Yargılanmanın Yenilenme Nedeni Olarak Aihm Nin Ihlali

Dokuz Eyll niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt 5, Say:2, 2003
YARGILAMANIN YENLENMES NEDEN OLARAK

AVRUPA NSAN HAKLARI SZLEMESNN HLAL
Mustafa Ruhan ERDEM*
mer KORKMAZ**
Giri
04.11.1950 tarihinde imzalanan AHS, taraf devletleri balamasnn
tesinde, kiilere dorudan haklar tanyan bir nitelik gsterir1 ve bu bakmdan
tm ye devletlerde Szleme ile garanti altna alnan hak ve zgrlklerin
asgari standardn oluturur. AHS, temel insan haklarn (yaama hakk,
ikence yasa, klelik ve zorla altrma yasa), kii zgrlnn korunmasn, adil yarglanma hakkn, zgrlk haklarn (zel yaamn korunmas, din
ve kanaat zgrl, dnceyi aklama zgrl, toplanma ve dernek kurma
zgrl) ve aile ve evlilii garanti eder. Szleme ile ngrlen hak ve
zgrlkler sonradan Ek Protokollerle geniletilmi ve zenginletirilmitir2.
Taraf devletler, Szlemede tannan bu hak ve zgrlkleri, kendi yarg
evrelerinde bulunan herkese salamak ykmll altndadrlar (AHS m.1).
Bir devlet Szlemeyi onaylamakla, i hukukunu Szleme ile uyumlu hale
getirme ve Szlemede yer alan hak ve zgrlkleri i hukukunda gvence
altna alma ve koruma ykmll altna girmi olur3. Szlemenin 13.
maddesi de, bireylere, Szlemeyle tannm hak ve zgrlklerinin ihlal
edilmesi durumunda, ulusal makamlar nnde etkili bavuru hakk tanr. 11
Nolu Protokoln 01.11.1998 tarihinde yrrle girmesiyle, AHS taraf olan
bir devlet, AHMnin zorunlu yarg ve bireysel bavurular inceleme yetkisini,
*
**
Yrd. Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi Hukuku Fakltesi Ceza ve Ceza Usul
Hukuku Anabilim Dal retim yesi.
Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi Genel Kamu Hukuku Anabilim Dal
Aratrma Grevlisi ve Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Doktora Program rencisi.
1
Yzbaolu, Necmi; Avrupa nsan Haklar Hukukunun Nitelii ve Trk Hukuk Dzenindeki Yeri zerine, nsan
Haklar Merkezi Dergisi, C.11, S.1, Mays 1994, s.26; Batum, Sheyl; Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve Trkiye, stanbul
1996, s.32 vd.
2
Szleme ve ek protokollerle garanti altna alnan hak ve zgrlklerin ayrntl listesi iin bkz. Frowein, Jochen
Abr./Peukert, Wolfgang; Europische Menschen-rechtskonvention, Kehl-Strassburg-Arlington 1994, s.28 vd.; Herdegen,
Matthias; Europarecht, 3. Aufl., Mnchen 2001, no.18 vd; Glckl, Feyyaz/Gzbyk, A. eref; Avrupa nsan Haklar
Szlemesi ve Uygulamas, 3. Bas, Ankara 2002, s.12-13; Tezcan, Durmu/Erdem, Mustafa Ruhan/Sancakdar, Ouz;
Avrupa nsan Haklar Szlemesi Inda Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, Ankara 2002, s.166 vd.; Gemalmaz, M. Semih;
Ulusalst nsan Haklar Hukukunun Genel Teorisine Giri, 3. Bask, stanbul 2001, s.367-368; avuolu, Naz; Avrupa
Konseyi: nsan Haklar Avrupa Szlemesinin Denetim Sistemi, in: nsan Haklar, Gken Alpkaya ve Dierleri, stanbul
2000, s.457 vd.; Villiger, Mark E., Handbuch der Europaeischen Menschenrechtskonvention unter besonderer Bercksichtigung der schweizerischen Rechtslage 2. Aufl. Zrich 1999, no.264 vd.
3
Bu konuda ayrca bkz. AHM, rlanda-Birleik Krallk, 18.01.1978, No:5310/71 (Seri:A, No:25, par.239;
http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&
Action=Html&X=327093005&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0).
182
Szlemeyi kabul etmesiyle birlikte otomatik olarak tanm olur (AHS m.34).
AHS ve Protokollerinde dzenlenen haklarn bir Taraf Devlete ihlal
edilmesinin maduru olduunu ileri sren bireyler, hkmet d rgtler ya da
birey gruplar AHMne bireysel bavuruda bulunabilirler.
AHM, kendisine yaplan bavurular ncelikle kabul edilebilirlik
asndan deerlendirdikten sonra, kabul edilebilir bulduu bavurularda,
taraflar dosta zm konusunda uzlatrmaya alr. Byle bir sonucun
gereklemesi durumunda dava sonulanm olur ve bavuru vaka listesinden
karlr. Dosta zme ulalmad takdirde, Mahkeme uyumazl esastan
nihai hkme balar ve ncelikle, Taraf Devlete, bavurucunun Szlemede
tannan bir veya birden fazla hakknn ihlal edilip edilmediine karar verir.
Mahkeme daha sonra da, koullar olutuunda, zarar gren tarafn hakkaniyete
uygun biimde tatmin edilmesini de hkme balayabilir (AHS m.41). AHM
kararlarnn i hukukta yerine getirilip getirilmedii, Bakanlar Komitesince
izlenir. Her ne kadar taraf devlet, i hukukta Mahkeme kararnn gereinin ne
ekilde yerine getirileceini belirlemekte serbest ise de4; Szlemeye ynelik
ihlal tesbiti, taraf devlet iin ihlali ortadan kaldrmak ve sonularn gidermek
ykmll altna koymakta ve olabildiince ihlalden nceki durumun
yeniden tesisini gerektirmektedir5.
Uygulamada zellikle Szlemeye aykrlk oluturduu AHMnce
tespit edilen kesin hkm niteliindeki yarg kararlarnn yerine getirilmesi
konusunda byk glkler yaanmaktadr6. Acaba Szleme veya ek
protokollerin ihlalini oluturan ulusal mahkeme kararnn yeniden gzden
geirilmesi, dzeltilmesi veya tamamen ortadan kaldrlmas, yarglamann
yenilenmesi yoluyla mmkn mdr? Zira rnein, bir ulusal mahkemenin
kesin hkm nedeniyle madur olan bir bavurucu iin tatmin edici bir yol
olabilen yarglamann yenilenmesi, i hukukta gerei ortaya karacak bir adil
yarglama yaplmas veya Szlemeye aykr bulunmu bir ulusal mahkeme
hkmnn kaldrlmas iin yaplabilir. Bu balamda, AHMnin verdii
AHSnin ihlali kararlarnn i hukukta yarglamann yenilenmesi nedeni olarak
kabul edilmesinin esas ve usullerini belirlemek nem tar.
Biz de almamzda, AHSin i hukuk dzenlerindeki yerini
karlatrmal hukuk ve Trk Hukuk dzenleri asndan ele aldktan sonra,
AHM kararlarnn balaycln inceleyecek; AHMnin ihlal kararlarnn i
hukuktaki yansmalarn belirledikten sonra; kesinlemi mahkeme kararndan
ileri gelen AHSe ynelik ihlalin ortadan kaldrlmas yolu olarak, yarglamann yenilenmesi yoluna gidilebilmesinin esas ve usullerini ortaya koymaya
4
Zira Mahkeme, i hukuk ileminin iptaline karar vermemekte, onun Szlemeyi ihlal edip etmediini tespitle
yetinmektedir.
5
6
Meyer-Ladewig, Art.46, no.7; Villiger, no.233.

Gemalmaz, s.376; Villiger, no.251.
183
alacaz. Nihayet almamz zellikle nce 03.08.2002 tarih ve 4771 sayl7

ve sonra da 23.01.2003 tarih ve 4793 sayl8 ve nihayet 15.07.2003 tarih ve
4928 sayl9 Yasalarla, CMUK, HUMK ve YUK asndan konuya ilikin
olarak getirilen dzenlemelere ilikin deerlendirmelerimizi ieren bir sonu
blmyle bitireceiz.
I- Avrupa nsan Haklar Szlemesinin Hukuk Dzenindeki Yeri
Bir uluslararas szlemenin i hukuka etkisi, devletin kendi yasal dzeni
iinde ne tr bir hukuksal etkiye sahip olduuna baldr. zellikle insan haklarn konu alan szlemelerin uygulanmas, szlemeye taraf olan devletlerin i
hukuku asndan belirli etkiler ortaya karr. Nitekim AHS de, taraf devletlere, kendi i hukukunda buna uyma ykmll getirmektedir. Bu ykmllk,
genellikle salt sonuca ilikin olup; ilgili szlemenin i hukuktaki etkinliine
ilikin gerekli yol ve yntemin seimi taraf devletin kendisine braklmtr.
Gerek monist, gerekse dalist sistemlerde, bir uluslararas szlemenin i
hukuktaki etkinlii, ulusal anayasa ve yasalar karsnda ncelik alabilmesi
sorunuyla dorudan balantldr. Bu nedenle eer ulusal anayasa ve yasalarn
uygulanmas, bir uluslararas szlemenin ihlali anlamna geliyorsa, o devlet,
uluslararas ykmllkleri asndan sorumlu olup, Szlemeye ynelik ihlali
hakl gstermek iin kendi i hukukunu mazeret olarak ne sremez10.
A- Karlatrmal Hukukta
Szlemeye taraf olan devletlerde, AHSin i hukuktaki etkisi
konusunda esas itibariyle iki sistemin bulunduu sylenebilir11. ngiltere, sve,
Danimarka, rlanda, zlanda ve Norve gibi dalist sistemi kabul eden lkelerde, Szleme dorudan i hukukta etki gstermemekte; bunun iin ayrca bir
transformasyon ilemine gerek bulunmaktadr. Buna karlk monist sistemi
benimseyen lkelerde, Szleme i hukukta dorudan etki gstermekte ve bunun iin ayrca transformasyon ilemine gerek bulunmamaktadr. Ancak bu
sistemi benimseyen taraf devletlerde de, AHS, normlar hiyerarisi bakmndan
deiik bir konuma sahip bulunmaktadr12. rnein Almanyada, AHS, yasama
organ tarafndan onaylandktan sonra normlar hiyerarisinde yasayla ayn d-
7
8
9
10
RG, 09.08.2002, S.24841.

RG, 04.02.2003, S.25014.
RG, 19.07.2003, S.25173.
Dijk, Pieter Van; Uluslararas nsan Haklar Normlarnn lke Uygulamalarndaki Geliimi: Hollanda Yargsnn
Tutumu, in: nsan Haklarnn Geliimi, TBA Bilimsel Toplant Serileri No:9, Tbitak Yaynlar No:47, Ankara 1999, s.9899, 101.
11
Bu konuda karlatrmal bir inceleme iin bkz. Schmidt, Bernhardt, Rang und Geltung der Europischen Konvention
zum Schutz der Menschenrechte und Grundfreiheiten vom 3. November 1950 in den Vertragsstaaten, Basel/Frankfurt a.M.
1984, s. 16 vd.
12
Yzbaolu, s.26 vd.; Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.106 vd.
184
zeyde kabul edilmektedir (Alman Anayasas m.59/2)13. Avusturyada, AHS

anayasa ile ayn dzeydedir14. Buna karlk, svirede AHSnin normlar hiyerarisindeki yeri tartmal olup, uygulamada da bu soruna aklk getirilememitir. Baskn gr, Szlemenin yasa st bir ereveye sahip olduu dorultusundadr15. Fransada, Anayasann 55. maddesine gre, usulne uygun olarak
imzalanan ve kabul edilen szlemeler yaynlanmalaryla birlikte yasa gc elde
ederler. Anayasann bu ak hkmne ramen, Fransada uluslararas szlemelerin yasalara gre ncelie sahip olup olmad tartmaldr16. Belikada,
uluslararas szlemelerin otomatik olarak i hukukta geerlik kazanacaklar ve
hiyerarik yerleri tartmal olmakla birlikte; uygulamada, uluslararas szlemelerin ve bu arada AHSin yasalara gre ncelie sahip olduu kabul edilir17.
AHSnin yasalara gre ncelie sahip olduu, Lksemburg, Malta,
Hollanda, Portekiz ve spanyada da kabul grmektedir. Buna karlk
Finlandiya, talya, Liechtenstein, San Marino ve Danimarkada uluslararas sz13
Bernhardt, Rudolf; Verfassungsrecht und vlkerrechtliche Vertrge, in: J. Isensee/P. Kirchoff, Handbuch des
Staatsrechts VII, 1992, 174, no.29. Eer sonradan yrrle giren yasa, szlemeye aykr hkmler ieriyorsa, szkonusu
yasa hkm, szlemenin amacna uygun biimde yorumlanmakta; baka bir anla-tmla yasann uluslararas hukuka uygun
yorumu tercih edilmektedir. Uygulamada bir szlemenin ve bu arada AHSnin sonradan yrrle giren bir yasaya aykr
olmas nedeniyle uygulanmayaca ynnde bir karara rastlanmaz (Bernhardt, Rudolf; Die Europische
Menschenrechtskonvention und die deutsche Rechts-ordnung, EuGRZ 1996, s.339). Tereddt durumunda, szleme lex
specialis (zel dzenleme) olarak, yasaya gre daha belirleyici bir rol oynamaktadr. AHSne aykr bir yasa, uluslararas
hukuka aykr olmakla birlikte i hukuk asndan geerli olmaya devam etmekte ve AHSndeki hkmlerin uygulanmasn
engel-lemektedir (Kleinknecht, Theodor/Meyer-Goner, Lutz; Strafprozeordnung: Gerichtsverfassungsgesetz, Nebengesetze
und ergnzende Bestimmungen, 46. neubearb. Aufl., Mnchen 2003, MRK vor Art.1, no.3). Uluslararas szlemelerin i
hukuk dzeninde yasayla ayn erevede olmasnn dier bir sonucu da, retide aksi yndeki grlere ramen (rnek olarak
bkz. Bleckmann, Albert; Verfassungsrang der Europischen Menschenrechtskonvention, EuGRZ 1994, s.149 vd.),
AHSnin anayasaya uygunluk bakmndan bir l norm olarak gznnde bulundurulmamasdr. Alman Anayasa
Mahkemesi tarafndan da tasdik edilen, AHSnin yalnzca basit bir yasa dzeyinde olduu yorumuna kar-lk, uygulamada
yeni eilimlerden de sz edilmelidir. Gerekten Alman Anayasa Mahkemesi, son zamanlarda verdii kararlarda Anayasada
ngrlen temel hakla-rn yalnzca AHSne deil, ayn zamanda AHM kararlarna da uygun olarak yorumlanmas gerektii
sonucuna ulamaktadr. Nitekim Alman Anayasa Mahkemesi, 1987 ve 1990 tarihli iki kararnda (BVerfGE 74, s.358 ve 82,
s.106), temel haklarn AHSnin nda yorumlanmas gerektiini ve masumluk karine-sinde olduu gibi baz garantilerin
hukuk devleti ilkesinin ayrlmaz bir paras olduunu belirtmitir. Bylece Alman Anayasa Mahkemesi, anayasada ngrlen
temel haklarn ieriinin ve kapsamnn belirlenmesinde AHM kararlarnn da yorumda ek bir ara olduunu aka tespit
etmitir [Ress, Georg; Wirkung und Beachtung der Urteile und Entscheidungen der Strassburger Konventionorgane,
EuGRZ 1996, s.353; geni bilgi iin bkz. Uerpmann, Robert; Die Europische Menschenrechtskonvention und die deutsche
Rechtsordnung - ein Beitrag zum Thema Vlkerrecht und Landesrecht (Schriften zum Vlkerrecht, Bd.107), Berlin 1993, s.1
vd.].
14 Bleckmann, s.151. retide, AHSnin anayasal bir ereveye sahip olduu grnn aksine, Avusturya Anayasa
Mahkemesi, AHSnin anayasal ereveye sahip olduu grn reddetmitir. 1964te kabul edilen Anayasa ile, AHSnin
Avusturya Anayasa Hukukunun ayrlmaz bir paras olduuna aklk getirilmi olmas karsnda, bu tartmalarn artk
fazla bir nemi kalmamtr [Geni bilgi iin bkz. Ermacora, Felix; Die Europische Menschenrechtskonvention in der
Rechtssprechung der sterreichischen Hchstgerichte (Ein Handbuch fr Theoire und Praxis), Wien 1983, s.48 vd.; Pahr, W.
P.; Der Verfassungsrang der Europ-ischen Menschenrechtskonvention in sterreich, EuGRZ 1975, s.576 vd.].
15 Bkz. Hangartner, Yvo; Die Bindung von Verwaltungs- und Justizbehrden an die EMRK, AJP 2/1995 s. 132.
Bundan baka, AHSne anayasal ve hatta anayasa st ereve baheden ve Szlemede ngrlen haklarn anayasal
ieriine dayanan belli lde arlkl bir grn bulunduundan da sz edilmelidir (Bleckmann, s.151). svirede egemen
olan monist gre gre, uluslararas hukuk ve i hukuk tek bir hukuk dzeni oluturur ve bu nedenle de szlemelerin ayrca
i hukuka aktarlmasna gerek yoktur (Hfelin, Ulrich/Haller, Walter; Schweizerisches Bundesstaatsrecht, Zrich 1984,
no.1049).
16 Fransada, Avrupa Birlii Hukukunun daha sonraki ulusal yasalara gre ncelii-ni onaylayan Conseil dEtatn
Nicolo Kararndan bu yana, AHS iin de ayn tr bir nceliin bulunduu kabul edilmektedir (Bkz. Ludet, D./Stotz, R.; Die
neue Rechtssprechung des franzsischen Conseil dEtat zum Vorrang vlkerrechtlicher Vertrge, EuGRZ 1990, s.93 vd.).
Fransz Hukukunda kabul gren monist gre gre, uluslararas bir Szlemeye i hukuk asndan geerlilik kazandrmak
iin bir transformasyon ilemine gerek yoktur (Bleckmann, s.151).
17
Bleckmann, s.151.
185
lemeler ve bu arada AHS yalnzca yasa gcndedir18. Ne var ki, bu lkelerden

bazlarnda19, gerek retide ve gerekse uygulamada, sonraki yasayla bir
atma ortaya kmas durumunda lex-posterior (sonraki norm) kuralna dayanarak Szlemeye ynelik ihlali ortadan kaldrmak iin, AHSne yasaya gre
ncelik tannmas gerektii ynndeki grler giderek arlk kazanmaktadr20.
rnein Hollandada, Anayasasnn 93. maddesi, szlemelerin ve
uluslararas mahkeme kararlarnn kendiliinden yrrle girer nitelikte
olanlarnn, yaynlandklar tarihten itibaren balayc olduklar hkmn
getirmekte ve hangi szleme hkmlerinin kendiliinden yrrle girer
nitelikte olduklarn belirleme yetkisini de ulusal mahkemelere brakmaktadr.
Hollanda Anayasasnn 94. maddesi ile de, ulusal yasa ile herkes iin balayc
olan uluslararas szleme hkmleri veya uluslararas kurulu ve mahkeme
kararlarnn atmas durumunda, ulusal yasalarn uygulanmayaca aka
hkme balanmaktadr. Bu ekilde szleme hkmlerine ncelik tannmas,
ulusal yasadaki hkmn mahkeme tarafndan geersiz klnd, iptal edildii ya
da deitirildii anlamna gelmemekte; bu durumda ulusal mahkeme bu
hkmleri yalnzca uygulamamakta, ilgili ulusal yasa hkm yrrlln
korumakta; yalnzca ulusal makamlarn uygun yntemlerle bu durumu
dzeltmek gibi uluslararas bir ykmll ortaya kmaktadr21.
Sonu olarak, Szlemeye taraf devletlerin ulusal mahkemelerinin,
AHSni ve bu erevede Szleme organlarnca verilen kararlar giderek daha
fazla gznnde bulundurduklar veya en azndan insan haklaryla ilgili
konularda yorumda yardmc bir ara olarak bunlardan yararlandklar
sylenebilir. Devletler bu Szlemeyi onaylamakla, karlkllk ilkesine
dayanmayan, insan haklarna ve hukukun stnlne dayal Avrupa kamu
dzenini kurma amacyla yeni bir hukuka balanm olacaklar iin22, Szleme
i hukuka aktarlm olmasa bile, taraf devletlerin Szlemeye uyma
ykmll, AHMnce denetlenmekte ve bu yolla AHS i hukuktaki
deerinden bamsz olarak taraf devletlerin i hukukuna nfuz etmektedir23.
AHK ve AHMnin, Szleme hkmlerinin ulusal hukuka stn olduu
ynndeki yaklamna karn, uygulamada deiik eilimlerin ortaya
kmasnn nedeni, AHSnin normlar hiyerarisindeki hukuksal deerinin
saptanmasnn taraf devletlere braklm olmasdr. Nitekim, dalist gr
benimseyen lkelerde, AHSnin i hukuka yanstlmad ve Szlemenin
18
19
Bleckmann, s.151 vd.
20
21
22
23
Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.109.
AHSnin ulusal hukuklardaki yerini saptama konusunda eitli lke uygulamalar konusunda ayrntl bilgi iin bkz.
Memi, Emin; nsan Haklar Avrupa Standard ve Hukuk Etkileimi Analizleri, Anayasa Yargs-17, Ankara 2000, s.144152.
Dijk, s.102-103.
Memi, s.143.
avuolu, Naz; Trkiyenin nsan Haklar Avrupa Komisyonuna Kiisel Bavuru Hakkn Tanma Bildirimine
Koyduu Hususlar zerine Bir Not, nsan Haklar Merkezi Dergisi, Mays-Eyll 1991, C.I, S.2-3, s.22.
186
dorudan uygulanma etkisine sahip olmad ve bu nedenle de, sonuta

bireylerin, Szlemeden doacak haklarna ilikin taleplerini ulusal
mahkemeler nnde dile getiremedikleri gzlenir24.
B- Trk Hukukunda
Trk Hukuk retisinde, genelde uluslararas szlemelerin ve zelde de
AHSnin ayrca bir transformasyon ilemine gerek kalmadan dorudan
uygulanaca konusunda gr birlii bulunmakla birlikte; bunun i hukukta
normlar hiyerarisindeki yeri konusunda gr birlii yoktur.
Bir gre gre, uluslararas szlemeler yasa dzeyinde olup, szleme
ile anayasa ve yasa hkmleri attnda; sonraki dzenleme yasa ise, yasa
uygulanr. AHSne aykr yasa karlmas da, olsa olsa devletin uluslararas
sorumluluunu gerektirir25. AHSnin, AY m.90/son uyarnca, Anayasaya
aykrlnn ileri srlememesi, ona yasalar nnde bir stnlk kazandrmaz26.
Szlemeyi yasalarn zerinde sayan dier gre gre27; yrrlkte olan
bir szleme yasalarn zerindedir. Bunun sonucu olarak uluslararas szleme
yrrle girdikten sonra Szleme ile elien bir yasa karlacak olursa; bu
yasa, Szlemedeki dzenlemeyi ortadan kaldrmayacaktr.
retideki dier bir gr ise28, uluslararas szlemelerin yasa dzeyinde
olduklarn kabul etmekle birlikte, AHSnin kendine zg ayrcalkl bir
nitelie sahip olmas dolaysyla, szlemelerin genel dzeni kapsamnda
24
Memi, s.144. rnein, ngiltere ve rlanda ulusal mahkemeleri, AHS hkmlerini uygulamada kendilerini yetkili
grmezler. Bu mahkemeler, yalnzca kendi i hukuklarnda dzenlenen fakat ak olmayan hak ve zgrlkleri yorumlarken
AHS kurallarn dikkate alrlar. Hatta Szlemeye uygun yorum ynteminin de, Szlemenin ulusal hukukun bir paras
olmad, ancak yol gsterici nitelikte olduu vurgulanarak ve Szlemeye aykr olmama yntemine yelenerek
uyguland gzlenir. Bkz. Memi, ayn yer.
25 Meray, Seha L.; Devletler Hukukuna Giri, C.I, s.131-132; Balta, Tahsin Bekir; Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve
Trkiye, Trkiye nsan Haklar Semineri (9-11.12.1968), Ankara 1970, s.257-291; zbudun, Ergun; Trk Anayasa Hukuku,
6. bas, Ankara 2000, s.212-214; Pazarc, Hseyin; Uluslararas Hukuk Dersleri, 1. Kitap, 5. bas, Ankara 1992, s.33 vd.;
Tezi, Erdoan, Anayasa Hukuku (Genel Esaslar), 2. bas, stanbul 1998, s.7-9. Bu konuda ayrca bkz. Sur, Melda;
Uluslararas Hukukun Esaslar, zmir 2000, s.49 vd. ve Hukukunun Uluslararas Kaynaklar, zmir 1995, s.56-60; Gzler,
Kemal; Anayasa Normlarnn Geerlilii Sorunu, Bursa 1999, s.286 vd.; Tun, Hasan; Milletleraras Szlemelerin Trk
Hukukuna Etkisi ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Trkiye le lgili rnek Karar ncelemesi, Anayasa Yargs-17,
Ankara 2000, s.175-181, 185; Gen, M.; nsan Haklar ve Temel zgrlkleri, Ulusal ve Uluslararas Temel Mevzuat, Bursa
1997, s.31 vd.; Akta, Mnevver; Uluslararas Hukuk le Ulusal Hukuk Arasndaki likiler, Yaynlanmam Yksek Lisans
Tezi, zmir 1996, s.51 vd.
26 Salam, Fazl; Siyasal Partiler Hukukunun Gncel Sorunlar, stanbul 1999, s.151; Aybay, Rona; Trk Hukukuna
Gre Uluslararas Antlamalarla Kanunlar Arasndaki Altlk-stlk likisi, II. Ulusal dare Hukuku Kongresi: dari
Yargnn Dnyada Bugnk Yeri, Ankara 1993, s.283. Bu gr savunanlar, AY geici 15. maddenin korumasndaki
yasalarn da Anayasaya uygunluk denetimi dnda tutulduklarn hatrlatrlar.
27 Akipek, lhan .; Devletler Hukuku Kaynaklarndan ve Belgelerinden rnekler (1. Kitap), Devletler Hukuku
Metinleri, Ankara 1966, s.28-29; Toluner, Sevim; Milletleraras Hukuk ile Hukuk Arasndaki likiler, stanbul 1973,
s.592-593, Tanilli, Server; Devlet ve Demokrasi, Anayasa Hukukuna Giri, stanbul 1981, s.645; Seluk, Sami; Avrupa nsan
Haklar Szlemesi ve Trk Uygulamas, YD, C.25, S.3, Temmuz 1999, s.403.
28 elik, Edip; Avrupa nsan Haklar Szlemesinin Trk Hukukundaki Yeri ve Uygulamas, dare Hukuku ve limleri
Dergisi, 1988, S.1-3, s.50-51; Soysal, Mmtaz; Uluslararas Andlamalar Konusunda Anayasa Yargs, Anayasa Yargs 14, Ankara 1997, s.172 ve Anayasaya Uygunluk Denetimi ve Uluslararas Szlemeler, Anayasa Yargs-2, Ankara 1986,
s.17; avuolu, Naz; nsan Haklar Avrupa Szlemesi ve Avrupa Topluluk Hukukunda Temel Hak ve Hrriyetler zerine,
Ankara 1994, s.83.
187
deerlendirilemeyeceini, Szlemenin bunlardan ayrlarak yorumlanmas

gerektiini belirtir. Bu gr savunanlar, Szlemeden sonra karlan
Anayasa ya da yasalarla Szlemede deiiklik yapma olanann
bulunmadn; bu gibi durumlarda, Szlemenin yrrlkte olduunu, hem
ulusal hem de uluslararas dzeyde hukuksal sonularn dourmaya devam
ettiini ileri srerler.
Szlemeyi anayasa st kabul eden gr savunanlar29 ise,
Szlemenin Anayasa ile birlikte dnlmesi ve yorumlanmas gerektiini
belirterek; Szlemenin i hukukta yasalar ve anayasal hkmler karsnda
stnlnn kabul edilmemesi durumunda; AHS m.1de taraf devletlere
getirilen Szlemenin koruduu haklar egemenlik alanlar ierisinde
yaayanlara tanma ykmllnn ok da fazla anlam olmayacan
vurgularlar. Bu gre gre, btn bir hukuk sisteminin uyum iinde olmak
zorunda olduu bir Szlemenin anayasal deerde olduunu hatta kimi
ynlerden anayasa st konumda bulunduunu ayrca sylemek fazladr30.
Dolaysyla, olas normlar atmasnda, anayasa st bir konumda olan
Szlemeye ncelik verilmesi gerekmektedir31.
Trk Hukuk Uygulamasnda ise, Szlemeye uygun yorum tekniinin
yaygn ve istikrarl bir ekilde benimsendiini syleme olana yoktur. hukuk
hkmyle Szleme hkmnn att durumlarda, yarg organlarnn farkl
ynde deerlendirmeler yaparak birbirinden deiik sonulara ulatklar
grlr32.
Anayasa Mahkemesi, AHS hkmlerini destek (l) norm olarak
alglamakta33; ancak AHSnde yer verilen bir kural, sonradan yrrle giren
bir yasayla atyorsa, Szleme hkmnn uygulanmayacan belirtmektedir34. Bununla birlikte, Yksek Mahkeme, baka bir kararnda, insann iinde
29
Akllolu, Tekin; nsan Haklar - I, Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, Ankara 1995, s.67-72 ve Avrupa
nsan Haklar Szlemesi ve Hukukumuz, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C.44, 1989, s.155-173;
Yzbaolu, Necmi; Trk Anayasa Yargsnda Anayasallk Bloku, stanbul 1993, s.58 ve Avrupa nsan Haklar Hukukunun
Nitelii., s.34.
30
Akllolu, Tekin; Uluslararas nsan Haklar Kurallarnn Hukukta Yeri ve Deeri, nsan Haklar Merkezi
Dergisi, C.1, S.2-3, Mays-Eyll 1991, s.42.
31
Gzbyk, A. eref; Anayasa Hukuku, 9. Bas, Ankara 2000, s.215 ve Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve
Bireysel Bavuru Hakk, nsan Haklar Yll, C.9, 1987, s.7; Glckl/Gzbyk, s.21-22.
32
33
Benzer kabullenimler iin bkz. Tun, s.187.
AYM, 06.01.1999, E.1996/68, K.1999/1 (RG, 19.01.2001, S.24292, s.19 vd.). Yine bkz. AYM, 27.01.1977,
E.1976/43, K.1977/4 (RG, 21.04.1977, S.15916; AYMKD, S.15, s.106 vd.); AYM, 11.10.1963, E.1963/124, K.1963/243
(RG, 04.12.1963, S.11572; AYMKD, S.1, s.422 vd.); AYM, 26.06.1963, E.1963/143, K.1963/167 (RG, 12.11.1963, S.11553;
AYMKD, S.1, s.343 vd.); AYM, 15.04.1975, E.1973/19, K.1975/87 (RG, 26.02.1976, S.15511; AYMKD, S.13, s.440 vd.);
AYM, 21.05.1981, E.1980/29, K.1981/22 (RG, 18.08.1981, s.17432; AYMKD, S.19, s.108 vd.); AYM, 11.09.1987,
E.1987/1, K.1987/18 (RG, 29.03.1988, S.19679; AYMKD, S.23, s.305). Anayasa Mahkemesinin konuya ilikin birok
kararnn yer ald bir kaynak olarak bkz. nsan Haklarna ve Temel zgrlklerine likin Uluslararas Szlemeler ve Bu
Szlemelere Yer Veren Anayasa Mahkemesi Kararlar, Anayasa Mahkemesi Yaynlar No:35, Ankara 1997, s.495-569.
34 AYM, 22.05.1997, E.1996/3, K.1997/3 (RG, 02.06.2000, S.24067; AYMKD, S.36, C.2, s.978 vd.;
http://www.anayasa.gov.tr/KARARLAR/SPK/K1997/ K1997-03.htm). Yksek Mahkeme, DBHPnin kapatlmasna ilikin bu
davada, aynen, AHS kurallar da yasa hkmndedir. Ancak 2820 sayl Siyasi Partiler Yasas davada AHSne nazaran zel
yasa niteliinde olduundan uygulanma nceliine sahiptir. Kald ki, Szleme, siyasi parti kapatma davalarnda
uygulanacak somut kurallar da iermemektedir yargsna varmaktadr.
188
yaad ulusun bir bireyi olmas kadar, ayn zamanda insanln da bir yesi
durumuna gelmesi sayesinde, artk, insan hak ve zgrlklerinin yalnzca ulusal
bir hukuk sorunu olmaktan karak; evrensel bir anlam ve ierik kazandn
belirtir ve bu anlamda AHSnin de, itiraz konusu kuraln deerlendirilmesinde
gzden uzak tutulamayacan vurgular. Mahkeme bu kararnda devamla, Szlemenin buyurucu ve balayc ierii, sanklar iin bir hak olduu kadar,
insan hak ve zgrlkleri ynnden de bir gvence olarak hukuk dzenimizde
kurumsallaan masumluk karinesi ilkesini glendiren stn ve evrensel
hukuk kural niteliini tamaktadr35 nitelemesini yapar. Nitekim Yksek
Mahkemenin, 1994 tarihli dier bir kararnda36, Szlemenin vurgulad
hukukun genel ilkelerine ve adil yarglanmay da ieren hak arama zgrlne
gnderme yaparak, Anayasa Mahkemesinin yrrl durdurma karar
verebilecei sonucuna ulat da grlr.
Yargtay, 22.02.1997 tarihli bir tihad Birletirme Kararnda37 ocuun
babal konusunu incelerken, AHSnin varln dikkate alr. Yargtay CGK
da38, AHSnin yasa dzeyinde olduunu, adil yarglanmay gerekletirmek
iin durumada kullanlan dili bilmeyen sann cretsiz tercmandan yargla35
AYM, 29.01.1980, E.1979/38, K.1980/11 (RG, 15.05.1980, S.16989; AYMKD, S.18, s.97-98). Benzer ynde ayrca
bkz. AYM, 16.06.1992, E.1992/8, K.1992/39 (RG, 06.10.1992, S.21367; AYMKD, S.28, C.2, s.445-447); AYM, 29.11.1990,
E.1990/30, K.1990/31 (RG, 02.07.1992, S.21272; AYMKD, S.27, C.1, s.48); AYM, 28.02.1991, E.1990/15, K.1991/5 (RG,
27.03.1992, S.21184; AYMKD, S.27, C.1, s.174); AYM, 10.01.1991, E.1990/25, K.1991/1 (RG, 05.03.1992, S.21162;
AYMKD, S.27, C.1, s.96 vd.); AYM, 16.01.1998, E.1997/1 (Siyasi Parti Kapatma), K.1998/1 (RG, 22.02.1998, S.23266;
AYMKD, S.34, C.2, s.1050). Anayasa Mahkemesi, kararlarnda, hukukun insan haklar asndan kreselle-mesi gerektii
grnde olduu izlenimini verir ve kararlarnda, insan haklaryla ilgili uluslararas belgeler ile i hukuk kurallar arasnda
kurduu kpry ve bu belgelerin balaycln, Cumhuriyetin niteliklerini belirleyen Anayasann 2. maddesindeki, insan
haklarna saygl olma, Balangta belirtilen temel ilkelere dayanma ve Balangtaki, Dnya milletleri ailesinin eit
haklara sahip erefli bir yesi olma, () ada medeniyet dzeyine ulama ilkelerine dayandrr. Bkz. Aliefendiolu,
Ylmaz; nsan Haklar Uluslararas Belgelerinin Trk Anayasa Mahkemesi ve teki Mahkemeler Kararlarnda Gzlenen
Etkisi, nsan Haklar Yll, C.21-22, 1999-2000, s.64.
36 AYM, 11.04.1994, E.1994/43, K.1994/42-1 (RG, 15.04.1994, S.21906; AYMKD, S.30, C.1, s.194). Konuya ilikin
AYM kararlarnn geni yorumu asndan bkz. Aliefendiolu, s.63-76; Arslan, Zht; Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve
Trk Anayasa Yargs: Uyum Sorunu ve neriler, Anayasa Yargs-17, Ankara 2000, s.280-287; Altu, Y.; nsan
Haklarnn Trkiye ve Uluslararas Alanda Korun-mas, in: nsan Haklarnn Uluslararas Korunmas ve TBMM
Sempozyumu, Ankara 1992, s.69-72; alar, Bakr; Anayasa Yargsnn Gncellii: Yarglar Zaman, Anayasa
Yargs-15, Ankara 1998, s.61-63. Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimi yapt srada, uluslararas ilkelerin
stnln ve uluslararas belgelerin balaycln bir ok kararnda belirtmesine ve bu belgele-ri anayasallk bloku iinde
kabul etmesine karn; sonuta, bu belgeleri kararlarna dorudan doruya dayanak olarak kullanmad grlr. Bkz.
Aliefendiolu, s.67.
37
Yargtay BK, 22.02.1997, E.1996/1, K.1997/1 (YKD, 1997, S.6, s.853-897). Kararda, evlilik d ocuun durumu
karlatrmal hukukta incelendikten sonra, Anayasa m.90/son hkmne deinilmekte ve u ifadelere yer verilmektedir: ()
Hemen belirtelim ki, uyumazlk konusunun kiilie bal dokunulamaz, vazgeilemez temel hak ve hrriyetlerle ilgili yn
tartmaszdr. Herkesin; babasn bilmek, onun soyadn tamak, nfusuna yazlmak, vatandaln kazanmak ve yasal
mirass olmak, ksaca, baba ile hukuksal iliki kurmak hakk vardr. nsan Haklar, btn insanlarn hibir ayrm
gzetmeksizin insanlk onurunun gerei olarak sahip olduu haklarn btnn kapsar. nsan hak ve hrriyetlerine saygy
salamak iin bir ok uluslararas andlamalar yaplmtr. Bunlardan taraf olduumuz Avrupa nsan Haklar Szlemesi ile,
Trkiye Cumhuriyeti, yklenimler altna girmitir. () Bylece bu haklar, milli anayasalarn konusu olmaktan km,
uluslararas hukukun ve Birlemi Milletler Anayasasnn temel kurallar olmutur. (ayn eser, s.856-857).
38
Yargtay CGK, 12.03.1996, E.1996/6-2, K.1996/33 (YKD, Nisan 1996, s.621 vd.). Bu kararda, Durumada
kullanlan dili bilmeyen sann, bir evirmenin yardmndan cretsiz yararlanacana ilikin nsan Haklarn ve Ana
Hrriyetleri Koruma Szlemesinin 6/3-e maddesi, genel kural dzenleyen Ceza Yasas ve Ceza Muhakemeleri Usul
Yasasnn yannda istisna hkmdr ifadesine yer verilerek, AHSnin yasalar karsndaki durumu da ortaya konur. Ayn
dorultuda bkz. Yargtay 6. CD, 20.11.1995, E.1995/11619, K.1995/12124 (YKD, ubat 1996, s.304). 6. Ceza Dairesi, bu
kararnda, dorudan doruya dayand AHSin 6/3-e maddesindeki durumada kullanlan dili anlamad veya
konuamad takdirde bir tercman yardmndan meccanen faydalanmak hakkna sahiptir hkmne aykr olarak tercman
bilirkii cretinin sanklara ykletilmesini bozma nedeni saymaktadr.
189
mann her aamasnda yararlanmas gerektiini, mahkumiyet halinde dahi

tercman cretinin hkmlye ykletilemeyeceini belirtir. Yargtay 4. HDnin
bir kararnda39 da, i hukukta henz dzenlenmeyen bir hakkn usulne gre
yrrle konulmu szlemelere gre tannabilecei vurgusu yaplmaktadr.
Dantay kararlar ise, daha ok Szlemenin yasa st bir konumda
olduunu vurgulamaktadr. Nitekim Dantay 5. Dairesinin bir kararnda40,
Anayasa m.90a gre i hukukta dorudan hukuksal sonular yaratan uluslararas szlemelere kar Anayasa Mahkemesine bavurulamamas ve bylece
bu szlemelerin sonradan yaplacak yasal dzenlemelerle etkisiz klnmas
yolunun kapatlm olmasnn, szlemelerin i hukukta yasalar st bir konumda olduunu aka ortaya koyduundan sz edilir. Dantay 8. Dairesi ise41, bir
kararnda, bu tr szlemelerin i hukukun bir paras olarak, yrtmeyi ve
yargy baladn vurgulamtr. Dantay 10. Dairesi de, 5682 sayl Yasann
22. maddesi zerine pasaport verilmeyen kimseyle ilgili olarak AHSne Ek 4
Nolu Protokoldeki seyahat zgrlne gnderme yapmtr42. Nihayet yine
Dantay 10. Dairesinin memurlarn sendika kurmalarn engelleyen genelgeyi
yetki ynnden iptal ederken, AHS m.11e dayanarak kamu grevlilerinin
sendikalama haklarnn bulunmas gerektiini belirttii grlr43.
Askeri Yksek dare Mahkemesi de, YA kararlarna kar yarg yoluna
gidilemeyeceine ilikin AY m.125/2 hkmnn AHS m.6/1e aykr olup
olmadn ayrntl olarak incelemitir. Yksek Mahkeme, Anayasaya aykr
39
Yargtay 4. HD, 11.07.1994, E.1993/8217, K.1994/6585 (YKD, C.21, S.1, Ocak 1995, s.24-26). Kararda u ifadelere
yer verilmektedir: () Anayasann 90. maddesi uyarnca, usulne gre yrrle konulmu milletleraras andlamalar
kanun hkmndedir. Bu durumda yukarda belirtilen ve onaylanan szlemeler (ILO Szlemeleri) i hukukumuzla
btnleerek balayclk kazanmtr. Hal byle olduuna gre, yasakoyucunun onaylad szlemelerle kural olarak Devlet
memurlarna sendika kurma hakkn verdii ve memur sendikalarna da tzel kiilik tand kabul edilmeli ve memur
sendikalarna ilikin yorumlar szkonusu onaylanan szlemelerle yaplmaldr. hukukumuzda halen memur sendikalarnn
kurulmas ve zellikle sendikal haklaryla ilgili bir dzenleme yaplmam olmas da, kurulmu olan sendikann tzel kiilik
kazanamayaca eklinde yorumlanamaz. (ayn eser, s.25).
40
Dantay 5. D, 22.05.1991, E.1986/1723, K.1991/933 (Anayasa Mahkemesi Bl-teni, Y.1, 1994, S.2, s.14-16; DD,
S.84-85, 1992, s.325-328). Yksek Mahkemeye gre, Anayasann 90. maddesinin son fkrasnda yer alan kanun
hkmnde szcklerinin, usulne gre onaylanarak yrrle konulan szlemelerin hukuksal deerinin ve balayclnn
gsterilmesine ynelik olduunu da belirtmek gerekir. Szkonusu hkme gre, i hukukta dorudan hukuksal sonular
yaratan uluslararas szlemelerin yukarda belirtilen nitelii ve bunlara kar Anayasa Mahkemesine bavurulamamas ve
bylece bu szlemelerin sonradan yaplacak ulusal yasal dzenlemelerle etkisiz klnmas yolunun kapatlm olmas bu
szlemelerin i hukukta yasalar st bir konumda olduunu ve yrtme ve yarg organlar iin balayc nitelik tadn
apak ortaya koymaktadr..
41
42
43
Dantay 8. D, 27.12.1993, E.1992/1521, K.1993/4374 (Akt. Aliefendiolu, s.68; Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.112).

Dantay 10. D, 14.10.1998, E.1998/4442, K.1998/4832 (Akt. Tezcan/Erdem/ Sancakdar, s.112).
Dantay 10. D, 10.11.1992, E.1991/1262, K.1992/3911 (DD, S.87, 1993, s.533). Bu kararda da, yine AHS
hkmnn dorudan karara dayanak yapld grlr: alanlarn sendika kurma ve sendikal faaliyette bulunma haklar
temel hak ve zgrlkler kapsam iindedir. Anayasamzda kamu personelinin sendikalama hakk dzenlenmemi olmakla
birlikte szkonusu hakkn kullanmn engelleyen bir hkme de yer verilmemitir. Temel hak zgrlkler kapsam iindeki bir
hakkn sadece Anayasada yer almad gerekesiyle kullanlmas engellenemez. Esasen yurttalarn btn haklarnn
Anayasada bir bir saylmasna olanak da bulunmamaktadr. nemli olan temel hak ve zgrlklerin genel tanmnn
yaplmas ve Anayasal gvenceye balanmasdr. Kamu grevlilerinin sendikalama hakk, 6366 sayl Yasa ile onaylanan
nsan Haklarn ve Ana Hrriyetlerini Koruma Szlemesinin 11. maddesinde gvence altna alnmtr. Yasayla usulne
gre onaylanmas nedeniyle i hukuka intikal etmi bulunan, Anayasann 90. maddesine gre Anayasaya aykrl ileri
srlemeyecek uluslararas anlama niteliindeki anlan szlemenin 11. maddesi () hkmn iermektedir. () Aklanan
nedenlerle, daval idarenin memurlarn sendika kurmalar ve sendikal faaliyette bulunmalarnn mmkn olmad yolundaki
dava konusu genelgesinin yetki ynnden iptaline () oy birliiyle karar verildi.. Ayn dorultuda dier bir karar iin bkz.
Dantay 1. D, 22.04.1992, E.1992/136, K.1992/147 (DD, S.86, 1993, s.52 vd.).
190
olsa bile AHS hkmlerinin uygulanacan belirttikten sonra, AHS ile atan
anayasal bir hkmn anayasa hkmlerinin stnl ve balaycl gibi her
lkede geerli bir ilkeye dayanlarak uygulanaca sonucuna varmtr44.
Ankara Blge dare Mahkemesi, 1995 ylnda verdii bir kararnda, Trk
mahkemeleri asndan ilk olan, farkl bir yaklam sergiler. Mahkeme, uyarma
ve knama cezalarna kar yarg yolunu kapatan Anayasann 129/3.
maddesinin Szlemenin yargya ulama ve adil yarglanma hakkn tanyan 6.
maddesi ile attn, dolaysyla bu durumda Szleme hkmlerinin
uygulanmas gerektiini belirtir ve sonuta, Szlemenin 6. maddesi hkm
karsnda Anayasann ilgili maddesi hkmnn rtl olarak iptal edildii
deerlendirmesini yapar45.
Btn bu kararlar, uygulamada AHSnin normlar hiyerarisindeki yeri
konusunda tam bir gr birlii bulunmadn gstermektedir. Sorun, zellikle
sonradan yrrle giren ve Szlemeye aykrlk oluturan yasann uygulanp
uygulanmayaca konusunda belirginleir.
Bununla birlikte, Trkiye, AHM nndeki savunmalarnda; rnein,
Kala46 ve Akku47 Davalarnda, bavurucularn Trk makamlar nnde, Trk
Hukukunun btnleyici bir paras olan Szlemenin ilgili hkmlerine
dayanmam olduklar savn ileri srmektedir. Byle bir savn ileri srlmesi,
Szlemenin dorudan uygulanmaya elverili olduunun kabul edilmesi
anlamna gelir. Bu durumda dorudan uygulanrlk niteliine sahip olan
44
AYM 1. D, 15.12.1998, E.1998/1041, K.1998/1059 (AYM Dergisi, S.13, Ankara 2000, s.959-964;
http://www.msb.gov.tr/prgs/ayim/Ayim_karar_detay. asp?IDNO=2171&ctg=000002000031000002). Mahkemenin benzer
ynde dier kararlar iin bkz. AYM 1. D, 01.04.1997, E.1997/255, K.1997/274 [Doru, Osman (ed.); nsan Haklar Kararlar
Derlemesi, C.1, stanbul 1998, s.404]; AYM 1. D, 22.01.1998, E.1997/147, K.1998/200 (AYM Dergisi, S.12, Ankara 1998,
s.1143-1144; http://www.msb.gov.tr/prgs/ayim/Ayim_karar_detay.asp?IDNO= 1099&ctg=000002000031000002). Askeri
Yksek dare Mahkemesi, yeni tarihli bir kararnda da, konuya ilikin olarak u ifadelere yer vermektedir: Trk pozitif
hukuku uluslararas antlamalara hukuki hiyeraride kanun ltnde deer tanmtr. Antlamalarn kanun hkmnde
olduklar ifadesine; olsa olsa kanun gibi, kanun kadar anlam yklenebilir. Kategorik dizilite, kanun nerede ise
uluslararas antlamalarn (ad ne olursa olsun) i hukuktaki oturaca basamak da ayn yerdir. Kanunun ne stnde ne
altnda, kout yerdedir. Doal olarak da kanunla edeerdedir. Maddi olguya ncelikle uygulanmasna, Anayasann nne
gemesine, Anayasaya stnlk salamasna yol veren hakl bir yan bulunmamaktadr. Anayasaya aykrlk iddiasnda
bulunulamayaca ilkesinin amac; uluslararas szleme hkmlerine i hukuk kural olan Anayasa hkmleri karsnda
stnlk ve uygulama ncelii tanmak deildir. lke ile uluslararas ilikilerde ahde vefa kuralnn yara almadan
uygulanmas ve lkeler arasndaki ilikilerde dzensizlik ve kargaa yaanmamas murat edilmektedir. () Anayasa kural
ile uluslararas szleme hkmlerinden hangisinin ncelikle uygulanaca sorusunun yant, uluslararas szleme
hkmlerinde hukuki hiyeraride daha n srada bulunan Anayasa kural olacaktr. Bir ilemin idari yarg yerinde idari
davaya konu edilemeyeceini ngren Anayasal kural varken (AY m.125/2) bu kuraln dlanarak Avrupa nsan Haklar
Szlemesinin 6 nc maddesinin Anayasann hkmn etkisiz klaca ve yasa atmasnda Anayasann nne geecei fikri
ciddi bulunamaz. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin adil yarglama hakkn dzenleyen 6 nc maddesinin Anayasann
125/2 nci maddesinde ifadesini bulan yarg yasan bertaraf eden bir madde olarak kabul uygun grlemez. [AYM,
Drl.Krl., 06.01.2000, E.1999/51, K.2000/21 (AYM Dergisi, S.14, Ankara 2000, s.992; http://www.msb.gov.tr/
prgs/ayim/Ayim_karar_detay.asp?IDNO=2169&ctg=000002000031000002)].
45
46
Ankara BM, 24.10.1995, K.1995/2171 (alar, s.63; Aliefendiolu, s.73-74).
AHM,
Kala-Trkiye,
01.07.1997,
No:20704/97,
(Reports
1997-IV;
http://hudoc.
echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html&X=326165223&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0;
Doru, Osman (ed.); nsan Haklar Kararlar Derlemesi, C.2, stanbul 1998, s.277 vd.; http://www.adalet.gov.tr/aihm/kalac.
htm).
47 AHM,
Akku-Trkiye,
09.07.1997,
No:19263/92,
(Reports
1997-IV;
http://hudoc.
Doru, Derleme., C.2, s.282 vd.; http:// www.adalet.gov.tr/aihm/akkus.htm).
191
Szleme hkmlerinin dier organlar gibi yarg organlarnca da dikkate

alnmas gerektii deerlendirmesi yaplr48.
Bizim bu konudaki kanaatimize gelince; Anayasann 90/son maddesinde
yer alan, usulne uygun olarak yrrle girmi olan bir uluslararas
szlemeye kar Anayasaya aykrlk iddiasnn ileri srlemeyecei
dorultusundaki hkmden, uluslararas szlemelerin normlar hiyerarisinde
yasann zerinde olduu biiminde bir sonu karlamaz. Buna gre, i
hukukta konuyu dzenleyen herhangi bir anayasa veya yasa hkm yoksa ve
AHSnin getirdii dzenleme dorudan uygulanabilir nitelikte ise, i
hukuktaki boluun AHSndeki dzenleme ile doldurulabilecei konusunda bir
duraksama yoktur. Yine i hukukta konuyu dzenleyen yasa, AHSnden nce
karlm ise, bu takdirde sonradan yrrle giren yasa olarak AHS
uygulanr. Buna karlk -dnlebilecek bir durum olmamakla birliktesonradan karlan anayasa veya yasa ile, AHSne aykr bir dzenlemeye yer
verilmi ise, bu takdirde -ileride olas bir bavuru durumunda Trkiyenin
AHM nnde mahkumiyetine yol ama riski tayor olmakla birliktesonradan
yrrle giren anayasa ve yasa hkmleri uygulama alan bulur. Nitekim Anayasann konuya ilikin hibir hkm de byle bir sonuca ulalmasna engel deildir. Bununla birlikte taraf devletler ve bu arada Trkiye, i hukukta normlar
hiyararisindeki yeri ne olursa olsun, AHSne ve bu erevede verilen AHM
kararlarna uyma ykmll altndadr. Bu nedenle ulusal yasa koyucu,
Szlemeye aykr anayasa veya yasa karmamak ykmll altnda olduu
gibi, eer Szlemeye aykr anayasa veya yasa varsa, bunlar da yrrlkten
kaldrmak zorundadr. Ancak her iki durumda da Szlemeye aykrln
giderilmesi, yasa koyucunun mdahalesini gerektirdii iin, Szlemede yer
alan bir dzenlemenin, anayasa veya yasaya gre ncelik tad sylenemez.
II- Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlarnn Balaycl
AHM kararlar balaycln dzenleyen AHS m.46 uyarnca,
szlemeci devletler, taraf olduklar davalarda Mahkemenin nihai kararna
uymay taahht ederler. Ancak bu kararlar ulusal mahkeme kararlarn ortadan
kaldrmaz veya deitirmez; yalnzca bunlarn Szlemeyi ihlal ettiini
belirler49. Kararlarn balayc etkisi, yalnzca aleyhine bavuru yaplan devlet
bakmndan szkonusudur (inter partes). Her ne kadar kararda ortaya konan
gr, objektif ve erga-omnes etkiye sahip deilse de, verilen kararn dier
devletler bakmndan ynlendirici bir ilevi vardr. Gerekten taraf devletler
ileride Szlemeye ynelik bir ihlalin kendileri bakmndan da gndeme
gelmesini engellemek iin, bir baka devlet aleyhine verilmi de olsa, verilen
48
49
Tun, s.188.
Rogge, Karsten; Die Einlegung einer Menschenrechtsbeschwerde, EuGRZ 1996, s.342; nal, eref; Avrupa nsan
Haklar Mahkemesi Kararlarnn Trk Hukukuna Etkileri, Anayasa Yargs -17, Ankara 2000, s.63.
192
kararlar dikkatle izlemektedirler50. Taraf devletler, AHM kararlarnn

uygulanmas iin gereken tedbirleri almak zorunda olup bunun biimi ve
ieriini kendileri belirlerler51. Bakanlar Komitesi (toplanamamsa, Delegeler
Komitesi) kararn gereinin/gereklerinin yerine getirilip getirilmediini dzenli
aralklarla izlemektedir52.
Szlemenin ihlali, Szlemeye aykr bir anayasa veya yasadan
kaynakland takdirde, taraf devletin szkonusu anayasa veya yasay,
AHMnin anlay ve yorumuna uygun biimde yorumlamas; eer yoruma
elverisizse deitirmesi gerekir. Nitekim Avusturya, Szleme organlarnn
verdii kararlar53 dorultusunda, CMUKta deiiklik yapmak suretiyle gzalt
50
51
Ress, s.350; Meyer-Ladewig, Jens, EMRK Hand Kommentar, Baden-Baden 2003, Art.46, no.3 vd.
AHM kararlarnn kesinlemi i hukuk yarg kararlar zerindeki etkisi konusunda, Szlemeye taraf dier
devletlerde deiik zmler retildii grl-mektedir. sve modelinde ihlalin etki ve sonularn gidermek iin yarglamann
yenilenmesi ngrlmekte; Avusturya modelinde, Cumhuriyet Basavcsnn mahkeme kararnn grlmesini Yargtaydan
istemesini salayacak yazl emir yolu yeniden biimlendirilmekte veya karar dzeltme yasa yolu ihlalin etki ve sonularn
ortadan kaldrmay salayacak nitelikte geniletilmektedir [Bkz. Gndz, Aslan; nsan Haklar le lgili Uluslararas
Szlemelerin Kurduu Denetim Organlar Kararlarnn Hukukumuza Etkileri, in: nsan Haklar ve Yarg (Sorunlar ve
zmler), Ankara 1998, s.107-108].
52 Nitekim, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin, bu izleme grevi erevesinde, sz gelimi AHM tarafndan 10.
madde ile ilgili olarak verilen kimi kararlar sonu-cunda tazminat ykmllnn yerine getirilmesine karn dier
sonularnn ortadan kaldrlmas asndan yarglamann yenilenmesi ynnde mevzuatta d-zenleme yaplmamasn
eletirerek, en azndan bu bireysel kararlarn bu yndeki sonularn gidermeye dnk lkemize ilikin kararlar ald
grlmektedir. Bu trden kararlarn bir rnei de, Bakanlar Komitesinin 760. Toplantsnda ald 23.07.2001 tarih ve Rs
DH 2001-106 sayl karardr ve bu kararda Trkiyede Dnceyi Aklama Hrriyetine Saldrlar: Bireysel rnekler:
09.06.1998 tarihli ncal karar; 08.07.1999 tarihli Arslan, Bakaya/Okuolu, Ceylan, Erdodu/nce, Gerger, Karata,
Okuolu, Polat, Srek/zdemir, Srek II ve Srek IV karar; 28.09.1999 tarihli ztrk karar; 08.10.1999 tarihli Aslanta DH(99)560 sayl geici karar; 16.03.2000 tarihli zgr Gndem karar; 15.06.2000 tarihli Erdodu karar; 18.07.2000 tarihli
ener karar; 10.10.2000 tarihli (kesinleme tarihi 10.01.2001) Aksoy brahim karar bal altnda u ifadelere yer verilir:
Bakanlar Komitesi eski 32 ve 54. maddelerle yeni 46. maddenin 2. paragraf erevesinde (11 nolu Protokol ile deiik
AHS yeni 46. maddesi uyarnca) Trkiyeye ilikin hem kendi ve hem de AHM kararlarnn yerine getirildiinin denetimi
konusuna dikkat ederek, Szlemenin 46. maddesinin 2. paragrafnn uygulanmas ile ilgili ilkeleri gznne alarak, bu
kararda, btn bu davalarda Divan veya Bakanlar Komitesi kamuya ynelik hazrlanan veya yaplan mesaj, bror, kitap ve
makalelerde yer alan beyanlar nedeniyle bavuranlarn mahkum edildiini tespit ederek, benzer davalarda yeni ihlalleri
nlemek maksadyla dnceyi aklama hrriyetine ilikin Szleme gerekleri paralelinde Trk hukuk ve uygulamasnn ksa
zamanda uyumunu salamay amalayan nemli bir reform programndan bilgilendirilmitir. Bununla birlikte, bu davalarda
bavuranlarn mahkumiyet halinin adli sicil kaytlarnda varln srdrdkleri, medeni ve siyasi kstllklarn devam ettiini
gzlemleyerek, Szleme m.45 1e gre, her devletin Divann kararlarnda tespit edilen ihlallere son verecek ve mmkn
olduunca bunlarn sonularn ortadan kaldracak nlemler dahil, Divan kararlarna uymak ykmllnde olduunu
vurgulayarak, Trk Hkmetinin bu davalarn 1998 ylnda ilkinin incelenmesinden itibaren bu ykmllne uyum
konusunda Trk makamlarnn aldklar nlemlerin bildirilmesine Trk Hkmetini davet etmitir. Trk Hkmetine gre,
uyumazlk sorununu amak ve bu ihlalleri gidermek iin bir CMUK reformunun gerekli olduunu not ederek ve Trk
Dileri Bakanl tarafndan 1999 Eyll aynda duyurulan byle bir reformun yakn bir zaman iin ngrlmediini ve
byle bir reformun gerek-lemesine kadarki zamanda da her olaya ilikin hibir nlemin alnmadn zntyle mahede
ederek, Trk makamlarn ek bir sreye gerek kalmakszn yukarda zikredilen davalara ilikin olarak Szlemeye aykr
bulunan bavurularn mahkumiyetlerin sonularn en ksa zamanda ve btnyle ortadan kaldrmay salayacak kiisel
nlemleri almaya srarla davet ederek ve bu kiisel nlemler alnncaya kadar da her Bakanlar Komitesi toplantsnda bu
konular yeniden ele almaya karar vererek, Trk makamlarn Szlemenin 10. maddesine uyum salayacak ekilde Trk
Hukukunu genel bir reforma tabi tutma konusunda tevik eder. (Akt. Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.113-114).
53 AHM,
Neumeister-Avusturya,
27.06.1968,
No:1936/63
(Seri:A,
No:8;
http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=1&Action=Html&X=327093402&Notice=0&Noticemode=&RelatedMo
de=0); AHM, Stgmller-Avusturya, 10.11.1969, No:1602/62 (Seri:A, No:9; http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.
asp?Item=0&Action=Html&X=327095154&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0); AHM, Matznetter-Avusturya,
10.11.1969,
No:2178/64
(Seri:A,
No:10;
de=0); AHM, Ringeisen-Austurya, (50. Madde), 22.06.1972, No:2614/ 65 (Seri:A, No:15; http://hudoc.echr.coe.int/
hudoc/ViewRoot.asp?Item=1&Action=Html&X=327101351&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0); AHM, BnischAvusturya, (50. Madde), 02.06.1986, No:8658/79 (Seri:A, No:103; http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item
=0&Action=Html&X=327102137&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0).
193
srelerini ksaltmtr. Belika, AHMnin karar54 zerine evlilik d ocuklarn

eit haklara sahip olmasn salamak iin Medeni Yasada deiiklie gitmitir.
Hollanda, AHMnin bir karar55 sonrasnda, Askeri Ceza Yasasn ve baka bir
karar56 zerine de akl hastalarnn tedavi ve muhafaza altna alnmasna ilikin
yasasn deitirmitir. Almanyada da, i hukuku Szleme ile badar duruma
getirmek iin bir ok deiiklie gidilmitir. rnein CMUKta yaplan
deiiklikle tutuklulua st sre getirilmi (Alman CMUK 121), gerek ceza
yarglamas ve gerekse medeni yarglamann hzlandrlmas amacyla deiik
tedbirler alnm ve transseksellerin kimliine ilikin kaytlarda deiiklik
yaplmas kabul edilmi ve tercman cretinin hkmlye yklenmesini nlemek amacyla Yarglama Masraflar Yasas ve CMUKta gerekli deiikliklere
gidilmitir. svire, Askeri Ceza Yasasn deitirmi ve ceza muhakemesinde
adli yardm konusunda reform yapmtr. Fransada telefonla yaplan haberlemenin gizlilii gvence altna alnm; talyada, yeni CMUKun tutuklamaya
ilikin hkmleri, AHM kararlarna uyumlu biimde dzenlenmitir.
ngilterede de, AHSnin, her ne kadar ulusal hukuka aktarlm olmamasna
ramen, nemli anayasal etkiler dourduu; enformasyon zgrl, zel
yaama sayg, cezalarn infaz, akl hastalklar, adli hatalar iin tazminat
denmesi gibi konularda nemli deiikliklere zemin hazrlad gzlenir57.
Szleme ile atan gerek anayasa ve gerekse yasa hkmne dayanarak,
Trk mahkemelerince verilmi olan kararlarn AHSnin ihlalini oluturduu
ynnde, AHM tarafndan verilmi birok karar bulunmaktadr. Bunun sonucu
olarak, Trkiye, i hukukunu Szleme ve bu Szleme erevesinde AHM
tarafndan verilen kararlar ile uyumlu hale getirmek iin gerek Anayasa ve
gerekse yasalarda zaman iinde birok deiiklie gitmitir. rnein, tutuklama
sresinin makul sreyi atn tespit eden AHMnin Mansur karar58, CMUK
m.110da deiiklik yaplmasn gerektirmi ve 3842 sayl Yasa ile yedi yldan
daha az zgrl balayc cezay gerektiren sular bakmndan tutuklulua iki
54 AHM,
Marckx-Belika,
13.06.1979,
No:
6833/74
(Seri:A,
No:31;
http://hudoc.
echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html&X=327102354&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0).
Mahkeme bu kararnda, u ifadelere yer vermektedir: Mahkeme kararnn bu spesifik davann tesinde birtakm etkiler
dourmas kanlmazdr; zira, tespit edilen ihlal uygulanan bireysel tedbirlerden deil, dorudan doruya tartmal
hkmlerden kaynaklanmaktadr. Ancak karar, kendiliinden bu hkmleri iptal etmez veya ortadan kaldrmaz. Mahkemenin
karar esas itibariyle deklare edicidir ve 53. maddeden (11. Nolu Protokolden sonra 46. madde) doan ykmlln yerine
getirmek iin, i hukukunda kullanaca aralar seme iini Devlete brakmaktadr. (Kararn 58. paragrafndan akt. Arslan,
s.276).
55 AHM, Engel ve Dierleri-Hollanda, 08.06.1976, No:5100/71 vd. (Seri:A, No:22;
de=0).
56 AHM,
Winterwerp-Hollanda,
24.10.1979,
No:6301/71
(Seri:A,
No:33;
http://
hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=1&Action=Html&X=327104307&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0)
.
57
58
Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.116-117.
AHM, Mansur-Trkiye, 08.06.1995, No:16026/90 (Seri:A, No:319-B; http://www.adalet.gov.tr/aihm/mansur.htm;

http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/View
Root.asp?Item=0&Action=Html&X=327105504&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0;).
194
yllk bir st snr getirilmitir. Yine AHMnin Yac ve Sargn kararna59 konu
tekil eden ve komnizm propagandas nedeniyle bavurucularn mahkumiyetine dayanak oluturan TCKnun 141. ve 142. maddeleri, 3713 sayl Terrle
Mcadele Yasas ile kaldrlmtr. DGMlerde hakimlerden birinin asker
olmasnn, sivil sanklar bakmndan en azndan grnrde yarg bamszl ve
tarafszln bozduu gerekesiyle Szlemenin 6/1. maddesini ihlal ettiini oy
okluu ile hkm altna alan Byk Daire karar60 ile bir baka karar61 zerine,
DGMlerde grev yapan askeri hakim ve savclarla ilgili hkm, skynetim ve
sava haline ilikin hkmler sakl kalmak zere, nce 18.06.1999 tarih ve 4388
sayl Yasa ile Anayasann 143. maddesinden karlm ve ardndan bu anayasa
deiiklii dorultusunda DGMKYUHK ile Askeri Hakimler Yasasnda deiiklik yaplarak, hakim ve savc olarak grev yapan askeri hakimlerin yerine
sivil hakim ve savclar grevlendirilmitir. Benzer bir durum, Akku ve Aka
kararlarndan62 sonra, devlet borlarna uygulanan yasal faiz orannn deitirilmesinde de grlmektedir. Szkonusu kararlar zerine, 01.01.2000 tarihinden
itibaren yasal faiz, ksa dnem reeskont faiz oranna bal tutulmutur.
Baz durumlarda Szlemeye ynelik ihlal, aslnda Szlemeye aykr
olmayan, ancak somut olayda yanl yorumlanan anayasaya veya yasaya
dayanarak gerekletirilen ynetsel bir ilem veya mahkeme kararndan
kaynaklanabilir63. Byle bir durumda ilgili devletin szkonusu ilemi veya
mahkeme kararn bertaraf etmesi gerekir64. nk AHS m.46/1 uyarnca
AHM kararlarnn balayclk etkisi, ulusal mahkemenin, AHM tarafndan
szlemeye aykrl tesbit edilen i hukuktaki dzenlemeyi uygulamamalar
sonucuna yol amamaktadr65.
hlal, Szlemeye aykr bir ynetsel ilemden kaynaklanyorsa, ynetsel
ilemin geri alnmas suretiyle, bunun etki ve sonularn gidermek her zaman
mmkndr. Yarglamann yenilenmesi asndan bizi ilgilendiren, Szlemeye ynelik ihlalin dorudan kesinlemi mahkeme kararndan ileri gelmesidir. nk byle bir durumda, taraf devletin karar ortadan kaldrmas mmkn
59
AHM,
Yac
ve
Sargn-Trkiye,
08.06.1995,
No:164/90,
16426/90
(Seri:A,
http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html
&X=327110033&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0; http://www.adalet. gov.tr/aihm/yagci_sargin.htm).
No:319-A;
60 AHM,
ncal-Trkiye,
09.06.1998,
No:22678/93
(Reports
1998-IV;
http://hudoc.
61 AHM,
raklar-Trkiye,
28.10.1998,
No:19601/92
(Reports
1998-VII;
http://
hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html&X=327113301&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0;
http://www.adalet.gov.tr/aihm/Sayfa2/ f12.htm).
62 AHM,
Akku-Trkiye,
09.07.1997,
No:19263/92,
(Reports
1997-IV;
http://hudoc.
Doru, Derleme., C.2, s.282 vd.; http:// www.adalet.gov.tr/aihm/akkus.htm); AHM, Aka-Trkiye, 23.09.1998, No: 19639/92
(Reports
1998-VI;
http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=
0&Action=Html&X=327114310&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0;
http://www.adalet.gov.tr/aihm/Sayfa2/f11.htm).
63
64
65
Meyer-Ladewig, Art.46, no.8.

Ress, s.351.
Meyer-Ladewig, Art.46, no.11.
195
olmad gibi, bizzat karar veren mahkemenin de Szlemeye aykr olduu

tesbit edilen nceki kararn geri almasna olanak bulunmamaktadr. te bu gibi
durumlarda, kesinlemi mahkeme kararndan kaynaklanan ihlali ortadan
kaldrmak iin yarglamann yenilenmesi bir zm olarak karmza kar66.
III- Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin hlal Kararlarnn
Hukuka Yansmalar
AHM, bir st temyiz mahkemesi olmad iin, verdii kararlar, i
hukukta yaplan ilem veya eylemin veya verilen bir mahkeme kararnn,
Szlemenin veya ek protokollerin bir veya birden fazla hkmn ihlal edip
etmediinin tespitine ilikindir67. AHMnin, taraf devletlerin AHSne aykr
inceleme konusu ilemini ortadan kaldrmak, deitirmek veya iptal etmek
yetkisi yoktur68. AHM, aleyhine bavuruda bulunulan devletin Szleme
hkmlerini ihlal ettiine karar verir ve AHS m.41e (11 Nolu Protokolden
nce 50. maddeye) gre, ihlal kararnn sonularn ilgili devletin i hukukunun
tam olarak gideremeyecei kanaatine varrsa69, maddi ve manevi tazminata ve
ayrca dava masraflar ile avukatlk cretlerinin denmesine karar verebilir70.
Bununla birlikte, AHS m.41 uyarnca tazminat denmesi, baz durumlarda tek
bana ihlali ortadan kaldrmak bakmndan yetersiz kalabilir71. Bu durumda,
AHMce verilen ihlal kararnn i hukukta etki ve sonularn gidermek
66
67
Meyer-Ladewig, Art.46, no.8; Villiger, no.251; Frowein/Peukert, Art.53, no.5.
Ksacas, AHM kararlar, beyan edicidir. hlalin varln saptarlar; tek balarna kendilerine aykr olan ulusal
kararlar ya da mevzuat hkmlerini ortadan kaldrmazlar ya da etkisiz hale getirmezler. hlal karar verilmesinden sonra,
taraf devlet, ihlale son vermek, ihlalin sonularn ortadan kaldrmak ve benzer ihlallerin tekrarn nleyecek tedbirleri almak
ykmllndedir. Zira, bir AHM kararnn yerine getirilmesi konusunda olaslk ortaya kabilir: Baz kararlarn yerine
getirilmesi iin yalnzca tazminat demek yeterli olur. Baz kararlar, devletin yapsnda, Anayasasnda ya da yasalarnda genel
deiikler yaplmasn veya af yasas karlmasn; nihayet baz kararlar ise, ulusal yarg organlarnn yeniden yarglama
yapmasn gerektirebilir. Bkz. Gndz, s.98-99.
68 AHM de, AHS m.19a gre, Mahkemenin, taraf devletlerin stlendikleri ykmllklere uymasn gvence altna
almak grevinin bulunduunu belirtir; ancak bu grevin, olaylarn tespiti veya hukuk kurallarnn uygulanmasnda ulusal
mahkemelerin hatalarn denetlemeyi iermediini vurgular [Birou yerine bkz. AHM, Schenk-svire, 12.07.1988,
No:10862/84
(Seri:A,
No:140;
EuGRZ
1988,
s.390
vd.;
http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html&
X=327120835&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0)]. Buna gre, ulusal hukukun yorumu ve uygulanmas, ilk planda,
ulusal makamlara ve her eyden n-ce de ulusal mahkemelere ait bir grevdir [Bkz. AHM, Kopp-svire, 25.03.1998,
No:23224/94
(Reports
1998-II;
http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Ite
m=0&Action=Html&X=317084230&Notice=0Noticemode=&RelatedMode=0)].
69 Szlemenin 41. maddesine gre, maddi ve/veya manevi tazminata hkmedil-mesi, i hukukta yer verilen
dzenlemenin tam bir karlk oluturmamas kouluna baldr. AHM bu deyimi, olabildiince ihlalden nceki durumun
yeniden tesisi (restitutio in integrum) olarak yorumlamaktadr [AHM, Neumeister-Avusturya, (m.50), 07.05.1974,
No:1936/63 (Seri:A, No:17; EuGRZ 1974, s.27; http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html
&X=327094430&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0); AHM, Knig-Almanya, 28.06.1978, No: 6232/73 (Seri:A,
No:27;
EuGRZ
1980,
s.598
vd.;
de=0)]. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Dannemann, Gerhard; Schadensersatz bei Verletzung der Europische
Menschenrechtskonvention - Eine rechtsvergleichende Untersuchung zur Haftung nach Art.50 EMRK, Kln 1994, s.1 vd.
70 Akit Devlet AHS ile stlendii uluslararas hukuktan kaynaklanan sorumluluu erevesinde, Szlemeye aykr
tasarrufun sonularn ortadan kaldrmak ve tasarrufun yaplmasndan nceki durumu yeniden ihya etmek iin gereken
nlemleri almak zorundadr. (...) Ne var ki, davalarn uzun srm olmas dolaysyla yaplan ikayetlerde olduu gibi, bu her
zaman mmkn olmayabilir. nk dava bitmi, olay kapanm ve ihlal keyfiyeti ortaya kmtr. Bu gibi durumlarda
Szlemenin 41. maddesine gre tazminat demekten baka are kalmamtr. (nal, s.63).
71
Ress, s.351.
196
konusunda Szlemeye taraf her devletin hukuk dzeni deiik olanaklar

sunmaktadr. Bu konuda akla gelebilecek en uygun zmlerden birisi,
TBMMnce karlacak aftan, AHMnce, AHSne aykr bulunan ulusal
mahkeme kararna dayanarak cezasn ekmekte olan kiilerin yararlandrlmasdr72. Ancak bunun da tek bana yeterli bir zm oluturmad ortadadr.
nk, szkonusu af yasalar, ancak belirli bir sreye kadar ilenmi olan
snrl saydaki sular kapsad gibi, mahkumiyetin gerek ceza ve gerekse
ynetim hukuku asndan ortaya karabilecei yan sonular bu yolla ortadan
kaldrmak da ou zaman mmkn olmaz. Kald ki, bavurucunun aff talep
etme yetkisi olmayp73, bunun iin yasama organnn mdahalesi gerekir.
Bu konuda dier bir zm de, ihlale neden olan yasann, ihlal karar
zerine sonradan yrrlkten kaldrlmas veya en azndan Szlemeyle
uyumlu biimde deitirilmesidir. TCK m.2de yer verilen lehe yasann
gemie uygulanmas kural uyarnca, szkonusu deiiklik, kesinlemi
mahkeme kararlar bakmndan da etkisini gstermekte ve mahkumiyete bal
sonular da kendiliinden (yani ayrca bir mahkeme kararna gerek
olmakszn) ortadan kalkmaktadr. Bununla birlikte, sonradan yrrle giren
lehe yasann, ihlalin etki ve sonularn ortadan kaldrmak bakmndan snrl bir
zm getirebilecei gzden uzak tutulmamaldr. nk, lehe yasann gemie
yrmesi, ancak maddi ceza hukukuna ilikin yasalar bakmndan szkonusu
olmakta; buna karlk, kural olarak muhakeme hukukuna ilikin olarak
sonradan yrrle giren yasalar bakmndan TCK m.2deki dzenlemeden
yararlanma olana bulunmamaktadr74. Bu nedenle ihlale neden olan yasann
sonradan deitirilmi olmas, nceki yasaya gre yaplan ilemlerin ve bu
arada verilen mahkumiyet kararnn geerliliini etkilemez. Kald ki, bu yolla
Szlemeye ynelik ihlali ortadan kaldrmak, her defasnda yasakoyucunun
mdahalesini gerektirmektedir.
Bundan baka Trk Hukukunda kesin veya kesinlemi mahkeme
kararlarna kar karar dzeltme (CMUK m.322/V, VI), olaanst temyiz
(CMUK m.343/I, II) ve olaanst itiraz (CMUK m.322/IV) yoluna gidilmesi de mmkndr. Ancak sz konusu denetim muhakemesi yollarna gitmek
belirli bir sre ile snrl olduundan (rnein, karar dzeltme iin, bir ay; olaanst itiraz iin, otuz gn), bu yolla da Szlemeye ynelik ihlalin ortadan
kaldrlmas her zaman mmkn olamamaktadr. Kald ki, burada olaanst
bir denetim muhakemesi sz konusu olduu iin, her bir olaanst denetim
muhakemesi bakmndan szkonusu olan bavuru nedenleri gz nne
alndnda, Szlemeye aykrlk her zaman bu yolla ileri srlememektedir.
72
Nitekim, bizde de, 4616 sayl Yasann 2. maddesinde olduu gibi, zaman zaman Anayasann ngrd af
yasaklarn dolamak amacyla erteleme bal altnda karlan yasalarla bu yola bavurulduu grlr.
73
74
Villiger, no.251.
ztrk, Bahri/Erdem, Mustafa Ruhan/zbek, Veli zer; Uygulamal Ceza Muhakemesi Hukuku, 7. Bask, Ankara
2002, no.30 vd.
197
Grld gibi, kesinlemi mahkeme kararlarnn AHSne ynelik ihlal

oluturmas durumunda, ihlalin etki ve sonularn gidermek, i hukukun kendi
olanaklar iinde ancak bir yere kadar mmkn olabilmektedir. Bu yzden
AHS m.41 uyarnca tazminat denmesinin veya mevcut baka olanaklarn
ihlali ortadan kaldramad durumlarda, yarglamann yenilenmesi (reopening
of Judicial proceedings) yoluna ilerlik kazandrlmas dier bir seenek olarak
gzkmektedir. Ancak belirtilmelidir ki, yarglamann yenilenmesi yoluyla da
ihlalin etki ve sonularn gidermek her zaman mmkn olamamaktadr.
rnein taraf devletin makul srede yarglama hakknn ihlali nedeniyle (AHS
m.6/1) mahkum edilmesinde durum byledir75. Kald ki, Szlemeye ynelik
ihlal, eer dorudan anayasal veya yasal dzenlemeden ileri geliyorsa;
yarglama yenilenmi olsa bile, yine ayn anayasa ve yasa hkmn
uygulayaca iin yarglamann yenilenmesi sonucunda verilen kararda bir
deiiklik olmayacaktr. te yandan bu durumda davaya bakan mahkemenin
nceki kararnda srar edebilecei de gzden uzak tutulmamaldr76.
Ortaya konan tm bu gerekelere ramen, yarglamann yenilenmesi,
AHSne ynelik ihlalin i hukuktaki etki ve sonularn ortadan kaldrmak
bakmndan vazgeilemeyecek bir yol olarak grnmektedir. Ancak hemen
belirtelim ki, AHM, AHSnden, ilgili devletin yarglamann yenilenmesi
ykmllnn bulunduu sonucunun karlamayacan vurgular77. Baka
bir anlatmla taraf Devlet, AHSne gre yarglamann yenilenmesi ykmll altnda deildir. Zira AHM kararlar, i hukukta dorudan sonu dourmaz;
75
76
77
Bu gibi durumlarda zararn tazmini tek uygun zm olarak grnmektedir (Ress, s.351).
Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.119-120.
AHM,
Saidi-Fransa,
20.09.1993,
No:14647/89
(Seri:A,
No:261-C;
http://hudoc.
Bununla birlikte, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, 19.01.2000 tarihli 694. Bakan Delegeleri Toplantsnda alnan R (2000)
2 sayl Tavsiye Kararnda; Szlemenin 46. maddesi uyarnca AHMnin kesin kararlarna ye devletler uymay taahht
etmekte ve bu kararlarn gereinin yerine getirilmesini denetlemek de Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin grevine
girmektedir; ye devletlerin taahhd, Szlemenin 41. maddesi uyarnca AHMnin, madurun Szlemenin ihlalinden
nceki durumuna mmkn olduunca yakn olan duruma dnmesini salamak iin kararlatraca hakkaniyete uygun bir
tazminat demeyi ve/veya Mahkemenin gerekli hallerde alaca genel nlemlere uymay da iermektedir (restitutio in
integrum); AHMnin hakkaniyete uygun tatmin veya tazminat kararnn ulusal mevzuata uygun ekilde yerine getirilmesi iin
gerekli nlemleri belirlemek ise, daval devletin yetkili makamlarna dmektedir; Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin
uygulamasnn da teyit ettii zere, Mahkeme kararnn bir btn olarak tamamen yerine getirilebilmesi iin en uygun ve
bazen tek zm ise, yarglamann yenilenmesi veya kararn dzeltilmesidir. Bu yzden, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi,
1. ye devletleri kararn bir btn olarak tamamen yerine getirilebilmesi iin mmkn olduu lde, ulusal mevzuatta
uygun zmlerin yer almasn salamaya davet eder; 2. ye devletleri, zellikle AHMnin ihlal edildiini belirledii bir
davada; a. Madurun ulusal mahkeme karar nedeniyle maduriyetinin devam etmesi ve bunun tazminatla karlanamayp
sadece yarglamann yenilenmesi veya karar dzeltilme yoluyla giderilmesinin mmkn olmas; b. AHM kararndan; ba.
Ulusal mahkeme kararnn esas itibariyle Szlemeye aykr olduu; bb. hukuk yollarnn sonucu ciddi bir usul hatas veya
eksiklii phesine dayal bir ihlal tespitine gidildii hallerde, yarglamann yenilenmesi ve karar dzeltme de dahil en uygun
zmlerin ulusal mevzuatta yer almasn salamak iin cesaretlendirmek ister. denilmektedir (Akt.
Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.127-128). AHSnin taraf devletler iin yarglamann yenilenmesi ykmll ngrmedii
gr retide hemen tm yazarlar tarafndan da paylalmaktadr (Doru, Osman; nsan Haklar Avrupa Mahkeme-si
Kararlarnn Hukuklara Etkileri, Anayasa Yargs - 17, Ankara 2000, s.203-204; Meyer-Ladewig, Art.46 no.8; Ress, s.352;
Trechsel, Stefan, Anmerkung zu BVerfG, B. v. 11.10.1985 - 2 BvR 336/85 - (Keine rechtskraftdurchbrechende
Wiederaufnahme gerichtlicher Verfahren trotz Versto gegen die EMRK), StV 1987, s.187; Herdegen, Matthias,
Vlkerrechtliche Restitutionspflichten und ihre Wirkungen im innerstaatlichen Recht, NJW 1988, 593).
198
ulusal mahkeme kararlarn iptal ederek veya deitirerek onlarn yerine

geemez; onlarn kesin hkm (res judicata) niteliini ortadan kaldrmaz78.
IV- Kesinlemi Mahkeme Kararlarndan leri Gelen hlali Ortadan
Kaldrma Yolu Olarak Yarglamann Yenilenmesi
A- Genel Olarak Yarglamann Yenilenmesi
Yarglamann yenilenmesi, kesinlemi hatal kararlar ortadan
kaldrmaya ynelik olaanst bir denetim muhakemesi yoludur79. Adalet
yararna, mahkemece verilmi bir kararn hukuksal kesinliinin ortadan
kaldrlmasn salama amacna ynelik nemli bir yarg yolu olan yarglamann
yenilenmesi, hukuksal bar ve gvenlii garanti eden kararn kesinlii ile
maddi anlamda adalet ilkeleri arasnda bir dengeleme ilevi grmektedir80.
Bununla birlikte, yarglamann yenilenmesine ilikin dzenlemeler, kararn
hukuksal kesinliinin ortadan kaldrlmasna ancak dar bir snr iinde olanak
tanmaktadrlar. Bunun nedeni, her ikisi de hukuk devleti ilkesine dayanan bir
taraftan somut olay adaletinin gerekletirilmesi, dier taraftan da hukuksal
gvenlik gereksiniminden kaynaklanan muhakemenin kesin bir kararla sona
erdirilmesi ynndeki menfaatlerin badatrlmasdr. Bu da gstermektedir ki,
hukuksal kesinlik kural; onun adalet yararna snrlandrlmas, istisnadr81.
CMUKta snrlayc olarak saylan (CMUK m.327, 330)82, yarglamann
yenilenmesi nedenlerine bakldnda, bu nedenlerin ya muhakeme hukukuna
veya olay tespitine ilikin hatalara dayand grlr83. Buna karlk bir hukuk
kuralnn yanl uygulanmas veya hi uygulanmamas anlamnda hukuksal
hata, bir yarglamann yenilenmesi nedeni oluturmamaktadr84.
78
79
nal, s.63-64; Meyer-Ladewig, Art.46, no.8.
ztrk/Erdem/zbek, no.984 vd.; Kunter, Nurullah/Yenisey, Feridun; Muhakeme Hukuku Dal Olarak Ceza
Muhakemesi Hukuku, Onbirinci Bas, stanbul 2000, s.1170 vd; Cihan, Erol/Yenisey, Feridun; Ceza Muhakemesi Hukuku,
Geniletil-mi ve Gncelletirilmi 2. Bas, stanbul 1997, s.427 vd; Yurtcan, Erdener; CMUK erhi, Memurlar ve Dier
Kamu Grevlilerinin Yarglanmas Kanunu erhi, 3. Bas, stanbul 2000, s.814 vd; zgen, Eralp; Ceza Muhakemesinin
Yenilenmesi, Ankara 1968, s.1 vd.; Keskin, Serap; Ceza Muhakemesi Hukukunda Temyiz Nedeni Olarak Hukuka Aykrlk,
stanbul 1997, s.13; Gnay, Erhan; Ceza Muhakemesi Usul Hukukunda Muhakemenin adesi ve Yazl Emir, Ankara 2003,
s.17 vd. Ayrca Medeni Usul Hukukunda yarglamann yenilenmesi yolu hakknda geni bilgi iin bkz. Arslan, Ramazan;
Medeni Usul Hukukunda Yarglamann Yenilenmesi (ade-i Muhakeme), Ankara 1977, s.1 vd.; Pekcantez, Hakan/Atalay,
Ouz/zekes, Muhammet; Medeni Usul Hukuku, 2. bask, Ankara 2001, s.517-523; Kuru, Baki; Hukuk Muhakemeleri Usul,
Altnc Bask, C.V, stanbul 2001, s.5164-5270; stnda, Saim; Medeni Yarglama Hukuku, C.I-II, Yerel Mahkemelerde
Yarglama, Kanun Yollar ve Tahkim, 6. Bask, stanbul 1997, s.910-931; Erem, Faruk; Muhakemenin Yenilenmesi
Hakknda Genel Bil-giler, AHFD, Y.1962, C.XIX, S.1-4, s.3-48; Umar, Bilge; Trk Meden Usul Hukukunda adei
Muhakeme, HFM, Y.1963, C.XXIX, S.1-2, s.260-298; stn-da, Saim; HUMKun 445. Maddesinin 5. Bendine
Dayanan Muhakemenin adesi Talebine likin Dnceler, HFM 50. Yl Armaan, s.387 vd.; Ansay, Sabri .;
Muhakemenin adesi, Adliye Ceridesi, 1938, No:4/27, s.718-724.
80 Schmidt, Wilhelm; in: Karlsruher Kommentar zur Strafprozeordnung und zum Gerichtsverfassungsgesetz mit
Einfhrungsgesetz, Mnchen 1999, vor 359 no.4; Kleinknecht/Meyer-Goner, vor 359, no.1.
81
82
83
84
Schmidt, vor 359, no.4.

ztrk/Erdem/zbek, no.984 vd.; Schmidt, vor 359, no.15.
Helmann, Uwe; Strafprozerecht, Berlin vd. 1998, Teil V, 5, no.1; Roxin, Claus; Strafverfahrensrecht, Mnchen
1999, 55 no.7; Cihan/Yenisey, no.546.
199
B- Yarglamann Yenilenmesi Nedeni Olarak Avrupa nsan Haklar

Szlemesinin hlali
1- Karlatrmal Hukukta
Karlatrmal hukukta, genellikle AHSne ynelik bir ihlalin, snrlayc
biimde saylan yarglamann yenilenmesi nedenlerinden hibiri iine girmedii
ve bunun bir yarglamann yenilenmesi nedeni oluturabilmesi iin, bu ynde
bir yasa deiikliine gidilmesinin zorunlu olduu konusunda gr birlii
bulunmaktadr. Nitekim 1998 ylnda Almanyada CMUK 359a yeni bir fkra
eklenmeden nce, mahkeme kararnn AHSne aykrlk oluturduunun
AHMnce tespit edilmesinin, bal bana bir yarglamann yenilenmesi nedeni
saylamayaca, gerek uygulamada85 ve gerekse retide86 kabul edilmiti.
Bunun zerine yasakoyucu 09.07.1998 tarihli bir yasa ile87, snrlayc biimde
saylm olan yarglamann yenilenmesi nedenlerini, AHMnce Szlemenin
ihlalini oluturduu tesbit edilen ceza mahkemesi kararlarn da ierecek
biimde geniletmi ve bylece AHMnin kararndan sonra AHSnin (veya ek
protokollerden birinin) ihlaline dayanan ceza mahkemesi kararnn yeniden
gzden geirilmesine olanak salamtr88. Bylece i hukukun, Szleme
dorultusunda oluturulmas gz nne alnm olmaktadr89. Ancak Alman
Hukukunda getirilen dzenlemenin, yalnzca ceza mahkemeleri tarafndan
verilen kararlar bakmndan geerli olduu; buna karlk, ynetsel yarg yerleri
ve hukuk mahkemelerince verilen kararlar bakmndan byle bir olanan
bulunmad gzden uzak tutulmamaldr90.
Avusturyada da, yalnzca CMUK 363ada yarglamann
yenilenmesine olanak salanm; buna karlk, AHM tarafndan Szlemeye
ynelik ihlal tespiti durumunda zel hukukta ve ynetim hukukunda bu kuruma
yer verilmemitir. Bundan baka Avusturya CMUK 33, Avusturya
Basavcsna denetim muhakemesi yollarna bavurmak iin ngrlen sre
dolduktan sonra da baz durumlarda denetim muhakemesi yollarna bavurma
85
BVerfG, Beschlu vom 11.10.1985 - 2 BvR 336/85 (NJW 1986, s.1426 vd.). Stuttgart st Eyalet Mahkemesi de,
AHMnin Pakelli kararndan (EuGRZ 1983, s.344) sonra, bavurucunun yarglamann yenilenmesi ynndeki talebini
reddetmitir (Frowein/Peukert, Art.53, no.5).
86
Stoffers, Kristian F.; Nochmals: Zur Notwendigkeit einer Reform der Wiederaufnahme des Strafverfahrens, ZRP
1998, s.176; Wasserburg, Klaus; Zur Notwendigkeit einer Reform der Wiederaufnahme des Strafverfahrens, ZRP 1997,
s.415. Bununla birlikte retide, Szlemenin ihlalini oluturan kesinlemi yarg kararlarna kar yarglamann
yenilenmesine olanak tannmas gerektii srekli vurgulanmtr (Frowein/Peukert, Art.53 no.5)
87
Bkz. Maur, Lothar; Verletzung der Europischen Konvention zum Schutze der Menschenrechte und Grundfreiheiten
als neuer Wiederaufnahmegrund im Strafverfahren, NJW 2000, s.338.
88
89
90
Volk, Klaus; Strafprozessrecht, 3. Aufl., Mnchen 2002, 38, no.10.

Bkz. Bausback, Winfried; Keine Wiederaufnahme nach EGMR-Urteil, NJW 1999, s.2483 vd.; Meyer-Ladewig,
Art.46 no.8. Almanyada mevcut durum, retide eletiri ile karlamtr (Meyer-Ladewig, Art.46 no.8).
200
olana tanmaktadr91. Nitekim AHMnin Windisch92 kararndan sonra,

Basavc bu bu olana kullanm, ancak denetim muhakemesi iin yaplan
bavuru, yine bavurucunun mahkumiyeti ile sonulanmtr93. Buna karlk
AHMnin, Avusturyada grlen bir ceza davasnda, sann, aleyhindeki
tanklara soru sorma frsat verilmeden hapis cezasna mahkum edilmesini
AHSne aykr bulduu Unterpertinger karar zerine, yeniden yaplan
yarglama sonucunda bavurucunun beraatine karar verilmitir94.
ngilterede, AHMnin ulusal mahkeme hkmn Szlemeye aykr
bulan bir karar95 zerine, yeniden yarglama yaplarak, yarglamann
yenilenmesi yoluna gidilebilecei kabul edilmitir. Szkonusu olayda, 1986
ylnda iledii uyuturucu suundan 1988 ylnda mahkum olan bavurucu
hakknda yarg ek ceza olarak, 1987 ylnda yrrle giren bir yasaya dayanarak bavurucunun alt yl iinde ortaya kan malvarlnn uyuturucudan
edinmediini kantlamadka, bu malvarlnn msadere edilmesine karar
vermitir. AHM, bavurucu hakkndaki bu ek cezay geriye yrrl bir ceza
olarak grm ve Szlemenin 7. maddesinin ihlal edildii sonucuna varmtr.
Bunun zerine Yksek Mahkeme, bavurucunun malvarl zerinde kstlama
getiren 1987 tarihli kararn tmyle kaldrm ve bavurucunun bir banka
hesabna yatrlan paras faiziyle birlikte geri verilmitir96.
Belikada, bir ceza mahkemesi kararnn AHM tarafndan,
bavurucunun tarafsz bir mahkeme nnde yarglanmam olmas nedeniyle
91
Avusturya CMUK m.33/II uyarnca (1) Bu tr bir ikayete konu olabilecek olaylar yksek mahkeme nezdindeki
savcla bildirmek yerel savcnn grevi olup, olayn yksek mahkeme nezdindeki savcla bildirilmesinin gerekip
gerekmedii yerel savclk tarafndan kararlatrlr. (2) Yksek mahkeme nezdindeki savclk resen veya Adalet Bakannn
grevlendirmesi zerine bir kanunun ihlali veya yanl uygulanmasna dayanan ceza mahkemesinin son kararlarna ve bilgi
edindii mahkeme ara kararlar veya tasarruflarna kar, sank veya savclk yasal sresi iinde ikayet yoluna bavurmu
olmasa bile, yasa yararna ikayet (Nichtigkeitsbeschwerde) yoluna bavurabilir.
92 AHM, Windisch-Avusturya, 27.09.1990, No:12489/86

&X=617170721&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0).
(Seri:A,
No:186;
JZ
1991,
s.25;
93 Doru, Hukuklara Etkileri., s.202. Windisch Kararna konu olan somut olayda, soygun yapma suundan
mahkum olan bavurucu hakkndaki hkm, olayn grg tanklar olup yalnzca hazrlk soruturmasnda ifade veren ve
yaplan gizli tehiste bavurucuyu tehis eden, ancak gvenliklerinin tehlikeye girecei kaygsyla ak durumada bavurucu
tarafndan sorgulanamayan iki tann hazrlk soruturmasnda verdikleri ifade tutanana dayanlarak kurulur. AHM, i
hukuktaki bu yarglamay adil yarglanma hakkna aykr bulur. Mahkemenin bu kararndan sonra, Basavclk Avusturya
Yksek Mahkeme-sinden mahkumiyet kararn yasa yararna bozmasn ister. Yksek Mahkeme, szkonusu kararn
bozulmasna ve yeniden yarglama yaplmasna karar verir ve yeniden yaplan yarglamada daha nce durumada
dinlenmeyen tanklar da ifade verirler ve apraz sorguyla sorgulanrlar. Yarglama sonucunda, dava mahkemesi bavurucuyu
yeniden mahkum eder ve cezasn tayin ederken daha nce yatm olduu sreyi de dikkate alr (Doru, Hukuklara
Etkileri., ayn yer).
94 AHM,
Unterpertinger-Avusturya,
24.11.1986,
No:9120/80
(Seri:A,
No:
110;
de=0). AHMin bu karar sonrasnda Avusturya Basavcl, eklinde dzenlenen yasa yararna temyiz kuralna dayanarak,
kararn yazl emir yoluyla bozulmasn talep etmi; Yksek Mahkeme, AHMnin karar dorultusunda, bavurucunun
madur tanklarn gvenirliine ilikin delil sunma talebini hukuka aykr olarak kabul edilmi olmas nedeniyle bavurucu
hakkndaki mahkumiyet kararn bozmutur. Yksek Mahkemenin kararnn sonucu olarak davann yeniden grlmesi iin
dosya st mahkemeye gnderilmi ve st mahkeme de yapt yeniden yarglama sonucunda dava mahkemesinin kararn
bozarak delil yetersizliinden bavurucunun beraatine karar vermitir (Doru, Hukuklara Etkileri., s.201; nal, s.65).
95 AHM,
Welch-Birleik
Krallk,
09.02.1995,
No:17440/90
(Seri:A,
No:307-A;
de=0).
96
Doru, Hukuklara Etkileri., s.204.
201
Szlemenin 6. maddesinde ngrlen adil yarglanma hakkn ihlal ettii

tespitinin yaplmas zerine97, dava yeniden grlm ve ilgilinin ilk
mahkumiyeti onaylanmtr98.
sve ile ilgili bir kararnda AHM99, bavurucunun savunmas alnmadan
para cezasna mahkum edilmesini, Szlemenin 6. maddesine aykr bulmu;
bunun zerine yarglamann yenilenmesi yoluyla, adil yarglama ilkesine uygun
olarak grlen yeni davada ilgilinin savunmas alnm ve kendisine verilen
para cezas aynen onanmtr100.
rlandada bavurucularn yasak olan krtaj yurt dnda yaptrmak
isteyen kadnlara danmanlk hizmeti vermeleri, rlanda Yksek Mahkemesi
kararlaryla srekli bir biimde yasaklanmtr. Buna ilikin kararnda AHM101,
ulusal mahkeme kararn AHS m.10daki dnceyi aklama zgrlne
aykr bulmutur. AHM kararndan sonra rlanda Yksek Mahkemesi, daha
nce vermi olduu karar kaldrmtr102.
spanya ile ilgili bir davada103, AHM, Katalon bir i adamn, zerine
bomba balayp ldrmekten ulusal mahkemeler tarafndan uzun sreli hapis
cezalarna mahkum edilen bavurucularn yarglanmasnda, adil yarglanma
hakknn ihlal edildii sonucuna varmtr. Bavurucular, Mahkemenin ihlal
tespit eden bu kararna dayanarak ulusal mahkemelerden yarglamann
yenilenmesini istemilerdir. Sonuta, spanya Anayasa Mahkemesi, AHM
kararlarnn i hukukta yarglamann yenilenmesi nedeni olarak kabul
edilebilecei sonucuna varm; i hukukta yeniden yaplan yarglama sonunda
bavurucular beraat etmitir104.
Danimarka hakknda AHM tarafndan verilen ve ceza mahkemesi kararnn Szlemenin 10. maddesini ihlal ettiinin tespitine ilikin karar105 zerine,
97
AHM,
Piersack-Belika,
01.10.1982,
No:8692/79
(Seri:A,
http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=1&Action=Html&X=
617171104&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0).
98
99
nal, s.65; Frowein/Peukert, Art.53, no.5.
100
101
nal, s.66.
102
103
Doru, Hukuklara Etkileri., s.204; Frowein/Peukert, Art.53, no.5.
104
105
Doru, Hukuklara Etkileri., s.201.
No:53;
EuGRZ
1985,
s.301;
AHM,
Jan-Ake
Andersson-sve,
29.10.1991,
No:11274/84
(Seri:A,
No:212-B;
de=0).
AHM, Open Door ve Dublin Well Woman-rlanda, 29.10.1992, No:14234/88, 14235/88 (Seri:A, No:246-A;
http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item
=0&Action=Html&X=327173013&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0).
AHM,
Barber,
Messegu
ve
Jabardo-spanya,
http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html&X
=327165016&Notice=0&Noticemode=RelatedMode=0).
6.12.1988,
10590/83
(Seri:A,
No:146;
AHM,
Jersild-Danimarka,
23.09.1994,
No:15890
(Seri:A,
No:298;
JZ
1995,
s.227-230;
&X=327161546&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0; Bak, Vahit; Avru-pa nsan Haklar Mahkemesi Kararlarnda
fade zgrl, Ankara 2002, s.165-186).
202
CMUKun 441. maddesi uyarnca, ilgili dava, yarglamann yenilenmesi

yoluyla yeniden grlm ve bavurucunun beraatine karar verilmitir106.
Norvete, bir ulusal mahkeme karar dorudan veya dolayl olarak
uluslararas szleme hkmne dayanlarak verildiyse ve bu ulusal mahkemenin
yorumu ayn konuda farkl karar vermi olan bir uluslararas mahkemenin
yorumundan farklysa, ulusal mahkemenin sonulandrd hukuk veya ceza
davasnn yeniden grlebilecei kabul edilmitir107.
svirede, 1992 ylnda yrrle giren bir yasayla, Federal Mahkeme
Tekilat Yasas m. 139a ve 141de deiiklie gidilmi ve AHK veya
AHMnce Szleme ve ek Protokollere aykrlk tesbiti bir temyiz nedeni
olarak ngrlmtr. Bu durumda Federal Adalet Bakan, AHK ve AHM
kararnn taraflara gnderilmesinden itibaren 90 gn ierisinde temyiz yoluna
gidebilir108. Nitekim AHMnin Schuler-Zgraggen karar109 zerine, bu yola
gidilmitir. Olayda, bavurucunun almakta olduu malullk ayl, ocuk
dourduktan ve evine bakabilecek duruma geldikten sonra kesilmi;
bavurucunun at davada ulusal mahkemeler hibir aratrma yapmakszn,
ocuk douran kadnlarn ilerini braktklar n kabulne dayanarak davay
reddetmitir. AHM, ulusal mahkemenin bu n kabulnn hkmde tek esasl
gereke olduunu ve bunun cinsiyet asndan farkl muamele olduunu
belirlemi; adil yarglanma hakk bakmndan ayrmclk yasann ihlal edildii
sonucuna varmtr. Bunun zerine, Federal Sigorta Mahkemesi, Federal
Mahkeme Tekilat Yasas m.139aya gre yeniden yarglama yapm ve nceki
tm kararlar kaldrarak; bavurucuya, maann, kesildii tarihten geerli olmak
zere tekrar balanmasna karar vermitir110.
Lksemburgda AHK veya AHM tarafndan, ulusal mahkemece
mahkumiyet kararnn Szlemenin ihlaline dayandnn tesbit edilmesi,
CMUK m. 443/5de yarglamann yenilenmesi nedeni olarak ngrlmtr111.
2- Trk Hukukunda
Uygulamada 4771, 4793 ve 4928 sayl yasalarn yrrle girmesinden
nce, AHM tarafndan, kesinlemi bir mahkeme kararnn Szlemenin
ihlalini oluturduunun tespit edilmi olmasnn, yarglamann yenilenmesi
106
107
108
109
nal, s.66; Doru, Hukuklara Etkileri., s.204-205.
110
111
BGE 120 V, s.150; ayn karar EuGRZ 1996, s.619 vd.
Gndz, s.108.
Villiger, no.252; Frowein/Peukert, Art.53, no.5.
AHM,
Schuler-Zgraggen-svire,
24.06.1993,
http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=6&Action=
Html&X=327165647&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0).
No:14518/89
(Seri:A,
No:263;
Frowein/Peukert, Art.53, no.5.
203
nedeni oluturmayaca kabul edilmekteydi112. Dolaysyla Szlemeye ynelik

ihlali ortadan kaldrmak amacyla yarglamann yenilenmesi nedenlerini geniletmek iin i hukukta deiiklie gidilmesi tek zm olarak gzkmekteydi113. Nitekim, Trkiyenin Avrupa Birliine tam yelik srecinde neler yapmas gerektiine ilikin Devlet Planlama Tekilatnn Siyasi Kriterler Raporunda
benimsenen ncelikler arasnda, AHM kararlarnn yerine getirilmesi asndan
yarglamann yenilenmesi ve karar dzeltme yollarnn iletilmesini engelleyen
hkmlerin kaldrlmas ve bireysel bavuru sonucu verilen kararlarn
balayclna ilikin yasal dzenleme yaplmas nerilmi114; bunun sonucu
olarak da, 4771 sayl Yasann 6 ve 7. maddelerinde, yarglamann yenilenmesi
kurumuna yer verilmi ise de, yine ayn yasann geici 2. maddesinde, bu
yasann 6 ve 7. maddelerinin, bu maddelerin yrrle girdii tarihten sonra
Avrupa nsan Haklar Mahkemesine yaplan bavurular zerine verilecek
kararlar hakknda uygulanaca ve ayrca szkonusu hkmlerin yasann
Resmi Gazetede yaynlanmasndan itibaren bir yl sonra yrrle girecei
ngrlmt. Oysa, yukarda da deindiimiz zere, Avrupa Konseyi Bakanlar
Komitesi, u ana kadar yaplm olan bavurular zerine tespit edilen ihlallerin
etki ve sonularn ortadan kaldrmay Trkiyeden istemekteydi. Bu yzden
4771 sayl Yasann geici 2. maddesinin yrrlkten kaldrlarak,
yarglamann yenilenmesi olanann daha nce AHMne yaplm olan
bavurular bakmndan da geerliliinin salanmas zorunlu grnmekteydi.
Nitekim, 4793 sayl Yasa ile HUMK m.445 ve 447 ile CMUK m.327de
yaplan deiiklikle, bu yanltan dnlm ve hkmn nsan Haklarn ve Ana
Hrriyetleri Korumaya Dair Szlemenin veya eki protokollerin ihlali suretiyle
verildiinin, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kesinlemi kararyla tespit
edilmi olmas yarglamann yenilenmesi nedeni olarak ngrlmtr115.
4793 sayl yasa, 4771 yasa ile yaplan yanll dzeltmi, ancak bu kez
de kendisi bir baka yanla dmtr. Gerekten 4793 sayl Yasayla, 4771
sayl Yasann yarglamann yenilenmesi yolunu yalnzca 4771 sayl Yasa
yrrle girdikten sonra alacak davalar asndan mmkn klan geici 2.
maddesi yrrlkten kaldrlm, AHMnin hangi kararlar asndan yargla112
Her ne kadar bildiimiz kadaryla, uygulamann bu soruna kar ak bir vaziyet aldn gsteren herhangi bir karar
bulunmamakta ise de; zellikle Anayasa Mahkemesinin 16.07.1991 tarih ve E.1990/1 (Siyasi Parti Kapatma), K.1991/1
sayl karar (RG, 28.01.1992, S.21125; AYMKD, S.27, C.2, s.885 vd.) ile kapa-tlan TBKPnin AHMe bavurmas sonucu,
szkonusu partinin kapatlmasnn AHS m.11in ihlalini oluturduu ynndeki AHMnin karar zerine, bavurucular bu
kararn gereinin yerine getirilerek Anayasa Mahkemesinden kapatma kararnn kaldrlmasn talep etmiler ise de; Anayasa
Mahkemesi, 16.02.1999 tarih ve E.1998/4 (Deiik ler), K.1999/2 sayl karar (Akt. Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.129;
Aliefendiolu, s.74) ile AHM kararnn CMUK m.327de ngrlen yarglamann yenilenmesini gerektirir yeni bir vaka
veya delil olmad gerekesiyle bavurunun reddine karar vermitir.
113
114
115
Ayn ynde bkz. Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.126-127.

Bkz. Keskin, Adnan; Trkiye Bunlara Mecbur, Radikal, 08.03.2000, s.9.
Maddenin gerekesinde, Mevcut dzenlemede Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararlar nda muhakemenin
iadesine gidebilmek iin bavurunun tazminatla giderilmeyecek sonular dourduunun anlalmas art bulunmaktadr.
Bu d-zenleme muhakemenin iadesi yolunun fiilen uygulanamamasna sebep olabilecek niteliktedir. Maddeyle, yasann
amaca ilikin yorumuyla, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararlar bakmndan muhakemenin iadesi yoluna gidilmesinin
kolaylatrlmas amalanmaktadr. denilmektedir.
204
mann yenilenmesi yolunun ald 4793 sayl Yasann geici 1. maddesi ile
yeniden dzenlenmitir. Buna gre, bu Kanunun 1 ve 3 nc maddeleri, bu
Kanunun yrrle girdii tarihte Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kesinlemi kararlar ile bu Kanunun yrrle girdii tarihten sonra Avrupa nsan
Haklar Mahkemesine yaplan bavurular zerine verilecek kararlar hakknda
uygulanr. Bu Kanunun yrrle girdii tarihte kesinlemi olan Avrupa nsan
Haklar Mahkemesi kararlarna ilikin muhakemenin iadesi istemleri, bu
Kanunun yrrle girdii tarihten itibaren bir yl iinde yaplr.. Ayn ynde
bir dzenleme, 4928 sayl Yasann 7. maddesi ile 2577 sayl YUKna
eklenen geici 5. madde ile de getirilmektedir. Bu hkmlerden de anlalaca
zere, yarglamann yenilenmesi, ilgili yasalarn yrrle girdii tarihlere
kadar kesinlemi AHM kararlar ile bu tarihlerden sonra kesinleecek kararlar
asndan szkonusudur. Buna karlk anlan yasalarn yrrle girdii tarihte
AHM nnde grlmekte (derdest) olan veya henz kesinlememi bulunan
kararlar bakmndan yarglamann yenilenmesi yolu zellikle kapal tutulmutur. Kanaatimizce, yasann yrrle girdii tarihte AHM nnde grlmekte
olan ve henz sonulanmam bulunan bavurularn ayrk tutulmas, hukuk ve
yasa yapma mantna uymad gibi, bu davalar kapsam dnda brakmann
hakl bir gerekesi de ileri srlemez. Yaratlan durum, Anayasann 10.
maddesinde ifadesini bulan eitlik ilkesine de aka aykrlk oluturur116.
C- Avrupa nsan Haklar Szlemesinin hlali Nedeniyle
Yarglamann Yenilenmesi in Gerekli Koullar
1. AHMnce AHS veya Ek Protokollerden Birisinin hlal Edildiinin
Tesbit Edilmesi
CMUK m.327/6, HUMK m.445 ve YUK m.53de ngrlen AHSnin
ihlali nedenine dayanarak yarglamann yenilenmesi yoluna bavurabilmek iin,
ncelikle, AHM tarafndan Szleme veya Ek Protokol hkmlerinden en az
birisinin ihlal edildiine karar verilmi olmas gerekir. Yeni dzenleme, AHM
tarafndan ihlal karar verilmesi koulunu arad iin, ayet AHMne yaplan
bavuru, nkoul eksiklii nedeniyle esasa girilmeden veya dostane zm veya
bavurunun kayttan drlmesi yoluyla sonulanm ise, bu durumda
yarglamann yenilenmesi yoluna gidilmesi mmkn olmayacaktr. hlal tesbiti,
AHSnin bir veya birden fazla maddesine ilikin olabilecei gibi, Szlemeye
ek protokollere ilikin de olabilir.
116
Hal byle iken Anayasann 151. maddesindeki altm gnlk sre dolmu olmas-na ramen, 4793 sayl Yasa
hkmnn Anayasaya aykrl iddiasyla hkmn iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurulmad grlr. Bu yasa
hkm asn-dan Anayasann 152. maddesindeki somut norm denetiminin iletilmesi de mm-kn deildir. Zira
yarglamann yenilenmesi yolunu kapatan bu hkm gereince, 4793 sayl yasa yrrle girdikten sonra AHM nnde
grlmekte olan bir davann kesinlemesi durumunda, bu davann yeniden bir ulusal mahkeme nne gelmesi mmkn
olmayacandan; geici 1. maddenin Anayasaya aykrl da ileri srlemeyecektir. Ancak umuyoruz ki, 4928 sayl
Yasann 5. maddesi a-sndan, iptal istemiyle Anayasa Mahkemesine bavurulacak ve bu arpk durum en azndan YUKa
ilikin davalar balamnda ortadan kaldrlabilecektir.
205
2. hlalin Kesinlemi Bir Ceza, Hukuk veya dare Mahkemesi

Kararndan leri Gelmesi
AHSne ynelik ihlal, ulusal mahkeme tarafndan verilen kesinlemi bir
karardan ileri gelmelidir. Szkonusu kararn bir adliye mahkemesince veya
Devlet Gvenlik Mahkemesince verilmi olmas bakmndan herhangi bir
farkllk yoktur. Buna karlk AsMKYUHK m.228de yarglamann
yenilenmesi nedenleri ayrca dzenlendii ve bu nedenle CMUK m. 327 askeri
yargda uygulanamayaca iin, askeri mahkemeler tarafndan verilen kararlarn
AHSne ynelik ihlal oluturmas durumunda yarglamann yenilenmesi yoluna
gidilemez. AHM nezdinde Trkiye aleyhine yaplan bavurular asndan
nemli bir yer oluturan siyasi partilerin kapatlmasna ilikin Anayasa
Mahkemesi kararlarna kar da yarglamann yenilenmesi yoluna gidilmesi
mmkn gzkmemektedir117.
Nihayet 4928 sayl Yasa ile getirilen dzenlemeden nce yarglamann
yenilenmesi ynetsel yarg yerleri tarafndan verilen kararlar da kapsamamaktayd. Her ne kadar AHS m.6da medeni ve cezai uyumazlktan sz edilmesi
nedeniyle, ynetsel uyumazlklarn AHS m.6 kapsamna girmedii ve bu
nedenle ynetsel uyumazlklar asndan yarglamann yenilenmesine yer
verilmesinin pratik adan bir nem tamayaca dnlebilir ise de; zellikle
AHMnin, AHS m.6daki cezai uyumazlk kavramn, baz ynetsel uyumazlklar da ierecek biimde geni yorumlad gznnde bulundurulacak
olursa118, bu konuda da yarglamann yenilenmesi kurumuna duyulan
gereksinim akt. Kald ki, ynetsel yarg yerlerince verilmi olan kararlar,
AHS m.6y ihlal etmi olmamakla birlikte, Szlemenin baka bir maddesinin
ihlalini gndeme getirebilirdi. rnein, disiplin soruturmas sonucunda verilen
karara kar idare mahkemesine bavurulduu, ancak bavurunun reddedilmi
olduu varsaymnda; idare mahkemesince verilen kararn AHM tarafndan,
AHS m.10un ihlalini oluturduu tespit edilmi olsa bile; szkonusu kii,
idare mahkemesinden yarglamann yenilenmesini talep edemeyecekti. te
ortaya koyduumuz bu sakncalar nedeniyle olsa gerek, 4928 sayl yasayla
YUKta yaplan deiiklikle ynetsel yarg yerlerince verilen ve AHS veya ek
117
AYMKYUHK m.33de, her ne kadar, Yargtay Cumhuriyet Basavcs tara-fndan alan siyasi partilerin
kapatlmasna ilikin davalar, Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu hkmleri uygulanmak suretiyle dosya zerinde incelenir ve
karara balanr denilmekte ise de, szkonusu dzenlemeyi yarglamann yenilenmesini de ierecek genilikte anlamann
mmkn olmadn dnyoruz.
118 Bu ynde AHM kararlarnn biroklar yerine bkz. AHM, ztrk-Trkiye, 28.09.1999, No:22479/93 (Reports 1999VI;
http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/View
Root.asp?Item=2&Action=Html&X=327161953&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0;
http://www.adalet.gov.tr/aihm/Sayfa2/f26.htm); AHM, Bendenoun-Fransa, 24.02.1994, No:12547/86 (Seri:A, No:284;
http://hudoc.echr.coe.int/
hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html&X=327163232&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0);
AHM,
Jacobsson-sve (No:I), 25.10.1989, No:10842/84 (Seri:A, No:163; http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?
Item=0&Action=Html&X=327163421&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0); AHM, Skrby-sve, 28.06.1990,
No:12258/86
(Seri:A,
No:180-B;
de=0); AHM, Zimmermann ve Steiner-svire, 03.07.1983, No:8737/79 (Seri:A, No:66; http://hudoc.echr.coe.int/
hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html&X=327164013&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0).
206
Protokollerin ihlalini oluturan kesinlemi kararlara kar da yarglamann

yenilenmesine olanak salanmtr.
te yandan AHSnin ihlalini oluturan karar kesinlemi olmaldr.
Bundan anlalmas gereken ise, i hukuka gre karara kar gidilebilecek
olaan bir denetim muhakemesi yolunun kalmam olmasdr. Zaten bu koul,
iin niteliinden ileri gelmektedir. nk karara kar hala i hukuka gre
gidilebilecek olaan denetim muhakemesi yollar varsa, bu takdirde i bavuru
yollar tketilmi olmayacandan, AHMce n koul eksikliinden dolay
yaplan bavurunun reddine karar verilecei iin Szlemeye veya ek
Protokollere ynelik bir ihlal gndeme gelmeyecektir.
3. hlalin Baka Trl Ortadan Kaldrlamamas
Szlemeye veya ek protokollere ynelik ihlalin i hukukta mevcut
baka olanaklar erevesinde ortadan kaldrlamyor olmas gerekir. Bu nedenle
rnein dier olaanst denetim muhakemesi yollar olan karar dzeltme ve
olaanst itiraz yoluna bavurmak suretiyle ihlali ortadan kaldrma olana
varsa, CMUK m.327/6, HUMK m.445/I, 11 ve YUK m.53/I, daki dzenleme
uygulama alan bulamayacaktr. Bunun gibi, sonradan yrrle giren maddi
ceza hukukuna ilikin kural, bavurucunun durumunda lehe bir deiiklik
meydana getirmise, bavurucu bundan bakaca bir ileme gerek olmakszn
kendiliinden yararlanaca iin (TCK m.2/2), bu durumda da yarglamann
yenilenmesi yoluna gidilemeyecektir119.
4. hlalin Tamir Edilebilir Olmas
Szlemeye veya ek protokollere ynelik ihlalin yarglamann
yenilenmesi sonucu ortadan kaldrlabiliyor olmas gerekir. Her ne kadar,
yasada bu adan bir snrlama yaplmam ise de, eer mahkeme, yine ihlale
yol aan yasay uygulamak zorunda ise; yarglamann yenilenmesi sonucunda
verilecek karar, ihlale neden olan nceki karardan farkl olmayacaktr. te
yandan, gzalt sresinin uzunluu (AHS m.5), yarglama sresinin uzunluu
(AHS m.6/1) veya masumluk karinesi gibi (AHS m.6) nedenlere dayanarak
tamir edilebilir olmayan bir ihlal tespit edilmi ise; artk i hukuka gre
ihlalin ortadan kaldrlmas mmkn olmad iin yarglamann yenilenmesi
yoluna gidilemez. Ayrca, mahkumiyete dayanak oluturan yasann sonradan
yrrlkten kaldrlmas, Szlemeye uygun biimde yeniden dzenlenmesi120
veya Anayasa Mahkemesince anayasaya aykr bulunarak iptal edilmesi
119
Her ne kadar bu durumda mahkumiyete bal bakaca sonular ortadan kaldrmak iin yarglamann
yenilenmesine gereksinim olduu ileri srlebilir ise de; TCK m. 2/2 uyarnca sonradan yrrle giren yasa, mahkumiyete
bal baka sonular da kendiliinden ortadan kaldrmaktadr.
120
Bununla birlikte sonradan yasada baz deiikliklere gidilmi olsa bile, ayet bu deiiklik, Szlemeye ynelik
aykrl ortadan kaldrmak bakmndan yeterli deilse, bu durumda yarglamann yenilenmesi yoluna gidilebilir. Nitekim
zellik-le AHS m.10 asndan ihlale neden olan TCK m.312 ve TMK m.8de sonradan baz deiikliklere gidilmi ise de,
getirilen yeni dzenlemeler tek bana AHSne ynelik ihlali ortadan kaldrmaya elverili deildir. Bkz. 06.02.2002 tarih ve
4744 sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, m.2 ve 4 (RG, 19.02.2002, S.24676).
207
durumlarnda; bavurucu, TCK m.2/2 uyarnca, bakaca bir ileme gerek

olmakszn kendiliinden ortaya kan lehe durumdan yararlanabilecei iin de,
yarglamann yenilenmesi yoluna gidilmesine gerek yoktur.
te yandan yarglamann yenilenmesi, bavurucuya AHS m.41 uyarnca
tazminat denmemi olmas kouluna bal deildir. Bu nedenle bavurucuya
tazminat denmi olsa bile, bu, yarglamann yenilenmesine engel oluturmaz.
Nitekim 4771 sayl Yasa ile getirilen dzenleme, yarglamann yenilenmesini,
ihlalin nitelii ve arl bakmndan Szlemenin 41 inci maddesine gre
hkmedilmi olan tazminatla giderilemeyecek sonular dourmas kouluna
bal tuttuu halde, yeni dzenlemede byle bir koula yer verilmemesi, yerinde
olmutur.
5. Lehine hlal Tesbiti Yaplan Kii Tarafndan Yarglamann
Yenilenmesinin Talep Edilmi Olmas
Yarglamann yenilenmesi, ancak AHM nnde yaplan yarglama sonucunda lehine ihlal tespiti yaplm olan bavurucu asndan szkonusu olur.
Baka bir anlatmla, ayn nedenle mahkum edilmi olsa bile, AHMne
bavurmam olan kiiler yarglamann yenilenmesi yoluna gidemezler121. Bu
nedenle, zellikle gvenlik glerinin orantsz g kullanmas nedeniyle meydana gelen lm olaylar hakknda i hukukta etkili soruturma yaplmamas
nedeniyle AHS m.2 ve 13n122 ve gz altnda ikence ve kt muamele
olaylar hakknda etkili soruturma yaplmamas nedeniyle de m.3 ve 13n123
ihlal edildiine ilikin AHM kararlar zerine yarglamann yenilenmesi
yoluyla bu tr olaylarn faillerinin yeniden yarglanarak hakknda verilmi olan
beraat kararlarnn ortadan kaldrlmas mmkn gzkmemektedir.
6. Yarglamann Yenilenmesi Talebinin Sresi inde leri Srlmesi
Nihayet, yarglamann yenilenmesi, AHM kararnn kesinletii tarihten
itibaren bir yl iinde istenebilir (CMUK m.327/6; HUMK m.445/I, 11; YUK
m.53/I, ). 4793 ve 4928 sayl yasalarn yrrle girdii tarihte kesinlemi
bulunan AHM kararlar asndan ise, yarglamann yenilenmesi yoluna
yasann yrrlk tarihinden itibaren bir yl iinde bavurulabilir (4793 sayl
Yasa geici m.1; 4928 sayl Yasa m.6). Yani 04.02.2003 tarihinden nce
kesinlik kazanm olan ceza ve hukuk mahkemesi kararlarnn Szlemenin
veya ek Protokollerin ihlalini oluturduunu tesbit eden AHM kararlar iin
04.02.2004 tarihine kadar; 19.07.2003 tarihinden nce kesinlik kazanm olan
121
Alman Hukuku bakmndan ayn ynde Schmidt, no.40; Satzger, Helmut; Die Europisierung des Strafrechts, KlnBerlin-Bonn-Mnchen 2001, s.676.
122
Bu maddelerin ihlali tespitinin yapld rnek AHM kararlar ve bu kararlarn yorumu iin bkz.
Glckl/Gzbyk, s.168-197; Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.179-188.
123
Bu maddelerin ihlali tespitinin yapld rnek AHM kararlar ve bu kararlarn yorumu iin bkz.
Glckl/Gzbyk, s.204-214; Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.192-198.
208
ynetsel yarg yerleri tarafndan verilen kararlarn Szlemenin veya ek

Protokollerin ihlalini oluturduunu tesbit eden AHM kararlar iin 19.07.2004
tarihine kadar yarglamann yenilenmesi yoluna bavurulmaldr. Burada AHM
kararlarnn ne zaman kesinleecei konusu nem kazanr. Bir AHM kararnn
kesinlik kazanmas, kararn daireler veya Byk Daire tarafndan verilmesi
durumuna gre deiiklik arzeder. AHSnin 42. maddesinin, 44/2. maddeye
yapt yollama uyarnca, daire kararlar, taraflarn davann Byk Daireye
gnderilmesini istemediklerini beyan etmeleri veya kararn verilmesinden
sonraki ay ierisinde davann Byk Daireye gnderilmesinin istenmemesi
veya 43. madde erevesinde yaplan Byk Daireye gtrme isteminin Byk
Daire bnyesinde kurulan Alt-Kurul tarafndan reddedilmesi halinde kesinleir.
Byk Daire kararlar ise verildikleri anda kesinleirler (AHS m.44/1)124. Bu
durumda, yarglanmann yenilenmesi bavurusunda bulunabilmek iin szkonusu bir yllk sre; daire kararnn taraflarca Byk Daireye gtrlmeyeceinin
beyan edilmesi tarihinden; byle bir beyan yaplmam ise, kararn verildii
tarihten sonraki ayn dolduu tarihten; taraflardan biri tarafndan yaplan
istemin Alt-Kurul tarafndan reddedilmesi tarihinden veya nihayet istisnai
durumlar neticesinde daire karar Byk Dairede grlmse, Byk Daire
kararnn verildii tarihten itibaren balayacaktr.
Sonu
Trkiye, aleyhine yaplan bavurular zerine AHM tarafndan AHS
veya ek protokollere ynelik bir ihlalin tespit edilmesi durumunda, bunu ceza
yarglamas ile medeni ve ynetsel yarglamalarda yarglamann yenilenmesi
nedeni olarak ngrmek suretiyle, AHM kararlarnn i hukukta yerine
getirilmesi konusunda nemli bir aama kaydetmitir. Getirilen dzenlemeler,
her ne kadar snrl bir uygulama alanna sahip ise de; zellikle
mahkemelerimizin, kararlarnda AHSne uygun yorum125 yntemiyle AHSi
ve bu erevede AHM tarafndan verilen kararlar daha fazla gznnde
bulundurmalar sonucuna yol aacak olmas bakmndan sevindiricidir. Bugne
kadar yarg organlarnn AHSye ve bu erevede verilmi olan AHM
kararlarna ynelik mesafeli tutumunun getirilen bu dzenleme ile
deieceini umuyoruz. Bylece i hukukun kendi mekanizmas iinde baz
sorunlarn zm mmkn hale gelmi olacandan, AHMne Trkiye
aleyhine yaplacak birok bavurunun da nne geilmi olacaktr.
Bununla birlikte, getirilen dzenlemelerin birtakm eksiklikler ierdii de
gzden kamamaktadr. Zira dzenlemeler, ncelikle, anayasa yargsn ve
askeri yarg yolunu kapsam dnda brakmaktadr. Hatta yasakoyucunun bu
ekilde CUMK, HUMK ve YUKda deiiklie giderek, yalnzca bu yasalar
124
AHSnin 44/3. maddesi uyarnca, ancak kesinlemi kararlar yaynlanacandan, kararn yaynlanmasnn kesinlik
kazanmayla ilgisi bulunmamaktadr.
125
Bu deyim iin bkz. Villiger, no.247.
209
kapsamna giren trden davalar iin yarglamann yenilenmesi yolunu amas;

buna karlk, dier yarg yollarna ilikin usul yasalarnda bir deiiklikten sz
etmemesi; sonuta, bu yarg yollar asndan verilen veya verilebilecek AHM
ihlal kararlarnn yarglamann yenilenmesi nedeni yaplmasna olumlu
bakmadn ortaya koyar.
Konu hakknda vurgulanmas gereken dier bir nokta da, yeniden yarglamay yapacak olan mahkeme ve bu mahkemenin yeni kararnn niteliine ilikindir. Yeniden yarglama sonucunda verilen karar nceki kararla ayn dorultuda olabilecei gibi, farkl da olabilir. rnein, nceki karar mahkumiyet
olduu halde, sonraki karar beraat olabilir. Veya yeniden yarglama sonucunda,
tekrar mahkumiyet karar kabilir. Hatta bu ikinci durumun gereklemesi
olasl daha yksektir. nk yeniden yarglama sonucu davaya bakacak olan
mahkeme, nceki mahkumiyet kararn vermi olan mahkemedir. Bu yzden
mahkemenin nceki bak asn deitirmesi zor gzkmektedir. Bu itibarla,
kanaatimizce, yaplan dzenlemelerde, yeniden yarglama yetkisi ilk karar
veren mahkemeden baka bir mahkemeye verilmeliydi. Olay, karar veren
ulusal mahkeme karar ile uluslararas mahkeme (AHM) kararnn atmas
asndan bir tr hkm uyumazl gibi grlerek; hukuk davalar asndan
Yargtay Hukuk Genel Kurulunun, ceza davalar iin Ceza Genel Kurulunun;
ynetsel davalar iin de Dantay Dava Daireleri Genel Kurulunun yarglamann
yenilenmesi istemi sonrasnda davay esastan ele alarak yeniden grmesi, daha
mantkl ve yararl sonular verici bir yol olacaktr, kanaatindeyiz.
Nihayet kabilecek son sorun, yeniden yarglama sonucunda ulusal
mahkemenin ilk kararnda srar etmesi durumunda, sonuta ortaya kacak
ikinci kararn yeniden AHSnin ihlali nedeniyle AHMe bavuruyu mmkn
klp klmayacana ilikindir. Yukarda belirttiimiz sorunlar asndan da
geerli olduu gibi, henz pratii bulunmayan bu sorunun da nasl zme
kavuturulacan zaman gsterecektir. Ancak unu hemen belirtmek mmkndr ki, byle bir bavurunun yaplmas durumunda, AHSnin 35/2. maddesinin
b bendinde yer alan ve bavurunun kabulnde aranan bavurunun Mahkeme
tarafndan daha nce incelenmemi olmas koulu gereince, ayn dava
asndan yaplacak ikinci bavurunun kabul edilmezlik kararyla karlaaca
byk olaslktr. Olaslk diyoruz; nk, bu tr karar pratiklerinin artmas
sonucunda, AHMnin kendi ihlal kararna ramen yeniden ayn konuda bir
mahkumiyeti inceleme konusu yapmay tercih edebileceini de dnmekteyiz.
Kald ki, AHS sistemi, taraf devlete AHMnin kesin kararlarna uyma ykmll getirmekte ve bu ykmlln yerine getirilip getirilmediini denetleme grevini de Bakanlar Komitesine vermektedir. Bu adan, kesinleen bir
AHM ihlal kararnn ardndan yaplan yarglama sonucunda yeniden AHSnin
ihlalini oluturabilecek nitelikte ikinci bir mahkumiyet karar verilmesi
durumunda, tekrardan AHMne bavuruda bulunmak yerine, taraf devletin
210
uluslararas sorumluluunu dourabilecek nitelikteki Bakanlar Komitesinin

denetim sisteminin devreye sokulmas daha aklc bir seenek olacaktr.
KISALTMALAR
AHK
AHM
AHS
AJP
: Avrupa nsan Haklar Komisyonu

: Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
: nsan Haklarn ve Ana Hrriyetleri Korumaya Dair Szleme
: Allgemeine Juristische Praxis - Schweizerische
Rechtszeitschrift
akt.
: Aktaran
Art.
: Artikel (madde)
AsMKYUHK : Askeri Mahkemeler Kurulu ve Yarglama Usulleri Hakknda
Kanun
AHFD
: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi
AY
: Anayasa
AYM
: Askeri Yksek dare Mahkemesi
AYM
: Anayasa Mahkemesi
AYMKD
: Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi
AYMKYUHK : Anayasa Mahkemesi Kurulu ve Yarglama Usulleri Hakknda
Kanun
Bd.
: Band
BM
: Blge dare Mahkemesi
Bkz.
: Baknz
BVerfG
: Bundesverfassungsgericht (Alman Anayasa Mahkemesi)
BVerfGE
: Entscheidungen des Bundesverfassungsgerichts (Zeitschrift)
C.
: Cilt
c.
: Cmle
CD
: Ceza Dairesi
CGK
: Ceza Genel Kurulu
CMUK
: Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu
ev
: eviren
D.
: Dairesi
DBHP
: Demokratik Bar Hareketi Partisi
DD
: Dantay Dergisi
DGM
: Devlet Gvenlik Mahkemesi
DGMKYUHK : Devlet Gvenlik Mahkemelerinin Kurulu ve Yarglama
Usulleri Hakknda Kanun
E.
: Esas
Ed.
: Editr
EGMR
: Europischer Gerichtshof fr Menschenrechte
EKMR
: Europische Kommision fr Menschenrechte
EMRK
: Europische Menschenrechtskonvention
211
EuGRZ
HD
Hrsg.
HUMK
BK
in:
HFM
YUK
K.
m.
NJW
No/Nr.
JZ
par.
RG
s.
S.
TBKP
TBMM
TCK
TMK
TBA
vd.
Y.
YA
YD
YKD
ZRP
: Europische Grundrechte-Zeitschrift
: Hukuk Dairesi
: Herausgegeber (yaynlayan)
: Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu
: tihad Birletirme Karar
: in (iinde)
: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas
: dari Yarglama Usul Kanunu
: Karar
: madde
: Neue Juristische Wochenschrift
: Numara
: sterreichische Juristen-Zeitung
: paragraf
: Resmi Gazete
: Sahife
: Say
: Trkiye Birleik Komnist Partisi
: Trkiye Byk Millet Meclisi
: Trk Ceza Kanunu
: Terrle Mcadele Kanunu
: Trkiye Bilimsel Aratrmalar Vakf
: ve devam
: Yl
: Yksek Askeri ura
: Yargtay Dergisi
: Yargtay Kararlar Dergisi
: Zeitschrift fr Rechtspolitik
212

Yargılanmanın Yenilenme Nedeni Olarak Aihm Nin Ihlali

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yargılanmanın Yenilenme Nedeni Olarak Aihm Nin Ihlali

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dokuz Eyll niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

YARGILAMANIN YENLENMES NEDEN OLARAK

Meyer-Ladewig, Art.46, no.7; Villiger, no.233.

alacaz. Nihayet almamz zellikle nce 03.08.2002 tarih ve 4771 sayl7

RG, 09.08.2002, S.24841.

Yzbaolu, s.26 vd.; Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.106 vd.

zeyde kabul edilmektedir (Alman Anayasas m.59/2)13. Avusturyada, AHS

lemeler ve bu arada AHS yalnzca yasa gcndedir18. Ne var ki, bu lkelerden

Bleckmann, s.151 vd.

dorudan uygulanma etkisine sahip olmad ve bu nedenle de, sonuta

deerlendirilemeyeceini, Szlemenin bunlardan ayrlarak yorumlanmas

Benzer kabullenimler iin bkz. Tun, s.187.

mann her aamasnda yararlanmas gerektiini, mahkumiyet halinde dahi

Dantay 8. D, 27.12.1993, E.1992/1521, K.1993/4374 (Akt. Aliefendiolu, s.68; Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.112).

Ankara BM, 24.10.1995, K.1995/2171 (alar, s.63; Aliefendiolu, s.73-74).

Szleme hkmlerinin dier organlar gibi yarg organlarnca da dikkate

kararlar dikkatle izlemektedirler50. Taraf devletler, AHM kararlarnn

srelerini ksaltmtr. Belika, AHMnin karar54 zerine evlilik d ocuklarn

AHM, Mansur-Trkiye, 08.06.1995, No:16026/90 (Seri:A, No:319-B; http://www.adalet.gov.tr/aihm/mansur.htm;

Meyer-Ladewig, Art.46, no.8.

olmad gibi, bizzat karar veren mahkemenin de Szlemeye aykr olduu

Meyer-Ladewig, Art.46, no.8; Villiger, no.251; Frowein/Peukert, Art.53, no.5.

konusunda Szlemeye taraf her devletin hukuk dzeni deiik olanaklar

Grld gibi, kesinlemi mahkeme kararlarnn AHSne ynelik ihlal

ulusal mahkeme kararlarn iptal ederek veya deitirerek onlarn yerine

nal, s.63-64; Meyer-Ladewig, Art.46, no.8.

Schmidt, vor 359, no.4.

B- Yarglamann Yenilenmesi Nedeni Olarak Avrupa nsan Haklar

Volk, Klaus; Strafprozessrecht, 3. Aufl., Mnchen 2002, 38, no.10.

olana tanmaktadr91. Nitekim AHMnin Windisch92 kararndan sonra,

92 AHM, Windisch-Avusturya, 27.09.1990, No:12489/86

Doru, Hukuklara Etkileri., s.204.

Szlemenin 6. maddesinde ngrlen adil yarglanma hakkn ihlal ettii

nal, s.65; Frowein/Peukert, Art.53, no.5.

Doru, Hukuklara Etkileri., s.204; Frowein/Peukert, Art.53, no.5.

Doru, Hukuklara Etkileri., s.201.

CMUKun 441. maddesi uyarnca, ilgili dava, yarglamann yenilenmesi

nal, s.66; Doru, Hukuklara Etkileri., s.204-205.

BGE 120 V, s.150; ayn karar EuGRZ 1996, s.619 vd.

Frowein/Peukert, Art.53, no.5.

nedeni oluturmayaca kabul edilmekteydi112. Dolaysyla Szlemeye ynelik

Ayn ynde bkz. Tezcan/Erdem/Sancakdar, s.126-127.

2. hlalin Kesinlemi Bir Ceza, Hukuk veya dare Mahkemesi

Protokollerin ihlalini oluturan kesinlemi kararlara kar da yarglamann

durumlarnda; bavurucu, TCK m.2/2 uyarnca, bakaca bir ileme gerek

ynetsel yarg yerleri tarafndan verilen kararlarn Szlemenin veya ek

Bu deyim iin bkz. Villiger, no.247.

kapsamna giren trden davalar iin yarglamann yenilenmesi yolunu amas;

uluslararas sorumluluunu dourabilecek nitelikteki Bakanlar Komitesinin

: Avrupa nsan Haklar Komisyonu

You might also like