Professional Documents
Culture Documents
Hobbes'Ta Sözleşmenin Kökeni Akıl Mıdır
Hobbes'Ta Sözleşmenin Kökeni Akıl Mıdır
zet
Toplum Szlemesi Kuramlarnda, doa durumunda, bu durumun bir sava durumu olmasna
ramen, bir toplum szlemesi yaratmann nasl olanakl olduu tartlr. nk insan doa durumunda
toplumsal deilse ve bu durumda akln kullanma yeteneine sahip deilse, dierleriyle birlikte yaama
konusunda bir uzlamaya ulamay nasl baardn aklamak g grnebilir. Dier taraftan insan eer
akln kullanma yeteneine sahip ise doa durumunda bir neden bir sava iinde olduunu aklamak gtr.
Rousseau ve Locke iin doa durumu tmyle bir sava durumu olmamasna ramen, szleme yaplmadan
hemen nce bir sava durumuna dnr ve Hobbesta doa durumu batan sona bir sava durumudur.
Bu makalede Hobbesa gre,
(1) nsann doa durumunda akln tam olarak kullanma yeteneinden yoksun olduu,
(2) Toplum szlemesi yapma yeteneine sahip olduu,
(3) Her iki iddiann tutarl ve akla yatkn olduklar, iddia edilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Thomas Hobbes, toplum szlemesi, akl, doa durumu, doa yasas.
sylemek gerekirse balangta bir bar durumu olan doa durumu, dsal
etmenlerin devreye girmesiyle sava durumuna dnr.
Lockeun doa durumu, sava durumunun zdei deil tam kartdr;
insanlarn eit ve zgr olduklar bir bar, yardmlama ve iyiniyet durumudur.
Zor, haksz olarak uygulandnda bir sava durumu doar, ama bu durum,
doa durumu ile zdeletirilmemelidir. nk sava durumu, doa durumunun
inenmesinden baka bir ey deildir (Copleston, 1991: 180). Bu iki durum
arasnda ylesine ak bir farkllk vardr ki, bu ikisi, bir bar, iyiniyet,
karlkl yardm ve koruma durumu ile bir dmanlk, ihanet, iddet ve
karlkl yoketme durumunun olduu kadar birbirlerinden farkldrlar.
Dolaysyla Locke iin durum, Hobbesun tasarmnn tam tersidir. Doa
durumu genel olarak bar durumudur, ancak bu bar tablosunun iinde kimi
zaman sava durumlar doabilir. Bu durum yine de doa durumunun genel
bar grnmn bozmaz. ster doa durumu olsun ister toplum durumu
olsun, bavurulacak ortak bir makamn olmad yerde bakasnn saldrsna
urayan kii karsndakiyle sava durumunda demektir (Locke, 2004: 19).
Locke doa durumunun bir bar durumu olarak adlandrlmasna neden olan
koullar u szlerle anlatmaktadr:
Basit yoksul bir yaam biiminin eitlii, insanlarn
isteklerini, kk mlkiyetlerinin dar snrlarna hapsederek ok az
uzlamazlk domasna yol at ve dolaysyla uzlamazlklar
hakknda karar verecek ok sayda yasaya gerek duyulmad: Az
sayda yasa ihlali ile az sayda sulunun olduu bu durumda, adalet
eksiklii hissedilmedi2 (Locke, 2004: 107).
Doa durumunun bu ilk evresi, Hobbesun sava durumunun tam tersine,
az sayda sulu olmas ve adalet eksiklii hissedilmemesi nedeniyle, genel
olarak bar durumudur ve bar durumu iindeki az saydaki yasa ihlali, doa
durumunu sava durumuna evirecek gte deildir. Ancak bu durum,
Lockeun, doa durumunda, genel eilimin sava durumuna dnt anlarn
hi olmad anlamna gelmez:
sava durumundan kanmak, insanlarn kendilerini bir
topluma koymalarnn ve doa durumunu terk etmelerinin nemli
bir nedenidir..(Locke, 2004: 21).
2 Rousseau ile bu noktada benzerlii ortaya koymak iin u alnt incelenmelidir: Bir
toprak parasnn etrafn itle evirip bu bana aittir diyebilen, buna inanacak kadar
saf insanlar bulabilen ilk insan, uygar toplumun gerek kurcusu oldu (Rousseau,
1995: 135).
Rousseauya gre,
nsanlar yle bir noktaya gelmi varsayyorum ki, doa
durumunda kalp korunmalarn gletiren engeller, direnleriyle,
bu durumda kalmak iin her bireyin toplayabilecei gleri alt
etsinler. Byle olunca, o ilksel durum artk sremez ve insanlar,
yaay biimini deitirmezlerse yok olup giderler (Rousseau,
2007: 41).
Grld gibi szleme kuramcsnn doa durumlar birbirinden
farkl olmakla birlikte, toplum durumunu gerekli klmak amacyla, toplum
durumunun hemen ncesi bir sava durumu olarak sunulmaktadr. Baka bir
biimde sylenirse, doa durumu ya bandan sava durumudur ya da son
kertede sava durumuna dnmek zorundadr. Hobbes iin tablo bandan
sonuna sava durumudur. Hobbes Leviathanda doa durumu4 kavramn hi
kullanmam, insann doal sava durumunda bulunduu hali anlataca 13.
blmn balna nsanolunun doal koullar5 adn vermitir.6 Bu
durumda her szleme kuramcsnda da toplum durumunu nceleyen
dnemin sava durumu olduu ve dolaysyla akln kullanlmad sonucuna
ulalabilir. Bu sonu, bu makalede incelenen paradoksun, en azndan toplum
durumunun hemen ncesinde, her dnr iin de geerli olduu izlenimini
uyandrr. Ancak paradoksa biraz daha yaknlamay salamak asndan
dnrlerin doal hak ve doa yasas anlaylarna ksaca gz atmak yararl
olabilir.
zere herey zerinde bir hakka sahiptir. Dolaysyla her insann herey
zerinde doal hakk varolduka, kiinin, ne kadar gl ve bilge olursa
olsun, doann kendisine salad zaman yaama gvencesi yoktur.
Dolaysyla akln temel ya da genel kural udur: Herbir kii elde etme
umudu olduu srece bar iin abalamal ve bar elde edemiyorsa
savan btn yardm ve yararlarn amalamal ve kullanmaldr. Bu
kuraln birinci blm, bar amalamak ve izlemek biimindeki ilk ve
temel doa yasasn ierir. kinci blm yani doal hakkn zetini verir:
btn aralar kullanarak kendimizi savunabiliriz. (talikler benim)
Alntdan aka kan sonu udur: Kii nce bar amalamal ve bar
elde edebiliyorsa, bar yani birinci ve temel doa yasasnn emrini izlemeli,
yani doal zgrln brakp ykmllk altna girmelidir. Bar elde etme
umudu olmad zaman ise doal hakkn kullanmaldr. Dier bir anlatmla
hem doal hak, hem de doa yasas ayn temel kuraln trevleri olmalarna
ramen ayn anda kullanlamazlar: Doa yasasn izlemeyi seen birinin doal
hakkn kullanmas sz konusu olmayaca gibi, doal hakkn kullanmaya
karar vermi birinin doa yasasna uymas sz konusu olamaz. Bu nedenle
doal halde yneten doal haklardan ve bir devlet kurulduunda doa
kanunlarnn hakimiyetinden sz edilir (Skirbekk&Gilje, 1971: 244).
Hobbesun, doal hakk doa yasasnn bir paras olarak grmedii ve
hem doal hakk hem de doa yasasn ayn ilkeden trettii ok aktr.
Stephen bu konuda unu sylemektedir:
Dolaysyla iki bal bir ilkeye sahibiz: Her insann bar
amalamas ve izlemesi biimindeki temel doa yasas ve her insann
elde edebildii btn aralarla kendisini korumaya ynelik temel doal
hakk(Stephen, 2007: 187). (talikler benim)
Doa yasasna uyma ykmnn alm, doal hakkn kullanmama ya
da devretmedir. Doal hakkn kullanma zgrl ise doa yasasna uymaktan
zgr olma anlamna gelir. Akln temel kuralndan treyen doal hak ve doa
yasas ayn anda geerli olamazlar; birbirlerinin alternatifleridirler. Doa
yasasnn, hem doal hakk, hem de bar arayn iermesi sz konusu olamaz.
Doal hakkn, doa yasasnda ierilmesi, doal hakkn toplum durumunda da
srmesi ya da doal sava durumunda doa yasasnn balayc bir yasa olduu
sonucunu dourur ki bu sava durumunu, toplum durumuna, bar durumunu
doal sava durumuna yerletirir ki bu olanakl deildir. Hobbes, hak-zgrlk
ve yasa- ykmllk ilikisini akln bu temel ilkesinin zt eksenlerine
oturtmaktadr. Akln temel kural, ya bar elde etme olanaksz olduu iin
snrsz zgrl ieren doal hakk kullanarak yaamn srdrmek iin
gerekli eyleri btn yntemleri kullanarak elde etmeyi emreder. Ya da elde
10
etme umudu varsa, doal hakkn brakarak bar iinde yaamay emreder.
Birinci doa yasasnn, hatal olarak, doal hakk da ieren bir yasa olarak
sunulmas, doa yasasnn kendi kendisini geersiz klmasyla sonulanr.
nk doa yasas doal hakkn kullanmna da olanak tandnda, doa
yasasnn etkinlik kazanmas hibir zaman olanakl olmaz. Oysa doal hakkn
brakarak szlemenin taraf olmu birinin, szlemeden, yani bartan
vazgemesi ve yeniden doal hakkn kullanmas olanakl deildir.
Bir baka adan bakldnda ayn sonu elde edilir: Doal haklarn
geerli olduu doa durumunda ok sayda olan doa yasalar iler halde
deildir. Doa yasalar iler hale geldiinde doal sava durumu sona erer
(Lessnoff, 1986: 52).
Lockedaki doal hak ve doa yasas ilikisi, konunun daha iyi
anlalmasna katk salayacaktr. Locke, temel doa yasasnn insanolunun
varlnn korunmas ve srdrlmesi olduunu belirtmektedir (Locke, 2004:
16, 30, 134, 136, 183). Locke, Hobbesun yapt gibi doa yasalarn tek tek
saymamakta, tm yasalar tek bir temel yasadan tretmektedir.7 Ancak iki yazar
arasndaki temel fark burada deildir. Locke doa yasasn, Tanrnn doay
amasz yaratm olamayaca varsaymndan tretmektedir. Tanrnn amasz
bir i yapt dnlemeyeceinden, Tanrnn insan yaratmakla, insann
varln srdrmesini istemi olduu da ok aktr. Dolaysyla insann
varln srdrmesini isteyen Tanr, insann varln srdrmesine yarayacak
aralar da kendisine vermitir. te yeryz ve zerindekiler insann varln
srdrmesi iin Tanrnn insana verdii aralardr. Dolaysyla bu eylere sahip
olmak insann doal hakkdr (Locke, 2004: 25, 26). Dnyay ve hayvanlar
yaratan Tanr olduundan, bunlarn tmnn tek sahibi Tanrdr. Tanrnn
mlkiyeti olan insan, Tanrnn bu mallarn kullanma hakkna sahip olmaldr ve
olmak zorundadr. nsan, Tanrnn mallarn, onun gsterdii snrlar iinde
7 Hobbes Leviathanda (I, 14-15) 19 adet doal yasa saymaktadr. Ancak dikkatlice
incelenecek olursa dier btn doa yasalarnn bu temel doa yasasndan
tretildikleri grlecektir. rnein doal hakkn brakmay ve kendisinin bakalarna
tand kadar zgrlkle yetinmek temel doa yasasnn bir gereidir ve temel doa
yasasndan tremitir: Bu yasa ikinci doa yasasdr. nc doa yasas olan adalet,
szlemeye uyulmadnda adaletsizliin doacan ngrr ki szleme bar
korumak iin yani birinci doa yasasnn buyruunu yerine getirmek iin yaplmtr.
Dolaysyla doa yasalarn sayp saymama, kuramclarn almalar arasnda ciddi
bir farkllk olarak grlmemelidir. nk Hobbes da, dier doa yasalarn temel
doa yasasndan tretmektedir. Locke tretme iini insan aklna brakrken, Hobbes
tretmeyi kendisi yapmaktadr. Ama sonuta her iki kuramcda da dier doa yasalar
temel doa yasasndan tremektedir.
10
11
11
12
12
13
13
14
nsann Devinimi
nsanlarn tmnn bilimsel akl sahibi olmadan da aralarnda anlaarak
sivil toplumu ve devleti nasl oluturduklarn anlamak iin, insann hangi
yasalara gre devindiini, nasl algladn, rendiini, anmsadn, deneyim
ve sagr (basiret) sahibi olduunu incelemek gerekir.
14
15
Yaamsal Devinim
Yaamsal devinim kan dolam, nabz, soluk alma, sindirim, beslenme,
boaltm vb. devinimleri kapsar. Hobbes sayca az olan bu tr devinimler iin
imgelemin yardmna gerek olmadn belirtir (Hobbes, 2005a: 37, 40).
Akenin belirttii gibi yaamsal devinimin ayrd edici zellii, nesneler
dnyasyla bir etkileim olmadan gereklemesidir. Vcut canl bir organizma
ya da herhangi bir cisim olarak varln srdrmek iin biyolojik-kimyasal
sreleri kendiliinden gerekletirmektedir; yaamsal devinim, kendiliinden
ve nesneler dnyasndan bamszdr (Ake, 1970: 465).
15
16
koyduu bu fark, bir baka adan ortaya koymaktadr: Yaamsal devinim ile
hayvansal devinim arasndaki temel fark, nesneler dnyasyla etkileim olup
olmamasdr. Yaamsal devinimde, organizmann nesneler dnyasyla bir
etkileimi sz konusu deilken iradi ya da hayvansal devinimde, vcut,
nesneler dnyas ile etkileim iindedir. stenli devinim, dsal bir nesnenin
duyu organlarndan herhangi birine bask yaptnda oluur. Bu bask ya da
devinim, duyu organnn tm blmleri araclyla en iteki organa doru
yaylr. Bu devinim, duyularda hayaller ya da idealar retir. Genel olarak
hissedilebilen eyler olan k, renk, s ve dier nitelikler, dsal nesnelerin
basklarna kar duyu organlarnn rettii tepki olan hayaller olup nesnelerin
kendisi deildir. Dsal nesnelerin duyu organlar zerindeki basks sadece
hayaller retmez ama ayn zamanda hayvansal ya da istenli devinim olarak
adlandrlan bir kar bask yaratr. Duyu organ zerindeki dsal nesnenin
basks olaan olarak kalbe yaylr (Ake, 1970: 465).
Hobbesun insann devinimine ilikin dnceleri, insann dier cisimler
gibi doann fizik yasalarna tabi olduu varsaymna dayanr. Bu varsaym ise
17. yzyl felsefesinin bir rndr. Bu nedenle Hobbesun bu noktada daha iyi
anlalmas iin, 17. yzyl felsefesi ile olan ilikisine ksaca gz atmak yararl
olacaktr.
16
17
17
18
Descartese gre uzam ile cisim ayn eylerdir, cisimler, uzay iinde yer
almazlar; uzay, maddenin yer kaplamasdr. Uzay ve uzayda kapsanan cisimsel
tz, yalnzca bizim tarafmzdan kavrandklar yolda ayrdrlar. Cisimlerin
byklkleri ve biimleri deiebilir uzam deikileridir. Cisimdeki tat, ses,
renk gibi ikincil nitelikler dsal eylerin kendisinde bulunmaz; nesnelerin
sinirlerimizi deiik yollarla devindirme gc tayan alglanan durumlardr.
Bu nitelikler bizim tarafmzdan bilininceye kadar byklk, biim ve
devinimden oluan nesnelerin belli durumlarndan baka bir ey deildirler
(Copleston, 1997: 125, 129).
Descartese gre cisimler kuvvetsiz olduklarndan kendiliinden
devinemezler. Cisimlerin devinebilmesi iin bir ilk nedene gereksinim duyulur.
Bu Tanrdr. Tanr, cisimler dnyasn balangta belli bir devinim iinde
yaratmtr ve cisimler bu devinimi ne azaltabilirler ne de durdurup yeniden
balatabilirler (Copleston, 1997; 132). Cisimler dnyasndaki devinimin miktar
sabittir, deimez. Bir cismin devinimi ancak deimeyen doa yasasna uygun
olarak baka bir cisme aktarlabilir. Cisimler dnyasndaki deimelerin
nedenleri sadece basn ve arpmadr. Doa, basn ve arpmaya ilikin doa
yasalarna uygun olarak ilemek zorunda olan mekanik bir makine gibidir.
Doa makinesinin dzen ve ileyiini Tanr tasarlam ve yaratmtr. Ancak
Tanr yaratmdan sonra ekilmi ve doay zorunlu olarak ileyen doa
yasalarna terk etmitir. Bu nedenle doay kendi iinde aklamaya almak
gerekir. Doadaki her ey, darndan gelen bir nedenin etkisiyle, zorunlulukla
olur. Doann hibir yerinde rastlant, doast nedenlerin ie karmas sz
konusu olamaz. Doa yasalar sadece cansz varlklar iin deil, canl varlklar
iin de geerlidir. Canllar, canszlardan daha karmak yapda olan makineden
baka bir ey deildirler. Canl bir cisimdeki soluma, kan dolam gibi
yaamsal devinim olaylar cansz doadaki olaylar gibidir ve dolaysyla bunlar
da ayn nedenlerle aklanmaldrlar. Bunun istisnas ruhun etkisi ile meydana
gelen istenli hareketlerdir. Ruhun zgr seimi ile meydana gelen bu istenli
hareketler, mekanik yasalarn dndadr ve bunlar sadece insana zgdr
(Gkberk, 269, 274).
18
19
19
20
20
21
stenli devinim
Hobbesa gre insan devindiren ey Aristoteles felsefesindeki gibi erek
deil nedendir. Hobbes bu nedenle insan karmak bir nesne, insann fizyolojisi
ve psikolojisini nesnenin karmak hareketleri olarak grr ve insann
devinimini mekanik materyalist bir anlayla aklar (enel, 1982: 408).
nsann istenli devinimi duyumla balar. Duyum, insan cismini
devindiren etkidir. Tpk dier doal cisimler gibi insan da bir cisim olarak,
dsal bir etki ile devinir ya da devinimini durdurur. Devinimin dsal balangc
duyum, isel balangc ise imgelemdir (Hobbes, 2005a: 13; 38).
Duyum
Hobbesa gre insann dncesi, dndaki nesnelerin grnts ya da
temsilidir. Dmzdaki nesneler, gz, kulak ve dier duyu organlar zerinde
bir iz brakrlar; bir grntler eitlilii yaratrlar. Dolaysyla btn
dncelerimizin kkeni duyum (sense) denilen eydir. nsan zihninde, tmyle
veya ksmen duyu organlarnda olumam olan hibir kavram yoktur. Dier
btn kavramlar da ayn kkenden trerler. Duyumun nedeni, tat alma ve
dokunmada ya dolayszdr ya da duyma ve koklamada olduu gibi dolayldr:
Duyum, nesne ya da d varln ilgili duyuyla dorudan yapt baskyla
oluur. Dsal varln yapt itme vcudun sinirleri, yaylar ve zarlar aracl
ile beyne ve kalbe doru ilerler. Bu itme, kalbin kendisini ifade etmesi iin bir
diren ya da tepki ya da aba dourur. Bu aba darya ynelik olduundan,
10 Frost, Hobbesun bu dncesine ramen, yakndan incelendiinde insann bilinli
bir zne olarak devindiinin grldn; insann tmyle fizik yasalarnn etkisi
altnda hareket eden bir cisim olarak alglanamayacan ileri srmektedir. Frost
duyumdan balayarak, bellee kadar insann isel devinimini incelemekte ve
sonuta insann bilinli bir zne olarak devindiini belirtmektedir. Frost Hobbesta
kendinde bilin olarak ileyen mekanizmann bellek olduunu ifade etmektedir
(Frost, 2005: 495-517). Ancak Hobbesta bellek, fizik yasalarnn ileyiine uygun
ilev grr. Nasl ki bir cismin arpmasndan sonra arplan cisim devinimine
hemen son vermiyorsa ve nesneyi duyumsayan insanda da, nesne grnm
alanndan ktktan sonra bile etkisini srdrr ve bunu salayan bellektir. Byle
sunulan bellein, Frostun iddia ettii gibi kendinde bir bilin olduunu iddia etmek
pek mmkn deildir.
21
22
mgelem ve Formlar
Bir doal cisim olarak dsal bir nesnenin itmesiyle devinmeye balayan
insan, fizik yasalarnn etkisi altnda hareketini srdrr ya da durdurur. Nasl
ki bir cisim baka bir cisim tarafndan engellendiinde bir anda durmuyor
zaman aamal olarak duruyorsa, insan da kendisini etkileyen nesnenin
etkisinden ktktan sonra da ya da gz kapandktan sonra da devinimini
srdrr ve devinim zaman iinde aamal olarak sona erer. Nasl ki rzgar
suyu dalgalandrdktan sonra dursa da su dalgalanmaya belirli bir sre daha
devam ediyorsa, insan da nesnenin etkisinden kurtulduktan sonra bir sre daha
devinmeye devam eder. Nesne gr alanmzdan uzaklatktan ya da
gzlerimiz kapandktan sonra grlen eyin daha zayf bir grnts bizde
kalmaya devam eder. te grmeyle oluan bu imge, imgelem denen eydir ve
bunun dier btn duyulara uygulanmas olanakldr. Dolaysyla imgelem
(imagination) ya da hayal, zayflamakta olan duyumdan baka bir ey deildir.
Ancak zayflamakta olan, duyuma neden olan hareket deil, duyumun
zayflamasdr. Bir nesnenin grlmesinin zerinden ne kadar uzun bir zaman
geerse o nesnenin imgesi o kadar zayflar. Nasl ki uzak bir mesafeden
baktmz nesne belirsiz grnrse, uzak bir zaman nce grdmz
nesnenin duyumu da zayflar ki, bu zayflayan ey imgelemdir (Hobbes, 2005a:
15-16). Hobbes, imgelemi kafadaki devinim olarak tanmlar (Hobbes, 1640:
21). Duyum devinimin dsal nedeni iken, imgelem devinimin beyinde oluan
isel nedenidir (Hobbes, 2005a: 38).
mgelem, basit ve bileik olmak zere iki gruba ayrlabilir. Basit
imgelemde dsal nesne bir defada duyu algsna ular ve devinim yoluyla
22
23
23
24
12 De Homine
24
25
25
26
Dnp Tanma
Hobbes, eylemden nce, kafadaki devinim ile yrekteki devinimin
karlkl ileyiine dnp tanma (deliberation) adn vermektedir:
.eyin yaplmasna ya da yaplmasnn olanaksz olduunun
dnlmesine dek srdrlen istekler, kanmalar, umutlar ve
korkularn toplamnn zeti dnp tanma dediimiz eydir.
(Hobbes, 2005a: 44)
26
27
Bir insan kafasnda bir nesneyi elde etme istei ile kanma arasnda
gidip geldiinde, onu elde etmenin verecei iyi sonular ve kt sonular
dnmekte, hesap yapmakta ve bu dnceler srekli olarak yer
deitirmektedir. Dnp tanma, dnlp tanlan ey yapldnda ya da
yaplmas olanaksz dnldnde sona erer. nk bu zamana kadar,
isteimize ya da kanmamza gre bu eyi yapma ya da yapmama
zgrlmz elimizde tutarz. (Hobbes, 2005a: 44)
Burada dikkat ekici nokta, kafadaki devinimi de kapsayan dnp
tanma srecinin sadece insana zg olmaddr. Hobbesa gre isteklerin,
kanmalarn, umutlarn ve korkularn ardk olarak birbirini bu izleyii insan
dndaki dier canl yaratklarda da insanda olduu kadar gereklemektedir:
Hayvanlar da dnp tanmaktadr (Hobbes, 2005a: 44). Bu durumda
dnp tanma insana zg bir sre deildir; insann yaamsal ve istenli
devinimi tmyle dsal etkenler tarafndan belirlenir. Hobbes, hayvanlarn da
dnp tandn syleyerek, insann genel devinim srecine tabi bir cisim
olduunu gl bir biimde ortaya koymu olmaktadr. nsann zihinsel
srelerini de ieren istenli devinim insana zg olmadna gre ya da
hayvanlar da dnp tanarak istenli devinimde bulunduuna gre zihinsel
srelerin insan cisim olmaktan kurtarmad aktr. Dolaysyla insann
devinimi, iinde insana zg nitelikler barndran bir sre olmayp, doadaki
dier canllarla ortaktr.
Hobbes dnp tanma srecinin, zihinsel bir sre iermekle birlikte,
bilimsel akldan ya da bilimsel akl yrtmeden farkl olduunu aka ortaya
koyar:
Dnp tanmaakl yrtmeden, akl yrtmede kullanlan
dil bakmndan ayrmaz; sadece akl yrtme genel szcklerle
yaplrken, dnp tanma zel szcklerle yaplr. (Hobbes, 2005a:
45).
Dnp tanma srecinde, akl ve deney birlikte iler. Dnp tanma
srecinde, istekler ve kanmalar, dnp tanmakta olduumuz eylemin iyi
ve kt sonularnn ngrs zerine ortaya kar. Dolaysyla iyi ve kt
sonular ne kadar uzun bir sonular zincirinin ngrlebildiiyle ilgilidir. ok
az insan sonular zincirinin en sonunu ngrebilir. Bu sonular zincirinde iyi,
ktden fazla ise grnen iyi (appearent good), kt iyiden fazla ise grnen
kt (appearent evill) sz konusudur. Akl ve deneyimi sayesinde gelecee
ilikin sonular en gvenilir grntye sahip olan kii en iyi dnp tanan
kiidir. Bu kii sadece kendisi iin en iyi dnp tanan kii deildir, t
vermesi gerektiinde en iyi d de verebilecek olan kiidir (Hobbes, 2005a:
46). Buradan kan sonu Hobbesun insanlar zihinsel yetiler bakmndan
27
28
sten
Dnp tanma srecinin sonunda eyleme elik eden son istek ya da
son kanma, isten (will)tir. Baka bir anlatmla isten (irade) eylemden veya
eylemin yaplmamasna karar verilmesinden hemen nceki son istektir. Hobbes
eylemden hemen nceki bu istencin, isten yetenei deil isten eylemi olarak
adlandrlmas gerektiini belirtmektedir. Kolaylkla ngrlebilecei gibi
isten, tpk dnp tanmada olduu gibi sadece insana zg deildir:
hayvanlarda da isten bulunmaktadr (Hobbes, 2005a: 44). Bu zmlemeyle,
Hobbes daha nceden sama bir dnce olarak adlandrd zgr istencin
neden olanakl olamayacan ispatlam olmaktadr. Dnp tanma
srecinin sonunda ki bu sre zihin ile yrek arasnda ileyen bir sretir- son
karar olan isten birdenbire ortaya kan ya da sadece isel bir srete
belirlenen bir karar deildir. Zihnin ve yrein duyu algs yoluyla
uyarlmasyla insan ve hayvan cisimleri devinmeye balar ve sonuta egemen
olan tutkuya bal olarak istence dnr. Bu nedenle istencin zgrlnden
ya da insan tarafndan zgrce belirlenmesinden sz etmek olanakszdr. rade
tam tersine zorunluluk tarafndan belirlenmitir. Dolaysyla zgrlk ile
isten deil, zorunluluk ile isten el eledir. Ancak Hobbesta, zgrlk ve
zorunluluun da badamayan kavramlar olmad dnldnde, istencin,
zorunluluu ieren zgrlkle belirlendii sylenebilir. Hobbes bu konuda
unlar sylemektedir:
Ve dolaysyla zorunluluksuz bir zgrlk ne insanlarn ne
de hayvanlarn istenlerinde bulunmayacaktr. Ama eer zgrlkten
istemeyi deil de istediini yapma g ya da yetisini anlyorsak, o zaman
hi kukusuz o zgrlk her ikisine de verilecektir ve her ikisi de her ne
zaman tanmas gerekiyorsa onu eit olarak tayabilirler (Hobbes,
2005b: 409).
Hobbesun zgr bir isten olamayaca biimindeki vargs, istencin,
ussal bir istek olduu tanmnn reddiyle desteklenmektedir. Hobbesa gre
okullarn verdii isten ussal bir istektir biimindeki tanm geerli bir tanm
deildir. Eer bu tanm doru olsayd, akla aykr olan hibir istenli eylem
olmazd. stenli bir eylem, akln deil oluan istencin ardndan gelmek
28
29
zorundadr. Eer ussal istek, sonulanm bir dnp tanma srecinin yerine
kullanlrsa, o zaman sorun giderilmi olur. Dier bir anlatmla eer eyleme
neden olan son istek ya da istencin gerisindeki dnp tanma sreci ussal bir
sre olarak adlandrlrsa, sorun kalmam olur (Hobbes, 2005a: 44-45). Ancak
bu durumda una dikkat edilmelidir ki hayvanlar da ayn ussal sreci
kullanmaktadrlar. Dolaysyla burada bir zihinsel srecin kullanlyor olduu
anlamda bir ussal ileyiten sz edilse de, ussal hesap yapmay kapsayan
bilimsel akldan sz edilmesini gerektirecek dzeyde bir akldan sz edilemez.
Hobbesun kuramnda zgr istence yer verilmemesinin tesinde, zgr
istencin iddetle reddedilmi olmas ok nemlidir. nk zgr istencin
olmamas Hobbesun siyasal kuramnn en nemli dayanaklarndan biridir.
Hobbesun amac, kuramnda bilimsel bir yntem uygulamaktr. Oysa zgr
isten insan ilikilerinde zorunlu olarak keyfi bir enin varln gerektirir.
nsann btn nitelikleri ve bu niteliklere uygun davranlar bilindiinde bile,
zgr isten bir gereklik olsayd, insann eylemlerini ngrmek olanaksz
olurdu. Dier btn koullar ayn olsayd bile insan davran belirsiz olurdu.
nk insan zgr istenciyle seim hakkna sahip olurdu. Sonuta, davrann
olumasnda keyfi bir enin varl bilimsel kesinlii olanaksz klar. Oysa
Hobbesa gre bilim nedenlerden hareketle sonularn retilmesidir. zgr
isten, ayn nedenden farkl sonu kmasna olanak tandndan, bilimsel
zincirin kopmasna neden olur. Belirli bir neden sz konusu olduunda bundan
deiik sonular kabilir. Bu da Hobbesun ina etmeye alt trden bir
ahlak felsefesini ya da bilimini tmyle olanaksz klar. Hobbes bu nedenle
insanda zgr istenci birok yerde aka reddetmi ve insan fizik yasalarna
tabi klmtr (Stephen, 2007: 168).
nsanlar zgr istenleriyle eylemde bulunmadklarna gre, iinde
bulunduklar doa durumundan karak toplum durumuna nasl gemektedirler?
nsanlarn aralarnda szleme yapmalar nasl olanakl olmaktadr? Btn
insanlar ayn doa yasasnn zorunluluklar gereince eylemde bulunarak
toplum durumunu seebilirler mi? Bu olanakl deilse farkl insanlarn ayn
anda ayn doa yasasna uymalar nasl olanakl olmaktadr. Hobbes bu sorulara
erdem, tutku ve zeka kavramlarn ve bunlar arasndaki ilikileri kullanarak
yant verecektir.
29
30
Devinim
balangc:
Dsal nesne
etkisi
Duyu Algs
Kafadaki
Devinim:
mgelem
Mutluluk:
stein
gerekletirilm
esi
aba formlar:
stek ve
kanma; sevgi,
nefret
Yapmayapmama
abann
nesnesi: yi ve
kt; haz ve ac
Yrekteki
Devinim:
Tutku
Erdem-Tutku-Zeka ilikisi
Hobbese gre erdem (vertue) ycelikle deerlendirilir ve baka
insanlarla karlatrma yaplarak bulunur. Her ey btn insanlarda eit olarak
bulunsayd, hibir eye dl verilemezdi. nsanlarn genellikle iyi zeka (good
wit) olarak adlandrdklar anlksal (intellectuall) erdem, bir erdem tr olarak,
zihnin yeteneidir. Baz insanlar anlksal erdemler bakmndan dierlerinden
daha stndrler. Hobbes anlksal erdemleri iki gruba ayrr. Doal anlksal
erdem ve edinilmi anlksal erdemler. Doal bir anlksal erdem olan doal
zekay (natural wit) doutan gelen bir yeti olarak dnmemek gerekir:
Doutan gelen ey sadece duyum yeteneidir ve dier insanlar ile hayvanlarda
ortak olan bu zellik bir erdem tr saylmaz. Doal anlksal erdem ya da doal
30
31
31
32
32
33
33
34
34
35
35
36
36
37
37
38
Hangi
Akl
Bizi
38
39
39
40
40
41
41
42
42
43
43
44
44
45
45
46
Sonu
Doa durumundan toplum durumuna geen insanlarn bilimsel akl
yrtme yntemini kullanmalar gerekmemekte ve hatta sivil toplum
durumunda da buna gerek bulunmamaktadr. Sivil toplum durumunda balayc
hale gelen doal yasann (pozitifleen doa yasasnn) uygulanabilir hale
gelmesinin nedeni, egemen dnda herkesin ona uyma ykm altnda olmas
ve egemen dnda herkesin yasaya uymadnda yaptrmla karlamasdr.
Ancak bu sivil yasann doa yasasndan farkl olduu sonucunu dourmaz.
Sivil yasalar ile doa yasalar birbirini ierir ve ayn kapsamdadrlar (Hobbes,
2005a: 184-185). Bu durumda Hobbes, st rtl olarak, egemenin, ahlak
felsefesi tarafndan bulunan doa yasalarn toplum yasalarna dntreceini
varsaymaktadr. Baka bir anlatmla, ahlak felsefecisi tarafndan (ki bu aslnda
Hobbesun kendisidir) ortaya karlan doa yasas egemen tarafndan
yaptrma balanarak toplum yasasna dntrlmekte ve doa yasasnn
zetini alglayabilen, lm korkusu, yaam iin gereken eyleri elde etme
istei ve alarak onlar elde etme umudu biiminde tutkular olan doal insan
nne konan doa yasalarn deneyimi ve tutkularnn ynlendirdii sagrs
sayesinde tanyarak bar semekte ve zgrce toplum yasalarna uyma
ykm altna girmektedir.
Bu sonu Hobbesun cisimlerin devinimi kuram ile tam bir uyum
iindedir. Dsal bir neden olan duyumla devinime balayan insan (cisim)
zorunluluk yasalarnn etkisi altnda devinimini srdrr ve ayn yasalarn etkisi
altnda varln gvence altna alan sivil topluma doru hareketini srdrr.
46
47
Kaynaka
AAOULLARI, Mehmet Ali (1994), Kral Devlet ya da lml Tanr (Ankara: mge Kitabevi).
AAOULLARI, Mehmet Ali / ZABCI, Filiz ulha / ERGN, Reyda (2006), Kral Devletten Ulus
Devlete (Ankara: mge Kitabevi).
AAOULLARI, Mehmet Ali (2006), Ulus Devlet ya da: Halk Egemenlii (Ankara: mge Kitabevi).
AKE, Claude (1970), Social Contract Theory and the Problem of Politicization: the Case of
Hobbes, Political Research Quarterly, (http://prq.sagepub.com):(463-470)
AKIN, lhan (1983), Kamu Hukuku: Devlet Doktrinleri; Temel Hak ve zgrlkler (stanbul: dal
Neriyat).
ALTHUSSER, Louis (1987), Politika ve Tarih: Montesquieu-Rousseau (Ankara: Verso Yaynlar)
(ev.: Alaeddin enel-mr Sezgin).
BAKIRCI, Fahri (2004), John Locketa Mlkiyet Anlay (Ankara: Babil Yaynlar)
CASSIRER, Ernst (1984), Devlet Efsanesi (stanbul: Remzi Kitabevi) (ev.: Necla ARAT).
CEVZC, Ahmet (2001), Onyedinci Yzyl Felsefesi Tarihi (Bursa: Asa Kitabevi)
COPLESTON, Frederick (1991), Felsefe Tarihi, ada Felsefe: ngiliz Grgcl (Cilt: 5,
Blm: ab) (stanbul: dea) (ev.: Aziz Yardml).
COPLESTON, Frederic (1997), Felsefe Tarihi: Descartes (stanbul: dea Yaynlar) (ev.: Aziz
Yardml).
COPLESTON, Frededick (1996), Felsefe Tarihi; ada Felsefe:Fransz Aydnlanmasndan Kanta
(Cilt: 6, Blm: 1) (stanbul: dea Yaynlar) (ev.: Aziz Yardml).
DUNN, John (1969), The Political Thought of John Locke: An Historical Account of the Argument
of the 'Two Treatises of Government (London: Cambridge U.P.).
DUNN, John / HARRIS, Ian (eds.) (1997), Great Political Thinkers: Locke (Vol: 2) (Cheltenham:
Edward Elgar Publishing Limied).
FROST, Samantha (2005), Hobbes and the Matter of Self-Consciousness, Political Theory
(http://prq.sagepub.com):(495-517)
GKBERK, Macit (1996), Felsefe Tarihi (stanbul: Remzi Kitabevi).
HAMPSHER-MONK, Iain (2004), Modern Siyasal Dnceler Tarihi: Hobbestan Marxa Byk
Siyasal Dnrler (stanbul: Say Yaynlar) (ev.: Necla Arat).
HARRISON, Ross (2003), Hobbes, Locke and Confusions Masterpiece: An Examination of
Seventeenth Century Political Philosophy (Cambridge: Cambridge University Press)
HART, H. L. A (1984), Theories of Rights WALDRON, Jeremy (ed.) (Oxford: Oxford University
Press): 77-91.
HOBBES, Thomas (2005a), Leviathan or The Matter, Forme, & Power of A Common-wealth
Ecclesiall and Civill (UK: Cambridge University Press).
HOBBES, Thomas (2005b), The English Works of Thomas Hobbes of Malmesbury, vol. 1:
Concerning Body (London: Adamant Media Corporation).
HOBBES, Thomas (1992), Leviathan veya Bir Din veya Dnya Devletinin erii, Biimi ve Kudreti
(stanbul: Yap Kredi Yaynlar) (ev.: Semih Lim).
HOBBES, Thomas (1990), Behemoth or The Long Parliament TNNES, Ferdinand (ed.) (Chicago:
The University of Chicago Press).
HOBBES, Thomas (1998), Man and Citizen (De Homine and De Cive) GERT, Bernard (ed.)
(Cambridge: Hackett Publishing Company).
HOBBES, Thomas (2006) On the Citizen Richard TUCK, Richard / SILVERTHRONE, Michael (eds.)
(Cambridge: Cambridge University Press).
HOBBES, Thomas (1640), The Elements of Law, natural and politic: De Corpore Politic and De
Humane (United States: Kessinger Publishing).
47
48
HOBBES, Thomas (1997), A Dialogue Between A Philosopher and A Student of the Common Laws
of England, CROPSEY, Joseph (ed.) (Chicago: The University of Chicago Press).
LESSNOFF, Michael (1986), Social Contract (London: Macmillan).
LESSNOFF, Michael (ed.) (1990), Social Contract Theory (Oxford: Basil Blackwell).
LOCKE, John (1954). "Essays on the Law of Nature," ed. W. Von Leyden (Oxford: Clarendon Press).
LOCKE, John (1988). "Second Treatise of Government," LASLETT, Peter (ed.), Cambridge Texts in
the History of Political Thought (Cambridge England; New York: Cambridge University
Press): 135-428.
LOCKE, John (2006), Hkmet zerine Birinci nceleme (Ankara: Krlang Yaynlar) (ev.: Fahri
Bakrc).
LOCKE, John (2004), Hkmet zerine kinci nceleme (Ankara: Babil Yaynlar) (ev.: Fahri
Bakrc).
LOCKE, John (1988), "First Treatise of Government," Peter LASLETT, Peter (ed.), Cambridge
Texts in the History of Political Thought (Cambridge England; New York: Cambridge
University Press): 135-266.
LOCKE, John (1988), "Second Treatise of Government," LASLETT, Peter (ed.), Cambridge Texts in
the History of Political Thought (Cambvridge England; New York: Cambridge
University Press): 266-428.
MACPHERSON, C. B. (1962), The Political Theory of Possessive Individualism: Hobbes to Locke
(Oxford: Clarendon Press).
MARTINICH, A. P. (1997), Thomas Hobbes (Londra: Macmillan Press Ltd.)
ROGERS, G. A. J. / RYAN, Alan (eds.) (1988), Perspectives on Thomas Hobbes (Oxford:
Clarendon Press)
ROUSSEAU, Jean Jacques (2007), The Social Contract and Other Later Political Writings (New
York: Cambridge University Press)
ROUSSEAU, J. J. (2004), Discourse on the Origin of Inequality (New York: Dover Publications)
ROUSSEAU, Jean Jacques (1995), nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna (stanbul: Say Yaynlar)
(ev.: Rasih Nuri leri).
ROUSSEAU, Jean Jacques (1996), Toplum Szlemesi (Ankara: teki Yaynevi) (ev.: Alpagut
Erunulu).
ROUSSEAU, Jean Jacques (1998), Bilimler ve Sanatlar stne Sylev (stanbul: Cem Yaynevi)
(ev.: Sabahattin EYUBOLU).
SABINE, George H. (1959), A History of Political Theory (London: George G. Harap co ltd.)
SABINE, George H. (1969), Siyasal Dnceler Tarihi (Ankara: Sevin Matbaas) (ev.: Alp
KTEM).
SAVRAN, Glnur (1987), Sivil Toplum ve tesi: Rousseau, Hegel, Marx (stanbul: Alan Yaynclk).
SKIRBEKK, Gunnar / GILJE, Nils (1971), Felsefe Tarihi: Antik Yunandan Modern Dneme
(stanbul: niversite Kitabevi Yaynlar) (ev.: Emrah Akba-ule Mutlu).
SREENIVASAN, Gopal (1995), The limits of Lockean Rights in Property (New York: Oxford
University Press).
STEPHEN, Leslie (2007), Thomas Hobbes (United States: Kessinger Publishing).
ENEL, Alaeddin (1982), Siyasal Dnceler Tarihi (Ankara: Sevin Matbaas).
TMUN, Afar (1997), Dnce Tarihi (stanbul: nsancl Yaynlar).
TULLY, James (1980), A Discourse on Property (London: Cambridge University Press).
48