Anayasann 90.

Maddesinin Son Fkrasna

Eklenen Hkmle Birlikte Anayasa ile Yarg
Denetimi Dnda Tutulan lemlere Kar Yarg
Yolu Alabilir mi?

Mehmet Altundi*

1. Giri
Bilindii zere, 2709 sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 125.
maddesinin 2 ve 159. maddesinin 4. fkrasna gre, Cumhurbakannn tek
bana yapaca ilemler, Yksek Askeri ra kararlar ile Hkimler ve Savclar
Yksek Kurulu kararlar aleyhine yarg yoluna bavurulamaz. Anayasann 125.
maddesinin 1. fkrasnda darenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg
yolu aktr denildikten sonra, ayn Anayasann yarg denetimine kapal alanlar
ihdas etmi olmas hemen hemen her yazar tarafndan eletirilmi ve hukuk
devleti ilkesine aykrl dile getirilmitir.
Hukuk devleti ilkesinin bir gerei olarak, kamu gcn kullanmaktan
kaynaklanan yetkiler nedeniyle, bireylerin iradesine ihtiya duymakszn onlarn
hukuksal statlerinde deiiklik yapma imknna sahip idarenin, gerekletirmi
olduu her trl ilem ve eyleme kar yargsal korunma imknnn bulunmas
bir zorunluluktur. Bu imkndan yoksun bir hukuk devletinin gerek anlamda
hukuk devleti olmas beklenemez. Hangi mlahazayla olursun olsun, yarg
denetimi dnda ilem veya eylemler ihdas etmek ister yasadan ister Anayasadan
kaynaklansn kabul edilemez.

* Stajyer Avukat, Ankara Barosu.

76

Say: 2 Temmuz-Austos-Eyll 2006

Biz bu almada, zellikle 7.5.2004 tarih ve 5170 sayl Kanunla1 Anayasann

90. maddesinin son fkrasna eklenen hkmle birlikte, Anayasada yer alan
yarg denetimi dndaki alanlarn, yarg denetimine alp-almayacann en
azndan tartmaya alabilmesini hedeflemekteyiz.

2. Uluslararas Hukuk ile Ulusal Hukuk Arasndaki

liki
Uluslararas hukuk ile ulusal hukuk arasndaki iliki ve zellikle uluslararas
hukuk ve ulusal hukuk kurallarnn kademelenme sorunu birok lkede olduu
gibi lkemizde de henz tam olarak zme kavuturulmu deildir. Bu sorunun
zme kavuturulmam olmasnda uluslararas hukukun gsterdii hzl
gelimenin nemli bir paynn olduunu syleyebiliriz. Birok lke Anayasas
yaplrken gnmzdeki gibi etkin bir uluslararas hukuk politikas
oluturulabilecei dnlememi ve uluslararas hukuk kaynaklar ile ulusal
hukuk kaynaklar arasnda ortaya kabilecek muhtemel sorunlar ayrntl olarak
dzenlenmemitir. Ancak buna ramen hemen hemen her lke Anayasasnda
sorunun zme kavuturabilmesi iin az ya da ok dzenlemeye rastlanmaktadr.
Uluslararas hukuk ile ulusal hukuk arasndaki ilikiyi ele alp aklayan
belli bal iki sistem sz konusudur. Bunlardan ilki monist (teki) modeldir. Bu
modelde, uluslararas hukuk ile ulusal hukuk tek bir hukuk dzenin paralar
konumundadrlar. Birinin dierinden stnl, uygulanma ncelii yoktur.
Ayn sistem ierisinde ayn anda uygulanrlar. kinci sistem ise dualist (ikili)
modeldir. Bu modelde ise uluslararas hukuk ile ulusal hukuk iki ayr hukuk
sistemi iinde deerlendirilir ve uluslararas hukuk ile ulusal hukuk sistemleri
birbirinden bamsz ayr iki sistemdir. Bu nedenle birbirlerini etkilemeleri sz
konusu olamaz. Bu gre gre, aslolan ulusal hukuktur. Uluslararas hukukun
i hukukta uygulanabilmesi, ulusal hukukun uluslararas hukuku belli bir konuda
bnyesine katm olmasna baldr.
Trkiyenin iinde bulunduu sistemin monist (teki) sistem olduu
konusunda doktrinde gr birlii bulunmaktadr.2 Yani Anayasann 90.
maddesine gre, usulne uygun olarak yrrle konulmu bir milletleraras
andlamann i hukukta dorudan uygulanabilmesi iin herhangi bir ilemin
* Stajyer Avukat, Ankara Barosu.
1 RG, 22.5.2004, S.25469.
2 Edip elik, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin Trk Hukukundaki Yeri ve Uygulanmas, Ltfi DURANa
Armaan, dare Hukuku ve limler Dergisi, 1988, s.1vd; Mmtaz Soysal, Anayasaya Uygunluk Denetimi
ve Uluslararas Szlemeler, AYM Yaynlar, Ankara, 1986, s. 15 vd; Rza Trmen, Avrupa nsan Haklar
Szlemesinin Hukukumuza Etkileri, AYM Yaynlar, Ankara, 2000, s. 32 vd.

Anayasann 90. Maddesinin Son Fkrasna Eklenen Hkmle Birlikte

Anayasa ile Yarg Denetimi Dnda Tutulan lemlere Kar Yarg Yolu Alabilir mi?

77

yaplmasna gerek yoktur. Bu nedenle, usulne uygun olarak yrrle konulmu

olan milletleraras andlamalarn hkmleri, ulusal yasama, yrtme, yarg
organlar ve idare makamlarnca dorudan uygulanabildikleri gibi; bireyler, bu
andlama hkmlerinden doan haklarn ulusal yarg organlar nnde
arayabilecektir.3

3. Uluslararas Hukuk ile Ulusal Hukuk Kaynaklar

Arasndaki Kademelenme Sorunu
Uluslararas hukuk ile ulusal hukuk arasndaki iliki henz tam bir zme
kavuturulamad gibi, bu hukuklarn kaynaklar arasndaki kademelenme
sorunu da henz tam bir zme kavuturulamamtr. zellikle, sorun,
milletleraras andlamalarn ulusal kaynaklarla arasndaki kademelenme ekimesi
haline gelmitir. Trk doktrininde birok yazar, bu kademelenme konusuna el
atm fakat tam bir gr birliine varlamamtr.
Anayasaya 7.5.2004 tarih ve 5170 sayl Kanunla eklenen hkmden nce
baz yazarlar, kanunlarla milletleraras andlama hkmlerinin atmas halinde,
lex superior-lex specialis (genel kural-zel kural, sonraki kural-nceki kural)
ilkelerini uygulamak suretiyle, sonraki tarihli milletleraras andlama hkmlerini,
nceki tarihli kanuna, zel nitelikli milletleraras andlama hkmlerinin genel
nitelikteki kanunlara gre ncelikle uygulanacan dile getirmekteydiler.4
Baz yazarlar ise, atmay nleyecek nitelikte bir hkmn Anayasada yer
aldn, milletleraras andlamalarn Anayasaya aykrlklar iddiasyla Anayasa
Mahkemesine gidilemediine gre, burada lex superior-lex specialis ilkelerinin
uygulanmas yoluna gidilemeyeceini belirtmilerdir.5
Baz yazarlar da milletleraras andlamalar konusunda Anayasaya uygunluk
denetimi yolunun kapal tutulmasnn zde bu andlamalara kanunlardan daha
ayrcalkl, daha stn bir arlk kazandrdn, bu durumda, milletleraras
andlamalara kanunlardan biraz farkl Anayasaya yaklac, en azndan Anayasaya
yeni bir anlam ve yorum kazandrc bir deer tannmas gerektiini dile
getirmilerdir.6

3 Necmi Yzbaolu, Mays 2004te Anayasann 90nc Maddesine Eklenen Hkmn Trk Anayasallk
Blokuna Etkileri zerine Bir Deerlendirme, Blent TANR Armaan, stanbul, 2004, s. 785.
4 Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk, Ankara, 2006, s. 28.
5 Edip elik, a.g.m., s. 55.
6 Mmtaz Soysal, a.g.e., s. 15-16; Erdoan Tezi, Anayasa Hukuku, stanbul, 2005, s. 11.

78

Say: 2 Temmuz-Austos-Eyll 2006

ncelikle unu ifade etmeliyiz ki; milletleraras andlama hkmlerinin,

kanunlarla atmas ihtimali Anayasann 90. maddesinde yer alan Usulne
gre yrrle konulmu milletleraras andlamalar kanun hkmndedir
cmlesinde yer alan kanun hkmnde ifadesine yklenen farkl anlamlar
nedeniyle ortaya kmtr. Zira kanun hkmnde ifadesi doktrinde milletleraras
andlamalarn kanun seviyesinde olduu eklinde yorumlanm7 ve bu halde
ortaya kabilecek atma hallerine zmler bulunmaya allmtr. Buna
karlk baz yazarlar ise Anayasada yer alan kanun hkmnde ifadesinin, bir
hiyerari yaratmaktan ziyade milletleraras andlamalarn hukuksal deerlerini
ve balayclklarn gstermeye ynelik bir ilevinin olduunu dile getirmilerdir.8
Anayasa Mahkemesi ise bir kararnda, kanun hkmnde ifadesini, milletleraras
andlamalarn kanunlarla ayn izgide yer aldna ilikin gereke iin kullanmtr.9
Anayasada yer alan kanun hkmnde ifadesinin, bir hiyerari yaratmaktan
ziyade milletleraras andlamalarn hukuksal deerlerini ve balayclklarn
gstermeye ynelik ekilde yorumlamann daha yerinde olacan dnmekteyiz.
Zira Anayasada yer alan kanun hkmnde ifadesini milletleraras andlamalarn
kanun seviyesinde olduu eklinde aklamak ok ciddi bir sorunu da beraberinde
getirmektedir. Bu gr erevesinde kanun gcnde olan bir milletleraras
andlama, sonradan yrrle girecek bir kanunla deitirilebilecektir, ancak
bu pratikte mmkn deildir. Zira o milletleraras andlamann yaplmasnda
yetkili olmayan irade, o milletleraras andlamann deitirilmesinde yetkili
olamaz, aksinin kabul uluslararas hukukta kabul grebilecek bir durum deildir.
Aksi halde her lke hukukunda farkl farkl uygulamalara neden olan ve sadece
kat zerinde imzalanm milletleraras andlamalarn varl, milletleraras
andlamalarn anlamn ve amacn ortadan kaldrrd.

4. 5170 Sayl Kanunla Anayasann 90. Maddesinin

Son Fkrasna Eklenen Hkmn Kademelenmede
Getirdii Yenilik ve Trk Hukuku Asndan
Yerindelii
7.5.2004 tarih ve 5170 sayl Kanunla T.C. Anayasann 90. maddesinin son
fkrasna aadaki cmle eklenmitir:
7 Ergun zbudun, Anayasa Hukuku, Ankara, 2002, s. 212; Pazarc, a.g.e., s. 28.
8 Mesut Glmez, nsan Haklar Szlemelerinin Hukukta Dorudan Uygulanmas (Anayasa 90/son),
TBB Yaynlar, Ankara, 2004, s. 47.
9 E.1963/173, K.1965/40, AYMKD, S.4, s. 327.

Anayasann 90. Maddesinin Son Fkrasna Eklenen Hkmle Birlikte

Anayasa ile Yarg Denetimi Dnda Tutulan lemlere Kar Yarg Yolu Alabilir mi?

79

Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin

milletleraras andlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler
iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda milletleraras andlama
hkmleri esas alnr.

Bu dzenlemenin Anayasallk blokunu oluturan normlar arasnda

kademelenmeyi zecek, ak bir atma kural amacyla konulduu daha ilk
bakta kolaylkla grlebilmektedir.10 Eklenen bu hkmle birlikte, Trk hukuk
sisteminde, temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalarn
ulusalst nitelikte olduu bir anayasal kural haline getirilmitir. Anayasa
teklifinin TBMMde kabul edilmesinden nce, bu konuda eletiride bulunan
GZLER u arpc tespitlerde bulunmaktadr;
... Deiiklik teklifi kabul edilirse kanunlarla milletleraras
andlamalar arasnda bir hiyerari ihdas edilmi olacaktr. Zira bir kanunla,
bir milletleraras andlama attnda, kanun ister nceki tarihli olsun,
ister sonraki tarihli olsun, kanun deil, milletleraras andlama esas
alnacaktr. Bu milletleraras andlamalarn, Trk normlar hiyerarisinde
kanun st bir deere, dolaysyla ilevsel olarak anayasal deere sahip
olmas anlamna gelir....11

Sz konusu Anayasa deiiklii ile birlikte, artk temel hak ve zgrlklere

ilikin bir milletleraras andlama hkmyle kanunun atmas halinde ilevsel
anlamda anayasal deere sahip milletleraras andlama hkmleri esas alnacaktr
ve uyumazlk bu ekilde zmlenecektir.12
Deiiklikle birlikte, Trk hukukunda normlar hiyerarisinde, Anayasa ile
kanun arasna bir basamak daha yerlemitir; o da usulne uygun olarak
yrrle girmi temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalardr.
Yani Trk hukuku asndan piramidin en tepesindeki 1982 Anayasasndan
sonraki basamak artk kanun deil, usulne uygun olarak yrrle girmi
temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalardr. Normlar
hiyerarine eklenen bu basaman, Trk Anayasa hukuku asndan ok ciddi
sorunlar ortaya karaca ilk bakta grlebilmektedir. imdi ksa balklar
altnda bunlara deinelim.

10 Necmi Yzbaolu, a.g.m., s. 783.

11 Kemal Gzler, nsan Haklar Normlarnn Anayasastl Sorunu: Trkiyede nsan Haklar, TODAE
Yaynlar, Ankara, 2000, s. 25-46. Bkz. http:// www.anayasa.gen.tr/insan_htm,(Eriim Tarihi, 13.02.2006)
12 5170 sayl Kanun yrrle girmeden nce de, gerek Anayasa Mahkemesi gerekse dier yksek mahkemeler,
milletleraras andlama hkmlerinin kanunla att hallerde sorunu dorudan milletleraras andlama
hkmlerini uygulayarak zyorlard. Bkz. AYM. E. 1999/1, K. 2003/1, R.G. 19.07.2003, S. 25173;
AYM, E. 2002/146, K. 2002/201, R.G. 11.12.2003, S. 25282; Dantay 5.D. E. 1986/1723, K. 1991/933,
DD. S. 84-85, s. 326 vd.

80

Say: 2 Temmuz-Austos-Eyll 2006

4.1. Anayasaya Eklenen Hkm Anayasa Koyucunun Yasa

Koyucuya Olan Gvensizliinin Bir Gstergesidir.
5170 sayl Kanun Anayasa koyucunun yasa koyucuya olan gvensizliinin
ac bir gstergesidir. Anayasa koyucu yasa koyucunun usulne gre yrrle
konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalara aykr
kanunlar karld veya karabilecei ihtimalini dikkate alm ve Anayasaya
ek cmle koyma ihtiyac duymutur. Milletleraras andlamalarn nasl bir hzla
TBMMde kabul edildii hatra getirildiinde Anayasa koyucunun bu
gvensizliini normal karlamak gerekir.13

4.2. Anayasaya Eklenen Hkm Trk Anayasa Hukukunun

Temel lkeleriyle Badamamaktadr.
Anayasaya eklenen Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve
zgrlklere ilikin milletleraras andlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl
hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda milletleraras andlama
hkmleri esas alnr hkm Trk Anayasa Hukukuna egemen olan temel
ilkelerden Anayasann maddi ve ekli stnl, ve Anayasann Katl
ilkesine aykrlk tekil etmektedir.
Anayasa bir devletin stn buyurma gcnn varln gsteren sadece
hukuki deil, ayn zamanda siyasi ierii de olan bir metindir. Bu ierii oluturan
irade de jure snrszdr. Klasik egemenlik anlay gereince bir devlette, o
devletin Anayasa koyucusunun buyruundan daha stn bir irade yoktur. Bu
iradenin ortaya koyduu metin o lkedeki dier hukuk kurallarnn en tepesinde
yer alr ve dier tm hukuk kurallarnn varlk sebebini tekil eder. Ancak
gnmz egemenlik anlaynn klasik egemenlik anlayndan uzaklatn en
azndan buna mecbur kaldn ifade etmeliyiz. nk uluslararas nitelikte baz
kurallarn yer, zaman snrlamas olmakszn geerli kabul edildii bir dnyada
ortaya kan uluslararas irade ulusal iradeyi de kanlmaz olarak etkilemektedir.
Bu etkilenme kreselleen ekonomi ve siyaset nedeniyle hzl bir biimde devam
13 Aslnda, Trk Anayasa koyucusunun, yasakoyucuya olan bu gvensizlii bouna deildir. Zira henz
26.9.2004 tarihinde, TBMM tarafndan kabul edilerek, 12.10.2004 tarihinde 25611 sayl Resmi Gazetede
yaymlanarak yrrle giren 5237 sayl Trk Ceza Kanununun vatandaln tanmna yer veren 6/1a maddesi, Trkiyenin taraf olduu ve temel hak ve zgrlklere ilikin olduu phesiz olan, 26.11.1959
tarihli Resmi Gazetede yaymlanan Sulularn adesine likin Avrupa Szlemesinin 6/1-c maddesiyle
atmaktadr. Zira T.C.K 6/1-a maddesi; vatanda deyiminden, fiili iledii srada Trk vatanda olan
kiiyi esas alrken, Sulularn adesine likin Avrupa Szlemesinin 6/1-c maddesi geri verme anndaki
vatandal esas almaktadr.

Anayasann 90. Maddesinin Son Fkrasna Eklenen Hkmle Birlikte

Anayasa ile Yarg Denetimi Dnda Tutulan lemlere Kar Yarg Yolu Alabilir mi?

81

etmektedir. Bu etkilenmenin boyutu egemenlik yetkisinin paylalmasna kadar

uzanabilmektedir. zellikle siyasi rgtlenmelere ynelen lkeler egemenlik
yetkilerinde paylama gitmek zorunda kalabilmektedir. Avrupa Birlii lkelerinin
AB organlarnn egemenlik yetkisini kabul etmeleri bunun en gzel rneidir.
Tam yelik srarnda olan Trkiyenin de AB egemenlik yetkisini kabul etmek
zorunda kalaca ve bu nedenle egemenlik yetkisine ilikin olarak Anayasa
deiikliinin kanlmaz olaca imdiden grlebilmektedir.
Ancak hlihazrda T.C. Anayasann en temel ilkesi Anayasann ekli ve
maddi stnldr, yani Trkiye Cumhuriyetinde pozitif hukuk kaynaklar
arasnda hiyerarik olarak en stn norm T.C. Anayasasdr. T.C. Anayasas da
bu stnln farkndadr ve bunu pekitirmek amacyla Anayasann
deitirilmesi teklifi, deiikliin kabul iin nitelikli karar yeter saylar
ngrmektedir. Gerekten de T.C. Anayasasnn 175. maddesine gre;
- Anayasann deitirilmesi iin Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam
saysnn en az 1/3nin yazl teklifinin var olmas gerekir.
- Anayasann deitirilmesi hakkndaki teklifler Genel Kurulda 2 defa
grlr.
- Anayasa deiiklii TBMM ye tam saysnn en az 3/5nin gizli oyuyla
mmkn olabilir.
Grld zere, T.C. Anayasas gerek kanunlardan gerekse milletleraras
andlamalarn kabulnden daha nitelikli artlar altnda deiebilmekte,
deitirilmesi teklife konu olabilmektedir. TBMMde toplantya katlanlarn salt
ounluuen az 139 milletvekilinin kabul oyu zorunludur.ile kabul ettii
bir milletleraras andlamann herhangi bir hkmnn, T.C. Anayasasna e
deer gc sahip klnmas T.C. Anayasasna rengini veren ekli ve maddi
stnl hie saymak demektir. Bu deiiklikle birlikte, TBMM, ancak 330
milletvekilinin kabul oyuyla deiebilen T.C. Anayasasna, 139 milletvekilinin
oyuyla kabul edilen bir milletleraras andlamayla etkide bulunabilecektir.
Anayasann katl ilkesinden maksat, temelde Anayasann deitirilemez
hkmler ihtiva etmesidir. Eer bir Anayasa kendi ierisinde yer alan belirli
hkmlerin deitirilmesini yasaklamsa, o Anayasa katdr. 1982 Anayasasnn
4. maddesi de, Anayasann 1. maddesindeki devlet eklinin Cumhuriyet olduu
hakkndaki hkm ile 2. maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3. maddesi
14 1982 Anayasas, 1961 ve 1924 Anayasasndan farkl olarak, deitirilemeyecek maddelerinin saysn
artrmtr. Zira 1961 ve 1924 Anayasalarnda, deitirilemeyecek tek hkm, devlet eklinin Cumhuriyet
olduuna ilikin hkmdr.

82

Say: 2 Temmuz-Austos-Eyll 2006

hkmlerinin deitirilemeyecei, deitirilmesinin teklif dahi edilemeyeceini

dzenlemitir. Ancak, Anayasann ilk maddesinin14 deitirilemeyeceini,
deitirilmesinin teklif dahi edilemeyeceini dzenleyen 4. maddenin, deitirilip
deitirilmeyecei tartlmtr. Zira ilk maddenin deitirilemeyeceini,
deitirilmesinin teklif dahi edilemeyeceini dzenleyen 4. maddenin,
deitirilemeyeceine ilikin Anayasa da herhangi bir hkm yer almamaktadr.
Buradan hareketle, kendini korumayan bir maddenin, ilk maddenin
koruyuculuunu nasl stlenecei sorusuna cevap aranmtr.15
Ancak, bu konudaki anlay, teknik hukuk kuralaryla aklanamaz, aksi
halde 4. maddenin deitirilemeyeceini dzenleyen dier maddenin de,
deitirilip deitirilemeyecei sorusu da akla gelirdi. Bu nedenle, Anayasann
ilk maddesinin deitirilmeyecei, deitirilmesinin teklif dahi edilemez
olduuna ilikin 4. maddesi, deitirilemezlik niteliini dorudan kendi niteliinden
almaktadr. Zira deitirilemeyecek maddelerin hangileri olduunu belirleyen
bir Anayasa maddesinin deitirilmesi olanakl deildir.16 Bu nedenle, 1982
Anayasasnn znde bir katln olduu phesizdir. Bu adan TBMMnin adi
ounluu ile kabul ettii bir milletleraras andlamann herhangi bir hkmnn,
T.C. Anayasasna e deer gce sahip klnmas, Anayasann katl ilkesine de
aykrdr.

5. 5170 Sayl Kanunla Anayasann 90. Maddesinin

Son Fkrasna Eklenen Hkmle Birlikte Ortaya
kacak atma htimalleri ve zmleri
5.1. Birinci htimal: Milletleraras Andlamann Dzenledii
Ancak Kanunun veya Anayasann Dzenlemedii Bir Alanda
atma
Milletleraras andlamann dzenledii ve fakat kanunun veya Anayasann
dzenlemedii bir alanda atma halinde aslnda herhangi bir atma da sz
konusu deildir. Bu ihtimalde hkim, dorudan doruya milletleraras andlamann
14 1982 Anayasas, 1961 ve 1924 Anayasasndan farkl olarak, deitirilemeyecek maddelerinin saysn
artrmtr. Zira 1961 ve 1924 Anayasalarnda, deitirilemeyecek tek hkm, devlet eklinin Cumhuriyet
olduuna ilikin hkmdr.
15 Reit Grbz, Sert Anayasamzn Yumuak Hkmleri, darecinin Sesi Dergisi, C. 28, S. 103, s. 31 vd.
16 Kald ki, bu maddenin demokratik bir sre izlenerek pratikte deitirilmeyecei, deitirilmesi teklif
dahi edilemeyecek maddelerin hangilerinin olduu, gz nne alndnda daha kolay anlalabilir.

Anayasann 90. Maddesinin Son Fkrasna Eklenen Hkmle Birlikte

Anayasa ile Yarg Denetimi Dnda Tutulan lemlere Kar Yarg Yolu Alabilir mi?

83

ilgili hkmlerini uygulayarak sorunu zme kavuturabilecektir. Trk

kanunlarnn veya Anayasasnn milletleraras andlamann dzenledii alanda
hkmler iermemesi, bireylerin o milletleraras andlamaya dayanarak hak
iddia etmelerini engelleyemeyecektir.

5.2. kinci htimal: Milletleraras Andlama Hkmlerinin

Anayasa ile Uyumlu Olmas Ancak Kanunla atmas
Bu ihtimalde milletleraras andlama hkmleri, Anayasa ile uyumlu ve
fakat kanunla atmaktadr. Yani bir milletleraras andlama hkmyle, kanun
atmaktadr. Bu ihtimal dhilinde kanunun Anayasaya aykr olmas sz konusu
olabilecei gibi, kanun Anayasaya deil ancak milletleraras andlamaya aykr
da olabilir.17 Davaya bakan mahkeme, ilgili kanunun ilgili hkmn hem milletleraras andlama hkmne hem de Anayasaya aykr olduunu tespit edebilir.
te bu ihtimalde 5170 sayl Kanun ile Anayasann 90. maddesinin son fkrasna
eklenen hkm, davaya bakan mahkemeyi tereddtten kurtarmaktadr. Zira
deiiklikten nce, davaya bakan mahkeme dorudan milletleraras andlama
hkmlerini uygulayp uygulamama konusunda tereddtte kalabilmekteydi.
Ancak deiiklikle birlikte, davaya bakan mahkeme bu ihtimalde Anayasaya
aykr bulduu (muhtemelen milletleraras andlama hkmlerine de aykr
olan) kanun yerine usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere
ilikin milletleraras andlama hkmlerini uygulayacaktr.

5.3. nc htimal: Anayasada Herhangi Bir Dzenlemenin

Bulunmamasna Karn Milletleraras Andlama
Hkmleriyle Kanunun atmas
Bu ihtimalde, 5170 sayl Kanun ile Anayasann 90. maddesinin son
fkrasna eklenen hkm devreye girecektir. Davaya bakan mahkeme bu ihtimalde
17 Bu duruma en gzel rnek, memurlara verilen uyarma ve knama cezalarna kar yarg yolunu kapatan
657 sayl Devlet Memurlar Kanununun (DMK) 136. maddesidir. Anayasann 129/3 fkras, uyarma ve
knama cezalarna kar, dorudan yarg yolunu kapatmam, kapatlmas hususunda yasakoyucuya yetki
vermitir. Yasakoyucu da bu yetkisini kullanarak, uyarma ve knama cezalarna kar, 657 s. DMK ile
yarg yolunu kapatmtr. Bu haliyle, 657 sayl DMKnn 136. maddesi, Anayasann 129/3 fkrasna deil
ancak Medeni ve Siyasi Haklara likin Milletleraras Szlemenin 14. maddesine aykrlk tekil etmektedir.
Nitekim 5170 sayl Kanun ile Anayasann 90. maddesinin son fkrasna eklenen hkmn yrrle
girmesinden hemen sonra, 29.6.2004 tarihinde Ankara 5. dare Mahkemesi oybirliiyle verdii, E.2003/1796,
K.2004/1212 sayl kararyla, Medeni ve Siyasi Haklara likin Milletleraras Szlemenin 14. maddesini,
657 sayl DMKnn 136. maddesine stn tutmu ve knama cezasna kar alan iptal davasnn esasn
inceleyerek, knama cezas verilmesine ilikin ilemi iptal etmitir. Karar iin bkz. Mesut Glmez, a.g.e.,
s. 71.

84

Say: 2 Temmuz-Austos-Eyll 2006

usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras

andlama hkmlerini uygulayacaktr.

5.4. Drdnc htimal: Milletleraras Andlama Hkmlerinin

Anayasaya Hkmleriyle atmas
Bu ihtimalde Anayasada yer alan bir kural veya dzenleme o alanda usulne
uygun biimde yrrle girmi olan temel hak ve zgrlklere ilikin
milletleraras andlama hkmleriyle atmaktadr. Bu ihtimalde ilk olarak
Anayasann ilgili hkmnn milletleraras andlama hkmlerine uygun bir
biimde yorumlanmas akla gelmektedir. Ancak bu her zaman ie yarayacak bir
zm yolu deildir. Zira Anayasann milletleraras andlama hkmlerine
aykr olan hkm yorumlanmaya imkn vermeyecek kadar ak ise, bu zm
tarz ie yaramayacaktr.18 Milletleraras andlama hkmlerinin Anayasaya
hkmleriyle atmas ihtimali, atma halleri ierisinde en kritik ihtimaldir.19
te doktrinde en kritik atma ihtimali olarak dile getirilen bu durumda,
davaya bakan hkim ne yapacaktr? Bu ihtimalde, hkimin davaya uygulayaca
kanun hkm belki, Anayasaya uygundur, fakat milletleraras andlama hkm,
hem kanuna hem de Anayasaya aykrdr. te, almamzn balnda sorduumuz
soruya cevap verebilmek iin, Anayasa ile milletleraras andlama arasndaki
bu atma ihtimalinin zme kavuturulmas gerekmektedir. Bu atma
ihtimali, imdiye kadar sadece Askeri Yksek dare Mahkemesinin (AYM)
kararlarnda tartlmtr. Bunun dnda tespit edebildiimiz kadaryla dier
yksek mahkemelerin bu konuya ilikin kararna rastlanmamaktadr.
AYMin 5.12.2002 tarihli kararnda20, ... Davac vekili; mvekkilinin
Yksek Askeri urann Austos/2002 tarihli kararna istinaden 926 Sayl
Kanunun 50/c ve Subay Sicil Ynetmeliinin 99 ve 100. maddeleri gereince
resen emekliye sevk edildiini, bu ilemin Anayasaya, Kanunlara, Avrupa nsan
Haklar Szlemesine ve Paris artna aykr olduunu, Trkiyenin de onaylad
18 Nitekim T.C. Anayasasnn, Cumhurbakann tek bana yapaca ilemler, Yksek Askeri ura kararlar
ile Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu kararlar aleyhine yarg yoluna bavurulamaz hkmlerini tayan,
125. maddesinin 2 ve 159. maddesinin 4.fkras, yoruma elvermeyecek kadar, ak ve kesin bir biimde
yargsal korunma imknn ortadan kaldrmtr. Anayasann anlan hkmleri, temel hak ve hrriyetlerle
ilgili temel bir milletleraras andlama olan Avrupa nsan Haklar Szlemesinin (AHS) Etkili Bavuru
Hakkn dzenleyen 13. maddesine aykrdr. Zira szleme, szlemede tannm olan hak ve zgrlkleri
ihlal edilen herkesin, ulusal bir makama bavurma hakknn olduunu gvence altna almtr.
19 Blent Tanr / Nemci Yzbaolu, Trk Anayasa Hukuku, stanbul, 2005, s. 474.
20 AYM 1. D. E.2002/1643, K. 2002/1506. Karar iin bkz. http: //www.msb.gov.tr/prgs/ayim_kararlar(Eriim
Tarihi:10.1.2006).

Anayasann 90. Maddesinin Son Fkrasna Eklenen Hkmle Birlikte

Anayasa ile Yarg Denetimi Dnda Tutulan lemlere Kar Yarg Yolu Alabilir mi?

85

Avrupa nsan Haklar szlemesinin 6. maddesinin adil yarglama hakkn

tandn, Anayasann 36. maddesinde de iddia ve savunma hakknn
dzenlendiini, ancak Anayasann 125. maddesi ile bu hakkn kstlandn,
Anayasann kendi iinde elikili olduunu, esasen AHSe aykr olarak yarg
yolunu kapatan bir Anayasa hkmnn, szleme hkmleri karsnda
korunamayaca ve Trk Hkimleri tarafndan da szleme hkmlerinin tatbik
edilerek Yksek Askeri ura Kararna istinaden daval idare tarafndan yaplan
ilemin iptali ile ilgili davann grlmesi gerektiini belirtmitir. Mahkeme
gerekeli kararnda;
... Trk hukuk dzenine gelince; bilindii gibi uluslararas hukuk kurallarna
anayasal deer tanyan ak bir hkm bugne kadar Anayasalarmzda yer
alm deildir. 1961 Anayasasnda olduu gibi (m.65), 1982 Anayasasnda da,
usulne gre yrrle konulmu milletleraras andlamalarn kanun hkmnde
olduklar, ancak bunlar hakknda Anayasaya aykrlk iddiasyla Anayasa
Mahkemesine bavurulamayaca kabul edilmitir.(m.90/son fkra) Bu hkme
gre, milletleraras andlamalarn kanun hkmnde olmalar; onlarn kanun
gcnde ve deerinde olmalar, kanun kadar balayc olmalar anlamna
gelmektedir. Anayasaya aykrlklarnn ileri srlememesi onlara kanunlarn
stnde bir yer ve deer kazandrmaz
... Bu nedenle de, Anayasa hkmlerinin yasama, yrtme ve yarg
organlarn, idare makamlarn ve dier kurulu ve kiileri balayan temel hukuk
kurallar olduklar kabul edilmitir(Anayasa, m.11). Bundan dolay, Hkimler,
Anayasaya uygun olarak hkm vermek zorundadrlar (Anayasa, m.138/1).
Bu bakmdan Trk hukuk dzeninde uluslararas hukuk kurallarnn Anayasast
deer tadklar sonucuna varlamayaca gibi, milletleraras andlama ile Anayasann
atmas durumunda mahkemelerin Anayasa hkmn ihmal ederek andlama
hkmn uygulamalarna da hukuken olanak yoktur. Milletleraras andlamaya
aykr olsa bile mahkemeler, Anayasa hkmn uygulamak zorundadrlar;
Anayasay uygulama d ve etkisiz brakamazlar. Bu nedenle, grlmekte olan
davada Anayasann Yksek Askeri urann kararlar yarg denetimi dndadr
(m.125/2) hkm ihmal edilerek Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 6. ve 13.
maddeleri gereince davac hakkndaki Yksek Askeri ura kararnn yarg
denetimine tabi klnmas mmkn deildir eklinde karara varmtr.
AYMin ayn konuya ilikin olarak kaleme ald bir dier kararda21 aynen
... Usulne gre yaynlanp kanun hkmnde saylan milletleraras andlamalarn
21 AYM, 1.D. E.1997/147, K.1998/200. Ayn ynde bkz. AYM 1.D. E.1998/1041, K.1998/1059. Kararlar
iin bkz. http://www.msb.gov.tr/prgs/ayim_kararlar(Eriim Tarihi:10.1.2006).

86

Say: 2 Temmuz-Austos-Eyll 2006

i hukuk normlarna gre ayrcalkl yn, Anayasaya aykrlklarnn ileri

srlememesinden ibarettir. Yoksa Anayasast bir konumda grlemez. Bu
nedenle elitii bir kanundan nce ve dorudan uygulanabilen bir andlama hkm,
ayrca Anayasa hkm yerine uygulanamaz. Daha ak bir deyimle, bir Anayasa
hkm, andlama hkmne aykrl nedeniyle ihmal edilemez. Aksi hal, Devletin
egemenlik ve bamszlna, zgn bir Anayasa dzenine sahip olma olgusuna ters
der. Bu nedenle Anayasa'nn 125. maddesinin ikinci fkrasnda ngrlen hukuki
denetim yasa byle bir yaklamla da alamaz. Bu sonuca gre Yksek Asker
ra ilemlerinin hukuka uygunluk denetimi, bu yolun almas, yasama organnca
Anayasa'nn 125. maddesinin ikinci fkras ile geici 15. maddesinin bu dorultuda
kaldrlmas veya deitirilmesi ile olanakl hale gelir... demektedir.
Grld zere, AYMin nne gelen davalarda, davaclar Yksek Askeri
ra kararlarnn yargsal denetimini yasaklayan AY m.125/2nin Avrupa nsan
Haklar (AHS) Szlemesinin 6 ve 13. maddelerine aykrln ileri srmekte
ve mahkemeden dorudan AHSin ilgili hkmlerini uygulamalarn
istemektedirler. Davaclar bylece, Anayasann engellemi olduu yargsal
denetimi olanakl hale getirmi olacaklardr.
AYMe gre, doktrinde en kritik atma ihtimali olarak tespit edilen bu halde
sonu olarak dorudan milletleraras andlama hkmleri (zelde AHS), T.C. 1982
Anayasasna ramen uygulanamaz, milletleraras andlama hkmlerine aykr dahi
olsa ncelikle Anayasa hkmlerinin uygulanmas gerekir. Zira AYMe gre;
Anayasann 125/2. maddesinde yer alan Yksek Askeri urann kararlar yarg
denetimi dndadr hkm, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin tand bir hakka
Anayasa ile getirilmi bir snrlanmadr.

6. Askeri Yksek dare Mahkemesi Kararlarnn

Deerlendirilmesi ve Avrupa nsan Haklar Szlemesi
Askeri Yksek dare Mahkemesinin yukarda gerekelerine yer verdiimiz
her iki kararndan kan sonular ksaca u ekildedir;
- Milletleraras andlamalarn kanun hkmnde olmalar; onlarn kanun
gcnde ve deerinde olmalar, kanun kadar balayc olmalar anlamna
gelmektedir. Anayasaya aykrlklarnn ileri srlememesi onlara kanunlarn
stnde bir yer ve deer kazandrmaz.
- Milletleraras andlamalarn i hukuk kurallarna nazaran daha stn
nitelikteki yn, sadece Anayasaya aykrlnn ileri srlememesidir.

Anayasann 90. Maddesinin Son Fkrasna Eklenen Hkmle Birlikte

Anayasa ile Yarg Denetimi Dnda Tutulan lemlere Kar Yarg Yolu Alabilir mi?

87

- Trk hukuk dzeninde; uluslararas hukuk kurallarna anayasal deer

tanyan ak bir hkm bugne kadar Anayasalarmzda yer alm deildir.22
Bu nedenle Trk hukuk dzeninde uluslararas hukuk kurallarnn
Anayasast deer tadklar sonucuna varlamayaca gibi, milletleraras
andlama ile Anayasann atmas durumunda mahkemelerin Anayasa
hkmn ihmal ederek andlama hkmn uygulamalarna da hukuken
olanak yoktur.
Mahkemenin zellikle ... Trk hukuk dzenine gelince; bilindii gibi uluslararas
hukuk kurallarna anayasal deer tanyan ak bir hkm bugne kadar
Anayasalarmzda yer alm deildir eklindeki gerekesinin ve 5170 sayl
Kanun ile Anayasann 90. maddesine eklenen hkmle birlikte yeniden
deerlendirilmesi gerekmektedir. nk mahkemenin anlan gerekesi, 5170
sayl Kanun ile birlikte kullanlabilirliini yitirmitir. nk 7.5.2004 tarihinden
itibaren, temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalara, anayasal
deer tanyan bir kural dorudan anayasada yer almaktadr.
5170 sayl Kanun. ile temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras
andlamalar ayn konuda farkl hkmler iermesi halinde, hiyerarik olarak
kanunun stnde yani ilevsel anlamda anayasal deere sahip klndna
gre, 22.5.2004 tarihinden itibaren Anayasa hkmleriyle atan bir milletleraras
andlama hkm, Anayasa hkmleri ihmal edilip dorudan mahkemelerce
uygulanabilecek midir? Yani milletleraras andlama hkmlerine aykr olan Anayasa
hkm zmnen ilga m edilmi olacaktr?
ncelikle sorunun 5170 sayl Kanun ile Anayasann 90. maddesine eklenen
hkmden ncede var olduunu ve zellikle AHSin Trk hukuku asndan
kaynaklk derecesi asndan sk sk gndeme geldiini belirtelim. Sorun genelde
AHS zelinde meydana gelmitir. Trkiyenin taraf23 olduu AHS uluslararas
alanda imzalanan temel hak ve hrriyetlerle ilgili etki alan ok geni olan bir
milletleraras andlamadr. zellikle szlemenin ihlali iddialarn zme
kavuturan Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin (AHM) kararlar ve etkinlii
AHS zelinde bir insan haklar hukukunun ortaya kmasna neden olmutur.
AHS zelinde AHM tarafndan oluturulan insan haklar hukuku
mekanizmas gerekten iyi ilemekte ve kendi itihatlarn oluturmu
bulunmaktadr. Belki de AHMde ilk kurulduu zaman kararlarnn etkinliinin
bu nedenli fazla olacan dnmemiti. nk zaman iinde gelien ve deien
22 AYMin her iki karar da 5170 sayl Kanun ile Anayasann 90. maddesinin son fkrasna eklenen
hkmden nce verilmitir.
23 RG, 19.03.1954, S. 8662.

88

Say: 2 Temmuz-Austos-Eyll 2006

dnyayla birlikte, AHSe eklenen protokoller insan haklar, temel hak ve

hrriyetlerle ilgili olarak AHMin i ykn bir hayli artrmtr. Trk hukukunda
temel hak ve hrriyetlerle ilgili olarak sorun, tartma ve i hukuk kurallaryla
atma ihtimalleri hep AHS zelinde olmutur. Bu nedenle, Anayasa hkmleri
ihmal edilip dorudan mahkemelerce uygulanabilecek midir? Yani milletleraras
andlama hkmlerine aykr olan Anayasa hkm zmnen ilga m edilmi olacaktr?
Sorularna cevap bulabilmek iin AHSin kaynaklk derecesini ve hiyerarik
yerinin belirlenmesi gerekmektedir.

6.1. 5170 sayl Kanun ile Anayasann 90. Maddesine Eklenen

Hkmden nce AHS
5170 sayl Kanun ile Anayasann 90. maddesine eklenen hkmden nce,
AHSin Trk hukuku asndan kaynaklk derecesi konusunda yazarlar arasnda
gr birlii bulunmamaktayd. AHSin Trk hukukuna ilikin kaynaklk
derecesi konusunda, birok yazar, AHSi, Trk kanunlarndan veya i
hukukundan stn saymaktadr, rnein;
GLCKL/GZBYKe gre; AHS Trk kanunlarnn hatta T.C.
Anayasasnn da zerindedir. AHS, T.C. Anayasasna aykr olsa dahi uygulanmak
zorundadr.24
AKILLIOLUna gre; AHS Trk hukuku asndan Anayast
konumdadr. Yazara gre, T.C. Anayasasnn eksenini oluturan insan haklarna
sayg ilkesi, btn uluslararas insan haklar normlarnn Anayasal deerde
saylmasn zorunlu klmaktadr.25
YZBAIOLUna gre; T.C. Anayasasnn 2. maddesinin insan
haklarna yollama yapt da gz nne alndnda ve zellikle 2 ve 15.
maddelerin birlikte yorumundan kan sonu, insan haklarna ilikin milletleraras
andlamalarn, uluslar-st hukuk kural olarak Trk hukuk dzeninde de en
stte yer alddr.26
Ancak GZLERe gre ise; AHS ile T.C. Anayasas arasnda bir hiyerari
yoktur. nk bunlarn arasnda bir geerlilik ilikisi yoktur. Anayasann 90.
24 Feyyaz Glckl; A. eref Gzbyk, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Uygulamas, Turhan Kitabevi,
2005, s. 21.
25 Tekin Akllolu, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Hukukumuz, ASBF Dergisi, C. XLIV, s. 155
vd.
26 Nemci Yzbaolu, Avrupa nsan Haklar Hukukunun Nitelii ve Trk Hukuk Dzenindeki Yeri
zerine, ASBF nsan Haklar Uygulama Merkezi Yaynlar, C.2, S.1, s. 28.

Anayasann 90. Maddesinin Son Fkrasna Eklenen Hkmle Birlikte

Anayasa ile Yarg Denetimi Dnda Tutulan lemlere Kar Yarg Yolu Alabilir mi?

89

maddesine gre AHS Trk hukuk dzeni bakmndan kanun deerindedir.

hukukumuz asndan bir kanun gibi uygulanr. Dolaysyla i hukuk teknii
asndan AHS, 1982 Anayasasnn stnde deil, altnda yer alan bir norm
olarak ileme tabi tutulur.27

6.2. 5170 sayl Kanun ile Anayasann 90. Maddesine Eklenen

Hkmden Sonra AHS
5170 sayl Kanun ile Anayasann 90. maddesine eklenen hkmle birlikte,
usulne gre yrrle girmi temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras
andlamalar, aykr olduu noktalarda kanun stnde deer kazanmtr. Bu
nedenle, temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalarn (zelde
AHSin), Trk hukuku asndan artk anayasalln tartmaya mahal kalmamtr.28 Ancak bu anayasallk, hiyerari yaratmadan ziyade etki yaratmak
iin kullanlabilir. Yani, etkisel anlamda AHS, 1982 Anayasasna gre, en
azndan anayasal deerdedir. Bu sonucun kabul edilmesi, AHSin, 1982
Anayasasyla arasnda bir hiyerarik iliki kurulmasna imkn verecek nitelikte
deildir. Yani, AHSin etkinlik bakmndan, kanundan daha ilevsel kabul
edilmesi, yani kanunla att hallerde, nceliin AHSe verilmesi, ona, bu
yetkiyi salayan, 1982 Anayasas zerinde stnlk kazandramaz.29 AHS,
hlihazrda, normlar hiyerarisinde 1982 Anayasas altnda, fakat ayn konuda
farkl hkmler iermesi halinde kanun stndedir. Yani, deyim yerindeyse,
temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalar (zelde AHS),
1982 Anayasasnn onlara tand yetki kadar glenmi, hiyerarik olarak,
kanun stne karlmtr.

7. Sonu
5170 sayl Kanun ile Anayasann 90. maddesinin son fkrasna eklenen
hkm, esasnda daha nceden yksek mahkemelerce, zme kavuturulmu
27 Kemal Gzler, nsan Haklar Normlarnn Anayasastl Sorunu: Trkiyede nsan Haklar, TODAE
Yaynlar, Ankara, 2000, s. 25-46. Bkz. http:// www.anayasa.gen.tr/insan_htm, (Eriim Tarihi:13.02.2006).
28 Deitirilmesi teklif dahi edilemez maddelerin bulunduu 1982 Anayasas asndan bu sonucun kabul
edilmesi g olabilir, fakat hukuksal manada, stnl kabul edilen 1982 Anayasasnn, 90.maddesinin
son fkrasna 5170 sayl Kanun ile eklenen bu ek fkra, dier anayasa hkmleri gibi, anayasal deerdedir.
29 ... O halde, milletleraras andlamalar, anayasa normlarnn yannda bir yere yerletirmek daha doru
grnmektedir. Ancak, bunlar anayasaya stn bir konuma deil, zellikle temel hak ve zgrlkler
konusundaki andlamalar iin, anayasal alan genileten yeni anayasal belgeler deerinde dnmek daha
doru grnmektedir. Bkz. eref ba, Anayasa ve Siyasal Kurumlar: 100 Soruda, Ankara, 2006, s.
183.

90

Say: 2 Temmuz-Austos-Eyll 2006

olan, ulusal kanunla, milletleraras andlama atmasnn zmn, sadece

temel hak ve zgrlklere ilikin olan milletleraras andlamalar lehine zme
kavuturan dzenlemeden teye geebilecek nitelikte deildir. zellikle, ulusal
anayasa ile milletleraras andlama atmasn zmeye yarayacak nitelikte bir
deiikliin olmadn belirtmek isteriz. Ayrca Trkiye Cumhuriyeti devletinin
ekli anlamda hukuk devleti olmasnn nnde duran, yarg denetimi dndaki
alanlarn varln, uluslar aras belgelerle gvence altna alnm haklarn bir
istisnas olarak grmek de kanaatimizce olanakl deildir. En azndan, etkili bir
uluslar aras insan haklar hukukunun bu anlayla kavranamayacan imdiden
sylemek zorundayz.
Hlihazrda pozitif hukukunda Anayasa ile yaratlm olan yarg denetimi
dndaki alanlarn, 5170 sayl Kanun ile Anayasann 90. maddesinin son
fkrasna eklenen hkmle dahi, Anayasa hkmleri ihmal edilerek, dorudan
milletleraras andlama hkmleri uygulanmak suretiyle yarg denetimine
alamayacan zlerek ifade etmek istiyoruz. Ayrca, deiiklik kurallar
kademelenmesinde Anayasa ile milletleraras andlama arasnda herhangi bir
hiyerari yaratmadndan, Anayasa hkmlerinin zmnen ilgas da sz konusu
olmayacaktr. Aksi bir sonuca varlabilmesi iin yargsal denetimi engelleyen
Anayasa hkmleri Anayasadan karlmal ya da Anayasa ile milletleraras
andlama hkmleri arasnda gerek bir kademelenme yaratlmaldr. kinci
yolun da ancak Anayasada egemenlik yetkisinin yer ald maddede deiiklik
yaplarak mmkn olabileceini dnmekteyiz. Zira uluslar aras rgtlenmeler
sonucu ortaya kan ve kural koyan, szlemeler hazrlayan, ye devletlerin bu
kurallara uygun davranp davranmadn denetleyen organlar, st kapal da
olsa egemenlik yetkisi kullanmaktadrlar. Ancak Anayasamzda uluslar aras bu
rgtlerin egemenlik yetkisi kullanmasnn hukuksal dayana bulunmamaktadr.

Kaynaka
AKILLIOLU, Tekin, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Hukukumuz,
ASBF Dergisi, C.XLIV.
ELK, Edip, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin Trk Hukukundaki Yeri ve
Uygulanmas, Ltfi DURANa Armaan, dare Hukuku ve limler
Dergisi, 1988.
GLCKL, Feyyaz/GZBYK, A. eref, Avrupa nsan Haklar Szlemesi
ve Uygulamas, Turhan Kitabevi, 2005.

Anayasann 90. Maddesinin Son Fkrasna Eklenen Hkmle Birlikte

Anayasa ile Yarg Denetimi Dnda Tutulan lemlere Kar Yarg Yolu Alabilir mi?

91

GZLER, Kemal, nsan Haklar Normlarnn Anayasastl Sorunu: Trkiyede

nsan Haklar, Ankara, TODAE Yaynlar, 2000, http://
www.anayasa.gen.tr/insan_htm, (Eriim Tarihi: 13.02.2006).
GLMEZ, Mesut, nsan Haklar Szlemelerinin Hukukta Dorudan
Uygulanmas: Anayasa 90/son, TBB Yaynlar, Ankara, 2004.
GRBZ, Reit, Sert Anayasamzn Yumuak Hkmleri, darecinin Sesi Dergisi,
C. 28, S. 103.
BA, eref, Anayasa ve Siyasal Kurumlar: 100 Soruda, Ankara, 2006.
ZBUDUN, Ergun, Anayasa Hukuku, Ankara, 2002.
PAZARCI, Hseyin, Uluslararas Hukuk, Ankara, 2006.
SOYSAL, Mmtaz, Anayasaya Uygunluk Denetimi ve Uluslararas Szlemeler,
AYM Yaynlar, Ankara, 1986.
TANR, Blent/ YZBAIOLU, Necmi, Trk Anayasa Hukuku, stanbul,
2005.
TEZ, Erdoan, Anayasa Hukuku, Beta Yaynlar, stanbul, 2005.
TRMEN, Rza, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin Hukukumuza Etkileri,
AYM Yaynlar, Ankara, 2000.
YZBAIOLU, Necmi, Mays 2004te Anayasann 90nc Maddesine Eklenen
Hkmn Trk Anayasallk Blokuna Etkileri zerine Bir Deerlendirme,
Blent TANR Armaan, stanbul, 2004.
YZBAIOLU, Necmi, Avrupa nsan Haklar Hukukunun Nitelii ve Trk
Hukuk Dzenindeki Yeri zerine, ASBF nsan Haklar Uygulama
Merkezi Yaynlar, C.2, S.1.