SOVYET DI POLTKASI VE GROMIKO

Do. Dr. Erel Tellal

Ankara niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi

zet
Sovyetler Birlii deneyimi 20. yzyla damgasn vurmutur. Bu nedenle Sovyet d politikas, bu
politikann belirlenme sreci ve uygulayclar ayr ayr incelenmeye deerdir. Andrey Andreyevi Gromko
SSCBnin 28 yl kesintisiz dileri bakanln yapan meslekten diplomat biridir. Diplomatik kariyeri
1939da balayp 1985te sona ermi, yarm yzyla yaklaan bir srece yaylmtr. Bu almann temel
sorunsal Sovyet diplomasisine damgasn vurmu bir diplomat olan Gromkodur. Gromkonun yaam
yks birbirinden ilgin ve zengin deneyimlerle talanmsa da kendi bana bir bilimsel alma konusu
olamaz. Bu nedenle, almada Sovyet d politikas dneme ayrlmtr. Her dnemde Sovyet d
politikasnn temel eilimleri saptanm ve Gromkonun oynad rol sorgulanmtr. Gromko yalnzca
Sovyet diplomasisine deil, uluslararas sisteme damgasn vurmu yzyln en nemli diplomatlarndan
biridir.
Anahtar Kelimeler: Gromko, SSCB, Sovyet d politikas, politika belirleme sreci, diplomasi.

Soviet Foreign Policy and Gromyko

Abstract
The Soviet experience is of great importance in understanding the twentieth century world politics.
Therefore, Soviet foreign policy, Soviet policy-making process and those that implemented this policy are all
worth studying. Andrei Andreevich Gromyko, who had been the Foreign Minister of the USSR for 28 years,
was a carrier diplomat. His carrier as a statesman, which had begun in 1939 and ended in 1985, lasted for a
period of almost half a century. The main problematic of this study is Gromkyo, who has very interesting and
colourful anecdotes, cannot be a topic of scientific study alone. Hence, Soviet foreign policy is divided in
three periods in this study. The main trends of the Soviet foreign policy in each of these three periods are put
forward first and then the role of Gromyko in these periods is scrutinised. Gromyko, who made his mark not
only on the Soviet foreign policy but also on the international system in his era, was one of the most
important diplomats of the century.
Keywords: Gromyko, the USSR, Soviet foreign policy, policy making process, diplomacy.

350

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

Sovyet D Politikas ve Gromko

Sovyetler Birlii deneyimi 20. yzyla damgasn vurmutur. Ekim

1917de Bolevik Devrimiyle, Stalinle birlikte devletin ina sreciyle,
1991deki kar devrimin ardndan yklmasyla btn dnyay etkilemitir.
1871de ksa sren Paris Komnn bir yana brakrsak, dnya tarihinde ilk
kez proletarya iktidar kurulmu ve bu iktidar kapitalist ekonomik sisteme
alternatif bir sistem ne srmtr. Kendisi iin olduu kadar uluslararas
sistem asndan da bu alternatif geerli olmutur. Dnya apnda ii snf
adna kazanmlar, toplumsal gnen devleti ynnde pek ok adm, Hitler
faizminin yenilgiye uratlmas, nkleer silah yar ve bu yar sonunda
gelinen denge, smrge ynetimlerin datlmas ve uluslarn bamszlklarn
kazanma sreleri hep bu deneyimin (olumlu/olumsuz) etkisi altnda
gereklemitir. Ksacas, 20. yzyl SSCB deneyimi olmakszn anlatlamaz.
Souk Sava sonrasnda ABDnin tm dnyaya hegemonyasn dayatt
bir dnem yaanmaktadr. 21. yzyln balarnda tank olunan gelimelerde
Souk Sava dneminde ABDyi dengeleyen SSCBnin (ya da bir baka
dengeleyici gcn) yokluunun da byk etkisi vardr. Gnmzde uluslararas
ilikilerdeki gelimeleri doru deerlendirebilmek ve ortaya kan sorunlar
zebilmek iin bir nceki yzyla dnerek yaanan gelimeleri deerlendirmek
yararl olacaktr. Bata da belirtildii gibi bir nceki yzyl SSCB olmakszn
anlatlamaz, anlalamaz. Bu nedenle Sovyet deneyimini anlamak ve yeniden
yorumlamak tarihilerin nnde duran bir grevdir. Sovyet d politikasnn
nasl belirlenip uygulandn, nasl dnmler yaadn, Andrey
Gromkonun bu sreteki varl ve etkisini anlamak bizlere yzylmzda olas
dengeleyici glerin olas d politikalar ve diplomatlarna k tutmas
asndan yarar salayacaktr.
Sovyet tarihi zerine bir-iki kitap okuyanlar Stalinin dileri bakanlar
dendiinde Litvinov ile Molotovu anmsarlar. Biraz daha ilgililer ise ilk
Dileri Komiserinin Trotski olduunu ve bu bakanl zerine kilit vurmak

350

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

351

iin atklar szn bilirler. Sovyet d politikasndaki bu byk isimlerin

yannda yarm yzyla yakn hizmeti ve eyrek yzyl akn bakanlyla
Andrey Andreyevi Gromko da anmsanmay, hatta anmsanmaktan te
anlalmay hakeder.
Andrey Andreyevi Gromko SSCBnin 28 yl kesintisiz dileri
bakanln yapan meslekten diplomat biridir. 1 Meslekten diplomat olmasnn
alt izilmek ister, nk dileri bakan olmadan nce de eitli ve ok nemli
grevlerde bulunmutur. Aada ayrntlaryla ele alnacak bu kariyer
1940lardan 1985e yarm yzyla yaklaan bir srece yaylr. Bu noktadan
hareketle, Stalinden Garbaova (Devrim sreci darda braklrsa) neredeyse
tm Sovyet dnemine tankl ve tanklk tesinde etkinlii sz konusudur.
Balarken belirtilmelidir ki, bu almann yaplmasndaki temel kayglardan
biri bu denli nemli bir kii(lik) hakknda yeterince alma yaplmam
olmasdr. Bu durum Trke yazn iin neredeyse yzde yz geerliyken,
ngilizce ve hatta Rusa yazn da bununla malldr.
Gromkonun yaam yks birbirinden ilgin ve zengin deneyimlerle
talanmsa da kendi bana ele alndnda biyografik bir alma kacaktr
karmza. Oysa bu yaam balamyla ilikilendirmek gerekir. Baka bir
deyile, Sovyet d politikasnn geliim/dnmn deerlendirmeyen bir
alma eksik kalacaktr. Bu kaygyla, almada ncelikle Gromkonun
Bakanlka katld 1939dan Bakan koltuuna oturduu 1957ye dein geen
dnem ele alnacaktr. Bu dnem sava ve sonrasnda iki kutuplu uluslararas
sistemin kurulduu sancl bir dnemdir. Sava boyunca SSCB nce faist,
sonra da kapitalist devletlerle ittifak etmitir. Ardndan, Dou Avrupada
bloun adm adm kurulmasyla tek lkede sosyalizm politikasn terk
etmitir. Stalinin lmnn ardndan Sovyet tarihinde dnm noktas olarak
kabul edilen ve 1956da toplanan 20. Kongre ile bir yl sonrasnda, burada
alnan kararlarn uygulanmaya balad yeni bir dnemin balangcndan sz
edilebilir. Yeni dneme yeni bir Dileri Bakanyla girilmitir. Gromko,
kariyerinin temellerini bu ilk dnemde atm, bu dnemdeki almalar onu
bakanlk makamna tamtr.
kinci olarak, bar iinde bir arada yaama politikas ve bu erevede
yaanan yumuama dnemi ierisinde Sovyet d politikas deerlendirilecektir.
1 Ekim Devriminin ardndan ilk Dileri Komiseri Trotskidir. 1918-1930 arasnda
ierin, 1930-1939 arasnda Litvinov, 1939-1949 arasnda Molotov, 1949-1953
arasnda Viinskiy, 1953-1956 arasnda yeniden Molotov, Haziran 1956-ubat 1957
arasnda ise epilov bu grevi yrtmlerdir. Yani Gromko SSCBnin yedinci
Dileri Bakandr (Nogee/Donaldson, 1985: 54).

351

352

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

Dileri Bakan olarak Gromkonun yumuamada ve yumuamann eseri

olarak grlebilecek Helsinki Son Senedinin hazrlanmasnda gz ard
edilemeyecek katks sz konusudur. Sovyet tarihinde dnm noktas olan
Helsinki srecine, bilimsel teknolojik devrimle kapitalist ekonomik sistemde
yeni bir retim biimi ve ilikilerine gei elik etmitir. Yeni koullarda, yeni
bir ynetimle biimlenen yeni d politika ile bir nceki dnemin
karlatrlmasndan kacak sonular retici olabilir. Sovyet d politikasnn
temel ynelimleri erevesinde, deiik dnemlerde Gromkonun etkisini
sorgulamak bu almann temel amalarndan biridir. Bu erevede almann
temel varsaymlarndan biri, farkl dnemlerde Sovyet d politikasnda karar
alma srecinde etkili kii ve kurumlarn farkllatdr. Hi kukusuz dier pek
ok devlette olduu gibi SSCBde de d politika dar bir evre tarafndan
belirlenmi ve uygulanmtr. stelik Sovyet sistemi genellikle Sovyetler
Birlii Komnist Partisi (SBKP) Genel Sekreteri olan Birinci Adam
dndakileri grmezden gelmeye, bireyi ve bireysel katklar yoksaymaya
elverilidir. Yine de, deiik dnemlerde ne kan kii ya da kurulularn
farkllat saptanmaya allacaktr.
Son olarak, Helsinki sonrasnda SSCBnin Afganistana mdahalesiyle
balayan, Polonyadaki askeri ynetimle sren ve 1985te Garbaovun iktidara
gelmesiyle son bulan dnem ele alnacaktr. Bu dnemin sonunda Gromko
Dileri Bakanl grevinden alnm, yerine Eduard evardnadze
getirilmitir. Bat bu dnemde SSCB ile ilikilerini gzden geirmi, ekonomik
ve siyasal basklarn artrmtr. almann varsaymlarndan biri de
Gromkonun, zellikle salk sorunlar yaayan genel sekreterler dneminde
d politikada daha nce olmad kadar etkili olduudur.
1939-1985 aral neredeyse SSCBnin kurulu ve k dnemleri
dndaki tm tarihini kapsamaktadr. Gromko, bu tarihin her noktasnn
tandr. Bazen almalaryla tarihi kendisi yazmtr. 20. yzyl siyasi tarihine
damgasn vurmu bu diplomatn yaamn Sovyet d politikas erevesinde
incelemek hem bu deneyimi deerlendirmek ve hem de gnmz anlamak
alarndan yararl olacaktr.

I. Dileri Bakanl ncesi

Ele alnan dnemin balangc olan 1939 yl hem i hem de d politika
gelimeleri asndan Sovyet tarihinde bir dnm noktas olarak saylabilir. Bu
alma asndan, hereyden nce Gromkonun bakanla katld yldr.
Gromko, 18 Temmuz 1909da Belarusta, Gomel yaknlarndaki Starye

352

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

353

Gromki kynde domu, buradan devletin ve partinin en st dzeyine

ykselmitir. 1939da Malenkov ve Molotovun 2 da bulunduu bir juriden
geerek katld Dileri Bakanlnda ubat 1957de bakan koltuuna
oturmu, 2 Temmuz 1985e dek bu grevi srdrmtr. Yani, 28 yl sren
bakanlnn yan sra Sovyet diplomasisine verdii hizmet 46 yldr. Bunun
yan sra Parti ve devlet rgtnn st dzeyinde grevler yapmtr. leride
deinilecei zere 1956da Merkez Komite yeliine, Nisan 1973te
Politbroya seilmi, Devlet Bakanl grevini (Yce Sovyet Presidyum
Bakanl) yrtmtr.
Gromkodan sz etmeye iyi bir eitim aldnn altn izerek balamak
gerekir. nce Minskte Ekonomi Enstitsn bitirmi, 1931de partiye
katlarak ayn yl Lidya Dimitriyevnayla evlenmitir. Asistan olarak Marksist
felsefe ve ngilizce okumu, Belarustaki drt yllk eitimini sosyalist tarm
ekonomisi zerine tez yazarak 1936da bitirmitir. Ardndan Moskova Bilimler
Akademisi Ekonomi Enstitsne devam etmi, 1939da enstitnn yayn
organ Vapros Ekonominin yaz ileri sorumlusu olmutur (Mlein, 2001: 353354; Hough, 1980: 115-116). Ksacas, 30 yanda Sovyet diplomasisine katlan
Gromko, burada ykselmek iin gerekli donanma sahiptir.
1939da i politikada yaanan gelimelere baktmzda, Mart aynda
toplanan SBKP 18. Kongresi sonrasnda, 3 Maysta Dileri Bakannn
deitiine, Litvinovun yerini Molotova braktna tank olmaktayz. Bu,
1934te toplanan 17. Kongre sonrasnda yaanan ve Sovyet brokrasisinin her
alanna yaylan temizlik hareketinin deyim yerindeyse son noktas olarak
deerlendirilebilir. Aslnda dier kurumlar gibi Dileri Bakanlnda da
temizlik daha nce balamtr. 1936-1938 arasnda yurtdnda grev yapan
ve Stalin kartlyla sulanan diplomatlar aamal olarak tasfiye edilmilerdir.
Molotovun greve gelmesinin ardndan, iki ay ierisinde yurt iinde grev

2 Georgi Maksimilyanovi Malenkov (1902-1988), 1930lu yllardaki tasfiye srecinde

nemli rol oynam parti yneticisidir. 19. Parti Kongresinde genelde Stalin
tarafndan okunan Merkez Komitesi Raporunu sunduu iin veliaht gzyle
baklyordu. Stalinin lmnden sonra Bakanlar Kurulu Bakanlna getirildi. Bu
grevi ubat 1955e kadar srd. 1957de Politbrodan, 1964te de Partiden atld.
Vyaeslav Mihaylovi Molotov (1890-1986), 1939-1949 arasnda Dileri
Komiserliini yrtt. Stalinin lmnden sonra yeniden bu greve geldi ve
Haziran 1956da grevden alnd. 1964te partiden ihra edildi (Tellal, 2000: 238).

353

354

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

yapan personelin byk ounluu deitirilmitir (Slusser, 1962: 229-30;

Nogee/Donaldson, 1985: 56). 3
D politikadaki en nemli gelime ise, Dileri Bakannn deimesini
de etkileyen 4 ve 23 Austosta Almanyayla imzalanan Saldrmazlk Pakt
olmutur (Degras, 1953: 359-61; Carr, 1961: 155-160). Bylece, 1917den
balayarak Bat demokrasilerinin tepesinde Demoklesin klc gibi sallanan
Sovyet sosyalizmiyle, 1930larn ikinci yarsnda adm adm Avrupaya
yaylan Nazizm ibirlii etmilerdir. Birbirine dman iki ideolojinin bir
hafta sonra balayacak sava ncesinde anlamalar aknlkla karlansa da, bu
durum Moskova asndan bakldnda hakl gerekelere dayanmaktadr. Her
eyden nce, Versay Barnn iki honutsuz, yalnz ve kskn devleti,
1918deki Brest Litovsk Barn bir yana brakrsak, 1922 ve 1926da iki
anlama imzalayarak (20li yllardan balayarak) kader ortakl yapmlardr.
kincisi, Ocak 1934te 17. Parti Kongresinde Stalin, talyayla ilikilerini rnek
gstererek, faizmin SSCB asndan bir sorun olmadn ilan etmitir. Bu
gr uyarnca savam kapitalizmle sosyalizm arasndadr. ncs, bu kez
18. Kongrede, Mart 1939da Stalin savan kanlmaz olduunun altn
izmitir. Stalinin korkusu, faist ya da deil, btn kapitalistlerin birleerek
SSCBye saldrmalardr (Degras, 1953: 315-322). Bu engellenmitir.
Drdncs, ngiltere ve Fransa Moskovann ittifak nerilerine kulaklarn
kapamlar ve izledikleri yattrma politikas ile aka Hitleri Sovyetlere
ynlendirmilerdir (Hoffmann, 1987: 16). Molotov Ribbentropla el sktnda
Stalin ok yaknda balayacak savata kendine zaman (yaklak iki yl) ve alan
(Polonyann yars, Estonya, Letonya ve Finlandiya) kazanmtr.
Hitlerin 22 Haziran 1941de balatt Barbarossa Harekat ile
saldrmasnn ardndan SSCBnin bu kez kapitalist lkelerle (ngiltere ve ABD)
ittifak Sovyet d politikasnda sava dnemi manevralarndan biri olarak
deerlendirilebilir. Savan sonlarna doru, sava sonrasna ilikin dzenlenen
konferanslarda anlamazlklar ortaya km, 1945te uluslararas gvenlik ve
dzenin salanmas iin Birlemi Milletler rgt kurulmusa da, Dou
Avrupada birer birer boy veren halk cumhuriyetleri uluslararas sistemi
3 Molotovun greve gelmesinden iki ay sonra yurt iinde alan 55 diplomattan
yalnzca 4 1939 ncesinde bakanla girmiti. Bu 4 kii iinde en kdemlisi ise
1936da greve balamt (Slusser, 1962: 229).
4 Deuscher Litvinovun yerine Molotovun atanmasnda Almanyayla imzalanacak bu
paktn belirleyici olduu grn savunmaktadr: Litvinov museviydi ve Bat
dorultusunda yetimi bir kimseydi. Oysa Molotov, Rusyada yetimi bir Bolevikti
ve bir Ari olarak Nazilerle yaplacak grmelere daha uygun dyordu.
(Deutscher, 1990: 202).

354

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

355

Dou ve Bat olmak zere iki kampa ayrmtr. Stalin, Nazi igalinden Kzl
Ordu tarafndan kurtarlan Dou Avrupada kendi denetiminde rejimlerin
kurulmasn 1944te Churchillle imzalad Yzdeler Anlamasna dayandrm ve bunu SSCBnin gvenlii asndan deerlendirmitir. Zira 19. yzylda
Napolyon, 20. yzylda Hitler bu corafya zerinden Rusyaya/SSCBye
saldrmlardr. ABD bata olmak zere Bat ise, sava sonras durumu
SSCBnin Avrupada yaylmas olarak alglam ve bu yaylmay evreleme
kaygsyla davranmlardr. ki tarafn deerlendirmeleri bir yana 1945-1947
arasnda yaanan gelimelerle uluslararas sistem iki bloun birbiriyle etkinlik
yar iinde olduu Souk Sava dnemine girmitir (Bowker, 1997: 243-259).
Souk Savan SSCB asndan yenilii, kendisinin ban ektii lkeler
grubunun sper gc olmasdr. Bylece kuruluundan balayarak izledii
tek lkede sosyalizm politikas fiilen ortadan kalkmtr. Stalin dou
Avrupay yalnzca askeri bir tampon olarak deil, kapitalizmden kurtarlm
ideolojik ve psikolojik ileri savunma hatt olarak da grmtr (Hoffmann,
1987: 17). zellikle, 1949da inde gerekleen devrimle birlikte sosyalizm
Avrasya corafyasnn geni blmnde, dnya nfusunun neredeyse yarsnn
yaad ve kapitalizme alternatif sunan bir sistem haline gelmitir. 1950lerin
banda younlukla ABD olmak zere tm Batda yaanan McCarthism akm
bu balamda anlam kazanmaktadr (Ulam, 1988: 141-4).
Sava ve onu izleyen yllar Gromkonun diplomatik kariyerin
basamaklarn hzla trmand dnem olmutur. Gromkonun en arpc
zelliklerinden biri tm diplomatlar kskandracak kariyeridir. Stalinin devlet
ve parti kadrolarndaki temizlik hareketi bir anlamda Gromkonun nn
amtr. Bu adan ansl olduunu ifade edenler vardr (Mlein, 2001: 352).
Fakat, kariyerindeki hzl ykselmeyi alkanl ve disipliniyle salayan
kendisi olmutur. Bakanla girdii yl Ekim aynda Washingtona gnderilmi,
meslein ilk yllarn sava koullarnda geirmitir. 9 Mays 1941de ABDye
Bykeli olarak atanan Litvinovla anlaamam, 1943te 34 yandayken bu
grevi ondan devralmtr. Savata ve sava sonrasnda ABD uluslararas
sistemin tam ortasnda ve Gromko da ABDdedir. 1944te Dumbarton-Oaksta
Sovyet delegasyonuna bakanlk etmi, Yalta (ubat 1945) ve Potsdamda
(Temmuz-Austos 1945) Stalinle ayn masada yer almtr (Piadyshev, 2002:
52). 1945te San Franciscoda Birlemi Milletler (BM) artn SSCB adna o
imzalamtr. 1946da BM nezdinde daimi temsilcilie atanm ve Dileri
Bakanl Birinci Yardmcl grevini stlenmitir. Souk Savan balad
bu tarihlerde Gromko yirmiden fazla veto kullanm, bu nedenle Gvenlik
Konseyindeki dier temsilciler ona bay hayr (Mr. Nyet) adn takmlardr.
1948de dokuz yllk ABD grevinin ardndan merkeze alnm, bir yandan
Dileri Bakanl Birinci Yardmcl grevini srdrrken, dier yandan

355

356

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

1949da toplanan 19. Kongrede SBKP MK aday yeliine seilmitir. (Mlein,

2001: 355-358).
Sovyet yazarlarna gre sava sonrasnda Sovyet d politikas drt
temele dayanmtr: Komnizm (dier sosyalist devletlerle birlikte sosyalizm ve
komnizmin gereklerini yerine getirmek), enternasyonalizm (sosyalist devlet ve
halklarn dostluk ve kardeliini salamak), emperyalizm kartl (ulusal
bamszlk savalarn desteklemek ve smrye son vermek) ve barlk
(bar iinde birarada yaamak ve insanl yeni bir dnya savandan korumak)
(Panomarev/Gromko/Hvastov, 1971: 486; Ahtamzyan, 1967: 113-134). Hangi
temel ilkenin hangi dnemde daha ne kt tartmalar bir yana, sava
sonrasnda Stalinin izledii d politika iki kamp saptamas zerine
kuruludur. Jdanovun dnsel nderliini yapt bu gr uyarnca SSCBnin
temsil ettii sosyalizm kapitalizmle savam halindedir. Bu kanlmaz bir
durumdur ve taraflardan birinin dierini ortadan kaldrmasna (Sovyet yorumu
uyarnca sosyalizmin zaferine) kadar srecektir. ki kamp politikas savan
ardndan Dou Blokunun kurulmas srasnda izlenmi, 1949da SSCBnin de
kendi nkleer silahn retmesiyle sorgulanmaya balanm, Stalinin 1953te
lmnn ardndan terkedilmi, 1956da SBKPnin 20. Kongresinde balatlan
Stalin kart kampanyayla e zamanl olarak bu terkedi resmi hale
getirilmitir.
20. Kongre gerek i ve gerek d politikalar asndan SSCB tarihinde
dnm noktalarndan biridir. eride Hruov, Kongredeki konumasnda
Staline ar eletiriler ynelterek lke apnda Stalin kart bir kampanya
balatmtr 5 (Kruev, 1991). Darda ise, 20. Kongre ncesinde ncelikle
Batnn izledii saldrgan evreleme politikasn savuturmakla uramtr.
NATOnun ardndan kurulan Balkan Pakt, SEATO, Badat Pakt gibi askeri
balamalar karsnda grece sessiz kalsa da Federal Almanya Cumhuriyetinin NATOya yeliinin ardndan 1955te Varova Paktn kurmaktan
ekinmemitir. Yine de SSCBnin Avusturya Devlet Antlamasnda grld
gibi daha yapc davrand sylenebilir. 20. Kongrede dnyaya ilan edilen
bar iinde birarada yaama politikasyla iki blok arasnda savan
kanlmaz olmad gr benimsenmi ve bu yapc tutum srdrlmtr.
SSCB artk Bat ile ilikilerini gelitirmek ve sava sonras koullarn kabuln
5 Hruovun gizli konumas ABDde 1956 yaznda, SSCBde 1989da yaynlanmtr.
Gromko anlarnda yle anlatr: ...Hruovun konumasndan sonra bir sre kimse
yerinden kprdayamad. Herkeste bir tedirginlik vard, herkes yanndakinin
dncesini merak ediyordu... Konumann zerinden ok gemeden yle
konumalar duydum: Hruov bunu engellemek iin ne yapt ki; o da Moskovada ve
Ukraynada bu basknn aleti deil miydi? (Gromko, 1990: 521).

356

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

357

istemektedir. Bu dorultuda Nisan 1956da Kominformu datm, ama sz

konusu kendi Blou ierisindeki denetim olduunda kararl davranm,
Macaristana mdahale etmitir.
1950ler Gromkonun kariyerinde zorlu bir dneme olmutur. nce,
Nisan 1952de ngiltereye Bykeli olarak atanmtr. Stalin lnce Nisan
1953te yeniden merkeze alnm, Hruovun Molotova kar yrtt
savam srasnda, i politika ekimeleri arasnda kalmtr. Haziran 1956da
Molotov ikinci kez Dileri Bakanl grevinden ayrldnda Gromkonun
bakanla getirilmesine kesin gzyle baklrken, Hruov Smolenskiy
Meydanna 6 kendi gzdesi Dimitri Trofimovi epilovu getirmitir. Bu,
Gromkoya ar bir darbe olmu ve bakanlktaki grevinin yan sra akademiye
ynelmitir. Londrada tamamlad Ekonomik ve Politik gal Arac Olarak
ABD Sermaye hracnn Tarihi balkl almasn 1956da Moskova Devlet
niversitesine sunarak doktor nvan kazanmtr (Mlein, 2001: 359). Ayn
dnemde, Moskovada yaynlanan Mejdunarodnaya Jizn (International
Affairs) dergisinin 30 yldan uzun srdrecei editrln stlenmitir
(Piadyshev, 2002: 47). Nihayet, ubat 1957de Dileri Bakan olarak atanm,
rakibi olarak grlen Kuznetsov ise 20 yl boyunca onun yardmcln
yapmtr (Mlein, 2001: 357-360). Ksaca, Andrey Andreyevi Gromko
kimdir? sorusuna verilecek ilk yant hi kukusuz onun bir homoSovieticus
olduudur. Kariyer anlamnda katettii yol ancak Sovyet idealinde
gerekleebilecek cinstendir.
Gromkonun Dileri Bakanl dnemine gemeden nce, son olarak
Sovyet d politikasnn oluturulmas srecine deinmek yerinde olacaktr.
Sovyet d politikasnda karar verme sreci Souk Sava boyunca Batl
aratrmaclar tarafndan en az d politikann kendisi kadar ilgi ekici olmutur.
Sonrasnda da bir lde srmekle birlikte, SSCB Batllara 1970lere dein
kapal kutu olarak grnmtr. Kar bloun sper gc, hem i politik
gelimeleri, hem de d politikas alarndan merak uyandrm, karar verme
sreleri saptanarak olas gelimelere kar izleyecei politikalar saptanmaya
allmtr.
Dier devletler gibi SSCBnin d politikasnn saptanmasnda rol
oynayan eitli etkenler vardr. Bir devletin corafyas, iinde bulunduu
uluslararas sistemin yaps, siyasal sistemi, ekonomik yaps, askeri gc gibi
pek ok etken d politikann belirlenip uygulanmasnda rol oynamaktadr.
stelik bu etkenler deikendir. Bir de, politikann saptanmasnda rol oynayan
6 Dileri Bakanl binasnn bulunduu meydan.

357

358

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

kurumsal yap ve bu kurumsal yapnn yan sra et ve kemikleriyle bu

kurumlarn ierisindeki kiiler sz konusudur. Bunlar daha deikendir.
D politikada karar verme sz konusu olduunda her eyden nce farkl
dnemlerden sz etmek gerekmektedir. Stalin dneminde (ki bunu da sava
ncesi, sava ve sonras olarak ayr dneme ayrabiliriz), ertesinde yaanan
kolektif ynetimde, Hruov ya da Brejnev dnemlerinde d politikada karar
verme sreci deiime uramtr. Bunun yan sra, Sovyet sisteminde farkl
blgelere ynelik karar verme srecinin farkl biimde ilediine de tank
olunmutur. rnein, ABD ile yrtlen silahszlanma grmelerindeki karar
verme sreciyle, Angoladaki Marksist gruba yardm salanmasna karar verme
sreci ok farkl biimde gelimitir. Bunun yan sra, Anayasaya gre merkezi
hkmetle birlii oluturan cumhuriyetlerin d politikalar birbirlerinden
bamsz gzkmekle birlikte uygulamada d politika mutlak biimde
merkezidir (Nogee/Donaldson, 1985: 51).
Hi kukusuz Sovyet d politikas sz konusu olduunda akla ilk gelen
Partidir. SSCB, proletarya adna Parti diktatrlnn devletidir. Yani parti
hereydir. O da belirli aralklarla Kongre toplar. Kongre, Genel Sekreterle
birlikte Merkez Komiteyi ve gnlk ileri yrtecek Politbroyu (Presidyum)
seer (Golan, 1991: 5). Partinin temsilcisi ve bu anlamda SSCBnin bir
numaral adam Genel Sekreterdir. 7 Genel sekreterlerin d politikadaki
belirleyici rol yadsnamaz. Fakat dnem dnem deiik arlklar sz
konusudur. rnein, 1922de I. Sekreter olduunda Stalin bu alanda
ierinden daha belirleyici deildir. lmne dek Lenin belirleyicidir. Ama,
ele aldmz 1939-1957 dneminde 1953teki lmne dein Stalin i
politikayla birlikte d politikada da tartmasz tek adam olmutur.
Burada Gromkonun sarslmaz Bolevik kimliinden ve Staline olan
ballndan sz etmek yerinde olur. Stalinin tek adam rejimi altnda
srdrd eitimi dnldnde bunun sradan olduu dnlebilir. Yine
de Gromkonun Staline ve onun izgisine olan ballnn altnn izilmesi
gerekir (Semanov, 2002: 157): Komnizme ve komnizmin deerlerinin mutlak
zafere ulaacana inanmtr. zerine yaplan az saydaki alma bu kimliine
7 Genel Sekreter nvan 1934ten balayarak kullanlmtr. Stalin 1940ta Halk Komiserleri Konseyi Bakan, 1946da Bakanlar Kurulu Bakan olmutur. Sava srasnda
ayrca Savunma Komiseri (daha sonra Bakan), Sovyetler Birlii Mareali ve General
nvanlarn da almtr (Brown, 1985: 192). Stalinden sonra Parti I. Sekreteri
nvanna dnlmtr. ubat 1966da 23. Kongrede Presidyum yeniden Politbro
olarak adlandrlmtr. Brejnev ise Stalinden sonra yeniden genel sekreter
nvann almtr (Goldgeier, 1994: 25; Sokolov/Tyajelnikova, 1999: 266-267).

358

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

359

vurgu yapmadan geememitir (Dobrinin, 1997: 611). Kolektif ynetim

dneminde Staline olan ballndan sapmam ve yukarda da deinildii
gibi, ilk dnemde yaanan i politika ekimelerinde bu sadakat -ksa erimdekariyerini olumsuz etkilemitir.
Dileri Bakanlna getirilmesine kadar geen sre hakkndaki bu
deerlendirmenin ardndan, SBKP 20. Kongresinin damgasn vurduu ve
Helsinki srecine uzanan bakanlnn ilk dnemindeki Sovyet d politikasnn
deerlendirilmesine geilebilir. Bu dnem hi kukusuz Sovyet tarihinde
nemli bir dnm noktas olmu ve burada Gromkonun oynad rol daha da
nem kazanmtr.

II. 20. Kongre Sonras

20. Kongre sonrasnda SSCBnin Batya kar izledii politika bar
iinde birarada yaama olmutur. Berlin ve Kba bunalmlar bu politikann iki
istisnas olmutur. zellikle, Kba Bunalm atlatldktan sonra Souk Sava
ierisindeki yumuamann da n almtr. Bu tarihten balayarak
1970lerin sonuna dein srdrlen silahszlanma ve gvenlie ilikin
toplant/zirvelerden ok nemli sonular km ve bir yandan AGK sreci
ierisinde II. Dnya Sava sonrasnda Avrupada snrlar tannr, gvenlik
salanrken, dier yandan dnya nkleer sava tehlikesinden adm adm
uzaklamtr. Bu srete SSCBnin ve izledii d politikann rol yadsnamaz
(Gromko/Panomarev, 1986: 378-385).
AGK sreci ve Helsinki Son Senedi Sovyet d politikas tarihi
asndan ayrca incelenmeye deerdir. Helsinki SSCBnin Pirus Zaferidir.
Zira, I. Sepette sava sonras Avrupadaki snrlarn meruiyetini Batya kabul
ettirirken, III. Sepette ke giden yolda ok nemli dnler vererek, bata
insan haklar olmak zere bir ok konuda Batnn iilerine mdahalesine yol
amtr. II. Sepette ise 1970lerden balayarak uygulad Bat teknolojisini
transfer etme politikasn yazl hale getirerek bamlln artrmtr.
Kissinger Helsinki srecinin Moskova asndan ne denli olumsuz sonular
dourduuna deinmektedir: ...Olaylar yle geliti ki, Moskova konferanstan,
demokrasilerden daha ok zarar grm olarak kt. nk konferans, Birleik
Devletler dahil btn katlanlar, Dou Avrupann politik dzenlenmesinde sz
sahibi duruma getirerek son buldu (2002: 736). Sovyetlerin istei olan
snrlarn tannmas zaten ikili anlamalarla dzenlenmiti ve snrlarn gce
bavurarak deimezlii de BM artnn tekraryd. Bu anlamda SSCBnin
herhangi bir kazanmndan sz edilemezdi. Ama, ekoslovakyada Vaclav
Havel, Polonyada Lech Walesa gibi nderler, lkelerindeki komnist rejimleri
ve Sovyet denetimini kaldrmak iin III. Sepetten alabildiine yararlandlar.

359

360

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

Yine Kissingern deyimiyle, bylece Avrupa Gvenlik Konferans nemli bir

ikili rol oynad: Planlama aamasnda, Avrupada Sovyet hareketlerini lml bir
dzeye getirdi ve sonradan da Sovyet imparatorluunun kn hzlandrd
(2002: 737).
Bu noktada yumuamay Sovyet d politikas asndan zorunlu
klan iki nemli gelimeden, nkleer denge ve onu yaratan Bilimsel Teknolojik
Devrimden (BTD) sz etmek gerekir. Kba Bunalmnda nkleer silahlarn
kullanlmasnn dnyann ve insanln mahvna yol aaca aka ortaya
km ve bu tarihten sonra gerek ABD ve gerekse SSCB bundan kanmann
yollarn aramlardr. Bunun yan sra, 1960larn ortalarndan balayarak
ortaya kan ve 1970lerde SSCBde her alanda youn biimde tartlan
BTDnin Sovyet yorumu yumuamann kanlmazl ynnde olmutur.
Ancak, bu ilk dnemde (ya da Brejnev dneminde, Garbaov dneminden
farkl olarak) yumuamann bar iinde birarada yaamann tesinde bir
anlam tamadnn altn izmek gerekir. Yumuama Sovyet yaklamndaki
snf sava temelini deitirmemitir. Bu bizzat Brejnev tarafndan ubat
1976da 25. Kongrede u szlerle dile getirilmitir: Yumuama snf sava
gereini deitirmedi, deitiremez. Biz yumuamay sosyalizme ve
komnizme bar iinde geiin yolu olarak gryoruz (Kazantsev 2002: 2845; Sokolov/Tyajelnikova, 1999: 288). Sovyet yorumuna gre, BTD bir yandan
otomasyon araclyla tm dnyada sosyalizme giden yolu aarken, dier
taraftan kapitalist ve sosyalist devletler arasndaki ilikileri gelitirmi, karlkl
bamlln nn amtr (Marinko, 1989). 8 Keeblea gre teknolojik gerilik
drt yolla d politikay etkilemitir: Birincisi, aka ya da elaltndan Bat
teknolojisine gereksinimi dourmutur. kincisi, savunma teknolojisi yarnn
karmak (ileri) aamalarnda pazarlk konusu olmutur. ncs, silah
dengesinde istikrar koruma kaygsn artrmtr. Drdncs, SSCByi Batl
devletler arasnda anlamazlklar karmaya yneltmitir (Keeble, 1985: 230).
BTD ile ticari ilikiler 1970lerde hzla artm, SSCB ABD bata olmak zere
Batdan hem mal ve hem de teknoloji satn alarak nemli lde baml hale

8 SSCB bir yandan teknolojik yarta geri kalrken, dier yandan devlet yapsn sahip
olduu yeni teknolojiye uyumlatrmada baarsz oldu. Ulalan teknolojinin
ekonomi alanna ve gndelik yaama aktarlamamasnda en nemli nedenlerden biri
ekonominin askerilemesiydi. Teknolojik ilerlemeler askeri alanda gerekleti ve
tarmdan endstriye dier alanlara uygulanamad. stelik btn bunlar yaparken
Varova Pakt lkelerini tek bana finanse ediyordu (zellikle askeri adan ve
kadrolar asndan) (storiya Rassii, 2001: 165-166).

360

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

361

gelmitir (Steele, 1983: 47-69). 9 yle ki, 1980de ABD ambargo uyguladnda, zaten zayf durumdaki Sovyet ekonomisi ar bir darbeyle kar karya
kalmtr (Kazantsev, 2002: 276). stelik, bu durum BTD ile birlikte
kendiliinden deil, ABDnin izledii politikalar sonrasnda gereklemitir.
1990larn byk ideolou(!) Samuel Huntington, 1970lerde ekonomi ve
teknoloji alanndaki ibirliinin havu sopa politikas biiminde uygulanmas
gerektiine iaret etmitir (Huntington, 1978: 70-74): Ekonomik diplomasi
yrtmeye hazrlkl olmalyz (79). 10
Gromkonun Dileri Bakanln yrtt bu zorlu dnemdeki
yerini/etkisini sorguladmzda karmza olduka karmak bir manzara
kmaktadr. Her eyden nce Gromkonun Stalin ve Molotovun etkisi altnda
kiiliini bulmu bir diplomat olduunu vurgulamak yerinde olacaktr.
Molotovdan dogmatizmi ve formalizmi renmitir (Mlein, 2001: 407).
Sylenmesi gereken bir eyi yz defa sylemektense, sylenmemesi gereken
bir eyi bir kez sylemek daha iyidir szn sk sk yinelemitir (Piadyshev,
2002: 47). Gromkonun en gze batan niteliklerinden biri mzakerecilii
olmutur. Kissinger, 1959da Berlin Bunalm zerine yaplan dileri
bakanlar toplantsn yle anlatr: ...Bu toplantda bir ilerleme kaydedilmedi;
nk yeni Dileri Bakan Andrei Gromko, zorluk karmadaki mthi
yeteneini gelitirmek iin bu toplanty kulland. Gromko, bu yetenei ile bir
kuak boyunca demokrasilerin dileri bakanlarna kk sktrd (2002: 560).
Yine Kissingern Sovyet diplomatlarna ilikin u yorumu akllardadr:
...Sovyet diplomatlar hi bir zaman kavramsal sorunlar tartmazlard.
Taktikleri, Moskovann ok nem verdii bir problem seip, sonu alana kadar
amaz bir srarla bu konuyu tartmak ve muhatabn iknadan ok onu
bktrmak suretiyle istediini elde etmekti. Sovyet grmecilerinin Politbro
konsenssn srarla ve iddetle ileri srmeleri, Sovyet politikasnn acmasz
disiplin ve i zorluklarn yanstmakta ve yksek dzeydeki politikay yorucu
perakende sat pazarlna dntrmekteydi. Gromko, diplomaside bu
yaklam en iyi temsil eden kiidir (2002: 705).

9 rnein, 1963-1975 arasnda SSCBnin Batdan makina ithali 5 kez artm ve 18

milyar dolara ykselmitir (Huntington, 1978: 68).
10 SSCBye kar yrtlen ekonomik diplomasi iin: (Njolstad, 1994: 468-511).
ABD, benzer bir ekonomik diplomasiyi Blok ierisindeki uyuma son vermek zere
Dou Avrupa lkelerine kar da yrtmtr. Dou Avrupann Batyla
ticaretindeki ak 1970te 4.6 milyar dolar iken, 1977de 31.4 milyar dolara km
ve bu a kapatmak iin Batl bankalara borlanmlardr (Njolstad, 1994: 406).
Bu durum, 1980lerin sonundaki zlmede byk rol oynamtr.

361

362

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

zerinde durulmas gereken baka bir nokta d politikada karar verme

srecindeki etkinlik yardr. Molotovun tasfiyesine dein Hruov (I. Sekreter
olmasna karn) d politikann belirlenmesinde belirleyici deildir. 11 Ancak bu
durum 1955e dein srm, 1957deki tasfiyenin ardndan Hruovun arl
artmtr. yle ki, bakan olduktan iki yl sonra 1959da Hruov, Gromko iin,
o sadece bir azdr, kendisine ne sylenirse onu dile getirir, yapamazsa onu
alr, yapacak birini getiririz (Slusser, 1962: 238) demitir. Hi kukusuz byle
bir demete Hruovun kyllnn de etkisi vardr. Grevde kald sre
ierisinde benzer davranlar sergileyerek Dileri Bakanln ikinci plana
ittii olmutur (Mlein, 2001: 360). 12 rnein, Kba Bunalmnda doruk
noktasna kt gibi, Hruovun Dileri Bakanlna danmakszn verdii
baz kararlar d politikada ciddi sorunlar yaratmtr. Benzer biimde,
1960larn banda Bakanlk aradan kararak Almanya sorununa zm
araylar grevden alnma nedenlerinden biri olarak gsterilir (Brown, 1985:
192-196). Hruovun kmseyici yaklamna benzer biimde, baars ve
yeteneini teslim etmesine karn, Kissinger bile Gromkoyu Sovyet d
politikasnda bir numaral adam olarak grmez. Bu deerlendirmesini
Gromkonun uzun vadeli bir politika retme otoritesinden yoksun olmasna,
yani Sovyet siyasal yaplanmasna balamtr (2002: 169).
Bu noktada, d politikada karar verme srecinde Bakanlkn etkisine
deinmek yerinde olacaktr. Bakanlar Kurulu d politika ve d ticaretin genel
gidiini gzetir, yabanc devletleri tanr (ya da tanmaz), diplomatlar atar ya da
11 Molotov Sovyet diplomasisine damgasn vurmu kiilerden biridir. Tuckern aktardna gre, Molotov yle diyordu: Sovyetlerde partinin politikasn bilen iki
kii var: Onu belirleyen Stalin ve hazrlayp, uygulayan ben! (Tucker, 1962: 187).
12 Dileri Bakanlna bu mesafeli duruunun yannda Hruov, eitli enstitler
kurarak uluslararas ilikiler alannda aratrmalar yaplmasn salamtr. En
nemlileri Dnya Ekonomisi ve Uluslararas likiler Enstits (MEMO), Asya
Afrika lkeleri Enstits (SAA), Dou Bilimleri Enstits, Uzak Dou Enstits
ve ABD-Kanada almalar Enstits olan bu kurumlar hem bata Dileri
Bakanl olmak zere dier bakanlklarn ilgili yetimi eleman gereksinimine
yant vermi ve hem de buralarda yaplan aratrma/tartmalar yardmyla izlenecek
politikann belirlenmesinde etkin olmutur (Hough, 1980: 118-122; Golan, 1991: 7).
rnein, 1970li yllarda Dou Bilimleri Enstits Mdr ve kdemli Orta Dou
uzman Yevgeni Primakov szc rol oynamtr (Golan, 1991: 7-8). Diplomatik
kadroyu beslemek iin ise, daha erken bir tarihte giriimde bulunulmutur. Diplomat
yetitirmek amacyla 1944te kurulan MGMO (Moskova Devlet Uluslararas
likiler Enstits) 1948de ilk mezunlarn vermi, Brejnev dneminin st dzey
diplomatlarnn ou 1949daki ikinci mezunlardan kmtr (Hough, 1980: 119).

362

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

363

yerlerini deitirir, onay gerektirmeyen yrtme anlamalarn imzalar

(Churchward, 1968: 243). Bakanlar Kurulunda dileriyle dorudan ya da
dolayl ilintisi olan pek ok bakanlk ve bu arada ncelikle Dileri Bakanl
temsil edilmektedir. Her ne kadar Souk Savata benimsenen askeri strateji
nedeniyle Savunma Bakanlnn nemi arttysa da, en nemli bakanlk
Dileridir ve bakanlar da nemli insanlar olmulardr: Trotski, ierin,
Litvinov, Molotov, Viinskiy, epilov ve Gromko. Bunlardan yalnzca
Gromko meslekten diplomattr. Dileri bakanlar her zaman Politbro yesi
olmayabilirler. Molotov yeydi, epilov aday ye, Gromko ise 1957den
epilovun yerini ald 1973e dein aday ye bile deildi. Ama bu tamamen
etkisiz biri olduu anlamna gelmez. lk elden ilikileri yrten odur. stelik
Brejnevle birlikte etkisi artm ve 1973te Politbro yesi olmutur. Hi
kukusuz yelikle birlikte Bakanln etkisi de artmtr. Zira, Politibro yesi
olan bakanlarn bakanlklarnn siyasetteki arl dierlerine gre daha fazla
olmutur. Bir sonraki blmde de deinilecei gibi, Brejnevin hastal bu
arl daha da artrmtr.
Bakanl dneminde Gromkonun d politikadaki etkisinden sz
ederken son olarak Sovyet d politikasndaki iki bal yaplanmaya (Parti ve
Bakanlk) iaret etmek gerekir (Semanov, 2002: 154; Hammer, 1974: 371-372).
Partinin devlet yaps ierisindeki yerine daha nce deinilmiti. Buradan yola
karak, d politika konusunda da en stte Politbro ve onun altnda
uzmanlam birimlerden biri olarak Uluslararas likiler Blmn
gryoruz. D politikann gndeme geldii en st kolektif organ Politbrodur.
Ama gndem formalite gerei buraya geldiinde zaten uzman birimler
(Savunma Bakanl, vs.) ilgili karar alm olurlar. Bu anlamda Politbro,
politika oluturmaktan ok politikalarn kristalletii, son halini ald
kurumdur. Dier kurumlardan gelen raporlar incelenip sonuca balanr.
Politbro daha ok i politikayla ilgilenir. D politika konularnn ne sklkla
gndeme geldii kesin olarak belli deildir (Churchward, 1968: 241-242;
Brown, 1985: 200-201). Parti ierisinde bir baka yap Politbronun ilgili
sekreterleri ve zellikle dorudan Politbroya bal iki blmdr: Uluslararas
ve Komnist-i Partileriyle likiler Blmleri (Brown, 1985: 203-4).
Uluslararas likiler Blm d politika konusunda bilgi toplayp dorudan
Politbroyu bilgilendirmesi anlamnda karar verme srecinde ne kmaktadr.
D politikann genel erevesini belirlemek ve snrlarn izmek Uluslararas
likiler Blmnn asli grevidir. Blmn sekreterliini uzun yllar
(1955ten balayarak) Baris Nikolayevi Panomarev stlenmi ve Gromko ile
arasnda bu iki ballktan kaynaklanan bir yetke savam yaanmtr. Gelman,
1973te Gromkonun Politbro yesi olmasna (bu nedenle hiyerarik adan
daha stte olmasna) karn, Panomarevin Brejnevle dorudan temasnn daha

363

364

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

youn olduuna iaret etmektedir (1984: 61). 1950li yllardan balayarak

Blmn ilevi komnist olmayan devletlerle de ilgilenmesiyle geniletilmitir
(Golan, 1991: 6). Yine de, politikay hazrlayan ve daha da nemlisi
uygulayann Gromko olduu yorumu daha gereki grnmektedir. Gromko,
Panomarevin zellikle Batllarla ilikilere mdahale etmesine olanak
tanmamtr. Batyla (ve zellikle ABDyle) ilikilerde daha nemli isim
kendisidir. Bu onun kariyerinin ilk yllarn ABDde geirmesinden, balangta
iki devletin mttefik olmalarndan ve sonraki srece de tanklk etmi bir uzman
olmasndan kaynaklanmaktadr. Hatta, mesleki deformasyon anlamnda
Gromkonun ABDye byk bir sempatiyle bakt da ne srlr. Yine de,
Souk Savan mimarlarndan biri olan Gromkonun ABDye sempatisinin
snrl olaca tahmin edilebilir. Gromko iin lt uzmanlktr. yle ki,
katld onlarca uluslararas konferansta silahszlanmaya yllarn harcamasna
karn, yine uzmanlk ltnden yola karak silahszlanma konusunun asl
olarak Savunma Bakanlnn ii olduunu dnm ve byle de davranmtr
(Piadyshev, 2002: 52-53). Bu ltten yola karak ABD ve Avrupa ilerine
Panamorevi kartrmam ve aralar hi bir zaman iyi olmamtr (Mlein,
2001: 404). Hal byle olunca Uluslararas likiler Blm de daha ok
komnist partiler aras ilikilerde ve nc Dnyaya ynelik politikalarda
etkili olmutur. Yine de, Dileri Bakan sfatyla, uygulamada Gromko bu
alanda da boy gstermitir. Gromkonun d politikann bu alanlarndaki
etkisini incelemeden nce SSCBnin blokii ve nc Dnya politikalarn
ana hatlaryla deerlendirmek yerinde olacaktr.
1950lerden 1960lara geerken ortaya kan Sovyet-in anlamazl ve
sosyalist dnyadaki bu byk yarlma hi kukusuz Sovyet d politikasnn
bundan sonraki izgisini derinden etkilemitir (Medvedev, 1986). Anlamazlk
bir ka boyutta incelenebilir. Her eyden nce ideolojik izgiler arasnda bir
anlamazlk sz konusudur. Proletarya diktatrln kurduunu ne sren
SSCB ile nfusunun ok byk bir blm kyl olan, neredeyse hi
proletaryasz HC arasnda sosyalizmin inasnn yntemi zerinden bir
anlamazlk kanlmazdr. kincisi, zellikle Stalin dneminde kurulan ittifakla
balayan ibirlii en azndan Sovyetlerin kafasnda in Halk Cumhuriyetinin
(HC) kendi izgilerini izleyecekleri dncesinin domasna neden olmutur.
Stalin dneminde ok da muhalefet edilmeyen ya da sorgulanmayan bu durum,
sonrasnda sorun haline gelmi ve Pekin, Moskovann dayatmalarndan
kurtulmak istemitir. ncs, nderlie ilikin bir anlamazlktr. Tek nder
Stalin ertesinde kolektif ynetimi kurmaya alan ve bunu Stalinin reddi
zerinden yapan Sovyet ynetimi ile devletin inas srecine yeni balam ve
koulsuz tek adam ynetiminin srd in ynetimleri karlkl olarak
rahatszlk duymulardr. Son olarak, sz konusu olan iki devletten biri ina

364

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

365

srecini bitirmi ve uluslararas sistemde (hem de sper g olarak) yerini

alm, dieri bu srece yeni balam, kendi yoldalar dnda dnya devletleri
(ve bu arada BM) tarafndan tannmamtr. Bu iki devletin dnyaya baklar
ve d politikalar kanlmaz biimde farkllamtr. Nedenler ve anlamazlk
noktalar ne olursa olsun Sovyet-in anlamazl 20. yzyln ikinci yarsna
damgasn vurmu bir olaydr. zellikle 1970lerden balayarak ABDnin bu
ayrlktan yararlanarak HCni tanmas ve SSCBye kar ibirlii yapmas,
SSCBnin yklma nedenlerinden biri olarak da deerlendirilebilir. ABD
yumuama ad altnda SSCB ile ilikilerini gelitirirken Sovyet-in ayrln
temel talardan biri olarak kullanmtr (Kissinger, 2002: 691-2): ...Nixon
Ynetimi ine dramatik bir alma yaparak, Sovyetlerin bundan sonra daha
lml olmas iin nemli bir gereke yaratmay baard... in-Amerikan
ilikilerinin ilerletilmesi, Nixon Ynetiminin Sovyet stratejisinin anahtar
oldu (Kissinger, 2002: 697). ABD, 1950lerden balayarak Sovyet
sosyalizminin kendi ocuklar tarafndan yklacan dnm ve blok ii
anlamazlklardan sonuna dek yararlanmtr (Njolstad, 1994: 338-343). SSCB
bu ayrlk nedeniyle sosyalist dnyann gerek nderi olduunu kantlamak
kaygsyla bir yara girmi, 1960larda Dou Avrupadan atlak sesler
ktnda (Batllarn Brejnev Doktrini biiminde adlandrdklar) snrl
egemenlik 13 tezini ileri srerek ekoslovakyaya mdahale etmekten geri
durmamtr (Sokolov/Tyajelnikova, 1999: 283-284). Fakat bu yarn sonunda
(1970lerin ortasnda) Varova Pakt yeleri dnda hemen hi bir devlet SSCB
yannda saf tutmamtr.
Gromko HC ile ilikilerde de Hruov Ynetimiyle ayr dmtr.
Her frsatta HC ile ilikileri dzeltmeye aba gstermitir. rnein, Ekim
1961de 22. Kongrede Hruov ar bir konuma yaparken, Gromko
Arnavutlarn dt kt yola deinmedii gibi HC ile ilikileri
dzeltmekten sz etmitir (Nogee/Donaldson, 1981: 120). 1969da yaanan
snr atmalarndan sonra inle ilikileri rayna oturtmaya almtr. lk
frsat Ho i Minin cenaze treninde Hanoide bulmu ve Dileri Bakan u
En Layla grmtr. inliler grme taleplerine nce yant vermemiler,
bunun zerine Gromko uakla dnerken, Takente uradnda u En Layn
grmeye hazr olduu haberi gelmitir. Bu kez Politbro Gromkonun geri
dnmesini uygun grmemi, Gromko bir k yolu bularak Takentten
Pekine umu, bylece dn yolunda Pekine uram havas yaratmtr
13 Snrl egemenlik tezine gre sosyalist devletlerin egemenlikleri sosyalist izgiyle
snrldr. Bu izgiden sapanlar doru yola ekmek ise sosyalizmin en gelimi
olduu SSCBnin sorumluluudur (Jones, 1990: 140-173).

365

366

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

(Mlein, 2001: 390). Ksaca Gromko blok ii politikalarda Panomarevin

glgesinde kalsa da, btnln salanmasna nem vermi ve bu ynde aba
harcamtr.
1960larda Batya kar yumuama politikas izleyen SSCBnin nc
Dnyadaki politikas olabildiince etkindir. Bir yandan II. Dnya Sava
sonras uluslararas arenaya birer birer katlan devletleri ve onlarn bamszlk
savamlar ile bu dorultuda Balantszlk Akmn desteklemi, dier yandan
ABD ile bu lkelerde denetim kurma yarna girerek byk miktarlarda kredi
salamtr (Soviet Foreign Policy, 1985: 15-17). Bunun yan sra, SSCB
1970lerde Balantszlarn ne srdkleri Yeni Ekonomik Dzen istemini
de, kapitalizmin tasfiyesine yol aaca umuduyla savunmutur. Souk Savata
uluslararas sistemin sper glerinin birbiriyle savamadklar gerei, kk
devletlerin savamadklar anlamna gelmemektedir. zellikle Orta Dou, Uzak
Dou, Gney Afrika ve Orta Amerika gibi blgelerde sava neredeyse hi eksik
olmamtr. 14 Bu savalarn hemen hepsinde taraflar ya Dou ya da Bat
Blokunca desteklenmitir.
SSCB ve onu temsilen Gromko Souk Sava boyunca pek ok blgesel
anlamazln zmne aba harcam, bazlarnda baarl olurken baz
giriimler sonusuz kalmtr. rnein, 1966 Ocanda iki hafta boyunca
Takentte Pakistan devlet bakan Eyp Hanla Hindistan Babakan Lal
Bahadr astriyi uzlatrmak iin uram, sonunda baarm ve Takent
Deklarasyonu imzalanmtr. Ama, ayn gece Hindistan Babakannn
beklenmeyen lmyle bu giriim baarszlkla sonulanmtr (Mlein, 2001:
389). Baka bir rnek Filistin sorunundan verilebilir. 1967de yaanan 6 Gn
Savandan sonra SSCB srail ile diplomatik ilikileri kesme karar alm, bu
tutum Arap lkelerinde memnuniyetle karlanmtr. Bununla kalmayp hepsi
Sovyet silahlaryla donanmlardr. Bylece SSCB Arap-srail sorununda
Araplarn yannda yer almtr. Ardndan, 1973 Ekim Savandan nce
Suriyeye nemli askeri destekte bulunmu, sonucun baarsz olmas SSCByi
d krklna uratmtr. Yine de, 1972de Moskovada yaplan grmelerde
Ortadouda Genel alma lkeleri zerine anlama salanmasnda
Gromkonun nemli katks olmutur. Kissingern deyimiyle Gromkonun
abasyla Sovyetler yumuama iin Ortadouda bedel demeye hazr
olduklarn gstermilerdir (1981: 204).
Gromkonun bakanlk koltuundaki ilk yirmi yl SSCBde istikrarsz
Hruov ynetiminden duraan Brejnev dnemine, Souk Savata iki kamp
14 Souk Sava boyunca 20 milyondan fazla insann yaamn yitirdii 140 sava/
atma yaanmtr (Halliday, 1990: 6).

366

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

367

kuramndan yumuamaya, blok ierisinde ilikilerin sorgulanmasna ve nc

Dnyann kazanlmas abalarna bir gei dnemi olmutur. Bu sre
ierisinde Gromko nomenklatura ierisinde basamaklar birer birer
trmanrken d politikadaki etkinliini de artrmtr. Gromko iin zirveye
trman neredeyse bir on yl daha srse de, bu son on yl gerekte geriye
saymn balad bir dnem olmutur. 1980lerin ortasnda Garbaovun
iktidaryla sona erecek bu zaman dilimi ncekilerden daha az zorlu
gememitir. Bu dnemi inceleyerek Sovyet d politikasnda Gromko
tablosuna son fra darbesini indirmek anlaml olacaktr.

III. Sonun Balangc

SSCBnin kne giden yolda 1961de toplanan 22. Kongrede,
1970te ABDyi geme, 1980de komnizmi ilan etme kararlarnn alnmas
dnm noktas olmutur (Tellal, 2000: 178). Lenin dneminde balayan ve
Hruov dneminde nkseden ABDyi geme taknts 1970lere gelindiinde
gereklemeyince SBKPye duyulan gven sarslm, buna kar nlem alan
SBKP ise 1980den nce (1977de) yapt bir anayasa deiikliiyle
komnizme geme hedefini ileri sosyalizm modeliyle deitirmitir.
Ayrntlar bu almann kapsam dnda kalmakla birlikte ksaca, ileride
olmann (bata HC olmak zere) dier seeneklere kar bir konumlanma
olduuna deinmek aklayc olacaktr.
Garbaovun iktidarn nceleyen son on ylda kadrolara gven Brejnev
ynetiminin temel ilkesi olmutur (Goldgeier, 1994: 26). Brejnev, 1960larn
ikinci yarsnda Dou Blouyla ilikiler dnda (1968de ekoslovakya sz
konusu olduunda Brejnev ne kmt) d politikada etkin grnmemitir.
1970lerde ise, silahszlanma grmeleri ve zirvelerde gz nnde olduysa da,
1974te geirdii beyin kanamas sonrasnda giderek vitrindeki nder
konumuna brnmtr. zellikle 1970lerin ikinci yarsndan balayarak
Brejnev d politika konusunda (i politikada da olduu gibi) hemen hibir sz
sylememitir. rnein, aada ele alnacak Afganistana mdahale karar
(Andropov, Ustinov ve Gromkodan oluan) l etenin eseridir.
Brejnevin ardllar Andropov ve ernenko ise ksa sren birinci adam
konumlar nedeniyle etkili olamamlardr. Geri burada KGB Bakanl
gemiine sahip Andropovun gvenlik konularnda daha etkin olduuna iaret
etmek gerekir. Ama, ernenko bu grevi dorudan kadrolara ve bu arada
Gromkoya brakmtr.
1939-1985 aralnda Sovyet d politikasndaki son dnem 1979da
Afganistana yaplan askeri mdahaleyle balamtr. Bunu, 1970lerde ortaya
kan ve 1980lerin banda iktidar sarsan Polonyadaki sendikal akma askeri

367

368

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

darbeyle mdahale izlemi; bu ikisi Batyla yaanan yumuamaya son

verirken, SSCBde ardarda gelen lmler sonunda i politikada yaanan
nderlik sorunundan d politika da olumsuz etkilenmitir. Afganistana
mdahale (igal olup olmamas tartmalar bir yana) Sovyet d politikasnn
son dnemlerindeki en byk baarszlklarndan biri olmutur (Jones, 1990:
174-192). SSCBnin byle bir giriime neden kalktn sorgulamak yerinde
olacaktr. Her eyden nce yan bandaki komnist ynetimin devrilmesine
kaytsz kalmas nder rolne soyunmu bir sper ge yakmazd. 15 Bir
bakas, randaki devrimin ardndan, Pakistanla birlikte Afganistanda da olas
bir slami ynetim SSCBnin gneyinde yeil kuak oluturacak ve bu durum
Sovyet Orta Asyasn olumsuz ynde etkileyebilecekti (Keeble, 1985: 231232; Nogee/Donaldson, 1981: 280). Son olarak, bir yl nce imzalanan ikili
anlama byle bir mdahaleye olanak tanyordu. Yine de Politbro, Martta
(1979) ABDnin Vietnam macerasndan kard dersi anmsayarak byle bir
mdahaleye kar karken (Service, 1998: 411) Aralkta bunu yapmaktan
ekinmemise bunda baka bir neden aranmaldr. Bu noktada ise, mdahalenin
ok ksa srecei beklentisi ne kmaktadr.
Afganistana askeri mdahale, yumuama kavramna Sovyet ve
Amerikan baklar arasndaki farkll gzler nne sermitir. SSCB
yumuamadan ABD ve Bat ile ilikilerin gelitirilmesini ve zellikle
Avrupada istikrarn korunmasn anlamtr. ki sper gcn nc Dnya
politikalar 1970ler boyunca atm, fakat birincil nemde olmamtr.
Afganistana mdahaleye Carter ve Reagan ynetimlerinin verdii tepki
ABDnin bu yoruma katlmadn gstermitir. Bat Avrupa ise mdahaleyi
Dou-Bat arasnda bir anlamazlk olarak grmemitir. Bu, blgesel zm
isteyen blgesel bir sorundur (Hoffmann/Laird, 1982: 191). Fakat, bir adm
sonra, sz konusu Polonya olup, burada devletle iiler kar karya geldiinde
ve bu arada Katolik Kilisesi de iin iine kartnda ortaya kan siyasal
bunalm karsnda Bat Avrupann tutumu deimitir. nk, Moskovann
olas askeri mdahalesi Dou-Bat arasnda (Avrupada) yumuamann sonu
anlamna gelebilirdi. Sovyetler bunun yerine askeri ynetime el altndan destek
vermitir (Jones, 1990: 193-210; Edmonds, 1983: 195-203). Polonya sz
konusu olduunda SSCBdeki muhafazakarlarla reformistler arasnda
anlamazlklar kmtr. Muhafazakarlar snf dayanmasn ne srerek
ideolojik adan askeri mdahaleyi desteklemiler, modernlemeciler ise byle
15 zvestiya yazar Aleksandr Bovin, tamamen yasal olsa da birliklerimizin girmesi
kararnn modern dnyada ho karlanmayacan biliyorduk. Ama, unu da
biliyorduk ki, byle bir sorumluluktan kanrsak sper g olmaktan kacaktk
diyor (Steele, 1983: 116).

368

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

369

bir mdahalenin Bat iindeki anlamazlklara ve dolaysyla yumuamaya (ve

stelik Dou Avrupa bu denli ekonomik sorunlar yaarken) son vereceini
dnmlerdir. stelik zaten darboazdaki Sovyet ekonomisinin bundan
olumsuz etkilenecei de aktr (Hoffmann/Laird, 1982: 193-4). Deerlendirmeler ne ynde olursa olsun Polonya sorunu 1980lerin sonunda gerekleen
bloun knn balangc olmutur. Bir yandan proleterya adna iktidar
ellerinde tutanlar liman iilerinin direniine askeri birliklerle yant
vermilerdir. Dier taraftan, Helsinki Son Senedinin II. Paketi erevesinde
Bat Avrupaya hzla borlanan Dounun ekonomik iflas aka ortaya
kmtr. stelik ambargo basks altnda, zaten km olan Sovyet
ekonomisinin bu zorluklar srtlayacak ekonomik/siyasi gc/iradesi yoktur.
1939 Paktndan Afganistana mdahale srecinde, Sovyet d
politikasnda gzle grlr dnme yol aan ok nemli gelimeler
yaanmtr. Gromko, zaman zaman bu gelimelerin tan, zaman zaman ise
srkleyicisi olmutur. Gromko zellikle son dneminde Sovyet d
politikasna damgasn vurmu biridir. 16 Stalin sonras Sovyet d politikasnda
hi tartmasz bir numaral adamdr (Piadyshev, 2002: 46). Hi kukusuz
1960lardaki etkisiyle 1980lerdeki arl arasnda fark vardr (Brown, 1985:
191). Hruovdan sonra l ynetim ortaya kmtr: MK Birinci Sekreteri
Leonid lyi Brejnev, Bakanlar Kurulunun banda Aleksey Nikolayevi
Kosgin, nce MK kinci Sekreteri, sonra da SSCB Yce Sovyet Presidyum
Bakan Nikolay Viktorovi Podgorni. Balarda Brejnev sosyalist liderlerle
kendisi grm, dierleriyle Kosgin ya da Podgorniyi grtrmtr
(Mlein, 2001: 388). Ama bu durum 1970lerden balayarak deimitir.
1971de 24. Kongreden sonra btn Sovyet delegasyonu raporlarn Kosgine
deil de Brejneve yollama talimat almlardr (Mlein, 2001: 391). Bylece
Brejnev ipleri eline geirmitir. Nisan 1973te ise Gromko Politbroya
seilmitir (Savunma Bakan Greko ve KGB bakan Andropovla birlikte).
Bundan sonra d politika konularnda son sz Gromkonundur (Mlein,
2001: 403). Kasm 1974te Gerald Fordla Vladivostok grmesinde sorunlar
kmtr. Stratejik silahlar konusunda anlamaya varlm, ama Ford deiiklik
istemitir. Politbro ise istenen deiikliklere yanamamtr. Sonunda
Gromkonun giriimleriyle Brejnev ikna olmu, Politbroyu da ikna etmitir.
Grmeler srasnda Brejnevin beyin damarlarnda spazm olumu ve
16 Burada i politikadan olabildiinde uzak durduunun alt izilmelidir. Anlarnda
yetmilerin sonunda iine dlen durgunluktan kmak iin Brejnevi alkolizm
konusunda nlem almas iin uyardnda Brejnevin bir ataszyle yantladn
yazar: Ruskiy elovek kak pil, tak i budet pit! Bez votki on ni mojet jit (Rus
insan nasl imise yle iecektir! Votkasz yaayamaz) (Gromko, 1990: 522).

369

370

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

grme boyunca Brejnev yalnzca Gromko tarafndan hazrlanm metinleri

okumutur (Mlein, 2001: 400-2).
Gromkonun en byk skntlarndan biri Politbro yelerinin
uluslararas ilikiler konusunda bilgisiz olmalardr (Gromko, 1990: 528-529).
Brejnevle birlikte yumuamann mimar olmu, Brejnev onu att admlarda
desteklemitir. Btn bunlar Podgorni ve Kosginin youn muhalefetine
ramen gerekletirmilerdir (Mlein, 2001: 392-394). rnein, Brejnev
Helsinki srecinin srkleyicisi olmutur. SSCB iin nemli olan sava sonras
snrlarn kabul edilmesidir. Kar taraf ise insan haklar ve zgrlklerini ne
srmtr. nsani boyut Politbroda iki yl tartlmtr. Muhalefet, Batnn
Sovyetlere akl hocal yapamayacan savunmu, ama Helsinkiye gidip
belgeyi imzalamakta kararl olan Brejnev, Gromkonun at yoldan giderek
bunu yapmtr. Brejnev, ABD ile ilikileri iyiletirmek isterken er ya da ge
sosyalizmin kapitalizmi yeneceine inanmtr (Mlein, 2001: 396).
Brejnevin son yllarnda salk durumu ktleince ynetim troykann
eline gemitir: Savunma Bakan Dmitri Ustinov, KGB Bakan Yuri Andropov
ve Dileri Bakan Gromko. Yumuama taraftar Gromko 1980lerin banda
olduka zor duruma dmtr. Yalnzca grler deitii iin deil,
yumuama moda olmaktan kt, Brejnev gidiyor olduu ve parti st
dzeyinde bar yanllar azald iin. 1970lerin sonuyla 1980lerin banda
SSCB iki nemli karar almtr: Afganistana silahl mdahale ve Polonyada
skynetim. Bu ikisi SSCBnin sonraki politikalarn derinden etkilemitir.
12 Aralk 1979 tarihli P 176/125 sayl Afganistana mdahale karar
yukarda da deinildii gibi Andropov, Ustinov ve Gromkonun nerisi
zerine alnmtr. Birincisi KGBnin, ikincisi Savunma Bakanlnn
bandayken, ncsne giriimi dnyaya anlatmak dmtr. Daha 19 Mart
1979da Politbro konumasnda Brejnev, mdahale iin doru zaman
olmadnn altn izmitir (Maruk, 1995, 464; Korniyenko, 1995: 191-194).
Ama, bir yandan ABDnin SALT IIyi onaylamayaca ortaya km ve te
yanda 1968de tanklarn karsnda bir ka gn iinde dize gelen ekoslovakya
rnei anmsanmtr. Yani mdahalenin ok ksa srede sonu alaca
beklentisi vardr. ABD Bykelisi Dobrininin neden mdahale ediyoruz?
sorusunu Gromko yle yantlamtr: Hepsi bir ay, her eyi halledip hzla
kacaz (Mlein, 2001: 420). NATO Genel Sekreteri Lord Carrington
Afganistan hakknda uluslararas toplant nerisiyle Moskovaya geldiinde
Gromko bu neriyi gereki bulmamtr. Carrington 19 milyonluk nfusun 34 milyonunun Sovyet askerlerinden kaarak mlteci olduklarn syleyince de
onu, onlar mlteci deil, Afganlar her zaman gmen olmulardr diyerek
yantlamtr. Aslnda Gromko, 1982 sonlarnda soruna siyasi zm
nerdiyse de Andropov ona 15 yl sren Basmac Ayaklanmasn anmsatm

370

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

371

ve Sovyet askerlerinin gerektii srece Afgan topraklarnda kalacan

sylemitir (Piadyshev, 2002: 59).
1980de Polonya konusunda inisiyatif alanlardan biri yine Gromkodur.
Ona gre, Polonyay ne pahasna olursa olsun kaybetmemek gerekiyordu.
Buras her zaman Almanyaya (Souk Sava asndan Batya) giden yol
zerindeydi. Muhafazakarlarla yaplan dorudan askeri mdahale yerine daha
lml zm tartmasn Gromko kazanm, devrimci kazanmlar korumak
iin snrl egemenlik tezi uygulamaya konmu ve sk ynetim ilan edilmitir
(Service, 1998: 409-411). Gromkonun gerek Afganistanda ve gerek
Polonyada mdahalenin altna imza atanlardan biri olmasyla yumuamann
mimar ve destekleyicisi olmas arasnda bir eliki yoktur. O hereyden nce
inanm bir Boleviktir. SSCBnin karlar her eyin nnde gelir.
Yumuamay da bu gzlkle deerlendirmitir.
Yeni ABD Bakan Reagan, Ocak 1981de greve balar balamaz
SSCBye hi alk olmadklar kadar sert bir tavr taknmtr. ncesinde,
NATO 1979 Aralnda Bat Avrupaya 464 Tomahawk ve 108 Pershing-2
fzesi yerletirme karar almtr. SSCB de buna karlk olarak 1981de SS-20
Pioner fzelerini yerletirmeye balam, bu durum Avrupadaki g dengesini
deitirmitir. Bunun zerine Federal Almanya Babakan Helmuth Schimit
Kosgin ve Gromkoyla grerek, ABDden yardm istemek zorunda
kalacan sylemitir. Sorunu zmek zere Haig ve Gromko 1981 gznde
New Yorkta bulumularsa da bir sonu alnamamtr. Ksaca, Brejnevin son
yllarndan balayarak ve ardndan gelen Andropov, ernenko dnemlerinde d
politika neredeyse tamamen silahl kuvvetlerin denetimine gemi, Gromkoya
yalnzca en iyi bildii eyi yapmak kalmtr: Mzakerecelik (Mlein, 2001:
421-423). Yine de mzakereciliinin yannda Gromkonun Ekim 1982den
balayarak Savunma Konseyi yeliine atand da eklenmelidir. 17
Gromko Andropov ve ernenkoyla da uyum iinde almtr.
Hastal ve d politika konusundaki yetersizlii gznne alndnda
17 Hruov dneminde Yksek Askeri Konsey adndaki yap, Brejnev tarafndan
Savunma Konseyi olarak deitirilmitir. 1970lerde Bakanlar Kurulu Bakan
Kosgin tarafndan ynetilen bu yap ierisinde Devlet Bakan (Podgorni),
Savunma Bakan (Malinovski, sonrasnda Greko) ve Savunma retiminden
Sorumlu MK Sekreteri (Ustinov) yer almlardr. Konseye bunlarn yan sra Genel
Kurmay Bakan ve Askeri-Snai Komisyon Bakan ile gerektiinde KGB Bakan
da katlmtr (Gelman, 1984: 65-66).17 Brejnev Ekim 1982de Savunma
Konseyine 5 Politbro yesini atayarak bu yapy dorudan Politbro ierisine
ekmitir: Bakanlar Kurulu Bakan Tikhanov, Savunma Bakan Ustinov, Dileri
Bakan Gromko, KGB Bakan Andropov ve ernenko (Gelman, 1984: 67).

371

372

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

ernenko dneminde d politikada Gromkonun etkisinin en yksek noktaya

ktndan sz edilebilir. 18
Son dneminde Gromkonun hayatndaki en zor gnlerden biri hi
kukusuz 1 Eyll 1983te SU-15 tipi Sovyet sava ua Boeing 747 tipi Gney
Kore uan drp 269 yolcunun ld gn olmutur (Dallin, 1986: 932936). Neredeyse yaamn adad barn yitirilmesi tehlikesi doduysa da,
bunu da kat tutumuyla halletmitir. Kore uann vurulmas Sovyet gvenlik
endiesinin ve brokratik katlnn arpc rnei olmutur (Keeble, 1985:
232).
Gromkonun Sovyet tarihinde oynad son nemli rol Mart 1985te
Garbaovun seilmesinde olmutur. Politbroda Garbaovu aday gsteren
Gromko olmu ve destek ieren mkemmel konumasn ok nadir rastland
zere kendisi kaleme almtr (Service, 1998: 435). Garbaovun Genel
Sekreter olmasndan ksa bir sre sonra bakanla Eduard evardnadze
getirilmi ve Gromko Devlet Bakanl 19 gibi ikinci planda bir grevde
kalmtr. Bay Hayrn, Garbaov-evardnadze ikilisinin yrtt yeni
dnce (new thinking/novaya mleniye) akmna ayak uyduramad
yorumlar yaplmaktadr (Piadyshev, 2002: 45). Bu gereki deildir. ABD ile
iyi ilikiler, Ortak Avrupa Evi, karlkl bamllk ilkeleri zerine oturan
yeni dncenin mimarlarndan biri Gromkonun kendisidir ve neredeyse
yaamn bu deerlere adad sylenebilir. Terimin yaratclar, 1984te
yaynladklar Nkleer ada Yeni Dnce kitabyla Anatoli Gromko ile
Lev Lomeyko olmutur (Lynch, 1989: xxxvi). Gromkonun bakanlktan
ayrlmasnda yann hayli ilerlemesinin daha fazla rol oynad sylenebilir.
Nitekim, 1988 gznde Devlet Bakanln da terkederek emekliye ayrlm,
ne Berlin Duvarnn ykln ne de emek verdii Sovyet devletinin sona
eriini gremeden 2 Temmuz 1989da lmtr.
18 Mart 1984te yaplan Yce Sovyet seimlerinde adaylarn sralamas Sovyet nderlerinin arln yanstyordu ve Gromko ernenko, Tikhanov, Garbaov ve
Ustinovdan sonra beinci srada yer alyordu (Brown, 1985: 216, dn. 54).
19 Devletin en yksek kurumu Yce Sovyet Presidyumu ve ayn zamanda Devlet
Bakanln stlenen Presidyum Bakanldr. Yce Sovyet Presidyumu
Bakannn Silahl Kuvvetler Komutann atama ve grevinden alma, Yce Sovyet
toplant halinde deilken sava karar alma, seferberlik ilan, skynetim ilan,
antlamalarn onaylanmas ve yrrle sokulmas, diplomatlarn atanmasn onay,
gelenlerin kabul gibi ou protokoler grevleri vardr (Churcward, 1968: 243-244;
Nogee/Donaldson, 1985: 52). Gromko 1977de Podgorniden ald bu grevi
1988 sonbaharna dein yrtmtr (storiya Rassii, 2001: 181).

372

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

373

Sonu
Sovyet d politikas Gromkonun grev yapt dnemde keskin hatlarla
dnm yaamtr. Bu dnmn her aamasnda Gromkonun varl ve
onun katklar izlenebilir. Sovyetler Birlii gibi alternatif olduunu ileri sren
bir sistem ierisinde, onun d dnyayla balarn salamak temel grevini
stlenmi Dileri Bakanlnn banda bulunan kiinin deerlendirmesi
ancak sistemin kendisini anlamak yoluyla olanakldr. Ayn dnem ierisinde
hem Sovyet d politikasnda karar verme srecinde deiim yaanm, hem de
Gromko nomenklaturann basamaklarn birer birer trmanarak politikann
uygulanmas kadar saptanmasndaki etkinliini de artrmtr. Batl bir
meslektann yaam konu edilip, onun d politikadaki katksndan sz
edildiinde daha zengin verilere ulalabilir. Oysa Sovyet sisteminin kendisi
birinci adam dndakilerin nemsizletii (ya da nemsizletirildii) bir
yapya sahip olmutur. Buna ramen almada da ortaya kt zere,
Gromkonun adn anmadan Sovyet d politikasn deerlendirmek
olanakszdr.
Gromko 1943te ABD Bykelisi olduunda Moskovann ald
kararlar harfiyen uygulamakla grevli bir diplomattr. Sovyet sisteminden
kaynaklanan bir katlk ierisinde bunu uygular. SSCB adna altna imzasn
koyduu BMde Gvenlik Konseyini ilemez hale getiren vetolar kullanarak
adn bay hayra karrken de byledir. Stalin sonrasnda ortaya kan siyasal
nderlik ekimesinden etkilenmedii sylenemez. Ama parlak kariyerinin
temellerini bu dnemde atmtr. Bu dnem bir yandan Souk Savata iki
bloun ortaya kt ve SSCBnin d politikasn bu yeni koullara uygun
biimde yeniden biimlendirdii bir dnemdir. Ayn dnem SSCBnin
inasnda hi kukusuz tek adam olan Stalinin lmnn ardndan Sovyet i
politikasnn da sarsnt geirdii bir dnemdir. Stalin sonras Sovyet i ve d
politikasnn temelleri SBKPnin 20. Kongresinde alnan kararlar erevesinde
atlmtr.
Uygulama ise Kongre sonrasna kalmtr. 1957de Dileri Bakan olan
Gromko zellikle bar iinde birarada yaama politikasnn mimar ve
uygulaycs olmutur. lk yllarda her ne kadar Hruovun glgesinde kalsa da,
Brejnevin kadro politikalar erevesinde d politika zerindeki arln
yllar ierisinde artrmtr. Bunda 1973te Politbro yesi olmasnn, 1977de
Devlet Bakanlna atanmasnn yan sra Brejnevin salk durumundaki
ktlemenin de etkisi olduu sylenebilir. II. Dnya Savann ardndan,
Souk Sava ierisinde btn katlmclarn varolan snrlar kabul ettii bar
ancak 1975te Helsinkide salanmtr. Bu barta Gromkonun emei gz
ard edilemez.

373

374

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

Helsinki, Sovyet tarihi asndan sonun balangcdr. Batya sava

sonras snrlar kabul ettirmi, karlnda ise eitsiz ekonomik ilikiler anda
insan haklar propagandas altnda youn biimde bask altna alnmtr.
1970lerin sonundan grevden ayrld 1985e dein Gromkonun d politika
konularnda tek adam deilse de en nemli kii olduu rahatlkla sylenebilir.
Bu, ald her kararn doru olduu anlamna gelmemektedir. Nitekim,
Afganistana mdahale Sovyet d politikasnn en nemli hatalarndan biri
olarak grlebilir ve bu kararn altnda (Andropov ve Ustinovun yan sra)
Gromkonun da imzas vardr. Benzer biimde Polonyada askeri mdahaleyi
desteklemitir. Polonya, SSCBnin amazn gnyzne karmtr:
Proleterya iin, proleteryaya ramen! Ancak, Staline sadakat sonuna dek
srdren Gromko iin Polonyadaki ii hareketi kapitalist kkrtmadan baka
bir ey deildir. Gromkonun katks olan en nemli kararlardan biri de
Garbaovun parti genel sekreterliine seilmesidir. Yal Brejnevin ardndan
ondan daha salkl olmayan Andropov ve ernenko ynetimleri SSCBde
1970lerin sonunda hazrlanan ekonomik ve siyasal dzenlemelerin
uygulamasn geciktirmitir. Bunun en yakn tanklarndan biri de Gromkodur.
Uzun sredir bekletilen dzenleme kararlarn alarak uygulayabilecek, gen ve
kararl biri olarak Garbaovu nermi, desteklemi ve seiminde etkili
olmutur. Bu kararn bakanlnn sona ermesinde etkisi olsa da, 76 yana
gelen Gromko iin aslolan SSCBnin bekasdr.
Andrey Andreyevi Gromko 20.yzyla damgasn vurmu bir
diplomattr. Sovyet d politikasna yn vermi bir brokrattr. SSCBnin
yaratmaya abalad homo Sovieticustur. Kck bir kyde doup, eit
koullarda, eit frsatlar verildiinde, iyi bir eitimle, ok alarak, ylmaz bir
sadakat gstererek nerelere gelinebileceinin en gzel rneklerinden biridir.
Yalnzca SSCB asndan deil, tm dnya iin katklar yapm birisidir. Souk
Savan scak atmaya dnmemesinde byk emei vardr. nsanln yok
olmasna yol aacak nkleer silahlarn ortadan kaldrlmas, yaplamyorsa
snrlandrlmas almalarnda etkin rol oynamtr. Sovyet deneyiminin
insanlk tarihine katks, yokluunda daha nesnel biimde deerlendirilmeye
balanmtr. Yaynlanan ariv belgeleri nda, daha zgrlk bir ortamda
Sovyet d politikas hakkndaki aratrmalar hem nitelik ve hem de nicelik
alarndan her geen gn artmaktadr. Tarih, her yeni dnemde yeniden ve
yeniden yazlrken Gromko bu almalar iinde hak ettii yeri alacaktr.

374

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

375

Kaynaka
ADOMEIT, Hannes (1986), Soviet Ideology, Risk-Taking, and Crisis Behaviour, ROBBIN, F. Laird /
HOFFMANN, Erik P. (eds.), Soviet Foreign Policy in a Changing World (New York:
Aldine): 99-108.
AHTAMZYAN, A. A. (1967), Asnovye Etap Savyetskay Vneney Politiki (1917-1967), Vapros
storii, 10: 113-134.
BOWKER, Mike (1997), Theories of the Cold War, Russian Foreign Policy and the End of the
Cold War (Aldershot: Dartmouth): 243-259.
BROWN, Archie (1985), The Foreign Policy-Making Process, Curtis Keeble (ed.), The Soviet
State, The Domestic Roots of Soviet Foreign Policy (London: Gower): 191-216.
CARR, Edward Hallett (1961), The Nazi-Soviet Pact, ADAMS, Arthur E. (ed.), Readings in Soviet
Foreign Policy (Boston: D. C. Heath and Company): 155-160.
CHURCHWARD, L. G. (1968), Contemporary Soviet Government (London: Routledge & Kegan
Paul).
DALLIN, Alexander (1986), KAL 007: Perceptions and Politics, Robbin F. Laird & Erik P.
Hoffmann, eds., Soviet Foreign Policy in a Changing World (New York: Aldine): 932936.
DEGRAS, Jane (ed.) (1953), Soviet Documents on Foreign Policy (vol. III, London: Oxford
University Press).
DEUTSCHER, Isaac (1990), Stalin (C.II, stanbul: Sosyal Yaynlar, 2.B) (ev. Selahattin Hilav).
DOBRINN, Anatoliy (1997), Sugubo Doveritelno (Maskva: Avtor).
EDMONDS, Robin (1983), Soviet Foreign Policy, the Brezhnev Years (Oxford: Oxford University
Press).
GATI, Charles (1986), The Stalinist Legacy in Soviet Foreign Policy, Robbin F. Laird & Erik P.
Hoffmann, eds., Soviet Foreign Policy in a Changing World (New York: Aldine): 16-28.
GELMAN, Harry (1984), The Brezhnev Politburo and the Decline of Detente (London: Cornell
University Press).
GOLAN, Galia (1991), Soviet Policy-making in the Middle East: from Stalin to Brezhnev, Soviet
Policies in the Middle East from World War Two to Gorbachev (Cambridge:
Cambridge University Press): 4-19.
GOLDGEIER, James M. (1994), Leadership Style and Soviet Foreign Policy (Baltimore: John
Hopkins University Press).
GROMIKO, A. A., PANOMAREV, B. N., ed. (1986), storiya Vneney Politiki SSSR (C. II, Moskova:
Nauka).
GROMIKO, A. A. (1990), Pamyatnoye (C. II, Moskova: Politieskoy Literatur).
GROMYKO, Andrei (1989), Memories (London, Arrow Boks).
HALLIDAY, Fred (1990), The Ends of the Cold War, New Left Review, 180: 5-23.
HAMMER, Darrell P. (1974), USSR: The Politics of Oligarchy (Illinois: The Dryden Press).
HOFFMANN Erik P. & LAIRD Robbin F. (1982), The Scientific-Technological Revolution and
Soviet Foreign Policy (New York: Pergamon Press).
HOFFMANN, Erik P. (1987), Soviet Foreign Policy Aims and Accomplishments from Lenin to
Brezhnev, ROBBN, F. Laird (ed.), Soviet Foreign Policy (New York: APS): 10-31.
HOUGH, Jerry F. (1980), Soviet Leadership in Transition (Washington D. C.: The Brookings
Institution).
HUNTINGTON, Samuel P. (1978), Trade, Technology, and Leverage: Economic Diplomacy,
Foreign Policy, 31: 63-80.
storiya Rassii v Novayeye Vremya (1945-2001) (2001) (Moskova: Olimp).

375

376

Ankara niversitesi SBF Dergisi

62-3

JONES, Robert A. (1990), The Soviet Concept of Limited Sovereignty from Lenin to Gorbachev:
The Brezhnev Doctrine (London: MacMillan).
KAZANTSEV, Yu. . (2002), Mejdunarodnye Atnaeniya i Vnenaya Politika Rassii (Novosibirsk:
Sibirskoye Saglaeniye).
KEEBLE, Curtis (1985), Conclusion: The Implications for Foreign Policy, Curtis Keeble (ed.), The
Soviet State, The Domestic Roots of Soviet Foreign Policy (London: Gower): 217-237.
KISSINGER, Henry (1981), Years of Upheaval (New Delhi: Vikas Publishing House).
KISSINGER, Henry (2002), Diplomasi (stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 3. Basm) (ev.
brahim H. Kurt).
KORNYENKO, G. M. (1995), Halodnaya Vayna (Maskva: Mejdunarodnye Atnaeniya).
KRUEV, N. S. (1991), XX. Kongre Gizli Raporu (stanbul: Pencere Yaynlar) (ev., Ahmet Fethi).
LYNCH, Allen (1989), The Soviet Study of International Relations (Cambridge: Cambridge
University Press).
MARUK, N. . (1995), Vayna v Afganistane: Internatsionalizm v Deistvii ili Voorujeniya
Agressiya, Sovyetskaya Vnenaya Politika v God Halodnoy Vayn (1945-1985)
(Maskva: Mejdunarodnye Atnaeniya): 453-479.
MARINKO, G. (1989), What is the Scientific and Technological Revolution? (Moskow: Progress
Publishers).
MEDVEDEV, Roy (1986), China and the Superpowers (Oxford: Basil Blackwell) (translated by
Harold Shukman).
MLEN, Leonid (2001), MD - Ministr nastrannh Del, Ramantiki i Tsiniki (Moskova:
Tsentrpoligraf).
NJOLSTAD, Olav (1994), Peacekeeper and Trouble Maker: Jimmy Carters Containment Policy,
1977-1978 (Oslo: Norwegian Institute for Defence Studies).
NOGEE, Joseph L. & DONALDSON, Robert H. (1981), Soviet Foreign Policy Since World War II (New
York: Pergamon Press, 2nd ed.).
PANOMAREV, B. N., GROMIKO, A. A., HVASTOV, V. M. (ed.) (1971), storiya Vneney Politiki SSSR,
1945-1970 (C. II, Moskova: Nauka).
PIADYSHEV, B. (2002), Andrei Gromyko: A Portrait, International Affairs (Moscow), 48/6: 4464.
PIPES, Richard E. (1962), Domestic Politics and Foreign Affairs, Ivo J. Lederer (ed.), Russian
Foreign Policy (London: Yale University Press): 145-169.
ROSSER, Richard F. (1969), An Introduction to Soviet Policy (N. J.: Prentice-Hall, Inc.).
SEMANOV, Sergey (2002), Brejnyev (Moskova: Vee).
SERVICE, Robert (1998), A History of Twentieth-Century Russia (Cambridge: Harvard University
Press).
SLUSSER, Robert M. (1962), The Role of the Foreign Ministry, Ivo J. Lederer (ed.), Russian
Foreign Policy (London: Yale University Press): 197-239.
SOKOLOV, A. K. ve TYAJELNKOVA, V. S. (1999), Kurs Sovyetskoy storii (Moskova: Vaya kola).
Soviet Foreign Policy (1985) (Moscow: Novosti Press).
STEELE, Jonathan (1983), The Kremlins Foreign Policy Brezhnev to Andropov (New York: Simon
and Schuster).
TELLAL, Erel (2000), SSCB-Trkiye likileri, 1953-1964 (Ankara: Mlkiyeliler Birlii Vakf
Yaynlar).
TUCKER, Robert C. (1962), Autocrats and Oligarchs, LEDERER, Ivo J. (ed.), Russian Foreign
Policy (London: Yale University Press): 171-195.
ULAM, Adam B. (1959), Soviet Ideology and Soviet Foreign Policy, World Politics, XI/2: 153-172.

376

Erel Tellal

Sovyet D Politikas ve Gromko

377

ULAM, Adam B. (1988), The Rivals, America & Russia Since World War II (London: Penguin Books,
9th ed.).
ZIMMERMAN, William (1986), What Do Scholars Know About Soviet Foreign Policy, ROBBIN, F.
Laird / HOFFMANN, Erik P. (eds.), Soviet Foreign Policy in a Changing World (New
York: Aldine): 84-98.

377