ONDOKUZ MAYIS NVERSTES

MHENDSLK FAKLTES
MAKNA MHENDSL BLM

MM302
MAKNA MHENDSL LABORATUARI DERS

BORULARDA BASIN KAYBI VE SRTNME DENEY

Hazrlayan
Yrd.Do.Dr. Mustafa ZBEY

SAMSUN
1/13

BORULARDA BASIN KAYBI VE SRTNME DENEY

DENEYN AMACI:
Boru akmlarnda srtnmeye ve deiik boru elemanlarnn sebep olduu yerel dirence bal
basn kayplarnn deneysel olarak llmesi ve srtnme faktr ile yerel kayp katsaylarnn
belirlenmesidir.

DENEY KAPSAMI:
Genel olarak Bernoulli denkleminin uygulamalarn iermektedir. Boru ve elemanlarn giri-k
kesitlerinde manometre yardmyla statik basnlarnn llmesini; farkl przllkteki
borularda srtnmeye bal ve deiik boru elemanlarnn (branman, dirsek, vana, T balant
elemanlar, redksiyon vb.) meydana getirdii dirence bal yerel basn kayplarnn
belirlenmesini; srtnme faktrnn ve yerel kayp katsaylarnn belirlenmesini kapsamaktadr.
Bunlarn yannda hacimsel debi lm, ortalama akm hz ve Reynolds says belirlenmesini de
iermektedir.

DENEY DZENE:
Deney dzeneinin ematik grn ekil 1de verilmitir. Deney dzenei temel olarak santrifj
pompa, hz kontrol cihaz, elektromanyetik debimetre ve tesisattan oluan kapal bir sistemdir.
Deney dzeneinin ierdii tesisat elemanlar Tablo 1de aklamal olarak verilmitir. Deney
dzeneinde bulunan tesisat elemanlar: dz boru, genileyen ve daralan kesitli boru, eitli
dirsekler, branmanlar, muhtelif vanalar ve balant elemanlar. Bunlara ilaveten 2 farkl vana,
birer ventri, orifis ve lle bulunmaktadr, fakat bunlar birbiri yerine deimeli
kullanlabilmektedir. Deney dzenei ekil 1de gsterildii gibi 6 ana hattan olumaktadr.
Sistemi oluturan tesisat elemanlar boru i ap 17 mmdir, sadece I nolu hattaki daralma ve
genileme kesitleri bulunan boru i ap 28,4 mmdir. Sisteme giri tek hattan olup, ilk girite 2ye
ayrlmaktadr. Bunlardan biri VI numaral hatt, yani vana, ventri, orifis ve lle balanabilen ayr
bir hatt beslemektedir. Dieri ise I-V numaral hatlar beslemektedir. Tesisatta bulunan muhtelif
vanalar yardmyla bu hatlarda ayr ayr veya hatlar arasnda akm salanabilir. Sistemde bulunan
boru ve dier tesisat elemanlar hakknda detayl bilgi Tablo 2de verilmitir. Ayn zamanda bu
tabloda elemanlarn hangi hat zerinde bulunduu da gsterilmitir.

2/13

ekil 1. Deney Dzeneinin ematik Grnm

Tablo 1. Deney Dzenei Elemanlar

No Ad
1
Statik Basn Nipelleri
2
Vanalar
3
Panel Tezgah
4
Manometreler
5
Giri Borusu
6
elik Konstrksiyon

No
7
8
9
10
I-VI

3/13

Ad
Ventrimetre ve orifismetre
Ayarlanabilir Boru Paras
Vana
k Hatt
Akm Hatlar

Tablo 2. Sistem Elemanlarnn Hat ve Detay Bilgileri

Hat
Ad
ekil
No

f veya K

zellikleri

PVC 20x1,5 dz
boru, uzunluk
64
f =
800mm, przsz,
Re
Trblansl: i ap 17 mm
0.316
f =
Re1 / 4
Laminer:

II

Boru

0,7
III /
IV

45o boru ayrlma

branman,

45o lik
branlar
0,3

45o dirsek

0,35

90o dirsek

0,1
(x2)
0,2

90o dirsek

90o dirsek

(x2)
0,6

45o boru birleme

branman,
Geni al (135o)
dirsek,
yuvarlatlm
Yuvarlatlm 90o
dirsek, R>d
Yuvarlak keli
90o dirsek, R<d
Keskin keli 90o
dirsek

(x2)
V

180o dirsek,
yuvarlak

0,4

Boru
Daralma ve
Genileme

2,4

4/13

Yuvarlatlm 180o
lik S dirsek
PVC boru,
Genileme ve
daralma:
20x1,5 - 32x1,8
d = 17 mm,
D = 28,4 mm,
d/D=0,6

III /
IV

T Branman

III /
IV

T Branman

III /
IV

T Branman

III /
IV

T Branman

1,3

0,7

0,9

Dz alnl ve
keskin kenarl T
eleman, giri-k
kesit aplar eit
Dz alnl ve
yuvarlak kenarl T
eleman, giri-k
kesit aplar eit
Kresel alnl ve
keskin kenarl T
eleman, giri-k
kesit aplar eit
Kresel alnl ve
yuvarlak kenarl T
eleman, giri-k
kesit aplar eit
Tapal (al) vana

VI

Vana

5
(tam ak)

VI

Vana

1,5
(tam ak)

Srgl vana

Orifis:
Cd = 0,67

Orifis:
D = 28,4 mm
d = 18,5 mm
=d/D=0,65

Lle:
Cd = 1,0

Lle:
D = 28,4 mm
d = 14,0 mm
=d/D=0,5

VI

VI

Orifis ve Lle

Ventri

Cd = 1,0

5/13

Ventri:
D = 20,8 mm
d = 10,4 mm
=d/D=0,5

DENEYN YAPILII:
Tesisat elemanlar dzenek zerinde alt farkl akm hatt zerinde deiik yerlerde
bulunmaktadr. Elemanlarn basn kayplarnn llmesi iin bulunduu hatta akm
salanmaldr. Bu ilem sistemde bulunan hatlarn giri-k vanalar ap-kapatlarak yaplr.
Sistem ana giri-k vanalar ile hangi hattan akm verilecekse o hattn giri-k vanalar ak,
dier tm vanalar kapal olmaldr. Vanalarn ak pozisyonu vana kolunun boru ile paralel olduu,
kapal konumu ise boruya dik olduu pozisyondur. Deneyin yapl aada aklanmtr, deneyi 5
farkl debide, yani 5 farkl akm hznda ve 5 farkl tesisat eleman iin yapnz.
1.
2.
3.
4.
5.

6.
7.

8.
9.
10.

11.
12.
13.

Tesisattaki tm vanalar kapal konumda iken pompa altrlr.

Pompa hz frekans kontroll hz kontrol cihaz (inverter) ile belirli bir hza ayarlanr.
Testi yaplacak elemann bulunduu hat belirlenip, elemann giri-k basn lm
noktalarna manometre balantlar yaplarak hattn giri vanas alr.
Balangta manometrelerin altndaki drenaj ve stndeki hava boaltma vanalar kapal
tutulmaldr.
Manometre kollarndaki sv seviyeleri eit deilse sistemdeki hava alnmaldr. Bu ilem
manometrelerin altndaki drenaj vanalar hafif alarak sistemdeki tm havann kmas iin
bir sre beklenir. Hava kabarcklar k kesildikten sonra manometrelerin altndaki drenaj
vanalar kapatlr.
Tesisatn k vanas yavaa alarak ilgili hatta akm salanr.
Manometrelerde meydana gelen sv ykseklikleri llebilir aralkta deilse, tesisat k
vanas kapatlarak manometrelerin stndeki hava boaltma vanas hafif alarak
manometrelerdeki sv seviyesinin istenilen bir seviyeye ykselmesi salanr. Salkl basn
lm iin yani basn lmlerinin gerekleecei aral kapsamas asndan
manometrelerdeki sv yksekliklerinin referans olarak orta skalada ayarlanmas gerekir.
Manometrelerdeki sv seviyeleri ayarlandktan sonra havalandrma vanalar kapatlr.
Manometrelerin her iki kolundaki seviyelerin eit olmas salandktan sonra tesisat k
vanas yavaa alarak deneye devam edilir.
Deney verileri (su scakl, debi ve basnlar) alnarak Tablo 3de ilgili yerlere kaydedilir.
Bir tesisat elemannn basn lmleri alndktan sonra dier lm alnacak hat belirlenerek
o hattn giri vanas aldktan sonra ilgili noktalara manometre balantlar yaplr. Tesisat
k vanas kapatlarak manometrelerdeki seviyelerin eit olup olmad kontrol edildikten
sonra deneye devam edilir. Manometrik ykseklikler eit deilse madde 5aklanan hava
alma ilemi tekrarlanr. Eitlik salandktan sonra tesisat k vanas alarak deneye devam
edilir.
Basn fark lm yaplacak dier tm elemanlar iin madde 9 ve 10da belirtilen ilemler
ilgili basn lm noktalarna manometre balantlar yaplarak tekrarlanr.
Deney sonlandrlrken tm hatlarn giri vanalar kapal pozisyona getirildikten sonra pompa
durdurulur. Tesisat giri vanas tamamen ak braklr.
Sistem uzun sre altrlmayacaksa tm vanalar, manometrelerin drenaj ve hava alma
vanalar da dahil, ak braklr.
6/13

HESAPLAMALAR:
Boru hattnda farkl kesitlerdeki basn farklar ve akm debisi llr. Basn fark ve debi lm
sonularndan yararlanlarak akm ortalama hz, Re (Reynolds says), srtnme faktr ve yerel
kayp katsaylar hesaplanarak belirlenir. Akm ortalama hz sreklilik denklemi, srtnme faktr
ve yerel kayp katsaylar Bernoulli denklemi kullanlarak belirlenir. Hesaplamalara ilikin denklem
ve bantlar aada verilmitir:
.

Akm ortalama hz ile hacimsel debi arasndaki iliki: V = AV

Ktle korunumu bants: A1V1 = A2V2 (sktrlamaz akkanlar iin)
Burada, V ortalama akm hzdr, m/s, A boru kesit alandr, 1 ve 2 alt indisleri ise srasyla
elemanlarn giri k kesitlerini simgeler.

Reynolds says: Re =

VD

Burada, D boru ap, m, ve akkann kinematik viskozitesidir, m2/s.

Bernoulli denklemi:
2

P1 V1
P V
+
+ z1 = 2 + 2 + z 2 + H k
g 2 g
g 2 g
Bernoulli denklemi enerjinin korunumu ilkesine dayanr ve sistemde kontrol hacim snrlar dna
etki eden enerji ykleri olmad 2 farkl kesit arasnda uygulandnda yukardaki ekilde verilir.
Burada, P statik basn, Pa, akkann younluu, kg/m3, g yerekimi ivmesi, m/s2, z potansiyel
ykseklik, m, Hk ise viskoz etkilerin sebep olduu enerji kaybn verir, m. Bu bantda akkann
sahip olduu ve dikkate alnan enerjileri enerji yk formunda verilmitir. Bernoulli
P
denklemindeki
terimi statik basn enerji ykn,
g

2g

dinamik basn enerji ykn, z

potansiyel enerji ykn ve Hk enerji kaybn basn yk olarak vermektedir.

Boru hatlar farkl malzemeli ve farkl ebatlarda borulardan, vana, nipel ve dirsek gibi tesisat
elemanlarndan oluur. Boru hatlarndaki basn kayb viskoz etkilerin sebep olduu srtnmeden
dolay meydana gelen srekli kaylar ile farkl boru ve tesisat elemanlarnn sebep olduu direncin
meydana getirdii yerel kayplarn toplamdr.
H k = H k ,srtnme + H k , yerel

Birok boru ve tesisat elemanlar pek uzun olmayan bir boru hatt iin yerel kayplar srtnme
kayplardan daha byk olabilir.

7/13

Bir boru akmnda srtnmeden kaynaklanan kayplar sreklidir, yani daima mevcuttur, bu
yzden srekli kayplar diye de adlandrlr. Srekli kayplar, akkan younluu ve viskozitesi,
boru ap ve uzunluu, boru i yzeyinin przll ve akm hzna baldr.
H k = f ( , , D , L, , V )
Burada akkan younluu, akkan dinamik viskozitesi, D boru i ap, L boru uzunluu, V
akm ortalama hz ve e boru i yzeyinin przlln ifade eden karakteristik bir uzunluktur ve
przllk diye adlandrlr. Przllk boru i yzeyini oluturan ortalama yzeyin altndaki
girintilerin veya stndeki kntlarn yksekliklerinin en byk deerlerinin ortalamas olarak
alnr, ortalama przllk ykseklii olarak da anlr.
Viskoz etkilerin meydana getirdii srtnme kuvvetlerini boyutlandran boyutsuz bir katsay
tanmlanr. Bu katsay srtnme faktr (f)diye adlandrlr ve kat yzey zerinde meydana gelen
kayma gerilmeleri ile boru kesitindeki ortalama dinamik basn arasndaki orandr ve aadaki
gibi formlize edilir.
f=

w
1
V 2
2

Burada w viskoz etkilerin yani srtnmeden kaynaklanan boru yzeyindeki kayma gerilmesidir.
Viskoz srtnmelerin bykl dolaysyla srtnme faktr akkan younluuna ve
viskozitesine, akm ortalama hz ve boru apna ve ayrca boru przllne baldr.
f = f (, , D, L, , V)

Srtnme katsaysnn bal olduu parametreler iki farkl boyutsuz parametre oluturacak
ekilde dzenlenebilir, bunlar Reynolds says ve bal przllktr. Bal przllk, e/D,
ortalama przllk yksekliinin boru i apna orandr.
VD
f = f
,
D
Laminer, tam gelimi, kararl ve sktrlamaz boru akm iin srtnme faktr ile basn d
arasnda aadaki gibi bir bant vardr.
P = f

L1
V 2
D2

Eitliin her iki taraf akkann zgl arlna blnrse basn kayb akkan ykseltisi yani
basn yk olarak elde edilir ve aada verilen denklem viskoz etkilerin sebep olduu
srtnmeden meydana gelen basn yk kaybdr.

8/13

L V2
P
= Hs = f
g
D 2g
Basn kayb ile srtnme faktr arasndaki bu bant her iki laminer ve trblansl rejim iin de
kullanlr.
Laminer boru akm iin srtnme faktr ile Re says arasndaki bant aadaki gibidir.
Buradan grld gibi laminer akmlarda srtnme faktr boru przllne bal deildir.
f =

64
Re

Trblansl tam gelimi przsz bir boru akmnda srtnme faktr ile Reynolds says
arasndaki deneysel olarak bulunan bant Blasius forml olarak adlandrlr ve aadaki gibidir.
f =

0.316
Re1 / 4

Przl borular iin deneysel olarak bulunan srtnme faktr, Reynolds says ve bal
przllk arasndaki bant da aada verilmitir ve Colebrook bants olarak adlandrlr.
( D )
2.51
= 2 log
+

f
Re f
3.7

Boru akmlar iin srtnme faktr, Reynolds says ve bal przllk arasndaki iliki przl
ve przsz borular, laminer ve trblansl akmlar iin deneysel veriler kullanlarak elde edilen
Moody diyagram ile verilir. Moody diyagram ekte verilmitir.
Yerel kayplar boyutlandran kayp katsays diye adlandrlan boyutsuz bir katsay (K), tanmlanr.
Bu katsay ile dinamik basn yknn arpm yerel basn yk kaybn verir.

H k , yerel = K

V2
2g

Yerel kayplar srekli var olan srtnme kayplarndan hari akma kar ilave diren meydana
getiren tm elemanlarn sebep olduu kayplardr. Bu elemanlarn her biri akm hznn deerini
ve/veya ynn deitirir ve bu da srtnme katsaysndan farkl deerlendirilen ilave bir basn
kaybna sebep olur. Eer bir eleman akmn yava yava ivmelenmesine sebep oluyorsa sebep
olduu kayplar nispeten daha dktr, nispeten daha byk kayplara akm kesit alanlarnda ani
daralmalar meydana getiren elemanlar sebep olur. Kayp katsaylarnn deerleri deneysel olarak
tespit edilir.
Boru kesit alannda ani genileme ve daralmann sebep olduu kayp katsays aadaki bantda
olduu gibi elde edilir.

9/13

 d 2

A1
= 1
K = 1
D
A
2

Burada, A1 ve A2 srasyla nceki ve sonraki akm kesit alann, d ve D ise srasyla kk ve byk
kesit aplarn simgelemektedir. Fakat A2, A1 den olduka bykse, rnein bir borudan depoya
giri gibi, kayp katsays 1 olur, nk akmn kinetik enerjisi neredeyse tamamen kaybolur.
Pratikte yerel kayplar kayp katsaysna denk gelen ek boru uzunluu olarak da dikkate alnr.
Kayp katsays ile denk geldii ek uzunluk arasndaki iliki aadaki gibidir.
Le V2
V2
= 4f
K
2g
D 2g

Le = K

D
4f

Boru hattnn mevcut uzunluuna ilave olarak boru hattnda mevcut dier elemanlarn sebep
olduu kayplar ilave uzunluk olarak mevcut boru uzunluuna ilave ederek, boru hattnda
meydana gelen toplam kayplar srekli kayplar bantsnda boru uzunluu yerine boru uzunluu
ile dier elemanlarn kayp katsaysna denk gelen ek uzunluu ilave edilerek de hesaplanabilir.

H k = H k ,srekli + H k , yerel = 4 f

( L + Le ) V 2
D
2g

SORULAR:
1. Tablo 3de istenilen byklkleri gerekli hesaplamalar yaparak belirleyiniz: basn kayb
(P), ortalama akm hz (Vort), kinematik viskozite (), Reynolds says (Re), deneysel ve
teorik olarak srtnme faktr (f) veya yerel kayp katsays (K).
2. Yerel kayp katsaylarna edeer uzunluklar (Le) belirleyiniz.
3. Her bir eleman iin basn kayb
( P), srtnme faktr (f) ve yerel kayp katsays (K)
byklklerinin Reynolds saysna gre deiimlerinin ayr ayr grafiini iziniz.
4. Sonular irdeleyiniz.
5. Tesisattaki basn kayplarn azaltmak iin yaplabilecek mdahaleleri aklaynz.

10/13

Tablo 3. Deney verileri

Q, ml/s

T, oC

Vort, m/s

Eleman

h1, cmSS

, kg/m3

h2, cmSS

Dz boru,
D = 17 mm, L = 80 cm
Dz boru,
D = 28,4 mm, L = 55 cm
Boru genileme
Boru daralma
45o bran, ayrlma
45o bran, birleme
45o dirsek
90o dirsek, yuvarlatlm
90o dirsek, yuvarlak keli
90o dirsek, keskin keli
180o dirsek, yuvarlak
T, dz alnl ve keskin
kenarl
T, dz alnl ve yuvarlak
kenarl
T, kresel alnl ve keskin
kenarl
T, kresel alnl ve yuvarlak
kenarl
Vana, tapal
Vana, srgl
Not: Bu sayfay 5 adet oaltnz.
11/13

P, Pa

, m2/s

Re

f veya K
deneysel

teorik

12/13

Tablo 4. Suyun younluk ve kinematik viskozitesinin scakla gre deiimi

Scaklk, oC
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30

Younluk, kg/m3
999,0
998,8
998,7
998,5
998,4
998,2
998,0
997,8
997,5
997,3
997,0
996,8
996,5
996,2
995,9
995,6

K,nematik viskozite, 10-6 m2/s

1,134
1,106
1,079
1,053
1,028
1,004
0,980
0,957
0,935
0,914
0,894
0,875
0,856
0,837
0,819
0,801

13/13