas, ancak toplum durumunda pozitif yasasnn dolaymyla kurulur ve
geerli olur. Locketa ise doa yasas hem doa durumunun hem de toplum
durumunun her evresinde geerlidir. Doa durumunda doa yasasnn ilemez
hale gelmesiyle birlikte, doa yasasnn yeniden iler klnmas iin toplum
durumuna geilir. zetle her dnrn doa durumlar birbirinden farkl
olmasna ramen; Locke ve Rousseauda doa durumunun balangc bar
durumu olmasna ramen, toplum szlemesini nceleyen dnem ya da toplum
szlemesinin yaplmasna neden olan dnem her dnr iin de bir sava
durumudur ve bu durumda doa yasas ilememektedir. Locketa doa yasas
doa durumundan beri vardr; doa durumunun bozulmasyla birlikte ilemez
hale gelir ve toplum szlemesi bu yasas yeniden geerli klar. Rousseauda
evrilen doa durumuyla birlikte evrilen bir doa yasas vardr. Ancak
szlemeyle birlikte doa yasas pozitif yasann dolaymyla egemen klnr.
Hobbesun doa durumunda yrrlkte olmayan doa yasalar, toplum
durumunda yaptrmla birlikte yrrle sokulur. Toplum szlemesi ncesinin
doa yasalarnn ilemedii bir sava durumu olmas, yukarda akland gibi,
szlemenin ne trden bir aklla yapld sorusunu dourur. Hobbesun doa
durumunun bir sava durumu olmas doa yasalarnn doa durumunda hi
uygulanmad sonucunu dourur ve soruyu Hobbes iin daha anlaml klar.
Doa yasalar, doa durumunda uygulanan yasalar olmaynca, insanlarn bar
emreden doa yasasna uyarak toplum durumuna gemeleri nasl olanakl
olmutur? nsanlar doa durumunda iken bar setiklerine gre, doa
durumunda bar emreden doa yasasnn yrrlkte olduu sonucu domaz
m? Bu nedenle bundan sonraki blmde bu sorular yantlanmaya allacaktr.
nsann Devinimi
nsanlarn tmnn bilimsel akl sahibi olmadan da aralarnda anlaarak
sivil toplumu ve devleti nasl oluturduklarn anlamak iin, insann hangi
yasalara gre devindiini, nasl algladn, rendiini, anmsadn, deneyim
ve sagr (basiret) sahibi olduunu incelemek gerekir.
14
15
nsann Doas ve Devinim Trleri

Hobbesa gre insann doas, onun doal yeteneklerinin ve glerinin
bir zetidir. nsann bu g ve yetenekleri beslenme, hareket, reme,
duyumsama ve akl gibi g ve yeteneklerdir. Bu g ve yetenekler insann
tanm iinde yeralr ve bunlarn doal olduklar sylenir. Bu g ve
yetenekler hayvansal ve ussal balklar altnda snflandrlr (Hobbes 1640: 4).
Hobbes, bu yetenekleri, bir organizma ya da cisim olan insann iki temel
blmne uygun olarak iki gruba ayrr (Hobbes, 1640: 5): vcudun yetenekleri
ve zihnin yetenekleri.
Beslenme yetenei, reme yetenei ve hareket yetenei vcudun
gleridir. Zihnin yetenekleri ise psikolojik ve bilisel (cognitive) yetenekleri
(Hobbes, 1640: 6) ya da bilme (faculty of knowledge) yeteneidir (Hobbes,
1640: 3).
nsann bu yeteneklerinin daha iyi anlalmas iin bu yeteneklere
Hobbesun devinim teorisi iinde bakmak gerekir. nk hem vcudun, hem
de zihnin yetenekleri devinim biiminde ortaya kar. Hobbes, sadece insanda
deil, btn canllarda iki devinim trnden szeder (Hobbes, 2005a: 37-38).
Yaamsal Devinim
Yaamsal devinim kan dolam, nabz, soluk alma, sindirim, beslenme,
boaltm vb. devinimleri kapsar. Hobbes sayca az olan bu tr devinimler iin
imgelemin yardmna gerek olmadn belirtir (Hobbes, 2005a: 37, 40).
Akenin belirttii gibi yaamsal devinimin ayrd edici zellii, nesneler
dnyasyla bir etkileim olmadan gereklemesidir. Vcut canl bir organizma
ya da herhangi bir cisim olarak varln srdrmek iin biyolojik-kimyasal
sreleri kendiliinden gerekletirmektedir; yaamsal devinim, kendiliinden
ve nesneler dnyasndan bamszdr (Ake, 1970: 465).
Hayvansal ya da stenli Devinim

Zihinde tasarlanarak gerekletirilen gitmek, konumak, el ve kollar
oynatmak gibi devinimler istenli devinimlerdir (Hobbes, 2005a: 38). Hobbes,
istenli devinimi, yaamsal devinimin destekleyicisi ve yardmcs olarak ortaya
koyar (Hobbes, 2005a: 40). Ama yaamsal devinimi gerekletirmek
olduundan, istenli devinim, yaamsal devinimi srdrmenin yardmcs
olarak sunulur.
Hobbes iki devinim tr arasndaki farkn imgelem (imagination)
olduunu belirtmektedir. Yukarda belirtildii gibi Ake Hobbesun ortaya
15
16
koyduu bu fark, bir baka adan ortaya koymaktadr: Yaamsal devinim ile
hayvansal devinim arasndaki temel fark, nesneler dnyasyla etkileim olup
olmamasdr. Yaamsal devinimde, organizmann nesneler dnyasyla bir
etkileimi sz konusu deilken iradi ya da hayvansal devinimde, vcut,
nesneler dnyas ile etkileim iindedir. stenli devinim, dsal bir nesnenin
duyu organlarndan herhangi birine bask yaptnda oluur. Bu bask ya da
devinim, duyu organnn tm blmleri araclyla en iteki organa doru
yaylr. Bu devinim, duyularda hayaller ya da idealar retir. Genel olarak
hissedilebilen eyler olan k, renk, s ve dier nitelikler, dsal nesnelerin
basklarna kar duyu organlarnn rettii tepki olan hayaller olup nesnelerin
kendisi deildir. Dsal nesnelerin duyu organlar zerindeki basks sadece
hayaller retmez ama ayn zamanda hayvansal ya da istenli devinim olarak
adlandrlan bir kar bask yaratr. Duyu organ zerindeki dsal nesnenin
basks olaan olarak kalbe yaylr (Ake, 1970: 465).
Hobbesun insann devinimine ilikin dnceleri, insann dier cisimler
gibi doann fizik yasalarna tabi olduu varsaymna dayanr. Bu varsaym ise
17. yzyl felsefesinin bir rndr. Bu nedenle Hobbesun bu noktada daha iyi
anlalmas iin, 17. yzyl felsefesi ile olan ilikisine ksaca gz atmak yararl
olacaktr.
17. yzyl Felsefesinde Cisimlerin Devinimi

17. yzyl felsefesinin temel zelliklerinden biri, bu felsefenin
dayanann matematik-fizik olmasdr. Bu felsefenin kurucularnn ou
matematik-fizik okulunda yetimilerdir. Dnemin dncesine gre bilim
llebilir olanla, niceliksel olanla ilgilenmeli; llebilir olmayanla
ilgilenmemelidir (Timuin, 1997: 327). Bu dnemin dnrleri kararl usu
(rasyonalist) idiler ve insan aklnn gcne snrsz bir inan duyuyorlard.
Siyasal dnceleri matematik-fiziin etkisindeydi (Cassirer, 1984: 166).
Dnemin felsefesi, Tanr merkezli olmaktan km ve insan merkezli hale
gelmitir. Bilim artk ilerlemenin motoru haline gelmitir (Cevizci, 2001: 3).
Doann birliini ngren Kopernikusun astronomi sistemi, her gn
gzlerimizle grdmz olgular aklaymzn duyularmzn sbjektif bir
kuruntusu olduunu gstermi, Hristiyan kilisesinin, merkezinde insanlk tarihi
bulunan evren anlayn ykm, doay, ayst dnyas ile ayalt dnyaya
blen Aristotelesi Skolastik doa felsefesini alt st etmiti. Ortaa
dncesinde egemen olan Aristoteles felsefesinde tz, madde ile formdan
oluuyordu. Form ve madde nesnenin iindedir; nesnenin iindeki madde,
biimsiz ve devinimsiz iken, form, nesnenin yrtc ilkesi, nesneye biim
kazandrp devindiren eydir. Bo formun iini dolduran maddedir. Dolaysyla
16
17
maddesiz form olamayaca gibi formsuz madde de olmaz. Nesneler, eilimli

olduklar son formlarna erimek iin devinirler. Dolaysyla her varlk ya da
nesne, balangta belirlenmi ereine gre devinir. Gkyz dnyasnda
balangc ve sonu olmayan sonsuz daire hareketleri vardr. Yeryznde ise
dardan bir itme ile balayan ve kendiliinden sona eren izgisel hareketler
vardr. Her nesnenin zel nitelikleri vardr ve nesnelerin devinimleri bu
nitelikler tarafndan belirlenir: Ar olan nesne, formu ile ilikili olan doal
yerine yani evrenin merkezine ulamaya alacak ve bu nedenle derek
duracaktr. Hafif olan cisimler de formuna uygun olarak ayst dnyasna
doru ykselecektir. Kopernikus, gkyz ile yeryz arasndaki ayrm
kaldrarak Aristoteles fiziinin temelini sarsmtr. Galilei bu felsefeyi bir baka
adan rtmtr. Galileiye gre, dardan bir g karmadka bir cismin
deviniminde bir deiiklik olmaz. Aristotelesin iddia ettii gibi basz ve
sonsuz olan daire hareketleri de yoktur, kendiliklerinden bitip kalan hareketler
de olamaz. Devinen bir cisim, bir srtme kuvveti ya da baka bir kuvvet
tarafndan engellenmedike sonsuza kadar devinir. Ancak engelleyen bir kuvvet
olduunda, cismin sonsuza kadar devinmesi ya da dairesel hareketler izmesi
olanakszdr. Son olarak, Galileinin bu sredurum ilkesine Newtonun genel
ekim yasasn eklemek gerekir. Bu yasaya gre iki cisim birbirlerini
ktleleriyle ve aralarndaki uzakln karesi ile orantl bir kuvvetle ekerler. Bu
yasa hem bir gezegen iin hem de kk bir ta iin dorudur (Gkberk, 1996:
251-254).
Matematik fiziin bu bilginlerine gre, doann birlii, doann ayn
yasalara tabi olmak bakmndan birliini ifade eder. Doann her yerinde ayn
yasalar hkm srer. Bu yasalar matematik-fizik yntemle bulunabilir,
llebilir ve grgl olarak snanabilir. Bu felsefenin kendisine matematik fizik
yntemi nc almasnn nedeni, matematik-fiziin doru ve gvenilir sonulara
ulatran yntem olmasdr. Bu yntemin felsefeye uygulanmasyla felsefede de
doru ve gvenilir sonulara ulalmas olanakl olacaktr (Gkberk, 1996: 254256).
Matematik-fizik yntemin gvenirliini kantladktan sonra matematikfizike dayal yntemi, analitik geometri ile glendirerek felsefeye uygulayan
Ren Descartes, yntemsel kukuyu, herhangi bir kuku duyulmaz gereklik
olup olmadn ortaya karmak amac ile kullanarak, kendinin sezgisel
olarak ayrmsanan varoluundan Tanrnn varoluunu ve zdeksel dnyann
varoluunu dorular (Copleston, 1997: 76, 94, 113). Descartes kendi
bilincimize ve Tanr gibi doutan idelere ilikin bilgiyi ak ve seik olarak
kantladktan sonra, bulank ve karmak olan dardan gelen idelere, dsal
nesnelere ilikin bilgimizi incelemeye geer (Gkberk, 1996: 266-267).
17
18
Descartese gre uzam ile cisim ayn eylerdir, cisimler, uzay iinde yer
almazlar; uzay, maddenin yer kaplamasdr. Uzay ve uzayda kapsanan cisimsel
tz, yalnzca bizim tarafmzdan kavrandklar yolda ayrdrlar. Cisimlerin
byklkleri ve biimleri deiebilir uzam deikileridir. Cisimdeki tat, ses,
renk gibi ikincil nitelikler dsal eylerin kendisinde bulunmaz; nesnelerin
sinirlerimizi deiik yollarla devindirme gc tayan alglanan durumlardr.
Bu nitelikler bizim tarafmzdan bilininceye kadar byklk, biim ve
devinimden oluan nesnelerin belli durumlarndan baka bir ey deildirler
(Copleston, 1997: 125, 129).
Descartese gre cisimler kuvvetsiz olduklarndan kendiliinden
devinemezler. Cisimlerin devinebilmesi iin bir ilk nedene gereksinim duyulur.
Bu Tanrdr. Tanr, cisimler dnyasn balangta belli bir devinim iinde
yaratmtr ve cisimler bu devinimi ne azaltabilirler ne de durdurup yeniden
balatabilirler (Copleston, 1997; 132). Cisimler dnyasndaki devinimin miktar
sabittir, deimez. Bir cismin devinimi ancak deimeyen doa yasasna uygun
olarak baka bir cisme aktarlabilir. Cisimler dnyasndaki deimelerin
nedenleri sadece basn ve arpmadr. Doa, basn ve arpmaya ilikin doa
yasalarna uygun olarak ilemek zorunda olan mekanik bir makine gibidir.
Doa makinesinin dzen ve ileyiini Tanr tasarlam ve yaratmtr. Ancak
Tanr yaratmdan sonra ekilmi ve doay zorunlu olarak ileyen doa
yasalarna terk etmitir. Bu nedenle doay kendi iinde aklamaya almak
gerekir. Doadaki her ey, darndan gelen bir nedenin etkisiyle, zorunlulukla
olur. Doann hibir yerinde rastlant, doast nedenlerin ie karmas sz
konusu olamaz. Doa yasalar sadece cansz varlklar iin deil, canl varlklar
iin de geerlidir. Canllar, canszlardan daha karmak yapda olan makineden
baka bir ey deildirler. Canl bir cisimdeki soluma, kan dolam gibi
yaamsal devinim olaylar cansz doadaki olaylar gibidir ve dolaysyla bunlar
da ayn nedenlerle aklanmaldrlar. Bunun istisnas ruhun etkisi ile meydana
gelen istenli hareketlerdir. Ruhun zgr seimi ile meydana gelen bu istenli
hareketler, mekanik yasalarn dndadr ve bunlar sadece insana zgdr
(Gkberk, 269, 274).
18
19
17. Yzyl Felsefesi ve Hobbes

Hobbes bir ilk nedenin ya da Tanrnn ilk devinimi kazandrm olmas
dnda cisimlerin devinimi konusunda 17. yzyl felsefesi ve Descartes ile
uyum iindedir.8 Hobbes yle demektedir:
Bir ey hareketsiz dururken, baka bir ey onu drtmedike daima
hareketsiz kalaca hi kimsenin phe etmedii bir gerektir...Bir cisim
devinirken, baka bir ey onu engellemedike, sonsuza kadar devinir ve
onu engelleyen ne olursa olsun, onu bir anda deil, zaman iinde ve
aamal olarak durdurabilir (Hobbes, 2005a: 15)
Hobbes btn canllarn karmak birer cisim olmas konusunda da
Descartes ile ayn fikirdedir. Ancak bu noktadan sonra ayrlk balar: Hobbesa
gre, cisim olmak bakmndan dier canllarla insan arasnda herhangi bir fark
bulunmamaktadr. nsan da dier btn canl ve cansz varlklar gibi devinim
iindedir ve zorunlu ileyen yasalarn etkisi altndadr. Bu balamda zgr
isten diye bir kavram bir samalktan ibarettir. Engellenmekten zgr olmak
dndaki bir zgr isten kavram hatal olmaktan te sama bir dncedir 9
Hobbes, bu dncesiyle tutarl olarak, ruh kavramna da iddetle kar kar.
Maddesiz cisim kavram da benzer biimde samadr (Hobbes, 2005a: 33-34).
nsanlar, iki ayr addan anlamlar elikili ve tutarsz bir ad yaptklar zaman
8 Gkberk 17. yzyl felsefesini Descarteslk biiminde tanmlamaktadr. Gerektende bu yzyldaki (hatta 18. yzyldaki dnce akmlarnn bazlar) genel olarak
Descartesi kendilerine k noktas olarak almlardr. Ancak bu demek deildir ki,
bu felsefe, sz konusu dnce akmlar tarafndan olduu gibi benimsenmitir.
Cezvitler gibi Descartesi dnceye sava aanlar olduu gibi Descartes
dnceyi k noktas alarak farkl sonulara ulaanlar da olmutur. rnein
Jansenistlerden Pascal ve Boyle matematik bilginin gerei kavramada ak ve seik
bir bilgi olduunu onayladktan sonra Tanrya ilikin bilginin aklla
kavranamayacan ileri srmlerdir. Dncesi olan cisim ile uzamda yer
kaplamayan ruhun nasl bulutuklar sorunundan hareket eden Geulinex ve
Malbranche gibi Occasionalistler her devinimin arkasna Tanry yerletirmilerdir.
Spinoza Descartesten hareketle Panentheisme ulaan Malbranchen aksine
Pantehisme ulamtr. Descartesin yolunda ilerleyerek bulank bilgiden ak ve seik
bilgiye ulama aamalarn inceleyen Leibniz bir yandan eldeki bilgileri tantlamaya
dier yandan yeni bilgiler edinmenin yollarn aratrmaya alacaktr. Descartesten
yola kan Hobbes ise ruh-cisim dualizmini reddederek materyalist bir felsefeye
ulaacaktr (1996: 276-329).
9 Hobbes, insan dnrken izleyeceini dnd eyin izlememesi durumunda
hata kavramndan, doru olmayan bir genel karsamaya varlmasn ise sama ya
da anlamsz konuma olarak deerlendirir (Hobbes, 2005: 33-34). Dolaysyla
sama olann kusurunun hatal olana gre ok daha ar olduu sylenebilir.
19
20
anlamsz sesler karm olurlar. rnein yuvarlak drtgen ya da cisimsiz varlk

kavramlar byledir (Hobbes, 2005a: 31). Nasl ki drtgenin drt kenar varsa
bu bundan dolay yuvarlak olamyorsa, varlk da uzamda yer kaplar ve bu
nedenle cisimsiz olamaz. Bu anlamda yer kaplamayan ya da cismi olmayan
ruhtan sz etmek, bo sesler karmaktan ibaret sama dncedir. Bilge bir
insan akln nda grlenler dnda hibireye inanmaz. Kurnaz ve hrsl
insanlar, ruhlarla ilgili batl korkular yaratarak saf insanlar istismar
etmektedirler (Hobbes, 2005a: 18-19).
Descartes, yukarda aktarld gibi, insanla dier canllar arasnda
yaamsal devinim bakmndan bir ayrm yapmam, istenli devinim konusunda
bir ayrm yapmt. Hobbes ise istenli devinime, hayvansal devinim adn
vererek, hayvanlar da insanlarla ayn gruba sokmutur. Descartes ile Hobbes
arasndaki bu fark son derece nemlidir. Bu kritik nokta, bu makaledeki
sorunun yantlanmasnda da can alc nemdedir. nsanlar, dsal nesnelerle
ilikileri ve devinimleri bakmndan hayvanlardan farkl deildirler. Tpk dier
cisimler gibi insanlar da doadaki zorunluluklarn mekanik ileyiine tabidirler
ve yaptklar her seim bu zorunluluklarn sonucudur. Bu durumda, insanlarn
zgr istenlerini kullanarak yapay varlk olan devleti oluturmalar sz konusu
deildir. Ayrca btn insanlarn bilimsel akl kullanarak rasyonel hesap
yapmalar ve doa yasalarn kendi akllaryla bulmalar olanakl deildir. Bilim
zaten az sayda kii tarafndan yaplr:
Bilimler az gce sahiptirler; nk tannm deildirler ve bu
nedenle herhangi biri tarafndan ya da herkes tarafndan deil, az sayda
insan tarafndan ve ancak ksmen tannrlar. nk bilim yle bir
doadadr ki, doru bir lyle ona ulam olanlar dnda kimse onun
ne olduunu anlayamaz (Hobbes, 2005a: 63).
Bu anlatlanlardan kan sonu udur ki, insan doal bir cisim olarak,
dier doal cisimler gibi zorunluluk yasalarnn altnda devinir. Ancak herkesin
akln kullanarak rasyonel hesap yapmas ve bilimsel bilgiye ulamas sz
konusu deildir. Bilim, az sayda kii tarafndan yaplr ve elde edilen bulgular
insanlara sunulur. nsanlar doru bilgi ile karlatklarnda, bu bilginin yol
gstericilii ile zorunlu olarak yapay bir cisim olan devleti kurarlar. Bu iddiann
ispatlanmas, insann deviniminin fiziksel bir cisimden farkl olmadnn
aklanabilmesiyle olanakldr. Nasl ki dier doal cisimler doa yasalar
gereince zorunlu olarak deviniyorlarsa, insanlarn da dier doal cisimleri gibi
doa yasalarnn etkisi altnda devindiklerinin ispatlanmas halinde, zorunlu
olarak, yapay cisim olan devleti nasl oluturduklar aklanabilir. Bu nedenle
insann dier cisimler gibi zorunluluk yasalarnn etkisi altnda nasl devindii,
20
21
istenli deviniminin de zorunluluk yasalarndan bak olmad, insanda zgr

isten bulunmad ayrntl olarak gsterilmelidir.10
stenli devinim
Hobbesa gre insan devindiren ey Aristoteles felsefesindeki gibi erek
deil nedendir. Hobbes bu nedenle insan karmak bir nesne, insann fizyolojisi
ve psikolojisini nesnenin karmak hareketleri olarak grr ve insann
devinimini mekanik materyalist bir anlayla aklar (enel, 1982: 408).
nsann istenli devinimi duyumla balar. Duyum, insan cismini
devindiren etkidir. Tpk dier doal cisimler gibi insan da bir cisim olarak,
dsal bir etki ile devinir ya da devinimini durdurur. Devinimin dsal balangc
duyum, isel balangc ise imgelemdir (Hobbes, 2005a: 13; 38).
Duyum
Hobbesa gre insann dncesi, dndaki nesnelerin grnts ya da
temsilidir. Dmzdaki nesneler, gz, kulak ve dier duyu organlar zerinde
bir iz brakrlar; bir grntler eitlilii yaratrlar. Dolaysyla btn
dncelerimizin kkeni duyum (sense) denilen eydir. nsan zihninde, tmyle
veya ksmen duyu organlarnda olumam olan hibir kavram yoktur. Dier
btn kavramlar da ayn kkenden trerler. Duyumun nedeni, tat alma ve
dokunmada ya dolayszdr ya da duyma ve koklamada olduu gibi dolayldr:
Duyum, nesne ya da d varln ilgili duyuyla dorudan yapt baskyla
oluur. Dsal varln yapt itme vcudun sinirleri, yaylar ve zarlar aracl
ile beyne ve kalbe doru ilerler. Bu itme, kalbin kendisini ifade etmesi iin bir
diren ya da tepki ya da aba dourur. Bu aba darya ynelik olduundan,
10 Frost, Hobbesun bu dncesine ramen, yakndan incelendiinde insann bilinli
bir zne olarak devindiinin grldn; insann tmyle fizik yasalarnn etkisi
altnda hareket eden bir cisim olarak alglanamayacan ileri srmektedir. Frost
duyumdan balayarak, bellee kadar insann isel devinimini incelemekte ve
sonuta insann bilinli bir zne olarak devindiini belirtmektedir. Frost Hobbesta
kendinde bilin olarak ileyen mekanizmann bellek olduunu ifade etmektedir
(Frost, 2005: 495-517). Ancak Hobbesta bellek, fizik yasalarnn ileyiine uygun
ilev grr. Nasl ki bir cismin arpmasndan sonra arplan cisim devinimine
hemen son vermiyorsa ve nesneyi duyumsayan insanda da, nesne grnm
alanndan ktktan sonra bile etkisini srdrr ve bunu salayan bellektir. Byle
sunulan bellein, Frostun iddia ettii gibi kendinde bir bilin olduunu iddia etmek
pek mmkn deildir.
21
22
dardaki belli bir ey olarak grnr. te bu ey, bu grnt ya da hayal

duyum dediimiz eydir. Bu grnt ya da hayal gze bir k ya da
biimlendirilmi renk olarak; kulakta bir ses olarak, burunda bir koku olarak,
dil ve damakta bir tat olarak, vcudun dier blmlerinde hissetme yoluyla
ayrt edilen scaklk, soukluk, sertlik ya da yumuaklk ve benzeri nitelikler
olarak oluur. Ancak bu grnt ve hayale neden olan nesne ile grnt ve
hayal birbirinden ayrlabilir eylerdir; algladmz ey nesneden ayrlabilen bu
grnt ve hayaldir; nesnenin kendisinin hissedilmesi sz konusu deildir
(Hobbes, 2005a: 13-14). Bu grnt uzun sreli ya da ksa sreli olabilir.
Hobbes bu sylenenleri birletirerek yle bir duyum tanm yapmaktadr:
Duyum, nesnenin ieriye doru abasnn sonucu olarak, duyu
organlarnda, darya ynelmi tepki ya da aba sonucunda olumu;
belirli bir uzun ya da ksa zaman varln srdren bir hayaldir (Hobbes,
2005b: 391).
mgelem ve Formlar
Bir doal cisim olarak dsal bir nesnenin itmesiyle devinmeye balayan
insan, fizik yasalarnn etkisi altnda hareketini srdrr ya da durdurur. Nasl
ki bir cisim baka bir cisim tarafndan engellendiinde bir anda durmuyor
zaman aamal olarak duruyorsa, insan da kendisini etkileyen nesnenin
etkisinden ktktan sonra da ya da gz kapandktan sonra da devinimini
srdrr ve devinim zaman iinde aamal olarak sona erer. Nasl ki rzgar
suyu dalgalandrdktan sonra dursa da su dalgalanmaya belirli bir sre daha
devam ediyorsa, insan da nesnenin etkisinden kurtulduktan sonra bir sre daha
devinmeye devam eder. Nesne gr alanmzdan uzaklatktan ya da
gzlerimiz kapandktan sonra grlen eyin daha zayf bir grnts bizde
kalmaya devam eder. te grmeyle oluan bu imge, imgelem denen eydir ve
bunun dier btn duyulara uygulanmas olanakldr. Dolaysyla imgelem
(imagination) ya da hayal, zayflamakta olan duyumdan baka bir ey deildir.
Ancak zayflamakta olan, duyuma neden olan hareket deil, duyumun
zayflamasdr. Bir nesnenin grlmesinin zerinden ne kadar uzun bir zaman
geerse o nesnenin imgesi o kadar zayflar. Nasl ki uzak bir mesafeden
baktmz nesne belirsiz grnrse, uzak bir zaman nce grdmz
nesnenin duyumu da zayflar ki, bu zayflayan ey imgelemdir (Hobbes, 2005a:
15-16). Hobbes, imgelemi kafadaki devinim olarak tanmlar (Hobbes, 1640:
21). Duyum devinimin dsal nedeni iken, imgelem devinimin beyinde oluan
isel nedenidir (Hobbes, 2005a: 38).
mgelem, basit ve bileik olmak zere iki gruba ayrlabilir. Basit
imgelemde dsal nesne bir defada duyu algsna ular ve devinim yoluyla
22
23
imgelem oluur. Bileik imgelemde farkl zamanlarda imgelemin farkl

blmleri oluur ve bunlar daha sonra birletirilir. rnein belli bir zamanda
grlen insan imgesi ve baka bir zamanda grlen at imgesi yoluyla zihin bir
Centaure (insan bal at) yaratabilir (Hobbes, 2005a: 15-16).
Zayflayan duyum solup gemite kaldnda buna an (memory) denir.
Duyumun gemite kaldn ifade etmek iin an szcn kullanrz.
Bylece aslnda imgelem ve annn ayn ey olduklar ve deiik amalarla
farkl isimler aldklar ortaya kmaktadr (Hobbes, 2005a: 16).
ok sayda an veya ok eyin ans deneyim (experience) olarak
adlandrlr (Hobbes, 2005a: 16).
Uyuyanlarn imgelemleri d (dream) olarak adlandrlr. Ancak insan
uykuda iken, duyu organlar dsal nesnelerin deviniminden etkilenmeyecek
kadar uyuuk olduklarndan, alglama yoluyla duyu organlarnn harekete
gemesi ve imgelem ve dolaysyla d olumas sz konusu olmaz. Uykudaki
mekanizma biraz farkl iler. Daha nceden oluan imgelemler, insan uykuda
iken insann derinliklerinde harekete geerler ve beyin ile dier organlar
harekete geirirler. Daha nceki duyumlarn uykuda iken vcudun
derinliklerinde devinime balamasyla birlikte dler balar. Ancak yeni bir
duyum olumamasna ramen, dteki imgelemin dsal dnyadan bamsz
olduunu dnmemek gerekir. lk olarak d, uyankken duyumsanan
nesnenin etkisiyle uyku halinde ortaya kar. Dier bir anlatmla dn nedeni
gemiteki duyumlardr. kinci olarak uyku halinde, bulunulan ortamn scak ve
souk olmas gibi fiziksel evre koullar imgelemi etkiler: nc olarak
insann dnce yaps, psikolojik durumu vb. etkenler de d etkiler. rnein
hurafelere inanan birisi dnde ruhlar ve hortlaklar grebilir11. Dolaysyla
hurafeler de, uyurken grlen ruhlar ve hortlaklar da duyumun sonucu olan ve
dolaysyla insann kendi yarats olan imgelemden baka bir ey deildir
(Hobbes, 2005a: 17-18).
Hobbes insanlar gibi hayvanlarn da imgelem yeteneine sahip olduunu
syler. nsanlarda ya da hayvanlarda (1) szcklerle ya da (2) dier istenli
iaretlerle ortaya kan imgelem anlama (understanding) olarak adlandrlr.
Buradan da anlamann iki tr olduu anlalmaktadr: Szcklerin
kullanlmad birinci tr anlamada insan ile hayvan ortak iken, ikinci tr
anlama insana zgdr. nsana zg olan anlama tr sadece istenci deil ama
ayn zamanda szckleri de ierir. Bu anlama trnde, sadece istencin
11 Hobbes ruh ve hortlaklarn olmadn; bunlarn insanlarn kendi imgelemlerinin
sonucu ya da belli yerlere geceleyin tannmadan gitmek isteyen kurnaz kiilerin
yarattklar hurafelerin sonular olduunu belirtir.
23
24
anlalmas deil, eylerin adlarnn onaylamalar, redler ve konumann dier

formlar kullanlarak sralanmas ve balanmas dnce ve kavramlarn
anlalmas sz konusudur (Hobbes, 2005a: 19). Hayvanlar bu tr bir anlama
yetisine sahip deildirler. nk bu anlama yetisi szcklerle oluturulan
anlamlara dayal bir imgelem trdr ve hayvanlar szckleri kullanmazlar.
(On Man12 X: 1, 38)
Devinimin isel nedeni olan imgelem, yrme, konuma, vurma
biimindeki eylemlere dnmeden nce aba (endeavour) ya dnr
(Hobbes, 2005a: 38).
aba ve Formlar: stek, Kanma, Sevgi, Nefret

mgelem ya bir eyden kanma ya da eye ynelme aba (endeavour) s
olarak biimlenir. aba iki biimde ortaya kabilir (Hobbes, 2005a: 38). Ancak
imgelemin mutlaka abaya dnmesi gerekmez. Belirli eylere kar bir aba
ortaya kmayabilir. abann ortaya kmamas, tepki olmamas ve devinimin
balamamas demektir (Hobbes, 2005a: 39).
1. stek: aba, kendisinin nedeni olan eye yneldiinde, itah (appetite)
ya da istek (desire) adn alr. stek, abann, kendisinin nedeni olan eye
ynelmesi durumunda ortaya kan duygunun genel addr. tah ise yeme
istei, yani alk ve susuzluu gidermeye yneliktir.
2. Kanma: aba, bir eyden kanmaya ynelik olduunda kanma
(aversion) adn alr.
stek ve kanma biimindeki bu duygular aslnda vcudun isel
deviniminin balangcnda yer alan imgelemin, aba biimindeki
grnmdrler ve bu devinimin bir parasdrlar. Sevgi (love) ve nefret (hate)
ise deiik duygular olmayp, istek ve kanmann formlardr. Bunlardan istek,
sevgi ile kanma da nefret ile ayn eydir. Aradaki fark udur: stek
durumunda, her zaman iin istek duyulan nesnenin varl deil yokluu
anlalr; oysa sevgi ile genellikle sevilen nesnenin varolduu anlatlmak istenir.
Kanmada da kanlan nesnenin yokluu, nefrette nefret duyulan nesnenin
varl anlatlr (Hobbes, 2005a: 38). Coplestonun ifadesiyle istekten ve
kanmadan sz ettiimiz zaman nesneleri yok olarak dnrken, sevgi ve
nefretten sz ettiimiz zaman nesneleri bulunuyor olarak dnrz
(Copleston, 1991: 48).
12 De Homine
24
25
3. Deersiz grme: Hobbesa gre hem arzu etmediimiz hem de nefret

etmediimiz eyler olabilir. Bu tr eyleri deersiz grdmz sylenir.
Deersiz grme (contemn) kalbin belirli eylere yant vermede tepkisiz
kalmasn ve dolaysyla devinimsizliini anlatr. Bu tepkisizlik ya kalbin daha
nceden baka bir ynde etki altnda kalm olmasndan ya da sozkonusu eyin
daha nce denenmemi olmasndan kaynaklanmaktadr (Hobbes, 2005a: 39).
Hobbes, yaamsal ve istenli devinim ayrmna kout olarak istek,
kanmay doutan gelenler ve deneyimden kaynaklananlar olmak zere iki
gruba ayrr. steklerimizden yeme istei, boalma istei ve rahatlama istei
gibi istekler dsal bir nesnenin etkisiyle olumamakta isel bir basknn
yaratt skntdan kanma biiminde ortaya kmaktadr. Sayca ok fazla
olmayan bu istekler insan doduu anda vardrlar ve yaam boyu srerler. zel
eylere ilikin dier istekler ve kanmalar ise deneyimle kazanlrlar. Hi
bilmediimiz ya da varolduklarna inanmadmz eylere ilikin olarak, onlarn
tadna bakmak ve denemekten baka bir isteimiz olamaz. Bize ac vermi olan
eylerden ise kanrz. Ancak istek durumunda olduundan farkl olarak bize
ac verip vermeyeceini bilmediimiz eylerden de kanrz. Kimi zaman da,
nesnenin etkisine kar duyarsz kalrz. Bu durum deersiz grme durumudur;
ne istek olumutur ne de kanma (Hobbes, 2005a: 39).
nsan cismi srekli bir deiim iinde olduundan, insann her zaman
ayn etkiye ayn tepkiyi vermesi olanakszdr. Daha nceden istek duyulan bir
eyden daha sonra tiksinilmesi olanakldr. Dier taraftan her etki her insanda
ayn tepkiyi dourmaz: Kimi insan ayn eyden tiksinirken bakalar onu
isteyebilir (Hobbes, 2005a: 39). Bu durumu, fizik terimleriyle aklamak
gerekirse, verili bir anda, baka etkilerle devinmeye balam olan insan
cisminin, bulunduu uzam ve sahip olduu hz nedeniyle dsal nesnenin
etkisine farkl tepki vermesi biiminde aklamak olanakldr. Nasl ki 50 km
hzla giden bir otomobil ile 100 km hzla giden bir otomobil kaza yaptklarnda
farkl sonular douyorsa, yol, hava koullar, aralarn donanm gibi zellikler
sonucu etkiliyorsa, insann da farkl durumlarda farkl donanm ve deneyimle
ayn etkilere farkl tepkiler gstermesi olanakldr.
abann Nesnesi: yi, kt; haz, ac

Bir insann itah ve isteinin nesnesi, o insan bakmndan iyi (good);
nefreti ve kanmasnn nesnesi ise kt (evill); deersiz grmesinin nesnesi
deersiz (vile) ya da nemsiz (inconsiderable) dir. yi, kt ve deersiz
szckleri onlar kullanan kiinin ilikisi bakmndan anlam tadklarndan,
mutlak olarak ve basit anlamyla iyi, kt ve deersiz olan hibir ey yoktur.
te yandan nesnelerin kendilerinin doasndan tretilebilecek olan ortak bir iyi,
25
26
kt kural da bulunmamaktadr. Dolaysyla devletin olmad yerde iyi, kt

ve deersizin ne olduu sadece kiinin kendisi bakmndan anlam tar: tahn
nesnelerindeki oulluk nedeniyle birine gre iyi olan bir bakasna gre kt
olabilir. Devletin olduu durumda ise neyin iyi, neyin kt olduunu belirleyen
egemendir (Hobbes, 2005a: 39; Copleston, 1991: 48)
nsan isteinin nesnesi olan iyi eyi elde ettiinde haz (delight) duyar;
kanmasnn nesnesi olan kt eyin etkisinde kaldnda ise ac (pain) duyar.
nsann yaamsal devinimine katkda bulunan nesne haz veren iyi nesnedir;
yaamsal devinimini engelleyen nesne ac veren kt nesnedir. Dolaysyla
istek ve sevgiye elik eden haz iken, kanma ve nefrete elik eden acdr
(Hobbes, 2005a: 40).
Hobbes, kafadaki devinim olan imgeleme, kavram (conception) adn
verirken, yrekteki devinime tutku (passion) adn verir. nsanda, istek ve
kanmann deiik formlar olan tutkular vardr. (Hobbes, 1640: 23-24).
Hobbes kafadaki devinim (motion within the head) ile yrekteki devinim
(motion about the heart) arasnda bir ayrm yapmakta ve kavramlarn bu ayrm
zerine oturtmaktadr. Dsal nesnenin etkisiyle kafada balayan devinim, yani
imgelem, burada durmaz, yree doru yaylr. Yrekte tutku olarak
adlandrlabilecek bu devinim yaamsal devinime yardm ediyorsa, haz adyla
anlr. Yrekteki bu devinim yaamsal devinimi engelliyorsa bunun ad acdr.
Haz alnmasna neden olan nesneler haz verici nesneler, ac duyulmasna neden
olan nesneler ise ac verici olarak adlandrlr. Haz, nesnesiyle ilikili olarak
dnldnde sevgi adn alr; ac, nesnesiyle ilikili olarak dnldnde
nefret adn alr (Hobbes, 1640: 21). Haz ya da acya neden olan tutkulardan
bazlar yalndr: istek, sevgi, kanma, nefret, sevin, znt gibi. Bu yaln
tutkular deiik alardan deiik adlar alrlar. rnein istek, istek duyulan eye
ulama olasl varsa umut adn, byle bir olaslk yoksa umutsuzluk adn alr.
Tek birini sevme ve bu kii tarafndan sevilme istei, sevme tutkusu olarak
adlandrlrken, sevginin karlkl olmamas durumunda sevgi tutkusu,
kskanlk olarak adlandrlr. Sevgi tutkusu insana haz verirken, kskanlk
elem verir (Hobbes, 2005a: 49-51).
Dnp Tanma
Hobbes, eylemden nce, kafadaki devinim ile yrekteki devinimin
karlkl ileyiine dnp tanma (deliberation) adn vermektedir:
.eyin yaplmasna ya da yaplmasnn olanaksz olduunun
dnlmesine dek srdrlen istekler, kanmalar, umutlar ve
korkularn toplamnn zeti dnp tanma dediimiz eydir.
(Hobbes, 2005a: 44)
26
27
Bir insan kafasnda bir nesneyi elde etme istei ile kanma arasnda
gidip geldiinde, onu elde etmenin verecei iyi sonular ve kt sonular
dnmekte, hesap yapmakta ve bu dnceler srekli olarak yer
deitirmektedir. Dnp tanma, dnlp tanlan ey yapldnda ya da
yaplmas olanaksz dnldnde sona erer. nk bu zamana kadar,
isteimize ya da kanmamza gre bu eyi yapma ya da yapmama
zgrlmz elimizde tutarz. (Hobbes, 2005a: 44)
Burada dikkat ekici nokta, kafadaki devinimi de kapsayan dnp
tanma srecinin sadece insana zg olmaddr. Hobbesa gre isteklerin,
kanmalarn, umutlarn ve korkularn ardk olarak birbirini bu izleyii insan
dndaki dier canl yaratklarda da insanda olduu kadar gereklemektedir:
Hayvanlar da dnp tanmaktadr (Hobbes, 2005a: 44). Bu durumda
dnp tanma insana zg bir sre deildir; insann yaamsal ve istenli
devinimi tmyle dsal etkenler tarafndan belirlenir. Hobbes, hayvanlarn da
dnp tandn syleyerek, insann genel devinim srecine tabi bir cisim
olduunu gl bir biimde ortaya koymu olmaktadr. nsann zihinsel
srelerini de ieren istenli devinim insana zg olmadna gre ya da
hayvanlar da dnp tanarak istenli devinimde bulunduuna gre zihinsel
srelerin insan cisim olmaktan kurtarmad aktr. Dolaysyla insann
devinimi, iinde insana zg nitelikler barndran bir sre olmayp, doadaki
dier canllarla ortaktr.
Hobbes dnp tanma srecinin, zihinsel bir sre iermekle birlikte,
bilimsel akldan ya da bilimsel akl yrtmeden farkl olduunu aka ortaya
koyar:
Dnp tanmaakl yrtmeden, akl yrtmede kullanlan
dil bakmndan ayrmaz; sadece akl yrtme genel szcklerle
yaplrken, dnp tanma zel szcklerle yaplr. (Hobbes, 2005a:
45).
Dnp tanma srecinde, akl ve deney birlikte iler. Dnp tanma
srecinde, istekler ve kanmalar, dnp tanmakta olduumuz eylemin iyi
ve kt sonularnn ngrs zerine ortaya kar. Dolaysyla iyi ve kt
sonular ne kadar uzun bir sonular zincirinin ngrlebildiiyle ilgilidir. ok
az insan sonular zincirinin en sonunu ngrebilir. Bu sonular zincirinde iyi,
ktden fazla ise grnen iyi (appearent good), kt iyiden fazla ise grnen
kt (appearent evill) sz konusudur. Akl ve deneyimi sayesinde gelecee
ilikin sonular en gvenilir grntye sahip olan kii en iyi dnp tanan
kiidir. Bu kii sadece kendisi iin en iyi dnp tanan kii deildir, t
vermesi gerektiinde en iyi d de verebilecek olan kiidir (Hobbes, 2005a:
46). Buradan kan sonu Hobbesun insanlar zihinsel yetiler bakmndan
27
28
farkl gruplara koyduudur. nsanlarn ounluu hayvanlar dzeyinde dnp

tanan kiiler iken, deneyim ve akl yrtme sayesinde en gvenilir gelecek
ngrsnde bulunan kiiler hem kendileri hem de dierleri iin en iyi tler
retebilirler. u halde daha fazla deneyim sahibi olan ve akllarn kullanarak
doru sonular grebilen kiiler dierlerine yol gsterme yeteneine
sahiptirler.
sten
Dnp tanma srecinin sonunda eyleme elik eden son istek ya da
son kanma, isten (will)tir. Baka bir anlatmla isten (irade) eylemden veya
eylemin yaplmamasna karar verilmesinden hemen nceki son istektir. Hobbes
eylemden hemen nceki bu istencin, isten yetenei deil isten eylemi olarak
adlandrlmas gerektiini belirtmektedir. Kolaylkla ngrlebilecei gibi
isten, tpk dnp tanmada olduu gibi sadece insana zg deildir:
hayvanlarda da isten bulunmaktadr (Hobbes, 2005a: 44). Bu zmlemeyle,
Hobbes daha nceden sama bir dnce olarak adlandrd zgr istencin
neden olanakl olamayacan ispatlam olmaktadr. Dnp tanma
srecinin sonunda ki bu sre zihin ile yrek arasnda ileyen bir sretir- son
karar olan isten birdenbire ortaya kan ya da sadece isel bir srete
belirlenen bir karar deildir. Zihnin ve yrein duyu algs yoluyla
uyarlmasyla insan ve hayvan cisimleri devinmeye balar ve sonuta egemen
olan tutkuya bal olarak istence dnr. Bu nedenle istencin zgrlnden
ya da insan tarafndan zgrce belirlenmesinden sz etmek olanakszdr. rade
tam tersine zorunluluk tarafndan belirlenmitir. Dolaysyla zgrlk ile
isten deil, zorunluluk ile isten el eledir. Ancak Hobbesta, zgrlk ve
zorunluluun da badamayan kavramlar olmad dnldnde, istencin,
zorunluluu ieren zgrlkle belirlendii sylenebilir. Hobbes bu konuda
unlar sylemektedir:
Ve dolaysyla zorunluluksuz bir zgrlk ne insanlarn ne
de hayvanlarn istenlerinde bulunmayacaktr. Ama eer zgrlkten
istemeyi deil de istediini yapma g ya da yetisini anlyorsak, o zaman
hi kukusuz o zgrlk her ikisine de verilecektir ve her ikisi de her ne
zaman tanmas gerekiyorsa onu eit olarak tayabilirler (Hobbes,
2005b: 409).
Hobbesun zgr bir isten olamayaca biimindeki vargs, istencin,
ussal bir istek olduu tanmnn reddiyle desteklenmektedir. Hobbesa gre
okullarn verdii isten ussal bir istektir biimindeki tanm geerli bir tanm
deildir. Eer bu tanm doru olsayd, akla aykr olan hibir istenli eylem
olmazd. stenli bir eylem, akln deil oluan istencin ardndan gelmek
28
29
zorundadr. Eer ussal istek, sonulanm bir dnp tanma srecinin yerine
kullanlrsa, o zaman sorun giderilmi olur. Dier bir anlatmla eer eyleme
neden olan son istek ya da istencin gerisindeki dnp tanma sreci ussal bir
sre olarak adlandrlrsa, sorun kalmam olur (Hobbes, 2005a: 44-45). Ancak
bu durumda una dikkat edilmelidir ki hayvanlar da ayn ussal sreci
kullanmaktadrlar. Dolaysyla burada bir zihinsel srecin kullanlyor olduu
anlamda bir ussal ileyiten sz edilse de, ussal hesap yapmay kapsayan
bilimsel akldan sz edilmesini gerektirecek dzeyde bir akldan sz edilemez.
Hobbesun kuramnda zgr istence yer verilmemesinin tesinde, zgr
istencin iddetle reddedilmi olmas ok nemlidir. nk zgr istencin
olmamas Hobbesun siyasal kuramnn en nemli dayanaklarndan biridir.
Hobbesun amac, kuramnda bilimsel bir yntem uygulamaktr. Oysa zgr
isten insan ilikilerinde zorunlu olarak keyfi bir enin varln gerektirir.
nsann btn nitelikleri ve bu niteliklere uygun davranlar bilindiinde bile,
zgr isten bir gereklik olsayd, insann eylemlerini ngrmek olanaksz
olurdu. Dier btn koullar ayn olsayd bile insan davran belirsiz olurdu.
nk insan zgr istenciyle seim hakkna sahip olurdu. Sonuta, davrann
olumasnda keyfi bir enin varl bilimsel kesinlii olanaksz klar. Oysa
Hobbesa gre bilim nedenlerden hareketle sonularn retilmesidir. zgr
isten, ayn nedenden farkl sonu kmasna olanak tandndan, bilimsel
zincirin kopmasna neden olur. Belirli bir neden sz konusu olduunda bundan
deiik sonular kabilir. Bu da Hobbesun ina etmeye alt trden bir
ahlak felsefesini ya da bilimini tmyle olanaksz klar. Hobbes bu nedenle
insanda zgr istenci birok yerde aka reddetmi ve insan fizik yasalarna
tabi klmtr (Stephen, 2007: 168).
nsanlar zgr istenleriyle eylemde bulunmadklarna gre, iinde
bulunduklar doa durumundan karak toplum durumuna nasl gemektedirler?
nsanlarn aralarnda szleme yapmalar nasl olanakl olmaktadr? Btn
insanlar ayn doa yasasnn zorunluluklar gereince eylemde bulunarak
toplum durumunu seebilirler mi? Bu olanakl deilse farkl insanlarn ayn
anda ayn doa yasasna uymalar nasl olanakl olmaktadr. Hobbes bu sorulara
erdem, tutku ve zeka kavramlarn ve bunlar arasndaki ilikileri kullanarak
yant verecektir.
29
30
Devinim
balangc:
Dsal nesne
etkisi
Duyu Algs
Kafadaki
Devinim:
mgelem
Mutluluk:
stein
gerekletirilm
esi
aba formlar:
stek ve
kanma; sevgi,
nefret
Yapmayapmama
Son stek, son

kanma:
sten
abann
nesnesi: yi ve
kt; haz ve ac
Yrekteki
Devinim:
Tutku
Diyagram: Bencil nsanda Devinim Sreci
Erdem-Tutku-Zeka ilikisi
Hobbese gre erdem (vertue) ycelikle deerlendirilir ve baka
insanlarla karlatrma yaplarak bulunur. Her ey btn insanlarda eit olarak
bulunsayd, hibir eye dl verilemezdi. nsanlarn genellikle iyi zeka (good
wit) olarak adlandrdklar anlksal (intellectuall) erdem, bir erdem tr olarak,
zihnin yeteneidir. Baz insanlar anlksal erdemler bakmndan dierlerinden
daha stndrler. Hobbes anlksal erdemleri iki gruba ayrr. Doal anlksal
erdem ve edinilmi anlksal erdemler. Doal bir anlksal erdem olan doal
zekay (natural wit) doutan gelen bir yeti olarak dnmemek gerekir:
Doutan gelen ey sadece duyum yeteneidir ve dier insanlar ile hayvanlarda
ortak olan bu zellik bir erdem tr saylmaz. Doal anlksal erdem ya da doal
30
31
zeka herhangi bir yntem, kltr ve retim olmadan, sadece uygulama ve

deneyimle elde edilen zekadr. Doal zeka iki eyden oluur: imgelemde
abukluk ve amaca kararl biimde ynelme. Dolaysyla doal zeka da
sonradan kazanlan bir yetenektir. Hobbes benzerlikleri daha iyi bulanlarn daha
iyi hayal yeteneine, farkllklar daha iyi bulanlarn daha iyi muhakeme
yeteneine sahip olduklarn ve iyi zekann aslnda bu iki yetenekten
olutuunu syler. Ancak iyi bir hayal yetenei tek bana bir erdem saylmaz.
yi bir hayal yetenei iyi bir muhakemeyle birlikte iyi bir erdem saylr ve doal
zeka bu ikisinin deiik oranlarda bileiminden oluur. Ancak belirleyici olan
muhakemedir; muhakemesiz hayal gc iyi zekann lt olamaz. Herhangi
bir sylevdeki muhakeme eksiklii, hayal gc ne kadar yksek olursa olsun,
zeka eksiklii olarak anlalacaktr. Oysa muhakemede sorun yoksa, sylevdeki
hayal gc eksiklii, zeka eksiklii olarak yorumlanmayacaktr. Dolaysyla
iinde hayal gc kullanlmayan bir sylev zekice olarak adlandrlabilecei
halde iinde muhakeme olmayan ve sadece hayal gcne dayanan bir sylevin
zekice olarak adlandrlmas olanakl deildir. nsanlarn deneyim fazlal,
daha fazla sagr (prudence) sahibi olmalarna yol aar. Ancak sagr
bakmndan insanlar arasndaki fark, muhakeme ve hayal gc bakmndan
aralarnda bulunan fark kadar deildir. nk yaa eit olan insanlarn
deneyimleri ve dolaysyla sagrleri aa yukar eit dzeydedir. nsanlar
sagrleri bakmndan eit olmakla birlikte, sagrl olduklar konular
birbirinden farkl olabilir. rnein bir kral lkenin ynetiminde, bir aile reisi
ailenin ynetiminde daha sagrldr (Hobbes, 2005a: 50-53).
Hobbes insan hayvandan ayran zellii zeka olarak ortaya koyduktan
ve sradan insann sahip olduu doal zekay akladktan sonra, akln
kullanmn ieren ve bilimin nedeni olan edinilmi zekay (acquired wit)13
aklar. Hobbesa gre, akldan baka bir ey olmayan edinilmi zeka, bilimsel
yntemle ve renimle kazanlr. Akl (reason) ya da bilimsel akl, konuma
yeteneinin (speech) doru kullanlmasna baldr ve bilimleri (sciences)
13 Acquired wit, kimi evirilerde (Hobbes, 1993: 58) sonradan kazanlm zeka
biiminde evrilmektedir. Bu anlatm, sanki dier zekann doutan olduu ve
sonradan kazanlm zekann da her insan tarafndan belirli ya ya da aamalardan
sonra kendiliinden kazanld sonucunu dourur. Oysa Hobbes bunun tam tersini
ok ak biimde anlatmaktadr. Doal zekann doutan olmadn ve sonradan
kazanldn aka belirtikten sonra, edinilmi zekann bilimsel bir yntemi ve
renimi zorunlu kldn belirtir. Dolaysyla bilimsel bir ynteme sahip olmayan
ve renim grmeyen birinin bu tr bir zekaya sahip olmas olanakszdr. Bu
nedenle de sonradan kazanlm zeka biimindeki eviri yanltcdr; ibarenin
edinilmi zeka olarak evrilmesi gerekir.
31
32
retir. nsanlarn farkl edinilmi zekalara sahip olmalarnn nedeni, farkl

tutkulara (passions) sahip olmalardr. Tutku nesnelerinin farkl olmasnn
nedeni ise insanlarn ksmen farkl bnyelere sahip olmalar, ksmen de farkl
eitim dzeylerine sahip olmalardr. nsanlar arasndaki farkllk sadece beynin
fiziksel bileiminden ve duyu organlarnn farklndan olusayd, grme ve
duymalarnda hayal gleri ve muhakemelerinde olduundan daha az fark
olmazd. Oysa insanlarn duyumlarnda bir farkllk olmamasna ramen, hayal
gleri ve muhakemelerinde farkllklar bulunmaktadr. Bu farkllk, insanlarn
gelenekleri ve eitimlerinin farkl olmas dolaysyla farkl tutku nesnelerine
ynelmelerinden kaynaklanmaktadr. Dier bir anlatmla insanlarn ayn
duyumlara ramen, farkl zekalara sahip olmalar ve dolaysyla farkl davran
sergilemelerinin nedeni, eitim ve geleneklerin yaratt farkl ynelimlerdir.
nsanlarn farkl zekalara neden olan bu tutkular, temel olarak farkl g
isteklerinden kaynaklanr. te yandan zenginlik istei, bilgi istei, onur istei
aslnda g isteinden baka bir ey deildir (Hobbes, 2005a: 50-53). Bylece
eitim ve kltr fark, farkl tutkularn olumasna neden olmakta ve farkl
tutkular farkl zekalar ortaya karmaktadr. Bir erdem tr olarak karmza
kan zeka ve zellikle de edinilmi zeka bilimsel dnn kayna olarak
sunulmaktadr.
Hobbesa gre zenginlik, bilgi, onur isteine ilikin byk bir tutkuya
sahip olmayan kii, bakasna zarar vermemek anlamnda iyi bir insan olarak
adlandrlsa da, bu kiinin iyi bir hayal yeteneine ve muhakeme yeteneine
sahip olmad sylenir. stein olmamas lm olmak; zayf tutkulara sahip
olmak durgun olmak; umursamaz tutkular lgn olmak; dierlerinden daha
iddetli tutkulara sahip olmak deli olmak anlamna gelir (Hobbes, 2005a: 5354).
Dnme, Akl, Konuma: Nominalizmin Katks

Hobbes, adlar incelerken aka adc (nominalist) bir tutum
sergilemektedir. Hobbesa gre bireysel filozof dncelerini hatrlamasna
yardmc olmak zere iaretlere gereksinim duyar ki bu iaretler adlardr. Bu
kii eer dncelerini bakalarna aktaracaksa, bu iaretler, sz konusu
cisimlerin simgeleri olabilmelidirler. Bir ad bir iaret olarak hizmet grmek
zere keyfi olarak seilen szckten baka bir ey deildir (aktaran: Copleston,
1991: 31-32). nsann hayvandan stn konuma gelmesi iin szckleri
kullanmas, rasyonel hesab szckler zerine kurmas gerekmitir. Bilim de,
nesnelere verilen adlarn bilgisidir (Aaoullar, 1994: 177). Konumann
nedenler ve sonular zincirine, yani bilime hizmet etmesi, adlar oluturulmas
ve bu adlarn birbirine balanmas yoluyla olur (Hobbes, 2005a: 26). Szckler
32
33
ya da konuma olmadan saylarn, byklklerin, hzn, kuvvetin, insanln

varl ve refah iin dnlmeleri gerekli dier eylerin dnlmesi olanakl
deildir (Hobbes, 2005a: 27). Leibniz bu konuda unlar sylemektedir:
Hobbes iin hakikat yoktur; nk o, evrenselleri szcklere
indirgemekle, hakikati szcklerin iine yerletirmekle yetinmemi,
dahas hakikati, btn tanmlarn (adlandrmalarn) kaynakland insan
yargsna balamtr. (aktaran: Aaoullar, 1994: s. 177)
Hobbes adlar da iki gruba ayrmaktadr: Tekil (singular) ve genel
(common) adlar. Baz adlar tek bir eye aittir. rnein Ahmet, bu adam, bu
aa vb. Baz adlar ise pek ok eyi ortak biimde ifade eder. rnein adam, at,
aa gibi. Adam genel ad, ok sayda tekili ifade etmektedir. Dolaysyla
nesnelerin kendisi evrensel ya da genel deildir; evrensel olan sadece addr.
Genel olan, ok sayda tekil nesneyi kapsayan addr ve genel adlar evrenseller
(universall) olarak adlandrlr. Dnyada adlardan baka hibirey evrensel ya
da genel deildir. Belirli bir nitelik veya baka bir zellik nedeniyle birbirlerine
benzedikleri iin ok sayda tekil nesneye bir tek genel ad verilir. zel bir ad,
akla tek bir eyi getirirken, genel ad, ok saydaki nesnelerden herhangi birini
hatrlatr (Hobbes, 2005a: 26). Hobbes yle demektedir:
Ve dolaysyla bu evrensel szc hibir zaman doada
varolan herhangi bir eyin ad deildir, ne de kafada oluturulan herhangi
bir dncenin ya da hayalin addr; tersine, her zaman bir szcn ya
da adn addr; bu yzden canl bir yaratn, bir tan, bir ruhun ya da
herhangi baka bir eyin evrensel olduu sylendii zaman, herhangi bir
insann, tan vb. herhangi bir anlamda evrensel olduu ya da olabilecei
deil, ama yalnzca canl yaratk, ta vb. adlarn evrensel adlar olduklar,
yani ok eyin ortak adlar olduklar anlalmaldr ve kafamzda onlar
yantlayan kavramlar belli canl yaratklarn ya da baka eylerin imgeleri
ya da hayalleridir (Hobbes, 2005b: 21 ).
Genel adlardan bazlar dierlerinden daha geni kapsamldr ve dier
bazlarn kapsarlar. rnein varlk ad, insan adn da hayvan adn da kapsar.
Baz adlar ise eit kapsamldr ve karlkl olarak birbirini ierir. rnein insan
ve akl sahibi eit kapsamldr ve karlkl olmak zere birbirlerini ierirler:
nsan olan akl sahibidir ve akl sahibi olan insandr (Hobbes, 2005a: 26).
Ancak insann nesneleri adlandrmas, hatta dnmesi, dncenin zihne
yerletirilmesi, anmsanmas ve bakalarna aktarmas iin yeterli deildir.
nsan, nesneleri adlandrmadan nce de dnebilir. Dier bir anlatmla,
dnme, szcklerden nce gelir. Ancak szckler, dnmenin sistemli bir
biimde kullanlmasna olanak tanr (Aaoullar, 1994: 176). Hobbes,
konumann nemini belirlemek amacyla, konuma, harflerin bulunmas ve
33
34
matbaann bulunuu arasnda bir nem sralamas yapar: Harflerin bulunmas,

matbaann bulunmasna gre daha yararl bir bulu olmakla birlikte, konuma
her iki buluu da glgede brakmaktadr. Konuma, adlar ve adlandrmalar ile
onlarn balantsndan oluur. nsanlar konuma sayesinde dncelerini ifade
etmekte, gemite kalan dncelerini hatrlamakta ve karlkl yarar ve
haberleme iin bunlar birbirlerine sylemektedirler. Konuma ya da dnce
aktarm olmadan nce insanlar arasnda, hayvanlar arasnda olduundan daha
fazla devlet veya toplum veya anlama veya bar bulunmamaktadr.
Konumann genel yarar, zihinsel sylemimizi szel syleme ya da dnceler
zincirimizi szckler zincirine evirmektir (Hobbes, 2005a: 25).
u halde insanlar nesneleri adlandrmadan nce de dnebilir iken,
sistemli dnme iin szcklerle nesneleri adlandrmalar gerekmitir. Zihinsel
sylemin szel syleme dnmesi iin ise konumak zorunludur. rnein
sar ve dilsiz biri, konuma yeteneine sahip olmadndan, dnmek yoluyla
bir genin i asnn onun yannda duran iki dik aya eit olduunu
bulabilir. Ancak bu kiiye baka bir gen gsterilirse, ayn sonuca ulamas
iin yine dnmesi gerekecektir. Oysa konuan biri, herhangi bir genin
i asnn toplam iki dik aya eittir genel ifadesini bulacandan, yeniden
bir dnme srecine girmeden sonu retebilecektir. Konuma yoluyla
bulunan bu saptama, burada ve imdi geerli olduu gibi her yerde ve btn
zamanlar iin geerli olacaktr (Hobbes, 2005a: 26-27). O halde akl nerede
durmaktadr? nsanlar konumaya balamadan nce akl sahibi midirler?
Hobbes bu soruyu yantlamak iin Antik Yunana gitmektedir. Hobbesa gre,
Yunanllar hem konuma hem de akl iin tek bir szck kullanmlardr:
Logos. Ancak bunu yapmalarnn nedeni akl olmadan konuma olmayacan
dnmeleri deil, tam tersine, konuma olmadan akl olmayacan
dnmeleridir. Yunanllar akl yrtmeye ise bir nerme ile dier bir nerme
arasndaki zincirleme balantlar anlamnda tasm (kyas, syllogism) demilerdir
(Hobbes, 2005a: 29). Bu durumda, akln doutan bir ey olmad
kendiliinden ortaya kmaktadr. nk konuma olmadan akl ya da akl
yrtmenin ortaya kmas olanakszdr. nsanlar ve hayvanlar, kavramlara ya
da szcklere sahip olmadan nce de dnebilirler. Ancak akln
kullanabilmesi, yani rasyonel hesap yaplabilmesi (ratiocination) iin
konumann yaratlmas gerekir. Konumay yaratamayan hayvanlarn akllarn
kullanmalar sz konusu olmaz. u halde akln, potansiyelini gerekletirmesi
iin, konumayla bezenmesi gerekir. Hobbesa gre konuma, doa ya da
Kutsal Kitap tarafndan insanlara verilmemi, insanlar tarafndan yaratlmtr
(Hobbes, 1998: 38-39). Hobbes konumay yle tanmlamaktadr:
Konuma ya da dil, insan istenciyle, hakknda dndmz
eylere ilikin olan belli bir kavramlar dizisine karlk gelsin diye adlar
34
35
arasnda oluturulmu bulunan balantlardr. Dolaysyla bir adn bir

eye karlk gelen bir kavram ya da idea olmas gibi, konuma da zihnin
bir sylemine karlk gelir. Konuma insana zgdr. (Hobbes,
1998: 37)
Dolaysyla insann konumay yaratma yetisiyle doduu sylenebilir.
Hayvanlarn kard sesler insanlarn szckleri gibi yaratlan szckler
deildirler; tutkularn doal bir biimde zorunlu olarak davurumudurlar. nsan
kendisine kavramlarn salad stnlk nedeniyle, akln sistematik olarak
kullanabilir ve bilimlere yetenekli hale gelebilir. Hayvanlar bu tr kavramlar
yaratamadklarndan ve dolaysyla akllarn sistematik olarak kullanamadklarndan bilim yeteneinden yoksundurlar (Aaoullar, 1994: 185-186).
Dolaysyla, Hobbesa gre, doru ve yanl kavramlar nesnelerin deil
konumann nitelikleridir. Konumann olmad yerde, ne doruluk ne de
yanllk vardr. Nesnenin kendisinin ya da duyularn doru ve yanllndan
sz edilemez. Doruluk ve yanllk duyu algsyla duyumsanan nesnelerin
yanl adlarla adlandrlmasndan ya da bu adlar arasnda yanl ilikiler
kurulmu olmasndan kaynaklanr. Konumann olmad yerde, insan
olmayacak bir eyin beklentisi iine girdiinde ya da olmam bir eyin
olduunu dndnde yanllk yapm olmaz; sadece hataya dm olur.
ki adn bir araya getirilmesiyle olumu bulunan nsan canl bir yaratktr
nermesinin ise doruluk, yanllk veya samalndan sz edilebilir. Sonraki
ad olan canl yaratk nceki ad olan insann ifade ettii her eyi tayorsa
nerme doru, aksi taktirde yanltr. Bu durumda doruyu bulmak isteyen
insann, kulland adlar tanmlamas gerekmektedir. Gerek, kullandmz
nermelerdeki adlarn doru sralanna bal olduuna gre, kullanlan adn
neyi temsil ettiinin anmsanmas ve doru yerde kullanlmas zorunludur. Aksi
taktirde kseye yakalanm ve rpndka kseye daha fazla bulanan bir ku
gibi szcklerin karmaasnda boulmak kanlmazdr. te adlarn
anlamlarnn belirlenmesine tanm denir ve tanm, hesap yapma ileminin
banda aklanr (Hobbes, 2005a: 27-28; 33). u halde akln konuma yoluyla
kullanan insan, adlandrd nesneleri tanmlayarak ve bunlar arasnda hesap
yaparak doru bilgiye ulaabilir. Akln bu kullanm biimi felsefe ya da bilimi
dourur.
Akln zgn Bir Kullanm Olarak Felsefe ya da

Bilim
Hobbes felsefeyle zdeletirdii bilimi yle tanmlamaktadr:
35
36
Felsefe etkilerin ya da grntlerin ilk nedenlerine ya da

kkenlerine ilikin bilgimizden doru akl yrtme yntemiyle elde
ettiimiz bilgi trdr. Ayrca bu neden ve kkenler de ilk etkilerden
bilinebilir. (Hobbes, 2006: 3)
Hobbesa gre insanlarda ve dier canl yaratklarda ortak olan eylere
ilikin duyumlar ve anlar bilgi olmalarna ramen, doa tarafndan hazr olarak
verildiklerinden ve akl yrtme yntemiyle (ratiocination) elde
edilmediklerinden felsefi bilgi deildirler (Hobbes, 2006: 3). u durumda
felsefe ya da bilimsel bilgiden sz edilebilmesi iin, bilginin akl yrtme
yntemi ile elde edilmi olmas zorunludur. Doa tarafndan hazr olarak
verilmi olan bilgiler, bilimsel bilgi deildirler. Hobbes bu ayrmn
Leviathanda olgularn bilgisi ve sonularn ilikisinin bilgisi ayrm olarak
ortaya koyar. Burada da aka olgularn bilgisinin duyum ve andan baka bir
ey olmadn ve bu bilginin mutlak bilgi (absolute knowledge) olduunu
syler. Olgusal bilgi bir eyin oluunu grdmzde duyumla elde edilen bilgi
ya da daha nceden yaplm olan eyin hatrlanmasyla elde edilen bilgidir.
likilerin bilgisi ya da bilimsel bilgi ise koulludur. Bu bilgi akl yrtmeyi
gerektirdiinden sadece filozoflarda bulunabilecek bir bilgi trdr (Hobbes,
2005a: 60).
Hobbes duyuma ve anmsamaya dayal bilgi gibi sagrnn
(prudence) de felsefe olmadn sylemektedir. Deneyim (experience) aslnda
anmsamadan baka bir ey deildir. Sagr ya da gelecek zamana ilikin
ngr ise denenmi olan eyin gelecekte olacana ilikin beklentidir. Bu
nedenle gemiteki deneyimlerin gelecek ngrsnde kullanlmas anlamna
gelen sagrnn felsefe ya da bilim saylmas olanakszdr (Hobbes, 2006: 3).
Akl yrtme, duyum ve anmsama gibi bizimle doan ya da sagrde olduu
gibi deneyimle kazanlan bir yeti deildir. Akl yrtme almakla kazanlr:
ilk olarak adlarn zekice kullanlmasyla ve ikinci olarak adlardan olumu
sonularn birbirine balanmasyla ve tasm yaplmasyla kazanlr. Bu aslnda
insanlarn bilim dedikleri eydir. Duyum ve anmsama, gemiteki geri
dndrlemez bir olguya ait olgulara ilikin bilgi yetisi olduklar halde bilim
sonularn ve olgularn birbirine bamllnn bilgisidir. Bilim sayesinde
istediimiz takdirde u anda yapmakta olduumuz eylerden hareketle baka bir
eyi nasl yapacamz biliriz. nk bir eyin nasl ve hangi nedenlerle
olutuunu bilirsek benzer nedenler olduunda benzer sonular doacan
biliriz (Hobbes, 2005a: 35-36).
u halde felsefe ya da bilimden sz edebilmek iin mutlaka akl
yrtmenin kullanlm olmas gerekir. Akl yrtme ise hesaplamadan
(computation) ya da saymadan (reckoning) baka bir ey deildir. Hesaplama
ise toplama ve karma ya da ayn anlama gelen arpma ve blmeden baka bir
36
37
ey deildir (Hobbes, 2006: 3). Ancak hesaplama sadece saylara ilikin

deildir; aritmetikiler saylar hesaplarken, geometriciler izgileri, alar,
oranlar hesaplarlar. Mantklar tasm oluturmak iin iki sonucu
karlatrrlar. Siyaset yazarlar insanlarn grevlerini aralarnda yaptklar
anlamalar toplayarak bulurlar. Hukukular zel kiilerin eylemlerinde
doruyu ve yanl bulmak iin olgular ve yasalar toplarlar. Dolaysyla
toplama ve karmann olduu yerde akl yrtme, bilim, felsefe vardr
(Hobbes, 2006: 31-32).
Bu noktada makalenin banda tartlan herkes akln kullanabilir mi,
bilim ya da felsefeyle uraabilir mi? sorusu gndeme yeniden gelmektedir.
Dier taraftan, akln kullanan herkesin doru akl yrtme yntemi kullanmas
sz konusu mudur? Doru akl yrtmeme gibi bir olaslk sz konusu olsa bile
insanlarn tm akl yrtmeli midirler? Yoksa bilim ya da felsefe sadece
akllarn doru kullanabilenlerin ehil olduu bir ura mdr?
Hobbes felsefe ya da bilimi, msr ve arap benzetmesiyle
aklamaktadr. Hobbesa gre felsefenin u anda iinde bulunduu durum,
antik ada msr ve arabn iinde bulunduu durumla ayndr. Antik ada
yeryznn deiik yerlerinde kendiliinden yetien zm asmalar ve msr
kulaklar bulunmaktayd. Ancak insanlar bunlarn ekilmesi ve dikilmesi iin
hibir aba gstermemilerdi ve bunlardan yararlanmyorlard. O dnemlerde
insanlar mee palamudu ile yaamlarn srdryorlard ve mee palamudunun
insann yaamn tehlikeye atacak kadar kararmas halinde bile salklarn
tehlikeye atarak bu bitkiyi yiyorlard. nsanlar arap ve msra benzer biimde,
doal akldan baka bir ey olmayan felsefeyi de dnyaya kendileriyle birlikte
getirdiler. nk doal akl olan her insan belli bir dereceye kadar akl
yrtebilir ve baz eyleri dnebilir. Ancak uzun bir nedenler zincirine
gereksinim duyulduu hallerde, insanlarn ou konudan sapar ve tpk ekme ve
dikme eksikliinde olduu gibi akllarn gelitirme eksikliinden kaynaklanan
yntem eksiklii nedeniyle hataya der. Hobbes mee palamudu ile
beslenmeyi, akln kullanmadan gndelik deneyimlerle yaamaya
benzetmektedir. Bu kiiler akllarn kullanmak-zm asmalarn ve msr
kulaklarn ekmek ve dikmek- yerine, gndelik deneyimlerle yetinirler ve bilim
ya da felsefeyi reddederler ya da fazlaca gzetmezler. Bu kiiler zekalar
bakmndan iyi durumda olmayan ve dikkatsiz biimde elde edilmi
belirsizliklerle dolu fikirleri olan tartmak ve ekimekten baka bir ey
yapmayan insanlardan daha iyi durumda olmakla birlikte, akllarn
kullanmadklarndan felsefenin uzandadrlar. Hobbes felsefenin byklk ve
saylara ilikin dalnda nemli gelimeler olduunu kabul etmekte, ancak dier
dallarda gelime olmadn belirtmekte ve dier dallardaki eksiklii elinden
geldiince giderme iini slenmektedir (Hobbes, 2006: 2). u halde Hobbesa
37
38
gre insanlar doal olarak felsefeye, ya da bilime yatkndrlar, nk felsefe ya

da bilim doal akldan baka bir ey deildir. Ancak insanlar doal akllarn
bilim yapacak dzeyde kullanamadklarndan ya da gndelik gereksinimleriyle
snrl biimde kullandklarndan Hobbesun kastettii anlamda bilim ya da
felsefe gelimemitir.
Genel Bir Deerlendirme:

Szlemeye Yneltir?
Hangi
Akl
Bizi
Ake, Hobbesta doal insann siyasallamasnda zlmemi bir eliki

bulunmad sonucuna ulamaktadr. Akeye gre insan doa durumuna
gtren tutkular ayn zamanda onu doa durumundan karp toplum durumuna
koyan duygulardr. nsan doas, doa durumunu ve doa durumunun antitezi
olan sivil toplumu birlikte retir. nsann temel tutkular doa durumu boyunca
varln srdrmekle birlikte nitelik deitirir. nceleri saldrganlndan
dolay dierlerinden ekinen insan, anlama yetisi ve sagrs nedeniyle
bakalarna zarar verirse kendisinin de zarar grebileceini renecek ve bu
nedenle bakalarna zarar vermekten kanacaktr. nsann yetilerinin geliimi
onu eitsiz bir hale getirmeyecek; eitlik durumu srecektir. Ancak dierleriyle
eit olmasna ramen kendisini dierlerinden stn gren insan sre iinde,
dierlerinin de kendisiyle eit olduunu kabullenmeye balayacak ve
dierleriyle daha az atmaya eilimli olacaktr. nsan, gcnn ne kadar
snrl olduunu bir kez rendiinde deersiz eyler iin bakalarna mdahale
ederek yaamn ve vcudunu tehlikeye atmaya ok az eilimli olacaktr.
Ksacas sava durumunun nedenleri, varlklarn tmyle srdrmektedir ve
insan doas, temel bakmndan deimeden varln srdrmektedir. Ancak
vahi insanlarn davranlar nemli oranda deimitir: nsanlar deneyimle elde
ettikleri sagrleri sayesinde daha az dncesizce hareket ederler; snrlarnn
daha ok farkndadrlar; daha ok hesap yapar durumdadrlar. nsanlarn
sagrs ve kendilerini snrlamalar nedeniyle sava bir genel bir durum
olmaktan kmtr. Doa durumunda insann savamasna neden olan lm
korkusu, rahat bir yaam iin gereken eyleri elde etme arzusu ve alarak
onlar elde etme umudu ayn zamanda insan bara da ynelten tutkulardr
(Ake, 1970: 468-470). Ake son olarak unlar sylemektedir:
Kr bir biimde g tutkusunun peinde koan insan ksa
zamanda yetilerini gelitirir ve sagrl ve hatta belki de ussal hale
gelir. nsan ksa zamanda doa durumundaki honutsuz durumdan ve
herkesin korkusu en byk kt olan lm iddetinden kanmak ve
refahn ykseltmek iin hayvansal drtlerini ciddi biimde disiplin
38
39
altna almann zorunlu olduunu kavrar. Tutkular gerekte kendi

hapishanelerinin duvarn kendileri rer.(Ake, 1970: 469).
zetle, Akenin, sav insanlarn doa durumu iinde deneyim sayesinde
atmaktan vazgetikleri ve toplum durumuna yneldikleridir. Bu durumda
Ake insanlarn toplum durumuna akllarn kullanarak getiklerini kabul etme
eiliminde grlmektedir. Benzer bir yaklam tutkularn aklla donatldklarn
ileri sren yaklamdr. Janet, Hobbesun tutku ile akl arasnda bir kartlk
oluturmadn belirtmektedir. Tutkular insann kendisini korumasn
istemelerine ramen bu amaca ters derler. Bu durumda yaplmas gereken ey
tutkularn aklla donatlmalardr. Aklla donatlan tutkular bara ynelirler.
nsan tutkularnn devinimiyle hareket eder ama bunu akll biimde kullanmay
renerek bara gider (aktaran Aaoullar, 1991: 187). Aaoullar bu
noktadan biraz daha ileri giderek insann teleolojik hesap yaparak genel
yasalara, bilime ulaabildiini belirtmektedir. Aaoullar yle demektedir:
nsann teleolojik hesab, nedenleri bilerek sonular, sonular
bilerek nedenleri bilemektir; akln altrarak rasyonel hesap yapan
insan, tutkularn (zellikle, en gl tutku olan lm korkusunu) doru
ynlendirip arzulad bara varr. (Aaoullar, 1991: 187).
Aaoullar gelecei dnme yetisinin akln kullanmn gerektirdiini,
nk gelecein, ancak akl yrtmeyle alglanabildiini belirtmektedir.
Gelecekle ilgili ngrde bulunmak szcklerin kullanlmas ve neden sonu
ilikileri zerine uslamlama yaplmas yalnzca akln kullanmyla olanakldr
(Aaoullar, 1991: 187).
Ake, doa durumunda tutkularn ynlendirilmesi iin akln belirli bir
dzeyde kullanmna olanak tanrken, Aaoullarnda akl daha belirleyici gibi
grnmektedir. Ancak akln doa durumunda egemen olduu varsaym,
insanlarn doa durumunu neden terk ettikleri sorusunu aklanamaz
klmaktadr. nsanlar ister daha bandan beri akllarn kullanyor olsunlar, ister
gelierek akllarn kullanmaya balasnlar, doa durumu akln kullanld bir
durum ise toplum durumuna gemelerinin ve kendilerini snrlamalar altna
koymalarnn nedeni aklanmas g bir soru olarak kalr. Ancak yakndan
bakldnda doal insann, akln son derece snrl dzeyde kulland
grlecektir. Bunu anlamak iin deiik akl kullanm dzeylerini ayrtrmak
gerekmektedir.
rnein, Hobbes gelecei inceleme yetisini Leviathann birinci ksmnn
Din zerine balkl 12. blmnde incelemektedir. Hobbes burada, gelecek
kaygsn, dinin doal nedeni olarak ortaya koyar. Hobbesa gre, gelecekten
endie duyan insan nedenleri bilmediinde srekli korku iine der. Bu korku,
insann Tanrlar yaratmasna neden olur (Hobbes, 2005a: 76-77). Dier bir
39
40
anlatmla nedenleri bilemeyen geleceinden endieli insan grnmez olduunu

dnd nedenlere Tanr adn verir. Bu durumda, gelecei dnme
yetisinin insan rasyonel hesap yapmaya ynelttii ve insann lm, yoksulluk
ve baka bir felaketin kaygsyla (Hobbes, 2005a: 76-77) bara akln
kullanarak ulat biimindeki yorum tartmal grnmektedir. nk
tutkularnn etkisindeki doal insan, bu durum iinde akla deil, dine
ynelmektedir.14 Lessnoff bu noktada yle bir zmleme yapmaktadr: nsan
uslamlama yapan ama ounlukla da cahil bir yaratktr. Neden ve sonular
kefedebilen ve btn olgular nedenler ve sonular olarak dnebilen insan,
birok olgunun neden ve sonucundan habersizdir. Bu nedenle de insan bu
olgulara grnmeyen gler, ruhlar ve Tanrlar atfeder. Her kar g
potansiyel bir tehlike olduundan, insan yaratm olduu bu varlklardan da
korkar ve onlar yattrmak ve denetlemek iin onlara ibadet eder (Lessnoff,
1986: 51).
Bu yaklam biimi ise bir baka sorunu iermektedir: nsan akln
kullanamyorsa, bar amalayan doa yasasn semesini salayan nedir?
nk doa yasas doal akldan baka bir ey deildir.
Hobbes her iki yndeki sorunun yantn yazdklarnn birok yerinde
vermektedir. Bilimsel dzeyde akl kullanmak herkese zg deil, bilim ve
felsefeyle uraanlara ve doru ynteme sahip olanlara zgdr. Ancak
evresindekileri duyumsayan ve duyumsadklarn daha sonra da anmsayan ve
bu sayede deneyim yoluyla sagrl hale gelen doal insan kendisine sunulan
bara ynelik doa yasasn anlayacak hale gelir. lm yoksulluk ve baka bir
felaketin kaygs iinde yaayan doal insan, Tanr ve ruh gibi soyut kavramlara
sarlsa da, deneyimi sayesinde, akllarn kullanarak bilimsel bilgiyi ortaya
koyanlarn dorularna uyarak doa durumundan kabilir.
Hobbes, insanlarn ounluunun akl sahibi olmadklarna, daha
dorusu akl yrtemediklerini ya da bilimsel dnme yntemine
eriemediklerini birok yerde tekrarlar. Birinci Ksmn, Akl ve Bilim zerine
14 Hobbes dinin toplumsal ilevinin farkndadr ve drt ksmdan oluan Leviathann
son iki ksmn tmyle Hristiyan Devlete ayrr. Ancak Hobbesun ateist olduu
ve dinin zne ilikin olumsuz bir dnceye sahip olduu konusunda yaygn bir
kan vardr. Harrisonun belirttii gibi Hobbes, yaad zamanda inanmayan ya da
dinsiz biri olarak n salmt (2003: 7). Dinin toplumsal ilevinin farknda olan
Hobbesun metinleri batan sona Kutsal Kitaptan alntlarla giydirilmitir.
Dolaysyla ateist olmasna ramen, Hobbesu dinin dnda okumak anakronizm
olacaktr (2003: 47). Ancak Hobbesun ne genel felsefesi ne de siyaset felsefesi dini
eler zerine kurulu deildir. Dinsel elerin ekilip alnmas ya da
reddedilmesiyle felsefesinin geriye kalannn ykl sz konusu olmaz (2003: 54).
40
41
balkl beinci blmnde insanlarn ounu, henz akl sahibi olmayan

ocuklarla zdeletirir:
ocuklar, konuma yeteneine eriene kadar akl sahibi
deildir,ileride konuma yeteneine erimeleri olanana sahip
olmalarndan dolay akla eilimli yaratklar denilir. nsanlarn oubu
muhakeme yeteneini pek fazla kullanmazlar. nk bilim bakmndan
ondan o kadar uzaktrlar ki onun ne olduunu bilmezler. Geometrinin
gzbaclk olduuna inanmlardrerkek ve kzkardelerinin domu
deil bahede bulunmu olduuna inandrlan ocuklar gibidir. (Hobbes,
2005a: 36)
Yukarda aktarld gibi Hobbes iin doa durumu, doal sava
durumudur ve bu durumda ebedi doa yasalar da uygulanmamaktadr. te
sorun burada dmlenmektedir. Doal sava durumundan kmak iin, doal
haktan vazgeip bar emreden doa yasasn semek gerektiine gre,
ounluunu akln kullanamayanlarn oluturduu insanlarn akldan baka bir
ey olmayan doa yasasna uyarak toplumu oluturmalar nasl olanakl
olacaktr? Burada Sabinenin (1959: 395) belirttii paradoks mu sz konusudur,
yoksa Aken (1970: 470) belirttii gibi insan doas, hem doa durumunu, hem
de doa durumunun antitezi sivil toplumu birlikte mi retmektedir? Aken
yaklam, toplum durumuna geen insanlarn, doa durumunda insanlarn
zamanla deneyim sayesinde akllarn belirli bir dereceye kadar kullanmaya
baladklar biimindeki temelsiz varsaym zerine kuruludur. Ancak insanlarn
zamanla deneyim kazandklar ve gelecek ile ilgili hesap yapabildikleri
doruysa da, insanlarn tmnn bilimsel bir akla sahip olmalar ve doa
yasalarn kavramalar gerekmemektedir. nemli olan, bilimsel akla sahip
olanlarn, dierlerine bu yasalar gstermeleridir; herkesin kendi akln
kullanarak doa yasalarn kendisinin bulmas olanakl deildir:
pek ou yiyecek bulmaya almakla megul durumda olan,
dierleri de anlayamayacak kadar ihmalkar olan btn insanlarca
kavranmas mmkn olmayacak derecede incelikli bir tretimi gibi
grnebilse de, btn insanlar zrsz brakmak iin, bunlarn hepsi, en
kt anlayl insann bile kavrayabilecei u kolay zete sdrlmtr:
kendine yaplmasn kabul etmeyecein eyi bakasna yapma.Bylece
doa yasalarnn hibiri onun gznde akla aykr grnmeyecektir
(Hobbes, 2005a: 109-110).
Yiyecek bulmaya almakla megul olan insanlar, ounluu incelikli
olmas nedeniyle kavranmas g olan doa yasalarn, ancak kendisine
gsterildiinde ve basite indirgendiinde anlayabilmektedirler. Ayn biimde
devleti kurmak ve srdrmek iin matematik bilgi kesinliinde bilgiye gerek
41
42
vardr ki bu bilginin ne yoksullar ne de merak sahibi olmayan bo zaman sahibi

insanlar tarafndan bulunmas olanakl deildir:
Devletleri kurma ve srdrme becerisi, tenis oyununda olduu
gibi sadece uygulamaya deil, aritmetik ve geometride olduu gibi kesin
kurallara baldr ki bu kurallar bulmak iin ne yoksullarn bo zaman
vardr, ne de bo zaman sahibi insanlar onlar bulmak iin gereken merak
ve ynteme sahiptir. (Hobbes, 2005a: 145)
Dier taraftan insanlarn hrs ve bencillikleri doa yasasnn
alglanmasna engeldir. stelik szlemeyi yaparak toplum durumuna geen
insanlar iin bile doa yasasn kavramadaki bu glk srmektedir:
Tarafgirlik ve hrs iinde olmayp, doa vergisi akln
kullanabilenler iin doa yasasnn anlalmas kolay olsa da ve bu
nedenle onu ihlal etmenin mazereti yoksa da, baz durumlarda bencillik
veya bir baka hrsn kr etmedii ok az insan olduu ve belki de hi
olmad dnlrse, doal yasalar, yetenekli yorumculara en fazla
ihtiya duyan haline gelmitir (Hobbes, 2005a: 196).
Hobbes sradan insanlarn daha bilge olanlarn akllarna gre
davrandklarn ya da davranmalarn gerektiini syler. rnein gelecei
dnme yetisi olan insanlarn lm korkusu nedeniyle dine sarldklarn
aklayan Hobbes, insann olaylarn nedenini bulamad zaman ya hayal
gcn kullanarak ya da kendisinden daha bilge olduunu dnd
arkadalarnn otoritesine dayanarak nedenler bulduunu belirtir (Hobbes,
2005a: 76). nsan daha bilge olann aklna uymaya ynelten eitli tutkular
vardr. nsanlar daha nce deinildii gibi tutkularn aklla ynlendirerek bar
durumuna ynelmezler; bilge olann aklyla bulunmu doa yasalarna uyarak
bar durumuna geerler. Ancak bilge olann aklna uyma, tutkularn
ynlendirmesiyle olur. Hobbes Leviathann 13. Blmnn sonunda unlar
sylemektedir:
nsan bara ynelten tutkular, lm korkusu, rahat bir yaam
iin gerekli eyleri elde etme arzusu ve almasyla bu eyleri elde etme
umududur. Ve Akl, insanlar anlama yapmaya ekebilen Bar
Koullarn gsterir(Hobbes, 2005a: 90).
Bu alnt dier anlatlanlarla birletirildiinde yle bir sonuca ulalr:
lm korkusu, yaam iin gerekenleri elde etme istei ve almayla bunlarn
elde edilebilecei umudu biimindeki tutkular, insan bir zm arayna iter.
Akln kullanarak rasyonel hesap yapan bilim adam, zmn bar olduunu
bulur ve bunu zm araynda olanlara sunar. Bilim adam zmn bar
olduunu bulur ve bu zm akln tmyle kullanmaktan yoksun olan insana
42
43
da, tutkularnn onu ynlendirmi olmas nedeniyle makul grnr ve szleme

yaparak toplum durumuna geer.
Bu noktada karlalabilecek sorun bilim adamnn kim olduunun
saptanmasndaki glktr. Akl sahibi olan ancak, akln gelitirmedii iin,
tam anlamyla kullanamayan insann, bilimle uraan kiinin bulgularna itaat
etmesi gerekir. nsan lm korkusu, yaam iin gerekenleri elde etme istei ve
bunlar elde etme umudu biimindeki tutkularnn ynlendirdii deneyimleri
yoluyla edindii sagr nedeniyle bilge insann aklna uymann kendi yararna
olduunu bilir. Ancak bilim yaptn syleyen her kiiye uyulacak mdr?
Hobbes bu soruyu kukusuz biimde olumsuz yantlar:
Bilim sahibi olmayan insanlar doal sagrleri sayesinde, yanl
uslamlama ya da yanl uslamlamaya gvenme nedeniyle yanl ve sama genel
kurallara varan insanlardan daha iyi ya da daha soylu durumdadrlar (Hobbes,
2005a: 36).
Bilimin edinilmesi anlamna gelen konumann ilk yarar, adlarn
doru tanmlanmasna baldr: Konumann ilk ktye kullanm ise
yanl tanmlara ya da tanmszla dayanr ki btn yanl ve anlamsz
ilkeler buradan trer. Bu durum renimlerini kendi abalarndan deil
kitaplarn otoritelerinden alan insanlar cahil insanlarn da altna koyar.
Gerek bilimle donanm olanlar ise cahillerin stndedir. nk
cahillik, gerek bilim ile hatal grler arasnda yer alr (Hobbes,
2005a: 28).
nsan dnmeye yatkn olma eilimiyle, szckler yardmyla bulduu
sonular genel kurallara indirgeme yeteneiyle, yani sadece saylarla deil biri
dierine eklenebilen veya dierinden karlabilen eylerle dnme
yeteneiyle hayvanlardan stndr. Ancak bu ayrcalk, dier canllarn
hibirinde bulunmayan samalama ayrcal yznden zayflatlmaktadr.
stelik samalamay en fazla yapanlar felsefe ile uraanlardr (Hobbes, 2005a:
34).
u halde doru bilim ile hatal grler arasnda bir ayrm yaplmal ve
gerek bilim yapanlarn izinden gidilmelidir. Hatal grleri savunan ve
otoritelerini kitaplardan alanlarn izinden gitmektense cahiller arasnda kalmak
tercih edilmesi gereken bir durumdur. Bir sralama yaplrsa ilk sraya gerek
bilim adamlarn, ikinci sraya cahilleri nc sraya da bilimsel ynteme
dayanmadan bilim yaptn sananlar koymak gerekir. O halde gerek bilimi
kim yapmaktadr? Hobbes bu soruyu yle yantlamaktadr:
Bilimin iaretlerinden bazlar kesin ve yanlmaz, bazlar
belirsizdir. Herhangi bir eyin bilimini yaptn iddia eden kii ayn
bilimi retebiliyorsa, yani bunun doruluunu bir bakasna aka
43
44
gsterebiliyorsa bilimin iareti kesindir. Sadece zel olaylar kiinin

iddialarna yant veriyorsa ve kiinin yle olmak zorundadr dedii ey
ok sayda durumda ispatlanyorsa bilimin iareti belirsizdir. Sagrnn
tm iaretleri belirsizdir. nk deneyimle gzlemlemek ve sralamay
deitirebilecek tm durumlar anmsamak olanakszdr. Ancak herhangi
bir ite, bir insann izinden gidebilecei yanlmaz bir bilim olmad
taktirde, kendi yarglarndan vazgemesi ve yazarlarn okumu olduu
genel yarglarn kendisine yol gsterici almas ahmaklk iaretidir ve
genellikle bilgilik taslama olarak adlandrlr (Hobbes, 2005a: 37).
Bu alntdan kan sonulara gre ilk olarak deneyimle elde edilen
sagrnn bilim olmas olanakszdr. Dier taraftan kiinin iddialar zel
olaylarla ya da ok sayda rnekle ispatlanyorsa, burada belirsiz bilim
iaretlerinden sz edilebilir. nk iddialar baka rnek olaylarla
dorulanamayabilir. Dolaysyla bilimden sz edilebilmesi iin yaplan bilimin
doruluunun bakasna aka ispatlanabilmesi gerekir. Ancak eer bilim
yaplamyorsa, bilim yaptn iddia eden kiilerin yazd kitaplara dayanmak
bilgilik taslamaktr ve bu durumda nerilen sagrye dayanarak yolunu
bulmaktr.
Hobbesa gre aritmetikte deneyimsiz insanlar hata yapmak
zorundadrlar, nk retmenler bile sklkla hata yapabilirler; yanl
toplamlara ulaabilirler. Kesinlik bakmndan en kesin sanat olan aritmetikte
bile bu tr hatalar yaplabiliyorsa, aritmetik kadar kesinlii olmayan baka bir
uslamlama dalnda en yetenekli, en dikkatli ve en deneyimli insanlar pekala
yanlabilir ve yanl sonulara ulaabilirler. Bu sadece aritmetiin kesin ve
yanlmaz bir sanat olmas kadar akln da kendisinin her zaman doru akl
olmasndan deil ama hibir insann aklnn ya da belirli bir saydaki insanlarn
akllarnn kesinlik yaratamamasndan kaynaklanmaktadr; ok fazla sayda
insan bir uslamlamay oybirlii ile kabul etti diye bu hesapta daha iyi toplama
yapld sonucu kmaz (Hobbes, 2005a: 32). Hobbes bir hesapla ilgili
anlamazlk olduunda ortak bir hakemin kararna uyulmasn salk
vermektedir:
Bir hesapla ilgili bir ekime sz konusu olduunda, taraflar
kendi onaylaryla her iki tarafn da kararlarna uyaca belirli bir hakemi
ya da yargc doru akl yerine kurumsallatrmaldrlar. Aksi taktirde
doa tarafndan oluturulmu bir doru akl bulunmadndan bu kiilerin
ekimeleri kavga haline gelecek ya da zlmeden kalacaktr; btn
tartmalarda durum byledir. (Hobbes, 2005a: 32-33).
u halde Hobbes iin her insann bilimsel akla sahip olmas
beklenmeyecei gibi, insanlarn ounluu tarafndan onaylanm bir
44
45
dncenin de doru akl olduu sylenemez. Bilim, ancak iddialarn

bakalarna aka ispatlayabilenlerin yapt bir itir. Sradan insanlar gndelik
yaamlarnda anmsama yetilerini de kullanarak deneyim kazanrlar. Deneyim
sayesinde, kendilerine doru akl tarafndan dorunun ne olduu gsterildiinde
doruyu seebilirler. te doa durumundaki insann, akl yrtmeye ya da
bilimsel akla sahip olmadan sivil topluma gemesini salayan mekanizma
budur. Doal insan deneyim sahibi olsa da bilimsel akla sahip olmad iin
doa durumunda savamaya devam eder. Ancak insann varln srdrmesinin
bar iinde olanakl olmas nedeniyle, bilimsel akl bar iinde yaamay
emreden doa yasasn bulur. Akln tam olarak kullanamayan doal insan,
felsefeyle uraanlarn bulduu bu yasay alglar ve doal hakkn brakarak
doa yasasna uyar.
ou yiyecek bulmakla uraan doal insann bilimsel bir anlama
yetisini gerektiren doa yasasn anlamas olanakl olmasa da, doa yasas en
kt anlayl insann bile anlayaca bir zete sdrlmtr: Kendine yapmadn
eyi bakasna yapma (Hobbes, 2005a: 109). Hobbes De Civede doa
yasalarnn tretiminin ok g olduunu ve bu nedenle balayc
olmayacaklar ve hatta yasa olmayacaklar itiraznn ileri srlebileceini
belirttikten sonra ayn kural tekrarlar (Hobbes, 2006: 26). Doa yasasn
anlalr klan bu basit kural bir baka eserde kendini bir bakasnn yerine
koyma biiminde tekrarlanr (Hobbes, 1640: 9).
Doal sava durumundan toplum durumuna gemeye olanak tanyan
doa yasalar, ok sayda szck kullanlarak karsama yoluyla elde
edilmeleri; bilinmeleri iin ince bir bilgiyi gerektirmeleri ve aniden gerekli
olmalar durumunda insann zamannn yetersiz olmas nedeniyle zamann
karnn doyurmakla geiren insanlar iin geerli deildirler (Hobbes, 1640: 9).
Bunlar ancak basitletirilebilir olmalar sayesinde doal insan tarafndan
kavranabilir. Doa yasalarnn kendileri ahlak felsefesinin konusudurlar ve
ancak bilimsel bir yntemle elde edilebilirler. Ahlak felsefesi, insan
toplumlarndaki iyinin ve ktnn bilimidir. Dolaysyla doa yasalarnn
bulunmasnn bilim adamnn ii olduuna hi kuku yoktur (Hobbes, 2005a:
110). Ancak sivil toplumda yasann ne olduunu syleyen ya da yasalar yapan
egemendir; yasa egemenin iradesinden baka bir ey deildir. Bu durumda
Hobbesun, krallarn filozof ya da filozoflarn kral olmalarn gerektiini
syleyen Platonla ayn sonuca ulat sylenebilir mi? Bu sorunun yant
olumsuzdur. Hobbesun egemeni yasay balayc klan kiidir. Egemenin yasa
olarak aklad iradeye herkes itaat ettii iin, egemenin iradesi gerek
anlamda yasadr. Dolaysyla egemenin yasasna geerlilik kazandran ey
egemenin stn bilgelii deil, stn gcdr (Harrison, 2003: 87). Bu nedenle
doa yasasnn bilimsel bilgisine sahip olan ne sradan insandr ne de
45
46
egemendir; bu bilgiye sahip olan ahlak felsefesiyle uraan bilim adamdr ki

bu Hobbestan bakas deildir.
Hobbes egemenin buyruklarna uyma zorunluluunu aklarken, doa
tarafndan bahedilmi doru bir akl olmadndan insanlarn bir hakemin
doru aklna bavurmaktan baka areleri olmadn belirtir:
tek bir kiinin akl veya ok sayda kiinin akl kesinlik
salamad iin; tpk, ok sayda kii onu oybirlii ile kabul etti diye,
bir hesabn doru yaplm olduu sylenemeyecei gibi. Dolaysyla bir
hesapla ilgili bir anlamazlk olduunda, taraflar kendi rzalar ile bir
hakem veya yargcn akln doru akl yerine koymal ve onun kararna
uymaldrlar. Aksi taktirde, doa tarafndan bahedilmi bir doru akl
olmadndan, aralarndaki anlamazlk kavgayla bitecek veya
zlmeden kalacaktr (Hobbes, 2005a: 42)
Sonu
Doa durumundan toplum durumuna geen insanlarn bilimsel akl
yrtme yntemini kullanmalar gerekmemekte ve hatta sivil toplum
durumunda da buna gerek bulunmamaktadr. Sivil toplum durumunda balayc
hale gelen doal yasann (pozitifleen doa yasasnn) uygulanabilir hale
gelmesinin nedeni, egemen dnda herkesin ona uyma ykm altnda olmas
ve egemen dnda herkesin yasaya uymadnda yaptrmla karlamasdr.
Ancak bu sivil yasann doa yasasndan farkl olduu sonucunu dourmaz.
Sivil yasalar ile doa yasalar birbirini ierir ve ayn kapsamdadrlar (Hobbes,
2005a: 184-185). Bu durumda Hobbes, st rtl olarak, egemenin, ahlak
felsefesi tarafndan bulunan doa yasalarn toplum yasalarna dntreceini
varsaymaktadr. Baka bir anlatmla, ahlak felsefecisi tarafndan (ki bu aslnda
Hobbesun kendisidir) ortaya karlan doa yasas egemen tarafndan
yaptrma balanarak toplum yasasna dntrlmekte ve doa yasasnn
zetini alglayabilen, lm korkusu, yaam iin gereken eyleri elde etme
istei ve alarak onlar elde etme umudu biiminde tutkular olan doal insan
nne konan doa yasalarn deneyimi ve tutkularnn ynlendirdii sagrs
sayesinde tanyarak bar semekte ve zgrce toplum yasalarna uyma
ykm altna girmektedir.
Bu sonu Hobbesun cisimlerin devinimi kuram ile tam bir uyum
iindedir. Dsal bir neden olan duyumla devinime balayan insan (cisim)
zorunluluk yasalarnn etkisi altnda devinimini srdrr ve ayn yasalarn etkisi
altnda varln gvence altna alan sivil topluma doru hareketini srdrr.
46
47
Kaynaka
AAOULLARI, Mehmet Ali (1994), Kral Devlet ya da lml Tanr (Ankara: mge Kitabevi).
AAOULLARI, Mehmet Ali / ZABCI, Filiz ulha / ERGN, Reyda (2006), Kral Devletten Ulus
Devlete (Ankara: mge Kitabevi).
AAOULLARI, Mehmet Ali (2006), Ulus Devlet ya da: Halk Egemenlii (Ankara: mge Kitabevi).
AKE, Claude (1970), Social Contract Theory and the Problem of Politicization: the Case of
Hobbes, Political Research Quarterly, (http://prq.sagepub.com):(463-470)
AKIN, lhan (1983), Kamu Hukuku: Devlet Doktrinleri; Temel Hak ve zgrlkler (stanbul: dal
Neriyat).
ALTHUSSER, Louis (1987), Politika ve Tarih: Montesquieu-Rousseau (Ankara: Verso Yaynlar)
(ev.: Alaeddin enel-mr Sezgin).
BAKIRCI, Fahri (2004), John Locketa Mlkiyet Anlay (Ankara: Babil Yaynlar)
CASSIRER, Ernst (1984), Devlet Efsanesi (stanbul: Remzi Kitabevi) (ev.: Necla ARAT).
CEVZC, Ahmet (2001), Onyedinci Yzyl Felsefesi Tarihi (Bursa: Asa Kitabevi)
COPLESTON, Frederick (1991), Felsefe Tarihi, ada Felsefe: ngiliz Grgcl (Cilt: 5,
Blm: ab) (stanbul: dea) (ev.: Aziz Yardml).
COPLESTON, Frederic (1997), Felsefe Tarihi: Descartes (stanbul: dea Yaynlar) (ev.: Aziz
Yardml).
COPLESTON, Frededick (1996), Felsefe Tarihi; ada Felsefe:Fransz Aydnlanmasndan Kanta
(Cilt: 6, Blm: 1) (stanbul: dea Yaynlar) (ev.: Aziz Yardml).
DUNN, John (1969), The Political Thought of John Locke: An Historical Account of the Argument
of the 'Two Treatises of Government (London: Cambridge U.P.).
DUNN, John / HARRIS, Ian (eds.) (1997), Great Political Thinkers: Locke (Vol: 2) (Cheltenham:
Edward Elgar Publishing Limied).
FROST, Samantha (2005), Hobbes and the Matter of Self-Consciousness, Political Theory
(http://prq.sagepub.com):(495-517)
GKBERK, Macit (1996), Felsefe Tarihi (stanbul: Remzi Kitabevi).
HAMPSHER-MONK, Iain (2004), Modern Siyasal Dnceler Tarihi: Hobbestan Marxa Byk
Siyasal Dnrler (stanbul: Say Yaynlar) (ev.: Necla Arat).
HARRISON, Ross (2003), Hobbes, Locke and Confusions Masterpiece: An Examination of
Seventeenth Century Political Philosophy (Cambridge: Cambridge University Press)
HART, H. L. A (1984), Theories of Rights WALDRON, Jeremy (ed.) (Oxford: Oxford University
Press): 77-91.
HOBBES, Thomas (2005a), Leviathan or The Matter, Forme, & Power of A Common-wealth
Ecclesiall and Civill (UK: Cambridge University Press).
HOBBES, Thomas (2005b), The English Works of Thomas Hobbes of Malmesbury, vol. 1:
Concerning Body (London: Adamant Media Corporation).
HOBBES, Thomas (1992), Leviathan veya Bir Din veya Dnya Devletinin erii, Biimi ve Kudreti
(stanbul: Yap Kredi Yaynlar) (ev.: Semih Lim).
HOBBES, Thomas (1990), Behemoth or The Long Parliament TNNES, Ferdinand (ed.) (Chicago:
The University of Chicago Press).
HOBBES, Thomas (1998), Man and Citizen (De Homine and De Cive) GERT, Bernard (ed.)
(Cambridge: Hackett Publishing Company).
HOBBES, Thomas (2006) On the Citizen Richard TUCK, Richard / SILVERTHRONE, Michael (eds.)
(Cambridge: Cambridge University Press).
HOBBES, Thomas (1640), The Elements of Law, natural and politic: De Corpore Politic and De
Humane (United States: Kessinger Publishing).
47
48
HOBBES, Thomas (1997), A Dialogue Between A Philosopher and A Student of the Common Laws
of England, CROPSEY, Joseph (ed.) (Chicago: The University of Chicago Press).
LESSNOFF, Michael (1986), Social Contract (London: Macmillan).
LESSNOFF, Michael (ed.) (1990), Social Contract Theory (Oxford: Basil Blackwell).
LOCKE, John (1954). "Essays on the Law of Nature," ed. W. Von Leyden (Oxford: Clarendon Press).
LOCKE, John (1988). "Second Treatise of Government," LASLETT, Peter (ed.), Cambridge Texts in
the History of Political Thought (Cambridge England; New York: Cambridge University
Press): 135-428.
LOCKE, John (2006), Hkmet zerine Birinci nceleme (Ankara: Krlang Yaynlar) (ev.: Fahri
Bakrc).
LOCKE, John (2004), Hkmet zerine kinci nceleme (Ankara: Babil Yaynlar) (ev.: Fahri
Bakrc).
LOCKE, John (1988), "First Treatise of Government," Peter LASLETT, Peter (ed.), Cambridge
Texts in the History of Political Thought (Cambridge England; New York: Cambridge
University Press): 135-266.
LOCKE, John (1988), "Second Treatise of Government," LASLETT, Peter (ed.), Cambridge Texts in
the History of Political Thought (Cambvridge England; New York: Cambridge
University Press): 266-428.
MACPHERSON, C. B. (1962), The Political Theory of Possessive Individualism: Hobbes to Locke
(Oxford: Clarendon Press).
MARTINICH, A. P. (1997), Thomas Hobbes (Londra: Macmillan Press Ltd.)
ROGERS, G. A. J. / RYAN, Alan (eds.) (1988), Perspectives on Thomas Hobbes (Oxford:
Clarendon Press)
ROUSSEAU, Jean Jacques (2007), The Social Contract and Other Later Political Writings (New
York: Cambridge University Press)
ROUSSEAU, J. J. (2004), Discourse on the Origin of Inequality (New York: Dover Publications)
ROUSSEAU, Jean Jacques (1995), nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna (stanbul: Say Yaynlar)
(ev.: Rasih Nuri leri).
ROUSSEAU, Jean Jacques (1996), Toplum Szlemesi (Ankara: teki Yaynevi) (ev.: Alpagut
Erunulu).
ROUSSEAU, Jean Jacques (1998), Bilimler ve Sanatlar stne Sylev (stanbul: Cem Yaynevi)
(ev.: Sabahattin EYUBOLU).
SABINE, George H. (1959), A History of Political Theory (London: George G. Harap co ltd.)
SABINE, George H. (1969), Siyasal Dnceler Tarihi (Ankara: Sevin Matbaas) (ev.: Alp
KTEM).
SAVRAN, Glnur (1987), Sivil Toplum ve tesi: Rousseau, Hegel, Marx (stanbul: Alan Yaynclk).
SKIRBEKK, Gunnar / GILJE, Nils (1971), Felsefe Tarihi: Antik Yunandan Modern Dneme
(stanbul: niversite Kitabevi Yaynlar) (ev.: Emrah Akba-ule Mutlu).
SREENIVASAN, Gopal (1995), The limits of Lockean Rights in Property (New York: Oxford
University Press).
STEPHEN, Leslie (2007), Thomas Hobbes (United States: Kessinger Publishing).
ENEL, Alaeddin (1982), Siyasal Dnceler Tarihi (Ankara: Sevin Matbaas).
TMUN, Afar (1997), Dnce Tarihi (stanbul: nsancl Yaynlar).
TULLY, James (1980), A Discourse on Property (London: Cambridge University Press).
48

Hobbes&#39;Ta Sözleşmenin Kökeni Akıl Mıdır

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hobbes&#39;Ta Sözleşmenin Kökeni Akıl Mıdır

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HOBBESTA SZLEMENN KKEN AKIL MIDIR?

Dr. Fahri Bakrc

Is the Reason the Origin of the Contract for Hobbes?

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr?

Claude Ake Toplum Szlemesi Teorisi ve Siyasallama Sorunu: Hobbes

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

Gerekten de Sabinein ileri srd gibi devleti kuran doal insan gl

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

gelimelerinden etkilendii ve insan, fizikteki doa yasalarna benzer doa

Doa Durumu ve Doal Sava Durumu

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

u halde Lockeun doa durumu, genel olarak bar durumu olmakla

3 Bu konudaki farkl yorumlar iin bkz: Bakrc, 2004: 13-52.

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

Doal Hak, Doa Yasalar ve Balayclklar

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

durumunda da geerli olan doa yasalar in foro externo olarak balayc

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

kullanma hakkna ve zgrlne sahiptir. Ancak, insan da Tanrnn mal

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

Locke Hobbestan ayrlr. stelik bu grev bakalarnn varln srdrme

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

ilemeye balar; balangta dierleriyle zdelemeye neden olmayan

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

doa durumunun bar durumu kalmasn salar. Bilin ve insanlar aras

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

nsann Doas ve Devinim Trleri

Hayvansal ya da stenli Devinim

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

17. yzyl Felsefesinde Cisimlerin Devinimi

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

maddesiz form olamayaca gibi formsuz madde de olmaz. Nesneler, eilimli

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

17. Yzyl Felsefesi ve Hobbes

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

anlamsz sesler karm olurlar. rnein yuvarlak drtgen ya da cisimsiz varlk

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

istenli deviniminin de zorunluluk yasalarndan bak olmad, insanda zgr

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

dardaki belli bir ey olarak grnr. te bu ey, bu grnt ya da hayal

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

imgelem oluur. Bileik imgelemde farkl zamanlarda imgelemin farkl

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

anlalmas deil, eylerin adlarnn onaylamalar, redler ve konumann dier

aba ve Formlar: stek, Kanma, Sevgi, Nefret

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

3. Deersiz grme: Hobbesa gre hem arzu etmediimiz hem de nefret

abann Nesnesi: yi, kt; haz, ac

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

kt kural da bulunmamaktadr. Dolaysyla devletin olmad yerde iyi, kt

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

farkl gruplara koyduudur. nsanlarn ounluu hayvanlar dzeyinde dnp

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

Ankara niversitesi SBF Dergisi l 63-3

Son stek, son

Diyagram: Bencil nsanda Devinim Sreci

Fahri Bakrc l Hobbesta Szlemenin Kkeni Akl mdr? l

zeka herhangi bir yntem, kltr ve retim olmadan, sadece uygulama ve

Hobbes'Ta Sözleşmenin Kökeni Akıl Mıdır

Hobbes'Ta Sözleşmenin Kökeni Akıl Mıdır