Professional Documents
Culture Documents
zet
Bu makale, 11 Eyll saldrlar sonrasnda gerekletirilen Afganistan Operasyonunu Bush Doktrini balamnda eletirel bir yaklamla deerlendirmektedir. 7
Ekim 2001 tarihinde ABD ve ngiltere, Afganistanda bulunduunu iddia ettikleri
Usame Bin Ladin ve El Kaide rgt yelerine ynelik olarak meru mdafaa hakk
kapsamnda bir operasyon balatmlardr. Terrizme ynelik balatlan bu operasyon, Birlemi Milletler Antlamasnda dzenlenen ortak gvenlik sistemi ve meru
mdafaa hakk zerinde nemli bir etki yaratmtr. Birlemi Milletler Antlamas
altnda dzenlenen meru mdafaa hakk ve ortak gvenlik sistemi farkl amalara
hizmet etmektedir. Meru mdafaa hakk, devletlere kendilerine ynelik silahl saldrlar savuturma imkan verirken; ortak gvenlik sistemi uluslararas bar ve gvenliin salanmasna ynelik daha geni bir amaca hizmet eder. Kukusuz kiz
Kulelere ve Pentagona dzenlenen saldrlardan sonra Birlemi Milletler Sistemi
zerinde deiime ynelik basklar artmtr. Btn bu yaananlar Bush Hkmetinin yeni gvenlik ve d politikasndaki terrizme ynelik tavrnn ve ABDnin
uluslararas ililerdeki konumunun bir sonucu olarak karmza kmaktadr.
Anahtar Kelimeler: 11 Eyll Saldrlar, Afganistan Operasyonu, Meru Mdafaa
Hakk, BM Ortak Gvenlik Sistemi, Bush Doktrini
GR
11 Eyll 2001de, ABDnin ekonomik ve askeri gcnn sembolleri olan Dnya
Ticaret Merkezi ve Pentagona ynelik dzenlenen terrist saldrlar, belki de insanlk
tarihinin en byk terr eylemi olarak, ABDnin yan sra btn uluslararas topluluk
zerinde ok derin bir etki yaratmtr.
Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Uluslararas Kamu Hukuku Anabilim Dal Aratrma Grevlisi,
Doktora rencisi
80
Terr eylemleri, son yllarda hem ok yaygnlam hem de teknolojideki gelimelere kout olarak lke snrlarn kolaylkla aabilme imknna erimitir. Gnmzde
uluslararas terrizm, ortaya kard etkiler ile uluslararas bar ve gvenlii tehdit
eden unsurlarn ban eker duruma gelmitir. Sz konusu durumun uluslararas hukuk yapsn etkilemesi de kanlmaz olmutur. Gerek terrizmin kendisi gerek bu
eylemlere kar devletlerin bavurduu operasyonlar, uluslararas hukukun mevcut
kurallarn tekrar tartmaya amtr ki, bunlarn banda da Birlemi Milletler (BM) ortak gvenlik sistemi ve meru mdafaa hakk ile ilgili dzenlemeler gelmektedir.
Ortak gvenlik sistemi ve meru mdafaa hakk farkl amalara hizmet etmektedir.
Meru mdafaa hakk, devletlere ynelik saldrlar bertaraf etmeyi amalarken; ortak
gvenlik sistemi daha geni bir amaca hizmet ederek geni apl bir savan kmasn
nlemeyi hedefler. BM Antlamasnn tasla aamasnda ilgili blmn hukuki ats
tasarlanrken ncelik devletleraras ihlallere verilmitir. Ancak 11 Eyll saldrlar,
devlet d aktrlerin de kuvvet kullanabildiini aka gstermitir. Sz konusu saldrlar, BM Antlamasnn 51. maddesinin yorumunu etkilemi ve meru mdafaa hakk
devlet d aktrlerin terr eylemelerine kar da kullanlabilecek bir hak olarak grlmeye balanmtr. Ortak gvenlik sisteminin etkili olmamas bu hakkn geni yorumlanmasna yol amaktadr.
Saldrlarn ardndan, ABD ve ngiltere 7 Ekim 2001de Afganistana kar Kalc
zgrlk (Operation Enduring Freedom) ad altnda askeri bir operasyon balatm;
BM Gvenlik Konseyinin ak bir yetkilendirmesi olmakszn balattklar operasyonu,
BM Antlamasnn 51. maddesinde yer alan meru mdafaa hakkna dayandrmlardr. Ancak saldrlar sonrasnda, durum ile ilgili Gvenlik Konseyi tarafndan eitli
kararlar alnm olmakla birlikte, ilgili kararlarda ne operasyona izin veren ne de saldrlarn faillerini belirleyen ak bir ifade kullanlmtr.
Belirtilen gelimelerin cevab Bush Doktrininin iinde gizlidir. ABD Bakan Bush
dneminin d politikasnda izlenen yeni strateji; kitle imha silahlarna sahip olanlar
ya da kitle imha silahlarna sahip olan devletlere ve terristler ile terrizme yataklk
yapan devletlere kar daha henz tehditler tam olarak olumakszn kuvvet kullanlmasn ngrmektedir. Bush Doktrini olarak nitelendirilen sz konusu durum, saldr
yeri ve zaman belirli olmasa da nleyici askeri mdahalenin varln kabul etmektedir. Son olarak Iraka ynelik Mart 2003te gerekletirilen operasyon da bunun en
ak kantdr.
11 EYLL 2001DE ABDYE DZENLENEN TERRST SALDIRILAR
ABDye ynelik 11 Eyll 2001de gerekletirilen terrist saldrlar, gerek ABDyi gerek
uluslararas topluluu ok derinden etkilemitir. Amerikan Airlinesa ait Boeing 767 ve
Boeing 757 tipi iki uak karlm ve birbiri ardna Dnya Ticaret Merkezinin ikiz kulelerine arparak kulelerin kmesine neden olmutur. Ardndan yine 767 tipi nc
bir uak ABD Savunma Bakanl merkezine ait Pentagona arptrlm ve bina ksmen kmtr. Son olarak 757 tipi drdnc bir uak ise, Pennsylvaniann Pitsburg
kenti yaknlarnda drlmtr.1 Sz konusu uaklar karan on bei Suudi Arabistan, ikisi Birleik Arap Emirlikleri, biri Lbnan ve bir dieri de Msr uyruklu eylemcile1
Ayrntl olarak bkz. Serta H. Baeren, Uluslararas Hukuk Asndan Amerika Birleik Devletlerinde
Gerekletirilen Terrist Saldrlar ve Yol At Gelimeler zerine Bir Deerlendirme, Vecdi Arala
Armaan, Kocaeli niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 2001, s. 69.
81
. Halat
rin, yetkililerden herhangi bir talebi olmamtr.2 Saldrlar sonrasnda, ABDde nemli
bir can ve mal kayb meydana gelmitir. Ortaya kan kayplarn, gnmz dnya
artlarnda orta lekli bir devletin ABDye kar dzenli askeri birlikleri ile gerekletirebilecei bir silahl saldrnn boyutlarn atn bile sylemek mmkndr.3 lke
genelinde ok ciddi bir endie yaratan saldrlarn ardndan lkede geni gvenlik nlemleri alnm; havaalanlar, resmi binalar dahil btn binalar boaltlm ve uak
seferleri iptal edilmitir. ABD Bakan Bush, acil durum ilan ederek yedek askeri birlikleri greve armtr.4
Herhangi bir rgt saldrlarn sorumluluunu stlenmemi olmakla birlikte, 20
Eyll 2001de yapt konumasnda ABD Bakan Bush, ABD hedeflerine ynelik
daha nce de Tanzanya, Kenya ve Yemende gerekletirilen terrist saldrlardan
sorumlu tutulan El Kaide rgtnn son saldrlarn da faili olduuna dair yeterli delilin olduunu iddia etmitir.5 ngiliz Hkmeti de, ABDyi desteklemi ve saldrlarn El
Kaide rgt tarafndan gerekletirildiine dair yeterli kantlarn olduunu kamuoyuna aklamtr. ngiltere Babakan Tony Blaire gre, konuya ilikin hazrlanan belgede yeterli kantlarn olduuna phe yoktur. Btn bunlara ramen, Usame Bin Ladin yapt aklamalarnda saldrlarla herhangi bir ilikisi olmadn ifade ederek
sorumluluk stlenmekten kanmtr.6
SALDIRILAR SONRASINDA ABDNN TUTUMU VE BUSH DOKTRN ZERNE
BR DEERLENDRME
Saldrlar sonrasnda ABD, Ladinin saldrlardan sorumlu olduuna dair yeterli delilin
olduunu iddia ederek Taliban Ynetiminden El Kaide rgtnn lider kadrosu dahil
Afganistan topraklarnda saklanan btn terristlerin ABDye teslim edilmesini, lkedeki terrist kamplarn kapatlmasn, Amerikan vatandalar ve yabanclarn korunmasn istemi; sz konusu taleplerin yerine getirilmemesi halinde Taliban Ynetiminin de Ladin ile ayn muameleye tabi tutulacan aklamtr.7 Taliban Ynetimi,
hemen saldrlar knayarak Ladinin sz konusu eylemleri gerekletirdiine dair yeterli delilin bulunmadn ve bu saldrlar gerekletirebilecek potansiyeli olmadn
ileri srmtr.8
ABD Bakan Bush, terrist saldrlar sonrasnda yapt ulusa sesleni konumasnda, Savatayz, terristler tarafndan Amerikaya kar alm bir sava var ve buna cevap
vereceiz. Bunlar kimlerin yaptn bulacaz ve onlar saklandklar delikten kartarak adalete
teslim edeceiz cmlelerine yer vermitir.9 Ardndan, lke apnda hal seferi
(crusade) ifadesini kullanarak sava hali ilan etmitir. Henz saldrnn failleri kesin-
3
4
5
6
7
8
9
82
Ahmet, H. Topal., Uluslararas Terrizm ve Terrist Eylemlere Kar Kuvvet Kullanm, (Ankara: Beta, 2004),
s.231; Amerikan vatanda olmayan 19 eylemcinin isimleri bir liste ile aklanmtr. Bunlardan nn
El-Kaide rgt yesi olduu ifade edilmitir. Bkz., Sean, D. Murphy Contemporary Practice of The
United States Relating to International Law, American. Journal of International. Law., Vol. 96, 2002, s. 240.
Baeren (2001), s. 70; Ortaya kan can ve mal kaybna ilikin bilgi iin bkz., Murphy, ss. 237240.
Topal,. ss. 232233.
Bkz. http://www.whitehouse.gov/news/releases/2001/09/20010920-8.htm.
Bin Laden Says He Wasnt Behind Attacks, CNN website, 16 Eyll 2001, bkz. http://www.cnn.com/2001/US/
09/16/inv.binladen.denial/ ; Ayrca bkz. Murphy, s. 241.
Topal, s. 233.
Topal, s. 233.
Bkz. http://listbot.csustan.edu/pipermail/facnet/2001-September.txt
lemeden ve kesin deliller olmadan bir devleti hedef almak, sonrasnda dier devletler
iin de kt bir emsal tekil edebilecektir.10
Btn bu gelimeler uluslararas hukukta bir dnmn yaandna iaret etmekte ve Bush Doktrininin bir sonucu olarak karmza kmaktadr. ABD Bakan
Bush, 20 Eyll 2002de yeni Ulusal Gvenlik Stratejisini aklam11 ve nceki Bakan
Clintonn stratejisinden ciddi bir kopma meydana gelmitir. Sz konusu belgede,
ABDnin yeni d politikasnn neleri kapsad aka ifade edilmitir. ncelikle, dman devletlere ve kitle imha silahlarna sahip olmak isteyen terristlere kar askeri
mdahalede bulunulaca aklanmtr. kinci temada, stratejik olarak Amerikann
kendi askeri gc ile baka herhangi bir yabanc gcn rekabet edemeyeceini belirtmitir. nc olarak, ABD stratejisine gre ok tarafl uluslararas ibirliine taraf
olunmakla birlikte kendi gvenlii ve ulusal karlarn korumak adna tek tarafl hareket etmekte tereddt edilmeyecei aklanmtr. Son stratejik ama ise, zellikle
Mslman lkeler bata olmak zere demokrasi ve insan haklarn dnyaya yaymaktr.12
Denilebilir ki, Bush Doktrini terristlere ve terrizme yataklk eden devletler ile kitle
imha silahlarna sahip olan veya bu silahlar kullanma amacnda olan devletlere kar
kuvvet kullanlmasn ngrmektedir. Sz konusu durum n vuru doktrini (pre-emtive)
olarak da ifade edilmekte ve henz daha tehditler tam olarak olumadan da vuruun
gerekletirilebilecei belirtilmektedir.13 Gnmzde tehditler, ngrlemeden aniden
ortaya kabilmektedir. n vuru da terrizme kar yeni ve stratejik bir zmdr.
Baz aratrmaclara gre, Amerikann ilk vuruu yapacan aklamasna gerek yoktur; El Kaide gibi bir terrist rgt Amerikaya ynelik dorudan bir tehdit olup,
ABDnin terristlere kar hakl durumu zaten domutur.14
ABD Bakan Bush, 1 Temmuz 2002de yapt konumasnda artk gvenlik anlaynn Souk Sava Dneminden farkl olduunu ve btn tehditlerin tam olarak
olumasnn beklenemeyeceini belirtmitir.15 Benzer ekilde ABD Savunma Bakan
yardmcln yapan Wolfowitz de 2 Kasm 2002de yapt konumasnda, yakn tehditlerin nceden ngrlmesinin mmkn olmadn ifade etmi ve 11 Eyll saldrlarna ilikin olarak yakn tehdidin, 10 Eyllde ortaya ktn ama bunu bilmenin
mmkn olmadn belirtmitir.16 Yeni ulusal gvenlik stratejisi ile ilgili resmi yetkililerin yapt konumalarda, nleyici mdahale (preventive) ve n vuru (preemtive) kavramlarna birbirlerinin yerine geecek ekilde yer verildii grlmektedir.17 Oysa, bu
kavramlar arasnda nemli anlam farklar bulunmakta ve farkl sonularn domasna
yol amaktadr.
10
11
12
13
14
15
16
17
Enver Bozkurt, Birlemi Milletler Sisteminde Kuvvet Kullanm, (Ankara: Nobel, 2003), s. 20.
Bkz. http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf
Bkz. http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf
Hasan Kni, Amerikan Ulusal Gvenlik Stratejisi, Stratejik Analiz, C.4, S. 38, 2003, s. 81.; Ayrca bkz.
Christine Gray, The US National Security Strategy and the New Bush Doctrine on Preemptive Self
Defence, Chinese Journal of International Law, Vol. 1, 2002, ss. 438-440.
Bkz. Kni, s. 81.
Francois Heisbourg, A Work in Progress: The Bush Doctrine and Its Consequences, The Washington
Quarterly, Vol. 26, No.2, 2003, ss. 75-76.
Heisbourg, ss. 7576; Ayrca bkz. Radhika Satkunanathan, The US Invasion of Iraq: Neoconned into an
Illegal War? A Critical Evaluation of the Bush Doctrine, Sri Lanka Journal of International Law, Vol. 16,
2004, ss. 6770
Ayrntl olarak bkz. Heisbourg., ss. 7579.
83
. Halat
20
21
22
23
24
84
25
26
27
28
29
30
31
32
gsz olduu grlmektedir. Terristlerin eline bir de kitle imha silahlar geerse bu gler byk devletlere umulmaz
zararlar verecektir." Bkz. Kni, ss. 8182.
Bkz. Kni, ss. 82-83.
Bkz. E. Mary OConnell , The Myth of Preemptive Self-Defence, http://www.asil.org/taskforce/
oconnell.pdf.
OConnell, s. 3.
OConnell, s.10.
Topal, s. 231.
Bkz. Gray, ss. 445446.
OConnell, ., s. 17.
lgili maddeye gre, NATO yelerinden biri ya da birkana kar saldrda bulunulmas halinde, saldr tm ittifak
yelerine yneltilmi gibi deerlendirilecek ve BM Antlamasnn 51. maddesine uygun olarak bireysel ve kolektif
meru mdafaa hakk erevesinde Kuzey Atlantik Blgesinde gvenlii salamak zere gerektiinde kuvvet kullanma
85
. Halat
Lord Robertson, ABDnin 11 Eyllde urad saldrnn 5. madde kapsamnda deerlendirildiine ilikin karar, BM Genel Sekreterine bildirmitir. Alnan kararda yeler,
bireysel saldrnn maduru olan devlete gerekli yardm salamakla ykml tutulmutur.33 Bir baka ifade ile, sz konusu saldrlarn dardan yneltildiine karar verilirse ABDnin silahl saldrya uradn ve dolays ile meru mdafaa hakknn doduunu kabul edeceini bildirmitir.34 Ancak hi kukusuz, silahl saldrnn nitelii
konusunda nihai tespiti yapacak olan BM Gvenlik Konseyidir.35
21 Eyll 2001de Avrupa Birliine ye devletlerin hkmet ve bakanlardan oluan Olaanst Brksel Zirvesinde 11 Eyll saldrlar ele alnm ve sonunda ABDye
destek karar kmtr. Terristlere kar alnacak tedbirler konusunda Birlik yesi
devletlerin gerekenleri yapaca bildirilmitir.36
slam Konferans Tekilat da, saldr sonrasnda olaanst toplanarak saldrlar
knamtr. Bunun yan sra, Tekilat Operasyonun dier Mslman lkeleri de kapsayacak ekilde geniletilmemesi arsnda bulunmutur. Suudi Arabistan ve Birleik
Arap Emirlikleri saldr sonrasnda Taliban Ynetimi ile ilikilerini kesmi, Krfez lkeleri birlii Konseyi de uluslararas terrizmle mcadele konusunda destek vereceklerini aklamtr.37
Trkiye ise, ABDyi destekleyen bir tavr sergilemitir. ABD'nin Afganistan'a ynelik
operasyonunun balamasndan hemen sonra dnemin Babakan Blent Ecevit bakanlnda Babakanlk'ta gerekletirilen toplantda durum deerlendirmesi yaplm
ve sonrasnda yaplan yazl aklamada, "ABDye kar 11 Eyll 2001 tarihinde gerekletirilen menfur terrist saldrlardan sonra tarafmzdan deiik vesilelerle belirtildii zere, Trkiye
sorumlu bir mttefik ve dost olarak ABDyi terrizmle mcadelede desteklemektedir" ifadesine yer
verilmitir.38
7 Ekim 2001de balayan Kalc zgrlk Operasyonu, genel olarak btn uluslararas topluluk tarafndan onay grmtr. Gemite ABDyi ve eylemlerini ciddi ekilde eletiren Rusya, in gibi devletler operasyonu aka desteklemi; Grcistan,
Tacikistan, zbekistan, Katar, Umman, Suudi Arabistan, Filipinler, Kanada, ek Cumhuriyeti, Almanya, talya, Hollanda, Yeni Zelanda, Almanya gibi ok sayda devletin
askeri yardm teklifinde bulunduklar grlmektedir. En nemlisi de BM tarafndan
operasyon ile ilgili herhangi bir knama giriimi olmamtr.39 Sz konusu durum,
daha sonra pasif tutumu nedeniyle, BMin ilgili operasyona zmnen onay verdiine
dair eitli grler ileri srlmtr.
33
34
35
36
37
38
39
86
yoluna giderek her trl nlem alnacaktr; bu kapsamda alnan nlemler Gvenlik Konseyine bildirilecektir. Bkz.
http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/nato.html
Bkz: http://www.nato.int/docu/speech /2001/s011002a.htm.
Carsten Stahn, Collective Security and Self-Sefence after the September 11 Attacks, Tilburg Foreign Law Rewiev,
Vol. 10, 2002, ss. 2223.
Baeren (2001), s. 73.
Topal,. s. 236.
Topal, ss.236237; Gray, s. 441.
Bkz. http://www.belgenet.com/teror/t_071001.html
Topal, s. 238.
43
44
45
87
. Halat
gvenlii korumak olduunun belirtilmi olmasdr. Bylece ilgili kararlarn ihlali tek
bana yaptrm gerektirebilecektir.46
Gvenlik Konseyi, 1368 sayl karar ile uluslararas bar ve gvenliin tehdit edildiini saptayarak 39. maddenin kendisine verdii yetkiyi kullanm; fakat bunun dnda Antlama'nn dier hkmlerine gre bir yetkilendirme yaplmamtr. Bununla
birlikte hem 1368 hem de 1373 sayl kararda, Antlama'nn 51. maddesinde dzenlenen bireysel ve ortak meru mdafaa hakk dorulanmtr. 51. maddeye yaplan ilgili
gnderme nemlidir; nk 1998'de ABD eliliklerine dzenlenen saldrlarn ardndan
ABD'nin bu hakk ileri srerek Afganistan ve Sudan'a saldrmas Gvenlik Konseyi tarafndan uluslararas hukuka uygun olmad iin knanmtr. Bununla birlikte, 1368
ve 1378 sayl kararlarn 51. maddeye yapt gnderme ok da geni yorumlanmamaldr; nk bu konuda bir belirsizlik sz konusudur.47 1368 sayl kararn giri blmnn 3. paragraf48 ve 1373 sayl kararn giri blmnn 4. paragraf49 birlikte
yorumlandnda, aka ABD'nin Afganistan'a ynelik meru mdafaa hakknn tannm olduu sonucuna ulaldn sylemek zordur. nk, ortada somut bir yetkilendirme olmayp, genel ve soyut ifadeler kullanlmtr. Buna ramen, ABD ve ngiltere Afganistan'a kar Kalc zgrlk Operasyonunu balatm; Gvenlik Konseyi
kuvvet kullanma ile ilgili bir yetkilendirme bulunmadan bireysel operasyon balatarak,
bunu da 51. maddeye dayandrmlardr.50.
12 Kasm 2001de Konsey tarafndan alnan 1377 sayl kararda ise, 1368 ve 1373
sayl kararlarda yer alan ifadelerden daha kesin bir ekilde uluslararas terr eylemlerinin uluslararas bar ve gvenlie ynelik en nemli tehditlerden biri olduu ve
1373 sayl kararda belirtilen nlemlerin alnmas gerektii belirtilmitir.51 ki gn
sonrasnda alnan 1378 sayl kararda ise, El Kaide rgtnn Afganistan kullanmasna ve Ladinin barnmasna izin verdii iin Taliban Ynetimi knanmtr.52
46
47
48
49
50
51
52
Turgut Tarhanl; Ne Hukuk Ne de Ahlak: Yeryz Cehennemi, (Ankara: Dost, 2003), s. 386.
Stahan, http://www.ejil.org/forum_WTC.
BM Antlamas'na gre doal bir hak olan bireysel ve ortak meru mdafaa hakkn tanyarak,
1. Uluslararas bar ve gvenliin bir tehdit olarak uluslararas terrizm eylemleri sonucunda 11 Eyll 2001'de
Newyork, Washington, Pennsyslivania'da ortaya kan korkun saldrlar ak bir ekilde knar.
2. Kurbanlarnn ve ailelerinin tm insanln ve ABD hkmetinin derin aclarn paylap, onlara basal
dileklerini iletir.
3. Bu terrist saldrda sulularn organizatr ve sponsorlarnn cezalandrlmas iin tm devletleri acil olarak birlikte
almaya davet eder ve bu sorumluluun bir gerei olarak, sulularn koruyucular, destekileri, organizatrleri,
sponsorlar, tm bu eylemleri ileyenlerin hesaplarna el konmasn vurgular.
4. Uluslararas toplumda terrist eylemlerin sindirilmesi, nlenmesi amacyla artan oranda ibirlii, tam bir
uygulamay ieren 19 Ekim 1999'da Gvenlik Konseyi'nin 1269 sayl karar gereince kabul edilen szlemenin
kabulne davet eder.
5. BM Antlamas hkmlerine gre 11 Eyll 2001 tarihli terrist saldrya cevap verilmesi iin her trl gerekli
admlarn atlmas ve terrizmin btn ekilleri ile mcadele edilmesini vurgular.
6. Konunun gndemde tutulmasna karar verir. Kararn evirisi iin bkz.Bozkurt, s. 218
1368(2001) sayl kararda da tekrarland gibi, BM Antlamasnca tannan bireysel ve ortak meru mdafaa hakkn
teyit eder. Bkz. Sec. Res. 1368 (2001)
Bkz. Marry E. OConnell, The Myth of Preemptive Self-Defense, http://www.asil.org/ taskforce/oconnell.pdf.
Bkz. Sec. Res. 1377 (2001)
Bkz..Sec. Res. 1378 (2001)
88
54
55
56
57
58
Bkz. Frederic L. Kirgis,. Terrorist Attacks on the World Trade Center and The Pentagon, American Society
of International Law Insights , http://www.asil.org/insights/insigh77.htm .
brahim Kaya, 11 Eyll Saldrlar ve Sonras: Uluslararas Hukukta Askeri Mdahale, Stratejik Analiz,
C.2, S.19, 2001, s.105.
Berdal Aral, Uluslararas Hukukta Meru Mdafaa Hakk, (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1999), s. 141.
Souk Sava sresince dou-bat atmas nedeniyle srekli ksteklenen BM, Souk Savan sona
ermesi ile rahat bir nefes almtr. Bkz., David. D. Caron, The Legitimacy of The Collective Authority of
The Security Council, American Journal of International. Law, Vol. 87, 1993, s. 553; Souk Sava
Dneminde ideolojik atmalar nedeniyle ortak bir eylem gerekletirmek mmkn olmamtr. Bkz.
Caron, s. 555.
Ayrntl olarak bkz. Yoram Dinstein, War, Agression And Self-Defence, (UK: Cambridge University
Press,.2001), s. 58.
Kaya, s. 104.
89
. Halat
veytten ekilmemesi halinde bu lkeye kar askeri kuvvet kullanm da dahil olmak
zere gereken her trl tedbirin alnaca belirtilmitir.59
16 Ocak 1991de balayan askeri operasyona meruiyet kazandran da 678 sayl
karar olmutur. Sonrasnda alnan 687 sayl kararda ise, Krfez Krizine son verebilmek iin Iraktan baz koullarn yerine getirilmesi istenmitir. Olduka kapsaml olan
bu karar, uluslararas bar salamak amac ile aktif olarak Gvenlik Konseyinin karar
almas ve uygulatmas bakmndan nemli bir dnm noktasdr; nk BM hukuki
olarak sahip olduu yetkileri uygulama kapasitesini kendisinde bulmutur.60 Gvenlik
Konseyini somut olaydaki tutumu znde BM sistemine uygun deildir; nk Gvenlik Konseyinin izni ile meru mdafaa hakknn tannmas mmkn deildir. Byle
bir uygulama meru mdafaann amacn amaktadr.61
11 Eyll saldrlar sonrasnda alnan 1373 sayl karar, Konseyin kararn uygulanmas iin, gereken her trl tedbiri alaca ynndeki aklamas ile sona ermektedir.62 Sz konusu ifade, Konseyin Irakn Kuveyti igali sonrasnda ald 678 sayl
karar hatrlatmakla birlikte znde, 678 ve 1368 sayl kararlar arasnda belirgin farklar bulunmaktadr. 678 sayl kararda nce de ifade edildii gibi, barn temini iin
kuvvet kullanm da dhil her trl nlem alma konusunda devletlere yetki verilirken,
1373 sayl kararda byle bir yetkinin verildiini sylemek mmkn deildir.63 BM sistemi iinde ortak gvenlik sisteminin harekete gemesi ve buna kout olarak silahl
kuvvet kullanlmas ancak Gvenlik Konseyinin be daimi yesinin veto yetkisini kullanmamas ya da Kore Savanda olduu gibi ekimser kalmas veya oylamaya katlmamas durumlarnda mmkn olabilecektir. Somut olayda ise, sz konusu durumlardan herhangi biri gereklememitir. Kald ki, Gvenlik Konseyi, 11 Eyll saldrlar
ncesinde Afganistana ynelik Usame Bin Ladinin ABD ya da baka bir lkeye iadesini salamak iin yaptrm uygulama kararlar alm olmakla birlikte askeri kuvvet
kullanma ile ilgili herhangi bir yetki vermemitir.64
Operasyon Hakl Bir Meru Mdafaa Uygulamas Olabilir mi?
Gvenlik Konseyinin alm olduu kararlar nda bir deerlendirme yapldnda,
BM Antlamasnn VII. Blm uyarnca kuvvet kullanmna ilikin herhangi bir yetki-
59
60
61
62
63
64
90
91
. Halat
71
72
73
74
75
92
rin tutumu, devlet d aktrlerin eylemlerinin de meru mdafaa hakkn dourabileceini gstermitir.76
Terrist saldrlarn silahl saldr kabul edilmesinde esas alnan en makul l etki
ve lek kriteridir. Uluslararas hukukun geleneksel uygulamasnn da devlet destei ile
de olsa silahl gruplar tarafndan gerekletirilen mnferit eylemlerin etki ve lek bakmndan silahl saldr boyutuna ulamad srece silahl saldr olarak deerlendirilemeyecei ynnde olduu grlmektedir.77 Sz konusu durum, Nikaragua Davasnda
da teyit edilmitir. Divan, silahl gruplarn eylemlerinin silahl saldr olarak kabul edilmesinde, bu gruplarn baka bir devlet tarafndan gnderilmesi ya da bu eylemleri o
devlet adna gerekletirilmesinin kriter alnacan ifade etmitir.78
11 Eyllde ABDye ynelik bir silahl saldr olduu 1368 sayl kararla da kabul
edilmi; ancak Gvenlik Konseyi silahl saldr terimi yerine kulland terrist saldr terimini 51. maddeye yapt gndermeden bamsz olarak ayr bir paragrafta belirtmitir. Bununla birlikte, saldrlarn etki ve lek bakmndan silahl saldr boyutuna
ulat alnan kararlarda da dorulanmtr. ABDnin ekonomik ve askeri iki nemli
merkezi olan Dnya Ticaret Merkezi ve Pentagonun hedef alnd terrist saldrlarn
dorudan devletin egemenliinin ihlali niteliinde olduu sylenebilir. Bunun yan sra
ortaya kan can ve mal kayb bakmndan da bir devletin silahl kuvvetlerinin gerekletirebilecei lde olduu da aktr. Uaklarn silah olarak kullanlmas daha nce,
II. Dnya Sava srasnda Japon Sava uaklarnn ABD gemilerine yaptklar intihar
saldrlar (kamikaze) rneinde grlmtr.79
Saldrlarn Taliban Ynetimine snat Edilip Edilemeyecei Hususu
Meru mdafaa hakknn kullanm iin gerekli olan silahl saldr artnn gereklemi
olduu konusunda 11 Eyll saldrlarna ilikin genel bir gr olduu kabul edilmekle
birlikte, Afganistana ynelik olarak bu hakkn kullanlabilmesi, sz konusu saldrlarn
Taliban Ynetimine isnat edilebilmesine baldr. Bir baka ifade ile, Taliban Ynetiminin sorumluluunun domu olmas gerekir. Bunun iin de, saldrlarn faili olduu iddia edilen Ladin ve El Kaide rgtnn fiilen Taliban Ynetiminin kontrol
atnda ya da adna eylemlerde bulunduunun ispat gerekir.80
Gvenlik Konseyi, daha nce alm olduu baz kararlarda Ladin ve El Kaide rgt ile Taliban Ynetimi arasndaki iliki konusunda eitli deerlendirmeler yapmtr. Gvenlik Konseyi, 1214 sayl kararnda kontrol altnda bulunan topraklarn El
Kaide bata olmak zere uluslararas terrist rgtler tarafndan kullanldn belirtip,
Taliban Ynetiminden terrist faaliyetleri nlemesi arsnda bulunarak terrist
kamplarn kapatlmasn istemitir.81 Ardndan alnan 1267 sayl kararda, 1214 sayl
karara uyulmad, bu durumun uluslararas bar ve gvenlik iin tehdit oluturduu,
1998 Tanzanya ve Kenyaya ynelik bykelilik saldrlar nedeniyle hakknda dava
76
77
78
79
80
81
Michael N Schmitt,, Preemptive Strategies in InternationalLaw, Michigan. Journal of. International Law,
Vol. 24, 2003, s. 539.
Topal, s. 121.
Bkz. Nikaragua Davas par. 247
Bkz. Aye zkan,, Uluslararas Hukukta Birlemi Milletler ve Afganistan Operasyonu Avrasya Dosyas,
C.8, S.1, BM zel, 2002, s. 243.
Belirtilen artlar Nikaragua Davas par. 63-65te teyit edilmektedir
Bkz. Sec. Res. 1214 (1998)
93
. Halat
alan Ladinin yarglanmak zere derhal iade edilmesini istemitir.82 Ardndan, Taliban Ynetimine ilgili kararlara tepkisiz kalmas nedeniyle eitli yaptrmlar uygulanmaya balanmtr. Konsey, kararlara ve yaptrmlara uyulmamas nedeniyle 1333 sayl yeni bir karar alarak daha etkili ekonomik yaptrmlar alnmasna karar vermitir.83
Belirtilen kararlardan anlald gibi, Ladin ve El Kaide rgt ile Taliban Ynetimi
arasnda bir iliki olduu kabul edilmekle birlikte burada nemli olan nokta, bu ilikinin 11 Eyll saldrlarn Taliban Ynetimine isnat etmek iin yeterli olup olmaddr.
ABD ve ngiltere bu durumun somut ve kesin bir deerlendirmesini yapmakszn Afganistana ynelik meru mdafaa hakknn doduunu ileri srmtr.
ngiltere de, 11 Eyll saldrlar ile ilgili olarak bir belge yaynlam ve Ladin ile Taliban Ynetimi arasnda ayn politik ve dini anlaylar olduunu ayrca aralarnda yakn
bir iliki olduunu belirtmitir. Ladin ile El Kaide rgtnn Taliban Ynetiminin askeri komuta kademesinde ve karar alma mekanizmalarnda temsilcileri bulunmutur.
El Kaide rgtnn lider kadrosunun Taliban Ynetiminin karar alma mekanizmalarna etkili katlm sayesinde ynetimin siyasi, mali ve askeri politikalarn belirlenmesinde etkili olduu bilinmektedir. Buna karlk Taliban Ynetimi ise, terrist faaliyetler
iin s ve barnma imkn salamtr.84 Belirtilen koullarda, El Kaide rgtnn
Afganistann bir ajan ya da organ gibi hareket etmedii aksine, Afganistan lkesinde
zerk bir ekilde hareket ettii sylenebilir. Dier yandan ne Taliban Ynetimi, 11
Eyll saldrlarna dorudan katlm ne de eylemleri kontrol ve finanse etmitir.85
Taliban Ynetiminin Ladin ve El Kaide rgtne aktif bir destei olmam, bununla birlikte terrist eylemeleri nlemedii iin pasif bir tavr sz konusu olmutur.
Bu nedenle dorudan deil, dolayl bir sorumluluun varolduu iddia konusu yaplabilir. Byle bir durumda meru mdafaa hakknn kullanlabileceini kabul etmek bu
hakkn kullanm alannn genilemesine yol aacaktr. Devletlerin terrist eylemlere
ynelik destei; sponsor olmak veya ynetmek, destek olmak, msamaha gstermek
ve harekete geme hususunda yetersiz ya da pasif olmak eklinde derecelendirilmektedir.86 Buna kout olarak uluslararas hukuk asndan devletlerin, dier lkelerdeki terrist eylemleri organize etmekten, tevik etmekten, bu eylemlere yardm etmekten ya da katlmaktan ve lkesinin bu tr eylemler iin kullanlmasna rza gstermekten kanma ykmll altnda olduu sylenebilir.87
Devletin lkesi iinde slenen ya da baka bir devlete kar terrist faaliyetlerde
bulunan gruplar kontrol altna almak hususunda yetersiz kalmas ve saldr srecinin
devam ediyor olmas halinde madur devletin gereklilik ve orantllk artlarna uygun
olarak muhtemel yeni saldrlar nlemek iin terrist gruba kar snrl kuvvet kullanlabileceini sylemek mmkndr.
Devletlerin, terrizm ile ilgili uluslararas hukuktan doan ykmllklerini yerine
getirmeyerek terrizme dorudan ya da dolayl destek vermesi halinde BM Antlamasnn 2/4. maddesinde dzenlenen kuvvet kullanma ve kuvvet kullanma tehdidi
yasann ihlalinin sz konusu olaca ileri srlmektedir; ancak bu maddenin ihlali
82
83
84
85
86
87
94
her zaman meru mdafaa hakkn dourmaz; nk nce de akland gibi bu hakkn kullanm silahl bir saldrnn varl artna baldr. Terrist eylemler nedeniyle bir
devletin sorumluluunun domas iin, uluslararas yarg kararlarnda eitli kriterler
belirlenmitir. lgili konuda Nikaragua Davasnda etkili denetim lt, Tadic Davasnda btnsel denetim lt kabul edilmitir.88 Meru mdafaa hakknn varlnn iddia edilebilmesi iin, devletin terrist rgtn gerekletirdii silahl saldr nedeniyle ilgili devletin sorumluluunun domu olmas, terrist rgt zerinde etkili ve
btnsel denetime sahip olmas halinde saldr, o devlete isnat edilebilecektir.89
Buna kout olarak ilgili devlete kar kuvvet kullanabilmek iin kuvvet kullanmna
ilikin, kuvvet kullanma bavuran tarafn terrist eylemlerin sz konusu devlete isnat
edilebileceine dair inandrc kantlarn varl gerekir.90 Dolayl sorumluluunun domu olmas, 11 Eyll saldrlarnn Taliban Ynetimine isnat edilebilecei anlamna
gelmemektedir. Byle bir durumda ABDnin meru mdafaa hakkna dayanmas
mmkn olmayp, bavuraca yollar silahl saldr boyutuna varmayan kar nlemler
ile snrl olmaldr.
Operasyonun Meru Mdafaann Dier artlar Asndan Deerlendirilmesi
Meru mdafaa hakk antlamalar hukukunun yan sra, rf adet hukukunda da dzenlenmitir. BM Antlamas kabul edilmeden ok daha nce kabul edilen uluslararas
rf adet hukukunda yer alan meru mdafaa, nleyici meru mdafaay da kapsayan
daha geni bir haktr.91 Byk lde Caroline Olaynda92 ekillenen rf adet hukuku
kurallarna gre, meru mdafaa hakknn kullanlabilmesi iin BM Antlamasndaki
dzenlemenin yan sra gereklilik, orantllk ve aciliyet artlarnn da mevcut durumda
gerekletirilmesi gerekir. Her ne kadar Caroline Olay, nleyici meru mdafaa hakk
ile ilgili de olsa, belirlenen artlarn BM Antlamasnn 51. maddesinde dzenlenen
meru mdafaa hakk iin de geerli olduu kabul edilmektedir. Sz konusu durum,
Nikaragua Davasnda da teyit edilmitir.93
ABD ve ngilterenin, Afganistana ynelik meru mdafaa hakkna dayanarak gerekletirdikleri askeri operasyonda belirtilen artlarn yerine getirilmedii grlmektedir. Her eyden nce, meru mdafaa hakkna bavurabilmek iin ani, kar konulmaz
bir saldr durumunun varl gerekir.94 Gereklilik art, son are olarak kuvvet kullanlmas anlamna gelmektedir. ncelikle bar yollardan sorunun zme kavuturulmas yoluna gitmek bir ykmllktr. Taliban Ynetimi, ABD ile grmelere ak olduunu belirterek uzlama yolunda adm atm olmakla birlikte, ABD hibir ekilde
pazarlk kabul etmeyeceini aklamtr.95 Bilindii gibi, ABD Taliban Ynetimini
88
89
90
91
92
93
94
95
95
. Halat
96
Topal, s. 255.
Topal, s. 268.
Stahan (2002),. ss. 32-33.
Aral, s. 28.
Aral, s. 36.
hukuktaki dzenlemelerin yan sra uluslararas nitelikteki almalar da ivme kazanmtr. 1415 Eyll 2005 tarihleri arasnda dzenlenen BM Zirve Toplantsnda da bu
konu zerinde durulmutur. Dnyann liderleri kresel deimelere yant verme konusunda hemfikir olduklarn ve bu konuda ortak ykmllkleri olduunu belirtmilerdir.101
11 Eyll saldrlar, uluslararas terrizmin ne kadar byk bir tehdit olduunu
gsteren en somut rnektir. Sz konusu saldrlarn uluslararas bar ve gvenlik iin
tehdit oluturduu, BM Gvenlik Konseyi tarafndan alnan kararlarda da aka belirtilmitir; ancak asl sorun sz konusu saldrlar iin nasl ve ne ekilde bir nlem alnacann belirlenmesi noktasnda ortaya kmaktadr. ABD, saldrlarn lkesi iin
meru mdafaa hakkn dourduunu ileri srerek yakn mttefiki ngiltere ile birlikte
bu hakka dayanarak Afganistana ynelik bir operasyon gerekletirmitir. BM Antlamasnn 51. maddesinde dzenlenen meru mdafaa hakk jus cogens nitelikteki
kuvvet kullanma yasann bir istisnas olmakla birlikte, bu hakkn kullanm baz artlarn gereklemesi halinde uluslararas hukuka uygun kabul edilecektir.
BM Antlamasnn hazrland dnemde ngrlemeyen devlet d aktrlerin
gerekletirdii silahl saldrlarn da gnmzde bir devletin gerekletirecei silahl
saldr boyutuna ulaabildii grlmektedir. Ancak terrist eylemlere destek olduu
iddia edilen devlete kar meru mdafaa hakknn kullanlabilmesi iin terrist saldrlar ile destek verdii iddia edilen devlet arasndaki iliki ve ilikinin niteliinin ak,
kesin delillerle ispatlanmas gerekmektedir.
Gvenlik Konseyi, alm olduu kararlar ile 11 Eyll saldrlarnn uluslararas bar
ve gvenlii tehdit ettiini saptayarak 39. maddenin kendisine verdii yetkiyi kullanm; saldrlarn etki ve lek bakmndan silahl saldr boyutuna ulatn dorulam;
ancak kararlarda herhangi bir devlet iin ak bir yetkilendirme yaplmamtr. Dier
yandan ilgili kararlarda etkili nitelikte nlemler alnm olduunu sylemek de zordur.
Ortaya kan belirsizlik ve boluk nedeniyle ABD, mevcut durumu istedii gibi ynlendirmitir. Bu noktada BM Antlamasnn 51. maddesinin yorumu nem kazanmaktadr; nk ilgili madde Antlamada dzenlendii ekliyle tartmalara yol amaktadr. lgili madde rf adet hukukunda yer alan nleyici meru mdafaa hakkn
kapsamamaktadr; ancak doktrinde 51. maddeyi geni yorumlayanlar maddenin lafznda yer alan doal hak teriminin rf adet hukukuna iaret ettiini ileri srerek BM
Antlamasndan nceki meru mdafaa hakknn aynen muhafaza edildiini iddia
etmekte ve buna gereke olarak BM ortak gvenlik sisteminin etkili olamayn gstermektedirler.102 Belirtilen gre gre, meru mdafaa hakk sadece silahl saldrnn
gereklemesi halinde deil, saldrnn gerekleme ihtimali halinde de mmkn olabilecektir.103 lgili konudaki mevcut tartmalar hem BM Antlamasnn gnmz ihtiyalarna cevap verememesi hem de 51. maddesinde olduu gibi birok maddesinin
farkl yorumlara ak bir ekilde kaleme alnm olmasndan kaynaklanmaktadr.
Uluslararas sistem, yeni gelimelerin stesinden gelememekte ve devlet-alt organize iddet birimlerinin ortaya kard saldr ve zararlarn hedefi olan devlet aresiz
kalmakta, bu nedenle de saldrlarn gerisindeki devletler hibir meyyide ile karla101
102
103
Bkz http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/LTD/N05/643/32/PDF/N0564332.pdf?OpenElement.
J. Murphy, Force and Arms, Oscar Schachter & Christoper C. Joyner (der.) United Nations Legal Order, C.
1., (Cambridge: Grotious Publications, 1995), s. 263ten aktaran Aral, s. 51.
Bkz.Tademir, s. 82.
97
. Halat
104
105
106
107
98
Aslan Gndz, Uluslararas Hukuk: Temel Belgeler, rnek Kararlar, (stanbul: Beta, 2003), s. 51.
Bkz. Tademir, s.87.
Bkz http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/LTD/N05/643/32/PDF/N0564332.pdf?OpenElement.
Bkz. http://www.un.org/ga/59/hl60_plenarymeeting.html