ORJNAL ARATIRMA

Osmanl Vakf Kurumunda

Tp Bilimlerinin Geliimi

Yakup AKKUa
a
ktisat Tarihi AD,
stanbul niversitesi ktisat Fakltesi,
stanbul

Geli Tarihi/Received: 04.09.2009

Kabul Tarihi/Accepted: 07.12.2009

Yazma Adresi/Correspondence:
Yakup AKKU
stanbul niversitesi ktisat Fakltesi,
ktisat Tarihi AD, stanbul,
TRKYE/TURKEY
yakupak@istanbul.edu.tr

ZET Bu makalede, Osmanl vakf kurumunun tp bilimlerinin geliimindeki rol aratrlmtr.

ncelikle Osmanl mparatorluunda vakf kurumlar olan hastaneler ve tp medreseleri hakknda bilgi verilmi ve Avrupadaki benzer kurumlarla karlatrlmtr. kinci olarak, Osmanl vakflarnn tp bilimlerine katk ve etkileri mali, idari ve mimari alardan deerlendirilmitir.
Osmanlnn Klasik Dnemi (15. ve 16. yy) ve sonrasnda, hastanelerin ve tp medreselerinin tp bilimlerine yaptklar beeri sermaye katklar ise her bir tp anabilim dal iin ayr ayr incelenmitir. almada ulalan en nemli sonu, Osmanl mparatorluunda vakf kurumunun srekliliinin
ve istikrarl yapsnn tbbi bilimlerin geliiminde hayati neme sahip olduudur. Bu karm ayn
zamanda, Osmanl vakf kurumunun zlme srecine girdii XIX. yzylda, bu duruma paralel
olarak tp merkezlerinin de yapsnda ve hizmetlerinde meydana gelen gerilemeler tespit edilerek
desteklenmitir. Bu bulgularn yannda, yine Osmanl ariv belgelerine dayanarak hastahane ifadesinin yaygn bilginin aksine ilk olarak Vakf Gureba Hastanesi iin kullanlmad; bu ifadenin
Tanzimattan nce de (ilk olarak M. 1796da) eitli tp merkezleri iin kullanld tespit edilmitir. Ayrca, Osmanl vakf medeniyetinde tp medreselerinin aslnda hastanelerin bir paras olduu ve ruhsal hastalklarn tedavisinde dini unsurlarn da yer ald sonucuna ulalmtr.
Anahtar Kelimeler: Tarih, 15. yzyl; akademik tp merkezleri; tarih, 19. yzyl

ABSTRACT In this article, the role of the Ottoman Waqf institution on the development of Medical
Sciences is investigated. Primarily, the hospitals and the medical madrasahs which are waqf institutions in the Ottoman Empire are explained and compared to the similar institutions in Europe. Secondly, the contributions and the effects of the Ottoman Waqfs on the Medical Sciences are evaluated
in terms of finance, management and architecture. The human capital contributions of the hospitals
and the medical madrasahs during the Classical Period of the Ottoman (XV and XVI centuries) and
afterwards are investigated by each medical discipline. The most important conclusion of the study is
that the continuity and the stability of the waqfs had a crucial role on the development of the medical sciences in the Ottoman Empire. This inference is also supported by the recession in the structure and the services of these institutions took place in parallel with the degeneration of the Ottoman
Waqfs which especially became evident in XIXth century. Besides these findings, on the basis of the
Ottoman archival documents that the statement of hospital was used before the Ottoman Reform
(firstly in 1796) for various medical centers contrary to the common knowledge which is pointing out
Vakf Gureba Hospital. Furthermore, it was found out that the Medical Madrasahs were a part of the
Hospitals and the religious tools and methods were used as a part of the psychotherapy.
Key Words: History, 15th century; academic medical centers; history, 19th century

Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2010;18(1):26-36

Copyright 2010 by Trkiye Klinikleri

26

slam medeniyetinde ve Osmanl dneminde tbbi gelimenin temel

unsuru; vakf salk kurumlar, hekimler ve tp eserleridir.1 Vakf salk kurumlar olan vakf hastaneleri (darifalar) ve tp medreseleri gerek idari ve mali destekleri gerekse beeri sermaye birikimine yaptklar
Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2010;18(1)

OSMANLI VAKIF KURUMUNDA TIP BLMLERNN GELM

katklarla tp bilimlerinin gelimesinde en nemli

unsur haline gelmilerdir.

Osmanl vakf kurumunun tp bilimlerine yapt dolayl ve dolaysz katklar konu edinen bu almann ilk blmnde, darifalar ve tp medreseleri tantlacak, ardndan vakf kurumunun tp bilimlerine yaptklar mali ve idari katklar ortaya konulmaya allacaktr. Osmanlnn Klasik dnemi ve
sonrasnda, darifalar ve tp medreselerinin tp bilimlerine yaptklar beeri sermaye katklar ise her
bir tp anabilim dal iin ayrca incelenecektir. almann son blmnde, vakflarn tp bilimlerinin ve
uygulamalarnn geliimi zerindeki rol bu kurumlarn sadece altn an yaad Osmanl Klasik Dnemi faaliyetleriyle deil, ayn zamanda bozulmaya
uradklar Osmanlnn son dnemi dikkate alnarak da gsterilmeye allacaktr.

Yakup AKKU

Tarada imknlar stanbulda olduu kadar geni deildi ve dolaysyla tedavi uygulamalar dini unsurlar ierebiliyordu. 1734 tarihli bir belgeye gre,
Erzurum Pasinler ilesinde bir tekkede etrafta baka bimarhane olmamas sebebiyle-devletin onayyla-mecnunlar tedavi ediliyordu.10 Ayrca IX. asrda
Badat yaknndaki Dair Hzkl tekkesinde psikiyatrik tedavi yapldn belirtmek gerekir.7
Anadolunun ilk tp merkezi olan Kayserideki
Gevher Nesibe Darifasnn (1205-06) vakfiyesine gre, medrese hastanenin bir parasyd.2 Resim
1de gsterilen ariv belgesinde buras iin ifaiyye
ve Kyasiyye Medreseleri denilmi ve Medrese-i

VAKIF SALIK KURUMLARI:

DARFALAR VE TIP MEDRESELER

slam dnyasnda darifa (hastahane), profesyonel tbbi kadronun alt bir vakf kurumu idi.*
XV. asra kadar nadiren uzman hekim altran Avrupa hastaneleri ise sonralar slam dnyasndan,
zellikle Seluklulardan etkilenmiti.2-4 XIII.-XV.
asrlar arasnda slam hastaneleri talya ve Fransadaki hastanelerden daha iyi tekilatlanmt ve
standartlar daha yksekti. Vakf biimindeki kurumlar Batda daha ok XX. asrda oluturulmutu.
Ancak bunlar tam anlamyla slam vakflaryla ayn yapya sahip deildi. slam hastanelerinde eitim
ve tedavilerin hepsinin laik olduunu belirten baz
aratrmaclar, ayn dnemde Avrupa tp eitiminin
temelini manastr okullarnn oluturduunu hatrlatrlar.5-7 Ancak Osmanl ariv belgelerini incelediimizde, laik hastaneler konusunun istisnalar
olduunu gryoruz. rnein 1727 tarihli bir belgeye gre, Kastamonuda bn-i Sleyman bn-i Ali
Darifasnda mesru (saral) ve mecnunlar (deliler) darifa eyhi sayesinde ifakat (iyileme) buluyorlard. stelik yllardr talebeyle talim ve irad
zere olup fethi hakaniden beri meihat- mezbureye taraf- aherden mdahale olunmam idi.8 Vakflarn krsal kesimdeki karl ise tekkelerdi.9

RESM 1: Babakanlk Osmanl Arivleri ((BOA): Cevdet Mearif (C.MF):

157/7822, 29.Ca.1235(14.03.1820).

* lk slam hastanesi Abdl Melikin M. 706-707de kurduu hastane idi. Dier nemli hastaneler, IX. ve X. asrlarda Harun Reid, Ahmed bn Tolon ve Sultan Adduddevle tarafndan ina ettirilmiti. En byk vakf hastanesi ise Mansuri (Kalavun) Hastanesiydi (M. 1284) (5: 41-43; 31: 23-24; 3: 280-4; 2: 14; 7: 128-32, 147; 28: 18-19).
Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2010;18(1)

27

Yakup AKKU

Darifa ifadesi kullanlmtr.11 Bu bilgilerden yola karak, Saylnn da deindii gibi, klinik retim daha eskiye dayand iin slam medeniyetinde
hastane medresenin deil, medrese hastanenin bir
parasyd diyebiliriz. Avrupada ise XIII. asrdan
beri hastaneler ile tp niversiteleri ve faklteleri
arasnda ibirlii yoktu. Avrupada klinik retim,
XVI. asrn sonunda modern tp uygulamalaryla birlikte balamt.2,7 Dier yandan, Vakf Gureba Hastanesine (1843)* ait klliyenin merkezinde -klasik
Osmanl klliyelerinin aksine- cami deil hastane
bulunmaktayd. Yani cami, hastanenin bir paras
durumundayd.4 Bu farkllk, son dnem Osmanl
vakf kltrnde modern tp eitiminin daha da belirginletiinin bir grntsdr. Ayrca, Trk Tp
Tarihi literatrn de hastahane tabirinin ilk olarak
Vakf Gureba Hastahanesi iin kullanld ifade
edilmektedir.12,13 Oysa Tanzimat ncesinde de hastahane ifadesi kullanlyordu. Resim 2de yer alan,
Osmanl ariv kaytlarndan ulaabildiimiz hastahane ifadesinin yer ald- en erken tarihli belgeye
gre (M. 1796); Dergah- Ali topularnn marazilerine (hastalarna) hastahane olarak bir mahall-i
mahsusun lzumu gereince Beyolunda mtemilatyla vaki hastahane tahsis olunan mahal
Hazine-i Amireden 2.500 guru denerek satn
alnmtr.14,**

te yandan, Osmanlda hastahane ifadesi

sadece askerlerin tedavi grd hastaneler iin kullanlmyordu. rnein, 1843te stanbul Edirnekapdaki bir medrese hastahane olarak tahsis edilmiti
ve Gureba Hastahanesi olarak anlmaktayd.15 unu
ifade edelim ki XVIII. asrn sonundan itibaren oluturulan bu hastahaneler, Darifalar gibi bir klliyenin paras deil; devlet tarafndan kurulan ve
belli bir ama iin altrlan kurumlardr.

VAKIF SALIK KURUMLARININ

TIP BLMLERNE MAL, DAR VE
MMAR DESTEKLER

slam toplumlarnda ve Osmanlnn Klasik Dneminde hastanelerin ve tp medreselerinin byk

OSMANLI VAKIF KURUMUNDA TIP BLMLERNN GELM

RESM 2: BOA: Cevdet Shhiye (C.SH): 5/206, 15.Ra.1211(18.09.1796).

bir ksm vakf kuruluuydu. Eitim ve salk hizmetlerinin finansman, vakflar araclyla gerekletiriliyordu.3,5,16,17 Tarlalar, iftlikler, kyler,
ormanlar, zeytinlikler, deirmenler, madenler, evler, dkkanlar, hanlar ve su kaynaklar gibi bir ok
gelir kayna bu hizmetlere vakfedilmiti.18-20 lmiye snfna ve vakflara tannan vergi muafiyetleri
de nemli bir mali tevik unsuruydu.16,21 Sleyma-

* Vakf Gurebann nizamnamesi iin bknz; 13: 163-168; Vakfiyesi iin bknz; 61: 104, 114-5.
** Tanzimat ncesinde hastahane ifadesinin getii dier ariv belgeleri iin ayrca bknz; 52 (Hastahanelerin bir mddetten beri metrukiyeti); 88 (Hastahanelerin tamirinde
sarf olunan levazm); 89 (Hastahane tamiri ve hekim ile hizmetkar iin birer oda inas); 92 (Hastahanenin zahire ve mteferrik masraflar); 93 (Asker iin kargir hastahane inas); 99 (tahminen yz neferden ziyade neferata kfi hastahane inas).

28

Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2010;18(1)

OSMANLI VAKIF KURUMUNDA TIP BLMLERNN GELM

niye Tp Medresesinin (1556-57) ilk mderrisi Ahmet elebiye -vakfiyede cret miktar iin 20 ake denilmiken- gnlk 60 ake denmesi, idarenin
nitelikli bilim adamlarna verdii nemi gstermektedir.22 Yurtdndan gelen hekimler de birikimlerini yine vakf salk kurumlar sayesinde
topluma aktaryorlard.23

Fatih klliyesinin masraflar ierisinde darifann pay %16y bulmaktayd.24-26,* Sleymaniye

Klliyesinde, 1557 yl iin -zavaid, horan ve duaguyan cretleri hari- medrese, mektep ve darifa grevlilerinin yevmiyelerinin toplam cretler
ierisindeki pay %30du. Bu oran 1585, 1653 ve
1703 yllar iin srasyla %27, %19, %34tr. nceleri en yksek deere sahip olan, cami grevlileri
cretlerinin pay ise 1703te %26ya dmtr.** Bu
mali destekler yannda bir idari destek olarak; darifalar arasnda hekim deiimi (rotasyon programlar) yaplyordu. Bu sayede hekim adaylar
nl hekimlerle alma, bilgi ve grglerini artrma imkn buluyorlard.27-30 Ayrca, Fatihin klliye ktphanelerine balad kitaplar arasnda
eitli tp eserleri vard. Bu tarihlerde Paris Tp Fakltesi kitaplnda sadece alt eser bulunduunu
belirtelim.5,24

Vakf hastanelerinde mekan-insan ve mekansalk ilikilerine de nem veriliyordu. Hastanelerin inasnda en ideal yer belirleniyor ve mimari
yaps fonksiyonel bir alma ortam iin dizayn
ediliyordu. Hekim odalar, hizmetlerini daha etkin
ekilde yapmalar iin hastanenin giri ksmna yakn biimde konulandrlyordu. Psikiyatrik tedavide kullanlan havuzlar hastanelerin ortasnda yer
alyor, gz operasyonu geirenler lo kl odalarda tutuluyordu.27,31 Gevher Nesibe Darifas Anadoluda ina edilen ilk ift planl medrese (ifte
Medrese) idi. Bu tip yaplarda teorik ve pratik tp
eitimi verilirdi.2,28,32,33 Edirne Darifas da (1488),
vaktiyle kargir ve mkemmel olarak ina edilmiti.34 Burada hasta odalar, merkezdeki kapal avluyu evrelemekteydi. Bu merkezi sistem sayesinde
az sayda personelle daha ok i yaplabiliyordu.
Akustik sistem, mzikle ve su sesiyle yaplan teda-

Yakup AKKU

vinin bir parasyd. Bu mimari rnek, XIX. asrn

ikinci yarsnda Avrupa ve ABDde benimsenmiti.5,6,12,35,36

VAKIF SALIK KURUMLARININ

BEER SERMAYE BRKMNE KATKISI
VE TIP BLMLER

slami Tp hltlar (svlar) denilen; kan, balgam, safra ve kara sevda zerine kurulmutu. Salk, bu etken svlarn dengesi; hastalklar ise bu dengenin
bozulmas idi. Osmanl hekimleri bu prensip zerine yazdklar eserlerinde, batan ayaklara kadar
tm hastalklardan srayla bahsederlerdi.37-39 Dolaysyla, slami Tpta tp bilimleri modern anlamda
uzmanlk alanlarna ayrlmyordu. Bununla beraber bu almada, tp bilimlerinin anabilim dallarna gre yaplan gnmzdeki snflandrmas
kullanlacaktr. Bylece, vakflarn sahip olduklar
beeri sermaye yoluyla bilimsel tbbn geliimine
yaptklar katklar ayrntl biimde grebiliriz.
Burada konu edinen beeri sermaye nitelikli igcn oluturan; eitim srecinde kazanlm retken bilgi, beceri ve yeteneklerden oluan bir fikri
sermaye trdr.

TEMEL TIP BLMLER

Deontoloji ve Tp Tarihi: Vakfiyelerde, hekimlerin

sahip olmalar gereken ahlaki zellikler aklanr,
cerrahlarn nazik ve merhametli olmalar istenirdi.
Gz hekimi ve cerrahlarda teorik bilgiden ziyade
hner, teknik bilgi ve tecrbe aranrd.22,24,40-43
Medrese-i Tbbiye-i Sleymaniyede ilm-i terih
hocasnn cerrahlk fenninde hazakat ve maharetine vurgu yaplmt.44 Sleymaniye vakfiyesinde
faziletli ve zeki olmalar gereken tp profesrlerinin, teorik ve pratik bilgiye sahip olmalar ve derslerine devam etmeleri istenilirdi.19,45 Amasya
Darifas bahekimi Sabuncuolunun hekimlere
rabetinden ve hrsndan insafnn daha ok olmas gerekir sz hala geerliliini koruyan bir ilkedir.30,46

Anatomi: bn-i Sina, 17. asra kadar Avrupada

temel tp kitab konumunda olan Kanununda ana-

* Bu oran yukardaki eserlerde (24-26) verilen bilgilere dayanlarak hesaplanmtr.

** Bu oranlar Prof. Grann (9) almasnda verilen cret miktarlarndan yola klarak hesaplanmtr.
Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2010;18(1)

29

Yakup AKKU

tomi bilgisinin cerrahi mdahale iin nemini vurgulamtr. 17. asrda Osmanl hekimleri de Avrupadaki diseksiyon almalar ve anatomi kitaplarndan haberdar idiler. Osmanl hekimleri iin
bn Sina, Razi* ve Ali bn Abbas lm-i Terihde
(anatomi) otorite hekimlerdi.31,47-49,51 emseddin-i
takinin yine 17. asrda kaleme ald Terih-i Ebdan ve Tercman- Kbale-i Feylusufan adl eserinde verdii bilgilere ve anatomik izimlerine ne bat
ne de dou eserlerinde rastlanmamas, onun diseksiyon yntemini uygulad dncesini dourmaktadr. Fatih Darifas bahekimi Emir elebi
de, En-Muzect-tbnda diseksiyon uyguladn
belirtmitir.51 Topta Darifasnn vakfiyesinde
tabiplerin anatomi biliminde mahir olmalar gerektii vurgulanmaktayd.42 Sleymaniye Tp Medresesi hekimleri de anatomi dersleri vermekteydi.44
Bu hekimlerden biri olan anizadenin, Hamse-i
nzde adl eserinin anatomi ile ilgili birinci kitab olan Mirtl-Ebdn f Terh-i Azil-nsn, Osmanl tbbnda ada anlamda dzenlenmi ilk
anatomi kitab olarak kabul edilmektedir.50

Bununla birlikte, bir Osmanl ariv belgesine

gre 1805-06da stanbuldaki medreselerin teknik
imknszlklar nedeniyle, ameliyat ve diseksiyon
uygulamalar Rum hekimler tarafndan yerine getiriliyordu.52 Resmi olarak ilk diseksiyon 1841de
Galatasaray Tphanesinde yaplabilmiti.51 19021903de ise Mekteb-i Tbbiyede** laboratuar, terihhane ve ameliyathane olmad iin sadece
teorik eitim veriliyor, tedaviler yine ecnebi hastahanelerde yaplyordu.53

Tp Eitimi: VIII.-XII. asrlar arasnda altn an yaayan slam Tp Ekol, Avrupadaki tp eitimini ve pratiini etkilemitir.2,6,48,54 Tp eitiminin
bamsz biimde balad yer Badattaki Mustansriyye Medresesiydi (M. 1227-33).55,23 XV. asr Osmanl hekimi Mukbilzade tabib ne kadar bilgili ve
ne kadar mesleinin ehli olsa bile ok okumas ve

OSMANLI VAKIF KURUMUNDA TIP BLMLERNN GELM

hastanelerde eitim grmesi gerekir12 szyle vakf salk kurumlarnn beeri sermaye birikimine
katksn vurgulam oluyordu. Sivasta, ifaiyye
Medresesi adyla anlan I. Keykavus Hastanesi (M.
1217) teorik ve pratik eitimin yapld bir klinikti.25,28,56 Resim 3te grlen belgeye gre, XIX. asrda ifaiyye Medresesi vakfndan belirli bir
vazifeyle mderris atamalar yaplyordu ve bundan evvel mderris olanlar vazife-i muayyenesine
tevcihle mutasarrf olagelmilerdi.58 ifaiyye Medresesinin son dnemde hala faal olmasnn sebebi,
vakf organizasyonundaki sreklilik arz eden bu
kurumsal anlayta aranmaldr.
Fatih Darifasnn*** vakfiyesinde tp medresesinden bahsedilmemesine karn, burada tp eitimi verilmekte ve nemli tp eserlerinin Trkeye
tercmesi yaplmaktayd.1,23,35,48 Edirne Darifasnda da tp okulu vard.32 Tp Medresesi ise ilk olarak Sleymaniye Vakfiyesinde yer almtr.40,59
Burada, Hipokrat, bn-i Sina ve Mansuri Hastanesi
hekimi bn Nefis**** gibi nemli hekimlerin eserleri
okutulur,***** farkl hocalarla balad kurlar bitiren rencilere diplomalar verilirdi.23,32,60 1827de
Mekteb-i Tbbiyeyi aanlar -Mustafa Behet ve anizade gibi- yine bu medresenin mezunlaryd.5,40,57

DAHL TIP BLMLER

Hastalklar: XV. asrda, Altuncuzade yeni bir idrar sondas yaparak tp tarihine gemitir. Edirne
ve Fatih Darifas tabiplerinden Ahi elebinin
Faide-i Hassat adl nl eseri ise, bbrek ve mesane talar zerineydi.25,33 Yine bbrek hastalklar
zerine almalar olan Prof. Frank, Vakf Gureba
hekimlerindendi. Ayrca sahip olduu Onkoloji
Merkezi, Vakf Gurebann gnmzde tp bilimlerine yapt en nemli katklardan biridir.5,7,61

Psikiyatri: slam hekimleri, ruh hastalklarnn

farknda idiler.31,62,****** IX. asrda Kahiredeki Tolon
Hastanesinde (M. 872-874) psikiyatrik tedavi uy-

* Razi Adduddevlenin Badatta yaptrd nl Adudi Hastanesinin (M. 982) tbbi yneticisi idi (31).
** 1870de Mekteb-i Tbbiyede (1827) Trke ders verilmeye balanmt. Ancak hekim adaylarnn Franszca dilini renmeleri ve Franszca derslerin tadil ve slah edilmesi gerektii belirtilmiti (94).
*** Osmanl ariv belgelerinden, Fatih Darifasnn 1824 ylnda faaliyetine devam ettiini gryoruz (95).
**** bn Nefis, Servetustan asrlar nce kk kan dolamn ak bir ekilde anlatmt (5: 57; 31: 24-25; 7: 149).
***** 1575 tarihli bir kitap listesi iin bknz; 32: 9-10; 22: 293-295. 1897-98 ylna ait baka bir liste iin bknz; 96. Otuz kitaptan oluan bu listede Mikrop, Mfredat- Tbb
ve Kolera Risalesi gibi eserler vardr.
****** Masaveyhin, Melankoli hakkndaki eseri Avrupa Tbbnda byk etkiler yaratmt (7: 128; 3: 282; 47: 186).

30

Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2010;18(1)

OSMANLI VAKIF KURUMUNDA TIP BLMLERNN GELM

Yakup AKKU

delilerin tedavisinde zincir ve sopa kullanmn kaldrtmt.5,43 1894te bu uygulama taraya da yayld. Tara bimarhanelerine ibu usuln terekkiyat
fenniye ile sabit olan mfriti cihetiyle terk edilmesi ve hastalara gmlek giydirilmesi emri verilmiti.68 1875 ylnda kaln zincir kullanmnn
devam ettii Edirne Bimarhanesinde, bu ilkel yntem 1896da bahekim olarak tayin edilen Dr. Sokrattn abalaryla kaldrlmtr.36

Dermatoloji: nl tp hocas Tabip Yakup bugn Addison olarak bilinen ciltteki leke hastaln
Behak (amil) diye adlandrm ve tedavi etmiti.12
Behet Sendromu olarak bilinen deri ve gz hastalnn kefi ise bilindii zere Gureba hekimlerinden Hulusi Behete aittir.61

RESM 3: BOA, Cevdet Mearif (C.MF), 91/4516, 29.C.1242(28.01.1827).

gulanrken, Batda uyguland ilk yerler, Londra

da Betlehem Hastanesi (M. 1404) ile spanyadaki
General Valencia Hastanesiydi (M. 1409).7 Osmanl hastanelerinde eitli yntemlerle psikiyatrik tedavi uygulanyordu. rnein, hastalara kiilik zelliklerine uygun makamlar dinletiliyordu.22,27,62,63

Edirne Bimarhanesi 1864te delilere tahsis

edilmiti.64 Sleymaniye Darifasnda deliler iin
ayr bir blm (bimarhane) vard.66 Osman evki,
bu hastanenin 1840larda sadece delilere tahsis edildiini yazmtr.12 Bununla birlikte Osmanl ariv
kaytlarna gre, 1842de Sleymaniye Darifasnda hala tabip ve cerrahlar almaktayd.67 Sleymaniye ve Topta Bimarhaneleri bahekimlerinden talyan psikiyatr Mongeri (1815-1882),

Halk Sal: Osmanl toplumunda hamamlar,

kaplcalar, kanalizasyonlar ve vakflarn suyollar
gibi alt yap yatrmlaryla halk sal korunmaya
allyordu.14,33,69,65,* Avrupann ilk czzamhanesi
1451de Edirnede kurulmutu.5,70 1865te Topta
Bimarhanesi Kolera Hastanesine evrilmi,35 Vakf
Gurebada bulac hastalklar iin ayr koular
almt.13,25 Sleymaniye Medresesi bahekimi
Mustafa Behet Efendinin 1831de epidemiyolojik
gzlemlerini yaynlad Kolera Risalesi yabanc
dillere evrilen ilk ada gzlem kitabyd.72,57 Ayrca, Vesim Abbas da Eski ve Yeni Tpta Vesimin
Dsturunda dizanteri zerine nemli tespitler
yapmt.12,**

Farmakoloji: Osmanl hekimleri Mesir Macunu gibi karmak ilalarn yapmnda uzmand. Bu
ilac, Hafsa Sultan Bimarhanesi (1539) bahekimi
Merkez Efendi formle etmiti. Ayrca, ilalarn
yapmnda kullanlan bitki eidindeki art, Osmanlnn tecrbi ila tedavisine nemli katklar
olduunun gstergesidir.7,61,74 Amasya Darifas
hekimi Sabuncuolu tecrbe ettii ilalar anlatan
Mcerreb-namesinde, bir panzehirin gcn kendi zerinde test ettiini yazmtr. Bu uygulama,
Trk Tbbnn ilk deneysel tp (toksikoloji) almas olarak literatre gemitir.54

* Ayrca Trklerde ok eskiden beri uygulanm olan iek as konusu iin bknz; 25: 100; 12: 146; 57: 188; 90: 5-6.
** Yeni Tp, Avrupada uygulanmaya balanan Modern Tp; Eski Tp ise geleneksel slami Tptr. XVII. asrda Trkleri Yeni Tpla tantran, yine bir vakf kuruluu olan Bursa
Darifasnn hekimlerinden mer ifaiydi (12: 68). XVIII. asrda yeni tpla ilgilenen dier hekimler Abbas, Ali Mni, Salih bn Nasrullah ve mer Sinandr (33: 30; 23:
242; 4: 333).
Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2010;18(1)

31

Yakup AKKU

CERRAH TIP BLMLER

Anesteziyoloji: Gevher Nesibe Hastanesinde ryegrass bitkisi anestezide kullanlyordu. Sabuncuolu

gibi birok hekim antiseptik olarak zm arabndan, arl rahatszlklarda da adamotu, dereotu gibi bitkilerden faydalanyorlard. Bugn ila biimiyle kullanlan frldak iei, darifalarda sinirsel arlar iin bavurulan bir bitkiydi.27,75,76 XIX.
Asrdan nce arap ve sirke, yaralarn pansumannda kullanlmaktayd. Asepsi ve antisepsinin ilk
defa modern yntemlerle uygulanmaya balanmas ise 1884-1892 yllar arasna rastlamaktadr.57

Genel Cerrahi: XII. ve XIII. asrlarda spanya

Emevilerinde ve slam Dnyasnda cerrahlk prestijli bir meslek iken, bu dnemde Avrupada kilisenin basks altnda geliememi ve papazlarn tpla
megul olmas engellenmiti.6 Emeviler dneminin
en byk tp hekimi Zehraviydi (M. 930-1013).31
Sabuncuolu, Zehravinin Tasrif adl eserinin cerrahi blmn temel alan ve kendi tecrbelerini de
ieren Cerrahiyyetl-Haniyyesinde, dalama (cauterization) uyguladn yazmtr. Bu yntem gnmzde sinirsel rahatszlklar iin uygulanan
elektrotermokoaglasyon cerrahi tekniinin basit
bir versiyonudur.* Ayrca, Hipokrat ortopedik rahatszlklarda dikey ekme tekniini kullanrken
Sabuncuolu, hastay yzkoyun yatrarak ekme
yntemini kullanan ilk hekimdir.25,76,77

Gz Hastalklar: Harun Reidin Badattaki

hastanesinin bahekimi Masaveyh, slam dnyasnn ilk tp eserlerinden Gzn Skntlar kitabn
yazm, rencisi Hneyn bn shakla Grekeden
birok tp eseri evirmiti.3,31,47,48 Trk hekimleri de
bu almalar takip ederek, eserlerinde gz hastalklarna deinmiler ve tedavi yntemleri sunmulardr.29,37,38 rnek olarak, Murat II dneminin
nemli hekimlerinden irvanl Muhammed bin
Mahmutun 1430larda kaleme ald tahmin edilen Mrid adl eseri, zgn bir gz hastalklar kitabdr.71 Ayrca, Sleymaniye Darifas hekimlerinden Gevrekzade, Risale-i Zbdetl Kuhliy-

OSMANLI VAKIF KURUMUNDA TIP BLMLERNN GELM

yesinde (1796) gz anatomisi ve fizyolojisi zerine

nemli bilgiler vermitir. Bu eser, nl gz hekimi
azilinin Umdetl-Kuhliyye adl eserinin evirisidir.5,78

VAKIF SALIK KURUMLARINDA

BOZULMALAR VE TIP BLMLERNE
YANSIMALARI

Osmanl vakf kurumunun tbbi bilimlerin gelimesindeki rol -vakflarn sadece zirvede olduklar dnemlerle deil- bozulmaya uradklar son
dnemler dikkate alnarak da resmedilebilir. XVI.
asrn sonunda birok alanda balayan gerilemeden
Osmanl vakflar ve tbb da nasibini almt. XVIII. asra doru medreselerin kyle birlikte hastaneler dnda zel tp eitimi artyordu.32,** XVII.
asrdan beri snav ve meveret usulne riayet edilmiyor, XIX. asrda yurtdndan gelen hekimler ve
yurtiindeki zel hekimler tbbi gelimeyi engelliyordu. Eski Tp dahi retilemiyor ve uygulanamyordu. Hele hibir vechile caiz olmayan iltimas,
irtia (rvet),79 kskanlk ve cehalet tp bilimlerini ve hekimleri ypratan dier unsurlard. Vesim
Abbas ve anizade gibi hekimler bu sebepler yznden medreselerden uzaklamlard.12,73 Tp bilimlerindeki gerileme Tanzimat dneminin
merkezi politikalaryla yakndan ilikiliydi. Vakf
idarelerinin merkeziletirilmesi, ekonomik olarak
ken vakflar harap bir hale drmt. Maliye
Bakanl vakflara ait gelirleri Evkaf Nezaretine
teslim etmiyordu.80 Evkaf mtevellilerinin ve taraya atanan Evkaf Mdrlerinin adlar yolsuzluklara
karyordu.81,80 Hastanelerin slahna allmas ve
yurtdndan hekimler getirilmesi de82 bozulmay
nleyememiti.
Osmanlnn son dneminde Bayezit I Darifas, ynetim zafiyeti ve mali sknt ierisindeydi.83,84,*** Haseki Hastanesinin alma koullar
ktyd ve tamirata alnmt.15 Osmanl arivlerinden elde ettiimiz 1892 ylnda hekimler tarafndan hazrlanan bir rapora gre, Vakf Gurebada
yatak says ve hekim kadrosu yetersizdi, hekimba-

* Osmanlda dalama yntemi XIX. asra kadar kanama ve yara tedavilerinde uygulanmtr (57: 188). Bu yntemi konu edinen daha spesifik bir alma iin bknz; 91.
** Hastahanelerin bir mddetten beri metrukiyeti cihetiyle...tamirlerine (52).
*** XVIII. asrn sonuna ait tevcih kaytlar bu hastanenin faal olduunu gstermektedir (97).

32

Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2010;18(1)

OSMANLI VAKIF KURUMUNDA TIP BLMLERNN GELM

Ahmet Paa iine ge geliyor ve haftada iki gn

hastaneye uramyordu.85,86,* anizade (1771-1826),
Sleymaniye Tbhanesinde XIX. asrda baz bibehre (deersiz) ve battal adamlardan baka kimse kalmandan yaknmaktayd.79 Mali darlk
ierisindeki bu hastanenin bir nizama sokulmas
gerekiyordu.67 nceleri hastanelerin ila ihtiyalarn Sleymaniye Darifasnn eczanesi (darlakakir) karlarken63, XIX. asrda bu grevi gayrimslim eczaclar yrtyordu.74 1874te burada bulunan hastalar duar olduklar iin Topta Hastanesine nakledilmilerdi.87 1883te kapatlan Edirne
Bimarhanesinin hastalar da yine bu tarihte Topta Hastanesine nakledilmilerdi.36 Osmanl ariv
kaytlarna gre, 1894te muattal (terk edilmi) bir
halde bulunan Edirne Bimarhanesi hala tamir ve
ilgi beklemekteydi.34,**
1902-03de bir Osmanl hekiminin verdii bilgiye gre, son dnemde bedava tedavi yaplamamas sebebiyle insanlar varlklarn satarak ecnebi
hastanelerine gidiyorlard. stelik, uygulamal eitim alamayan hekim adaylar kara cahil olarak
yetiiyorlard.53 Bu durum, vakf organizasyonundaki bozulmann tp evresinde ne derece hissedildiini gstermektedir. Ariv belgelerine ve anizadenin verdii yukardaki bilgilere dayanarak, Osmanl dneminde tp bilimlerindeki gelimelerin
vakf kurumundaki istikrara ve dzenlilie bal olduunu syleyebiliriz.

SONU VE NERLER

Bu almayla, Osmanl vakf kurumunun tp bilimlerinin geliimine yapt katklar Osmanl ariv belgelerine, yazma eserlere ve ikincil kaynaklara
dayanlarak hem idari hem de mali adan sergilenmeye allmtr. Osmanl vakflar sadece teknik
destekler salamakla kalmam, tp bilimlerinin en

Yakup AKKU

nemli ihtiyac olan beeri sermaye ihtiyacn da

karlamtr. Vakflarn himayesinde yetien ve alan hekimler tp bilimlerinin her alannda topluma nemli hizmetlerde bulunmulardr. almada
ayrca vakf kurumunun tp bilimleri iin nemi, Osmanlnn son dneminde vakf idarelerinde yaanan bozulmalarn tbbi bilimlerde ve uygulamalarda
sebep olduu gerilemeler yoluyla ortaya konulmaya
allmtr. Osmanl ariv belgelerine dayanarak ortaya konan nemli bulgular olarak, hastahane ifadesinin Tanzimattan nce kullanld ve tp medreselerinin aslnda darifalarn bir paras olduu bilgilerini sayabiliriz. Ayrca slam ve Osmanl medeniyetlerinde zellikle ruhsal hastalklarn tedavi
uygulamalarnn ayn dnemlerde Avrupada olduu gibi dini unsurlar ierebildii tespit edilmitir.
Gnmzde Osmanl vakflar gibi parasz eitim-tedavi ve tbbi yardm prensipleriyle alan
zel vakf kurulular yoktur. Bu grevleri bilimsel
almalarla birlikte yrten yegne kurum Vakf
Gureba Hastanesidir. Ancak bu kurumun tm ihtiyalar karlamas olanakszdr. Trkiyede, ABD
ve baz kuzey lkelerindeki gibi Tp niversiteleri
kurulmaldr. Bu amala, vakf kurulular idari ve
mali adan tevik edilmelidir. Tp niversiteleri,
klasik vakf prensiplerini yerine getiremeyeceklerse de, ilmi ve mali imknlar sayesinde tp bilimlerinin gelimesine yardmc olacaklardr. Ayrca, bu
niversitelere bal uzmanlam Aratrma Hastanelerinin kurulmas, slam Tp Ekolndeki gibi,
teorik-klinik tp eitimi ve almalarna yeni bir
soluk katacaktr. Dier taraftan, Vakflar Genel
Mdrl, Vakflar Kanununun kendisine verdii grevleri erevesinde bu niversitelerle ibirlii yaparak bilimsel ve kltrel faaliyetlerin gelimesine ve yeni projeler retilmesine dorudan katkda bulunabilecektir.

* Ancak, hekimba Ahmet Paa 1886da 3. rtbeden mecidiye nianyla taltif edilmiti (98).
** Bununla birlikte Nilfer Gke, 1 ubat 1894 tarihli Edirne gazetesinin haberine dayanarak; bimarhanenin 23 Kasm 1893 tarihinde hizmete ald bilgisini vermektedir. Bu hastane 1915 ylna kadar faaliyetine devam etmitir (36: 29, 33).

Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2010;18(1)

33

Yakup AKKU

1.

2.
3.
4.

5.

6.

7.

8.
9.

nver S. stanbulun zabtndan sonra trklerde tbbi tekmle bir bak [A brief examination on the improvements of the medical
sciences in turkish society after the conquest
of istanbul]. Vakflar Dergisi 1969c;1(2. Bask):71-81.
Sayl A. Certain aspects of medical instruction in medieval islam and its influences on europe. Belleten 1981;XLV/2(178):9-21.

Sayl A. The emergence of the prototype of

the modern hospital in medieval islam. Belleten 1980;XLIV(174):279-86.
Shefer M. Old patterns, new meaning: the
1845 hospital of bezm-i alem in istanbul. Dynamis. Acta Hisp. Med. Sci. Hist. Illus. 2005;
25:329-50.
Khya E, Demirhan Erdemir A. Bilimin Inda Osmanldan Cumhuriyete Tp ve Salk
Kurumlar [Medical and Health Institutions by
the Light of the Science, from the Ottoman to
the Republic]. TDV Yay., 1. Bas; 2000.p.44259.
Heybeli N. Sultan bayezid II klliyesi: one of
the earliest medical schools-founded in 1488.
Clinical Orthopaedics and Related Research
2009;467(9):2457-63.

Terziolu A. Ortaa islam-trk hastahaneleri ve avrupaya tesirleri [Medieval islamic-turkish hospitals and the influences on the
European hospitals]. Belleten 1970;34(133):
121-49.
Babakanlk Osmanl Arivleri (BOA) [The Prime Ministry Ottoman Archives], Cevdet Shhiye (C.SH): 5/224, 29.N.1139/20.05.1727

Gran T. Ekonomik ve Mali Ynleriyle Vakflar:

Sleymaniye ve ehzade Sleyman Paa Vakflar [The Waqfs by an Economic and Financial point of view,: Sleymaniye and ehzade
Sleyman Paa Waqfs]. 1. Bask. stanbul: Kitabevi Yay.; 2006.p.37.

10. BOA: Cevdet Evkaf (C.EV): 434/21977,

11.Ca.1147 / 09.10.1734.

11. BOA: Cevdet Mearif (C.MF): 157/7822,

29.Ca.1235/14.03.1820.

12. evki O. Bebuuk Asrlk Trk Tababeti Tarihi [The History of the Five and a Half Century
Old Turkish Medicine]. Sadeletiren: Uzel . 1.
Basm, Ankara: . Kltr Bakanl Yay., Kaynak Eserler: 50; 1991.p.34-265.

13. Grkan K. . Bezm-i Alem Valide SultanVakf

Gureba Hastanesi Tarihesi[The History of
the Bezm-i Alem Valide SultanVakf Gureba
Hospital]. stanbul: zk Matbaas; 1967.p.
13-25,163-8.
14. BOA: Cevdet Shhiye (C.SH): 5/206, 15.Ra.
1211/18.09.1796.

15. BOA: Cevdet Shhiye (C.SH): 28/1351, 29.B.

1259/25.08.1843.

34

OSMANLI VAKIF KURUMUNDA TIP BLMLERNN GELM

KAYNAKLAR

16. Subtelny M. E. A timurid educational and charitable foundation: the ikhlasiyya complex of
ali shir navai in 15th-century herat and its endowment. Journal of the American Oriental
Society 1991;111(1):38-61.

17. Tabakolu A. Trk ktisat Tarihi [Turkish Economic History]. 2. Bask. stanbul: Dergah
Yay.; 1994.p.183.

18. BOA: Yldz Esas Evrak (Y.EE): 107/61,

04.B.1309/03.02.1892.
19. Ate . Vakflarda eitim hizmetleri ve vakf renci yurtlar [Education services in waqfs and
waqf dormitories]. Vakflar Dergisi 1982;14:
29-100.

20. Konyal . H. Bir hccet iki vakfiye [A script and

two deeds of trust]. Vakflar Dergisi 1968;7:
97-110.
21. Kprl F. Vakf messesesinin hukuk mahiyeti ve tarih tekml [The judicial characteristic and historical improvement of waqf
institution]. Vakflar Dergisi 1942;2:1-32.

22. Ylmaz Y. Sleymaniye darifas ve tp

medresesi [The Sleymaniye hospital and medical school]. Ylmaz C, Ylmaz N, editrler.
Osmanllarda Salk., 1. Cilt. 1. Bask. stanbul: Biofarma; 2006.p.285-97.
23. Bayat A. H. Osmanl devletinde tp eitimi [Medical education in the ottoman state]. Ylmaz C,
Ylmaz N, editrler. Osmanllarda Salk. Cilt 1.
1. Bask. stanbul: Biofarma; 2006.p.237-45.

24. Vakflar Umum Mdrl. Fatih Mehmet II

Vakfiyeleri [Fatih Mehmet IIs Deeds of Trust].
Ankara: Cumhuriyet Matbaas; 1938.p.246-51.

25. ehsuvarolu B. N. stanbulda 500 Yllk Salk Hayatmz [Our 500 years old Health Life in
Istanbul]. Say: 21. stanbul: stanbul Fethi
Dernei Neriyat; 1953.p.10-71.
26. nver S. Fatih klliyesine aid dier mhim bir
vakfiye [Another important deed of trust belongs to fatih complex]. Vakflar Dergisi
1969b;1(2. Bask):39-45.

27. Bakr B, Baaaolu . How medical functions

shaped architecture in anatolian seljuk darifas (hospitals) and especially in the divrii
turan malik darifa. Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine (JISHIM) 2006;5(10):64-82.

28. nver S. Byk seluklu imparatorluu zamannda vakf hastanelerin bir ksmna dair [On
some of the waqf hospitals in the big seljuk
empire]. Vakflar Dergisi 1969a;1(2. Bask):1723.

29. Meri R. M. Osmanl tababeti tarihine ait vesikalar I: cerrahlar ve kehhaller [The documents
belong to the ottoman medicine history I: surgeons and opthalmologists]. Tarih Vesikalar
stanbul Austos 1955;Yeni Seri,[1/1(16)]:27113.

30. Sar N. Osmanl hekimliinde tp ahlak [Medical ethics in the ottoman]. Ylmaz C, Ylmaz
N, editrler. Osmanllarda Salk. Cilt 1. 1.
Bask. stanbul: Biofarma; 2006.p.207-35.

31. Nagamia H. F. Islamic medicine history and

current practise. JISHIM 2003;2:19-30.
32. Sar, N. Educating the ottoman physician. Foundation For Science Technology and Civilisation August 2005;4097:1-21.

33. Aydn S. Modern tp penceresinden osmanl

tp anlayna bak [A brief examination of
the medical concepts of the ottomans from
the point of view of modern medicine]. Ylmaz C, Ylmaz N, editrler. Osmanllarda
Salk. Cilt 1. 1. Bask. stanbul: Biofarma;
2006.p.27-39.
34. BOA: rade Evkaf (.EV): 6/1311-N-04, 12.N.
1311/19.03.1894.

35. Gl E. Darifa nafi-i nas- cihan: osmanl

sultan darifalar [The ottoman sultan hospitals]. Ylmaz C, Ylmaz N, editrler. Osmanllarda Salk. Cilt 1. 1. Bask. stanbul:
Biofarma; 2006.p.273-83.
36. Gke N. 19. Yz yln sonlarnda, edirne sultan II. bayezid darifasnn durumu [At the
end of 19. century, position of edirne hospital
of sultan bayezit II]. T Klin J Med Ethics, Law
and History 2002;10(1):26-33.
37. Tabib . . Yadigr, 15. Yzyl Trke Tp Kitab, Yadigar- bn-i erif [Yadigar, 15th Century Turkish Medical Book]. Okutan M. Y,
Koer D, Yldz M, editrler. 2. Cilt. stanbul:
Merkezefendi Geleneksel Tp Dernei;
2004.p.53-61.

38. Anonim. Kemaliyye, Erken Anadolu Trkesi

ile Yazlm Bir Tp Risalesi [Kemaliyye, A
Medical Booklet Written in The Earlier Anatolian Turkish]. Bayat A. H, editr. Merkezefendi Geleneksel Tp Dernei. stanbul; 2007.p.
79-82.

39. Khya E. Cemaleddin Aksarayi. XI. Trk Tarih

Kongresinden Ayr Basm. Ankara: TTK Yay.
1994;1259-66.
40. nver, S. Sleymaniye klliyesinde darifa,
tp medresesi ve darlakakire dair (15571555) 965-963 [On the hospital, medical school and pharmacy of the sleymaniye complex].
Vakflar Dergisi 1942;2:195-207.
41. Sar N. Ethical aspects of ottoman surgical
practice. T Klin J Med Ethics, Law and History
2000;8(1):9-14.
42. Ylmaz C, Ylmaz N. Osmanl hastahane ynetmelikleri: vakfiyelerde osmanl darifalar [Hospitals in ottoman foundation (vakf)
deeds]. Ylmaz C, Ylmaz N, editrler. Osmanllarda Salk., 1. Cilt. 1. Bask. stanbul: Biofarma; 2006.p.41-63.
Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2010;18(1)

OSMANLI VAKIF KURUMUNDA TIP BLMLERNN GELM

43. Dzbakar . Charitable women and their pious foundations in the ottoman empire: The
Hospital of The Senior Mother, Nurbanu Valide Sultan. JISHIM 2006;5(10):11-20.
44. BOA: Cevdet Shhiye (C.SH): 16/759, 27.C.
1182/08.11.1768.

45. Atay H. Fatih-sleymaniye medreseleri ders

programlar ve icazet-nameler [Syllabus of the
fatih-sleymaniye madrasahs and madrasah
diplomas]. Vakflar Dergisi 1981;13:171-235.
46. Sabuncuolu O. Early color illustrations of
psychiatric treatment methods, as drawn by
physician serefettin sabuncuoglu (1385-1470).
The American Journal of Psychiatry Health
Module Dec 2006;163(12):2071.

47. Brewer H. Historical perspectives on health:

early arabic medicine. The Journal of The Royal Society for the Promotion of Health (JRSH)
2004;124(4):184-7.
48. Araka A. Osmanl tbbnn kaynaklar [The
resources of ottoman medicine]. Ylmaz C, Ylmaz N, editrler. Osmanllarda Salk. Cilt 1.
1. Bask. stanbul: Biofarma; 2006.p.133-63.

49. Akdoan I. 17.yzylda avrupada ve osmanl

devletinde anatomi [Anatomy in europe and
ottoman empire during seventeenth century].
T Klin J Med Ethics, Law and History
2008;16(3):166-170.

50. Acduman A, Er U, imek S. nzde atullah mehmed efendi ve mirtl-ebdn f terhi azil-insn adl eserindeki santral sinir
sistemi anatomisi ile ilgili blmler [nzde
atullah mehmed efendi and chapters related
to anatomy of the central nervous system in
his work mirtl-ebdn f terh-i azil-insn
(mirror of the bodies in the dissection of the
members of the human body]. T Klin J Med
Ethics, Law and History 2009; ;17(2):71-86.

51. Khya E. Bizde Diseksiyon ne zaman ve nasl balad? [When and how the dissection began at home?]. Belleten 1979;43(172):739-59.
52. BOA: Cevdet Shhiye (C.SH): 304, 1220/
1805-06.

53. BOA: Yldz Perakende Evrak: Y.PRK.ASK.

192/71, 1320/1902-1903.
54. Sabuncuoglu, . Mcerreb-Name, (lk Trke
Deneysel Tp Eseri- 1468) [Mcerreb-Name,
The First Experimental Medical Book- 1468].
lter U, Sveren K, editrler. No: 202. Ankara:
Atatrk Kltr Merkezi Yay.; 1999.p.9-13.

55. hsanolu E. Institutionalisation of science in

the medreses of pre-ottoman and ottoman turkey. Irzk G, Gzeldere G, editrler. Turkish
Studies in the History and Philosophy of Science. 1. Bask. Dordrecht: Springer; 2005.p.
265-84.
56. Muallim C. Sivas darifas vakfiyesi ve tercmesi [Deed of trust of Sivas hospital and its
translation]. Vakflar Dergisi 1969;1(2. bask):35-8.
Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2010;18(1)

Yakup AKKU

57. Demirhan Erdemir A, ncel . 19. Yzylda

trkiyede asepsi ve antisepsinin geliimi ve
bugnn ve gelecein trk tbb asndan
nemi [Development of asepsis and antisepsis
in turkey in the nineteenth century and its importance from the point of view of turkish medicine of today and future]. T Klin J Med
Ethics, Law and History 2002;10(3):186-190.
58. BOA: Cevdet Mearif (C.MF): 91/4516, 29.C.
1242/28.01.1827.

59. Sar N. Osmanllarda tphanenin kuruluuna

kadar tp eitimi [The medical education until
the establishment of tiphane in ottomans].
Trk Dnyas Aratrmalar 1983;22:152-82.
60. Sayl A. Bizde tp retimi zerine [On the teaching of medicine in turkey]. Belleten Nisan
1971;35(138):229-34.

61. Bayram S. Salk hizmetlerimiz ve vakf guraba

hastanesi [Our health services and vakf guraba hospital]. Vakflar Dergisi 1982;14: 101-18.

62. Gkay K. Ruh hekimlii sahasnda trklerin ve

vakf messesesinin hizmetleri [The contributions of turks and waqf institutions in the field
of psychiatry]. Vakflar Dergisi 1942;2:263-5.

73. Altnta A, Doan H. Osmanl tbbnn bozulma nedenlerinden biri: reca, minnet, iltimas
[One of the reasons of the degeneration of the
ottoman medicine: indebtedness, favouritism].
T Klin J Med Ethics, Law and History 2004;12
(3):164-170.
74. Bilgin A. Osmanl dneminde ila yapmnda
kullanlan tbbi bitkiler [The herbs used to make medicine in the ottoman period]. Ylmaz C,
Ylmaz N, editrler. Osmanllarda Salk. Cilt
1. 1. Bask. stanbul: Biofarma; 2006.p.24763.

75. Aydn B. Z, Sar N, Aydn A. zmn tarihine

ksa bir bak ve osmanl salk ve toplum hayatnda zmn yeri [A glimpse to the history
of grape and position of the grape in ottoman
health and society life]. III. Trk Tp Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler. stanbul 2023 Eyll 1993. Ankara: TTK Yay.; 1999.p.
107-17.

76. Turgut M. History of neurosurgery illustrations

of neurosurgical techniques in early period of
ottoman empire by serefeddin sabuncuolu.
Acta Neurochir (Wien) 2007; 149:106369.

64. BOA: Sadaret Tasnifi (A.MKT.MHM): 308/62,

05.Ra.1281/08.08.1864.

77. Kafal H, Aksoy , Atmaca F, San I. Colored illustrations of obstetrics manipulations and instrumentation techniques of a turkish surgeon
serafeddin sabuncuoglu in the 15th century.
European Journal of Obstetrics & Gynecology
and Reproductive Biology 2002;105(2):197202.

66. BOA: Hatt- Hmayun Tasnifi (HAT): 510/

25034-D, 29.Z.1236/27.09.1821.

79. anizade M. A. anizade Tarihi [The History

of anizade]. C: 1. stanbul: Kubbealt Yay.;
1284(1867).p.214-5.

63. Din G Naderi S, Kanpolat Y. Sleymaniye

klliyesi: a historically important medical, scientific and cultural center. Neurosurgery
2006;59(2):404-9.

65. Erer S, Demirhan Erdemir A. Bursa karamustafa kaplcasnn trk tp tarihindeki yeri ve geleneksel tedaviler asndan nemi [The place
of bursa karamustafa hotspring in the history
of medicine and its importance from the point
of view of traditional medicine]. T Klin J Med
Ethics, Law and History 2004;12(1):44-50.
67. BOA: rade Dahiliye (.DH): 55/2696, 8.S.
1258/21.03.1842.
68. BOA: Dahiliye Mektubi (DH.MKT): 273/4, 17.
S.1312/20.08.1894.
69. BOA: rade Evkaf (.EV):
17.M.1312/21.07.1894.

7/1312-M-11,

70. ataltepe S. slam-Trk Medeniyetinde Vakflar [The waqfs in the Islamic-Turkish Civilisation]. stanbul: Trkiye Milli Kltr Vakf Yaynlar; 1991.p.43.
71. Ceyhan D, Uar M, Ata A. Farkl iki kltrn
ilk gz hastalklar kitab: mrsid ve ophthalmodouleia [First ophthalmology book of two
different cultures: mursid and ophthalmodouleia]. T Klin J Med Ethics, Law and History
2007;15(2):57-62.
72. Karla B, Kazancgil A. Hekimba mustafa
behet efendi ve ibn sinann yeni bir ahlak risalesi [The chief physician mustafa behet
efendi and avicennas new ethic booklet]. Tp
Tarihi Aratrmalar Dergisi Ocak 1997;6:12142.

78. Sar N, Aydn B. Z, Yldrm M. Gevrekzade

hafz hasan ve zbdetl-kuhliyye fi terihilbasariye. III. Trk Tp Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler. stanbul 20-23 Eyll
1993. Ankara: TTK Yay.; 1999.p.249-56+23
levha.

80. Yediyldz B, ztrk N. Tanzimat dnemi vakf

uygulamalar [The waqf implementations in
the Tanzimat (ottoman reform) period]. Yldz
H. D, editr. 150. Ylnda Tanzimat. Ankara:
TTK Yay.; 1992.p.571-91.
81. BOA: Yldz Esas Evrak (Y.EE): 104/85, 06.S.
1307/02.10.1889.

82. BOA: rade Dahiliye (:DH): 341/22460, 23.B.

1272/30.03.1856.
83. BOA: bnlemin Shhiye (E.SH): 180, 15.Ca.
1131/05.04.1719.

84. Osmanllarda Salk [Health in the Ottomans],

Ylmaz C, Ylmaz N, editrler. Osmanllarda
Salk. Cilt 2. 1. Bask. stanbul: Biofarma;
2006.p.259-62.
85. BOA: Evkaf Defterleri (EV.d): 12552, 27.Z.
1309/23.07.1892.
86. BOA: Yldz Perakende Evrak: Y.PRK.AZJ,
22/91, 01.Ra.1310/23.09.1892.

87. BOA: rade Dahiliye (.DH): 679/47296, 17.Z.

1290/05.02.1874.

35

Yakup AKKU

88. BOA: Cevdet Askeriye (C.AS): 892/38360,

29.M.1224/16.03.1809.
89. Hatt- Hmayun Tasnifi (HAT): 834/37625-A,
06.Z.1233/07.10.1818.

90. Poulakou-Rebelakou E. Contribution of two

women travelers to the history of smallpox
vaccination. T Klin J Med Ethics, Law and History 2003;11(1):4-7.

91. ifti H, evik E, Aksoy . anlurfa yresinde uyguland ekli ile dalama [Cauterizati-

36

OSMANLI VAKIF KURUMUNDA TIP BLMLERNN GELM

on as applied in anlurfa region]. T Klin J Med

Ethics 2005;13(2):110-114.

96. BOA: Yldz Perakende Evrak: Y.PRK.M. 4/21,

1315/1897-98.

93. BOA: Cevdet Askeriye (C.AS): 498/20829,

20..1251/11.12.1835.

98. BOA: rade Dahiliye (:DH): 1004/79273, 03.M.

1304/02.10.1886.

92. BOA: Cevdet Askeriye (C.AS): 768/32476,

20.S.1245/21.08.1829.
94. BOA: rade ura-y Devlet (.D): 53/3018,
29.Ca.1298/29.04.1881.
95. BOA: Cevdet Shhiye (C.SH): 16/793, 29..
1240/18.04.1825.

97. BOA: Cevdet Shhiye (C.SH): 5/214, 1213/

1798.
99. BOA: Cevdet Shhiye (C.SH): 4/184, 28.S.
1214/01.08.1799.

Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2010;18(1)