VIII


-

-
. -


a -

-
26 -

. 22-2567/1 21.04.2010
.


Vo prethodnite oddelenija, vo sklop na predmetot biologija, u~evte za rastenijata i `ivotnite za nivnata evolucija i ekologijata. Ovaa godina }e se zapoznaete
so biologijata na ~ovekot. U~ebnikot BIOLOGIJA za VIII oddelenie e pi{uvan vo
soglasnost so predvidenit nastavniot plan i programa. Pri toa se obidovme objasnuvaweto na slo`enite biolo{ki procesi vo ~ovekot da bidat na ednostaven i prifatliv stil.
Vo u~ebnikot sakavme na najednostaven na~in da gi napravime dostapni za Vas,
na{ite znaewa od ovoj del od biologijata. Iznesenite soznanijata sekoga{ gi potpiravme na prifatliva, stru~na intrepretacija na materijalot. Site temi i pottemi se
sistematski razgrani~eni na oddelni metodski delovi koi so~inuvaat edna nedeliva
celina.
Za razlika od prethodnite u~ebnici vo koi se izu~uvaat isti ili sli~ni
biolo{ki zakonitosti, vo ovoj u~ebnik, nudime, se nadevame, sovremen priod, za
prou~uvawe na biolo{kite pojavi vo ~ove~kiot organizam. So jasna tendencija, stimulirawe od najranata vozrast za razvivawe na racionalen, kriti~ki na~in na razmisluvawe. U{te pove}e, imavme namera da ja stimulirame potrebata kaj u~enikot za
pro{iruvawe na soznanijata za odredeni biolo{ki procesi. Sakavme ovoj u~ebnik,
da ne zaostanuva zad standardite na visoko razvienite obrazovni sistemi, no vo nego
sepak da se zadr`i i ne{to tradicionalno, karakteristi~no za nas i na{eto blisko
opkru`uvawe. Vodevme smetka pri iznesuvaweto na odredeni bilo{ki zakonomernosti kaj ~ove~kiot organizam da se odi od najednostavno kon poslo`eno. Se trudevme kaj
u~enicite da stimulirame samostojno razmisluvawe za odredeni pojavi, a za taa cel na
krajot od sekoja pottema, pokraj soznanijata koi u~enikot treba da gi dobie od ona {to
e obrabotuvano, ima odreden broj na pra{awa koi }e go navedat na razmisluvawe, so
jasen streme` za samostojno rezonirawe. Isto taka, vo taa nasoka se dadeni i na~inite
za izveduvawe na ednostavni eksperimenti so {to se stimulira negovata sposobnost
da zabele`uva, zapi{uva, analizira i donesuva zaklu~oci.
U~ebnikot sakavme da bide bogat i so soodvetno izbrani sliki, tabeli i
{emi. Na mislewe sme deka toa e posebno zna~ajno za u~ebnik koj obrabotuva del od
biolo{kite zakonitosti za koi do toj moment vo obrazovniot proces u~enikot, ne bil,
ili bil mnogu malku, vo kontakt. Slikite se vo direktna korelacija so tekstot, a so
nivnoto koristewe se saka da se dade poseben akcent na vizuelniot aspekt od u~eweto,
{to e posebno zna~ajno.
Na krajot, bez iluzii deka ovoj u~ebnik e najdobar i nema mesto za podobri od
nego, bi sakale da go iska`eme svoeto zadovolstvo {to istiot }e mo`e da bide dopolnuvan od onie za koi e namenet, u~enicite i nastavnicite. Tie so svoite dobronamerni
sugestii samo }e doprinesat sledniot u~ednik od ovaa oblast da bide u{te podobar
i poprifatliv, se so edinstvena cel da ovozmo`i na slednite generacii na u~enici
podobra edukacija.
Od avtorite

TEMA 1
TEMA

:
-
;
- ;
- : ,
, ;
-
;
-
.

:
- ,
- ,
- ,
- .

TEMA 1
1

:
?
?
?
.

,
,
,
,

,
,
,
.

.

.

.

.


.
.

. 1.1

- -

. ,
.

.
-
`, .

.
- () -
,

TEMA 1
TEMA
. : , ,
, .
- - .

. : ,
(. 1.1), .

- , .
180 . ,
, ,
.

Hominoidea. . 1.2.
, ,
,
.
, (. 1.3). 270 kg.

, .
.
.
(, , , ).
. , ,
,
.

.
. 1.3
.
()
()
() ,
.

()

()

()
7

TEMA 1
. 1.4
()
;
() ;
()
;
() .

. 1.5
:
()
() .

, , , .
, . .
,
.

)
. 1.6
,

:
() ,
()
()

TEMA 1
, ,
, .
,
. ,
.
. ,
. ,
.
, .
,
. ,
(.1.4).


,
.

,

.


,
.

.

. 1.7 :

)

) .
,
.

1.
. , ,
,
. .
2. : ,
,
, ,
.
3. ,
.

1. .
2. ?
3. ?
4. ?

TEMA 1
2


.
,
.

. :
- ,
- ,
- ,
- .
, 15 20 ,
.
, , .
, ,
,
.
10 , .
, , ,
,
.
,

,


.


. ,

,



.

10

TEMA
T
EMA 1

1924
.
(
,
).


,
(.1.8).
,
,
. 1.8 Australopithecus afaren .
sis,
, .

.


500 3.
.
,
700 3. (
, , ). ,
.
1.

. 1.9

11

TEMA 1

1,7.
730 1220 3.
.
1,5
. , .
.
.


410000 ,

.
,
, ,
.
,
, ,
,

. 1.10

Homo erectus.
( 1.10).



( e,

) .
,
,
, , ,
, , ,
.

35000 ,
.
-
. , , 30000
,
, .

.

,

12

TEMA 1
. ,
, .
,
.
.

, , ,
.

:
,
, ,
.

, ,
.
, , .
,
.
- ,
, .

1. ?
2. !
3.
?

13

TEMA 1
3





.
.
, , .
. , ,
.
, .
, .
: , ,
.
. ,

.

- ,
, , , . ,
.

. .

14

TEMA 1
TEMA
. , ,
. ,
, , ,
180 . , ,
, , . ,
. .
.
.
. ,
,
.
. , ,
-. .

. 158 162 ,
.
, . , ,
, , .
, ,
, , , .

, .
.
, ,
, .

.
,

.

, ,
. ,
.
.
.
, , .
. ,
,
,
.

25 . 1600 500 .
, , , , ,
.

15

TEMA 1
,
. , , , ,
,

. 125 ,
.

, ,
, .
, ,
, , .

1. ?
2. ?

16

TEMA
T
EMA 2

:
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- .

:
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- .

17

TEMA 2
1
:
- ?
- ?
- ?
- ?

,
,
.
.
, .
.
.

.2.1

18

TEMA
T
EMA 2
,
.
: , ,
, .
.
.
,
(. 2.1).
.
, .
,
.
.
()
.

.
, , .
,
. , ,,
.
,
,
.
,, , .
.

.
.
().
.
.
,, .
,
, .
.

.

.

.

19

TEMA 2

, , ,
,
. 7,
() 200 , .

.
. .
, , ,
.

,

.
. (. 2.3).
:
.
( ).

. .

- . , 46 .
23 .
. ,
-. .

. .

. 2.3

20

TEMA
T
EMA 2
,
.
.
. . ,
, .
, ,
.

.

.
46 .
.
, .
. .
,
( 46) , .
-
.

. ,
23 . ,
- 46 .
, . ,
, ,
. . , , ,
, , ,
.

.
, . -
. - .
, , , , , , ,

,
.

1. ?
2. ?
3. ?
4. ?
5. !
6. ?

21

TEMA 2
,

,
.

:
, ,
.
, .
, , .
, .

, ,
. . ,
, ,
.
,
(. 2.4). :
- - ,
- - ,
- - .

. 2.4
,
,
.

:
,

, .

. ,
,

.
,
,


.
.
, ,



.

22

TEMA 2
. : ,
- ,
.
.2.5




,


.

(. 2.5).

,

- -

;
-

`
.
()
,
;
- -

;
-
.
.


.


.


(. 2.6).
:
, ,
,
,

. 2.6

23

TEMA 2
.
. ,
.
()
, . :
, ;
, .
,
, , ,
.

.
, .

2.7.

1.3.
,
. : (. 2.7)

24

TEMA 2
. 200
, , .
.
.
, , .
.

.
.
, , ,
. ,
.
.
.
.
. , , ,
.
.
. ,

. ,
, .
. .
,
, ,
.
.
.

.
: , ,
,
.

1. ?
2. ?
3. ?
4. ?
5. ?
6. ?
7, ?
8. ?

255

TEMA 2

: ,
( ,
, ), .
1
:
1. .
2. .
3. . .
4. .
2
:
1. .
2. .
3. ,
, .
4. :
?
5. .
6. .

26

TEMA 3

:
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- ,
, .

:
- , ,
- ,
- , ,
- ,
- ,
- .

27

TEMA
T
EM
MA
A 3
1

:
1. ?
2. , ?
3. ?
.
, .
. .
, ,
,
,

.



.
(. 3.1),
.
(, ),
( ,
), ().

.

.

.
,
, .


,
.

.

.

28

. 3.1

TEMA
T
EM
MA
A 3


. () ,
.
. ,
,
.
. : ,

. , , ,
.
.
.
, . (,
) .
. 1/3
2/3 .
.
, . 3.2

.
`


.
,
,

,
.
.


,
.

`. `
`

.

`
.

29

TEMA
T
EM
MA
A 3

: ,
, , ,
.

.
, : ,
(. 3.3)

)
)

. 3.3

`
( . 3.4).

.

.

.
,
, ,
.

` .
.

`.
.
.

. 3.4
.

30

TEMA
T
EM
MA
A 3
3.1.

,
,

, ,
,


;

.
: , , , ().
: ()
, , .
, ,
.
.
, .

1. ?
2. !
3. ?
4. ?

31

TEMA
T
EM
MA
A 3
2

(. 3.1):
, .
, ,
: .

, :
(. 3.5) .
. .
, ,
.
.
. , ,
. .

.


.


.

:

.

,
.
. 3.5

32

TEMA
T
EM
MA
A 3

.
, ,
. 34 , ,
, ,
26 (. 3.6).
.
.
, .

:
( 7) .
( 12) .
( 5) .
.

.3.6
`

33

TEMA
T
EM
MA
A 3
5 . ,
, . ,
.
4 5 .
.
(. 3.6).
.
,
(. 3.7). ,
:
- ,
;
- ,
;
- , ,
.

. 3.7

34

TEMA
T
EM
MA
A 3

: .
,
.
(. 3.1) :
- , , -
.
-
.
:
- ,
,
.
- : ,
,
.
.
- ,
.
- .
- 14 , .
, , , ,
.

.
(. 3.1).
.
:
- ;
- ;
- .
,
.
:
- .
(. 3.1).
-
.
- :

35

TEMA
T
EM
MA
A 3
. .
- . ,
,
.
. .
.
.

: .
( )
( )
: (
) ( )

1. ?
2. .
3. ? ?
4. .

3
-,
:
1. ?
2. ?
: ,
.
, , .
, ,
, . ,
,
.
. .
650 40%
. , , ,
.
36

TEMA
T
EM
MA
A 3
. 3.8

(. 3.9), . .
,
- .
,
, (. 3.9).
.
,
: (), () .
.
:
- - ,
- -
-
- .

37

TEMA
T
EM
MA
A 3

, ,
.
.
.
.
, .
.
.

,

.

( ),

.
,
.

.
2
1

,
.


.

. ,
,
. :
,
, ,
,
.
, , , .
, , ,
().

38

. 3.9

TEMA
T
EM
MA
A 3
:


.

. 3.10

, .

,
, .
: , ,
.
:
-
,
- , ,

.

().
: -, .
: ,. ,
, .
: , , .
, , , , .

1. ?
2. ?
3. !
4. O , ,
.
5. .
6. ?
7. ?

39

TEMA 3
4


.

. .
,
, , ,
.
, , ,
.

.
,
` .
. ,
(), .
,
.
(. 3.12).
(, , ) .
, .

. 3.12

40

TEMA 3


.
,
. .

.
,
. , .
.

. 3.13

. 1,2
20 ,
40 .
,
. ,

.

. 3.14

. :
- ,
;
-
.

. 3.15

. 3.16

41

TEMA 3
.
.
() ,
.


.
,
.

,
.


.
. 3.17

. .
,
. ,, ,
.
. ,

. (
) .

.

42

TEMA 3

1. , .
.
2. ,
, . : ,
, .
3. : , .
4. ,
.
5. : ,
, . .
.

1. ? .
2. ?
3. ?
4.
?

1
,

: , ,
, ,
( ), , ,
.
1. , ,
.
2.
- .
3. .
4. .
5.
. .
6. .

43

TEMA 3
2
.
: ,
(HCl), , .
1. .
2.
(HCl). 24 .
3. .
4. . ?
?
5. ,
.
6. . .
?

.
3

: , , , , ,
.
1. ( )
2. .
.
3. .
? ?
.
4. .
.
4

: , ,

1. .
2. .
3. . ,
. .
4. .

44

TEMA 4

:
- ;
- ;
- ;
- ;
-
;
- ;
-
.

:
- , ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- , ,
.

45

TEMA 4
1

,
,
.
- : ,

.
,

. ,
.
, .

.

. ,
, :
- ,
. .
-
. , .
- - .
.
, ,
, .

,
.

.

, .
.
, .
.
, .

46

TEMA
T
EMA 4

, ,
. ,
, ,
.
. ,
. . ,
,
.

?
?
. , .
,
. ,
,
. , , ,
.
.
, ,
, .
(, , ) (
), .
,
: , , .

47

TEMA 4

:
-
-
-

. ,
, .

.
1.
kg/tm

6
1
2
12
18
70

kg/tm
200
235
226
213
150
108
97

2.
kg/tm

24
26.000
13.000
30.500
15.500
9.163 10.032

, .

. ,
, : ,
.

: ,

48

TEMA 4

1. ?
2. ?
3. ,
?
4. ?
5. ?

,
,

,


.,

, ,
,
, ,
, ,


, ,
, ,
,

, ,
,

,
,

,

,

,
,
,
,

, ,
,
,
, ,

, ,
, , ,
, ,

,

,

, , ,
, ,

49

TEMA 4
2


,
.
, , ,
.
,
,
,

.

.
.

.

.


(. 4.1)

,

,

,

.
,

,
. 4.1
, .

.
.
.
.
.
.
.

50

TEMA
T
EMA 4

.
: , , , ,
.

(. 4.2) : ,
.
.
, .
, ,
(, , ).
, . 2 6
20 , . 32
. 8 ( 4 ),
4, 8 12 .
,
. ,
. -
.

. 4.2

51

TEMA 4
,
. , ,
.
.
.
. ,
.
.

,
.
, ,
.
.

25 , . ,
.

.
.

, ,
,

.4.3

, .
.
: (HCl),
, ,
.

52

TEMA
T
EMA 4

.
, 2,5 . 25
.

.
.

.
,
.

.

1,5 ,
6,5 .


.
,
.
,
,

.

. 4.5

53

TEMA 4


. :
, , , .
: , , ,
, .

1. ?
2. ?
3. .
4. ?
5. ? ?
6. ?
7. . ? ?
8. .

3



(. 4.5).
.
- . , , .
: .
1,5 .
,
.
.
:

-

, ,
,

, ,

- ,
.
4.5


.

54

TEMA
T
EMA 4
.
-
.
- .
- ,
.
- , .
- .

.
, , .

, ,
.
, .

.
, , ,
, .
, ,
.


. .
, .
.
, ,
( ) .
( ) .
- , , ,
-.
,
.
().

.
, .

.

. ,

55

TEMA 4
. ,
:
- , : ,
. ,
;
- , ;
- , .
, , . : , ,
.



.


.

.


,


,
.

,
.
.


.

.

.




.

. 4.7

56

TEMA 4

1. ?
2. . ? ?
3. .
4. .

57

TEMA
A 4
4



?
?

. ,
, . ,
, ,

.
.
.
,
. .
.
.
, ,
.
,
. ,
.
.
: , , .
.
.

. 4.7

58

TEMA 4

. 4.8

. , , .

, ,
. ,
, .

.

, .

.
.
:
.
.

.

.

, .
, ,
.
, ,
, .
.
.
.
, , , .
:
. .
, .
, ,
, ,
.
.

59

TEMA 4

- ,

-
-
-
-
-
-
-

1

: , , , , ,

1. 20-25 ml , .
.
2. , .
3. .
4. 20 . ,
5 10 .
5. ,
, .
2


: , ,
400. (HCl), , ,
.
1. I IV.
2. 5 ml. (0,2 0,3 %) HCl,
.
3. .
4. .
5. 5 ml. , .
6. , 400 .
30 . 2 3 ml. .
, .

. :
a) 400?
b) ?
) ?

60

TEMA 5

:
- : ;
- :
, ;
- : ;
- ;
- :
- : ,
;
- : .

:
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- .

61

TEMA 5
1

- ,

,
. ,
, .
.
. , 70 , 5 .
, .
: ,

- ,
;
- ,
;
- -
.

. 5.1

-
;
-

;
-


.

-

;
-

62

TEMA 5

: ,
(. 5.1).
:
- - ;
- -
;
- ,
.

.
90% , : , , ,
, , .
,
,
.

, , ,
(. 5.2).
. , ,
. , .
.
. ,
.

.
4,5 5
(3) .
.

.
.

.
.

.
. 5.2

63

TEMA 5
?
.

.
, , , .

.

, ,
(. 5.3). .
5000 10000 ,
1 700. .
.
,
.
. ,
.
, :
. .
. ,
.
.

)
)
)
)
)
)

64

. 5.3

TEMA 5

,
(. 5.4).
,
.
150000 450000
.
.

, .

.


.
.

. 5.4
.

,
. .
. ,
, 120
. 6 8 . ,
, - ,
. 10 .
, .
.

.

,
.

.

, ,
.
. .
, .

65

TEMA 5

, ,
.
.

,
.
, ,
,
.
,
,
(. 5.5).

.

.

.
, ,

,
.

. 5.5

(100 )
. , ,, 38%,
38% . , 42
54 100 , 36 46
100 .
.


. ,
.
100 .
14 17 100 .
12 15 100 .
.

66

TEMA 5
,
.
.
. .
,
.
, . ,
, , , . ,
.
. ,
.

.
,
. ,
,
, .
I
XII. I , II , III ,
IV .
,
.
,
, .

.
: , , .
, , ,
.

. .

1. ?
2. ?
3. ?
4. .
5. , , ?
?
7. ?

67

TEMA 5
2
,

: , ?

.
, .
.
.

.
.
. .
- .
.
.

. 5.6

68

(.
5.6): -
; -



.

TEMA 5

(. 5.5).
.
.
. ,
, , .
, ,
, , .
1. .
, .
.
2. , ,
.
3.
.
4. , .
, .
.
.
.

,
.



. 5.7
.

,
.

. . ,
.

. ,
. ,
. , 0,8 ,
(. 5.7).

69

TEMA 5

. , .
, .

, , .
: (. 5.8)
. .

. .
. .
.
: .
. .
,
.
. , .
.
.
.
.
, , .



.

.

,

.
. 5.8


.
70 80
. .

70

TEMA 5

.
.

.
, , ,
.
, .

.
,
.
, (. 5.9).

.


.
.
,

.
.
. 5.9


, ,
.
. .
,
, .


.

.
. ,
. , ,
,
. ,
. , ,

. , ,
.
,
.
M

71

TEMA 5

.
.
.
, .
,
.
. ,
.
.
. .
.

1. ?
2. .
3. ?
4. . ?
5. .
6.
.
7. .
?
8. ? , , ?
9. .
10. ?

72

TEMA 5
3

, .
,
.
:
- - .

.

.

,
,
.
,
,
.
,
,
.

.

. 5.10
,

.
: , .
,
, .
, ,
.
.
, ,
.
. , ,
. ,
,
. , ,

73

TEMA 5
, .

,
.
.
. .

, .

.
.
.
, ,
.

, ,





,
:

1. ,

,
.

2.

.
. 5.11
3. .
,

.
4. , ,
.

74

TEMA 5

:
, ,
, ,
, .


: ,

, (.5.13).


().
,
,
.

,
.

. 5.13

. 5.12

75

TEMA 5
,
.
.
,
.
, , , .

:
- - ,
;
- - ;
- , ,
.

.


.
.

, ,
.

.
,
.

,
,

.

, ,
.
.

.
.

76

:
)
)
)

TEMA 5

.
.
.
.
.

.
.

.
: , ,
, , , .

1. ?
2. :
. ,
. .
3. .
?
4. , :
. ,
. ,
. ,
. .
5. ?
6. ?
7. ?
8. ?

77

TEMA 5

-
- ,
-
- ,

1

: , ,
1. .
2. .
3. . .
4. .
2

: , ,
.
1. .
2. .
3. .
. ,
. ? ?
?
?
3

: .
1. .
1 .
2. 10 . .
.
3.
.
4. .
5. .
.
6. , .
7. .
,
.
.

78

TEMA 6

:
- ;
- ;
- - ;
- ;
- ;
- ;
- ;

:
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- .

79

TEMA 6
1

(, , ). ,
, .

.
.
,
, ,
.

. 6.1

,
. ,
,
.
.
:
- ( ,
).
-
.
- (),
.

80

TEMA 6
- , ,
, , .

.
, .

, , .
, , ,
.
,
.

, ,
,

(.6.2).

. 6.2

. , ,
, .
.
, .
: , ,
.

,
.
.

. ,
, , .
- - .
, ,
, ,,
.
- .

81

TEMA 6
.
, .
- .

. (. 6.3) ,
.

. 6.3
-

,
. , .
,
. .
, : .

.
() ,
.
.
. .


.
,
,
,

.

,

(. 6.4).
: , ,

82

. 6.4

TEMA 6
, , .
.
. .
: , .

:
.
.

.

.
. ,
.
-.
.
, .

1.
2. ?
3. ? .
4. .
5. ?
6. .
?
7. ?

83

TEMA 6
2

,

.

.
.
, ,
,
.

,
,
, ,
.

-, . 6.5
,
, ,
.
,
. - - . - -
: , , .


. ,
, , .

, - .

- -
(. 6.5).
,

,
.
. 6.6

84

TEMA 6
,
,
( 6.1). , ,
. ,
. ,
, ,
(. 6.6).
,
.
-
85%
, - ( ).
- .
- . - ,
- . , -
, , .

6.1

,
,
,,,

,
,

,,,

, .
(, ).
, , ,
, , .
.
, ,
, .
,
,
.

,
, .
: ?

85

TEMA 6

.
,
,
.
,
, . , ,
. .
,
.
-. ,
, - ,
. ,
, .
,
( ).
, .

. .

, . ,
.

.
, - , -
. ,
, , - . .
, . ,
- . .
,

.
.

86

TEMA 6

-
-

. ,
Rh .
: , , , Rh+ Rh-.
.
.

.
.
,

. ,
. , - .

1. ?
2. ?
3. ,
.
4. ? ,
?
5. ?
6. ? ?

87

88

TEMA 7
-
:
- ;
-
;
-
;
- ;
- ;
- .

:
-,
- ,
- ,
- ,
-,
- ,
- ,
- .

89

TEMA 7
1

,
.
.

.

, - .
,
. :
- ,
.
.
-
, .
-
. .
-
. (.7.1).
: , ,
, , , .

.

, .
.
.

.
,
, .
,
, .
7.1

90

TEMA 7

,
.
.

, ,

. , ,
. ,
,
.




.

(. 7.2).

.
, ,

.
.7.2

,
, .
.

-
.
. , ,

.

.

.

. 7.3

.
.


,
.

91

TEMA 7


. .
.

.
. ,
. .
.
.

. .
.
,
(. 7.4).

. 7.4

,
.
. ,
. ,
.
, . ,
, , .

92

TEMA 7

: ,
. :
, , , , .
.
, .

1. ?
2. .
3. ?
2. .
3. ?
4. ?

93

TEMA 7
2

(. 7.5).
- - .
- - (. 7.5).

,


.


.

.

,
.
.

. 7.5
, .



,
,
.
12 20 ,
20 40 , .

.
.
.
,
.
, .

.

94

TEMA 7

.
, ,
, .
,
.

, .
.
.

. .

. ,
. , ,
. ,
, ,
.
:
.

.
, .
, ,
.
.
, .

95

TEMA 7

.

.

.

.

1. ?
2. ?
?
3. ?
4. ?
5. ?

96

TEMA 7
3

.
.
,
.

. 7.6

. 7.7

.
. ,

. ,
, ,
.
.
. , ,
.

97

TEMA 7


( ).
, .
.


.
. ,
, , .
.
,
.
, , , ,
.

.
: ,

.

,
. .

: , , , .
( , , , , , ,
), , .
, ,
.


, .
,
.

98

TEMA 7

, .
,

.

. 7.8

.
.
,
.

.
, ,
. ,
.
.
, , , ,
.
.

.

. 7.9

. 7.10

99

TEMA 7

. ,
. , ,
.

(. 7.10).

.
, .

- , ,
.
, .
- : , , , ,

- .
.

, . ,
, .

.
. .

1. .
2. ?
3. ?
4. .
5. ?

100

TEMA 7
-
1

: .
1. . , .
2. .
3. .
4. .
2

1 20 .
:
1.
( )
.
2. 30 .
3. 2
.
4. .
5. 20 20 .
. .
3

: , ,
.
1. .
2.
.
3. . .

101

102

TEMA 8

:
- ;
- , ,
;
-
;
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;

:
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- .

103

TEMA
A 8
1


50% 70% .
, .
, ,
. , ,
. ,
, , , .
,
.
:
- ;
- ;
-, .
- Ph.

:
- - .
;
- - .
: , ,
,
, .


. 2500 .
, -,
.
:
- , ;
- , ;
- , ;
- , 1 1,5 .

104

TEMA 8

:
, ?
?
,
. .

. .
.
. , ,
. ,
, .
?
, , 6 8
. , . ,
,
.
.



.
..
,
, a ,
.

,

. :
- , ,
. ;
- , , ,
;
- ;
- , .

105

TEMA
A 8

50% 70% .
.
: , ,
Ph.
: ,
- ,
.
: , - , ,
- .

1. .
2. ?
3. :
. .
4. .

106

TEMA 8
2
, ,
.

. .

.
.

, .

10 ,
5 2,5 .

,
.
:

. 8.1 :
) )

,
(. 8.1).

- .
.

.
.

.

(. 8.2).
,
.

,
.
1 .

. 8.2

107

TEMA 8
:
120 !

,
.

.
.

:
1. ,
.
2. .




.

,

. 8.3
(. 8.3).




.
, ,
, . .
160 180 , .
. , 1 1,5
.
,
.
. ,
.

, ,
.
.

108

TEMA 8

, .
, ,
.
, 5 ,
12,5 .
,

. ,
`

.
,
, ,
(. 8.4).

. 8.4

. .
4 ,
20 .

95% 5%
, , , .
. ,
.
: , , , ,
.
,

.
. : , ,
, ,
.
.
.
,
.
,
. ,
.

. 8.5

109

TEMA 8

, .
.

, ,
. : ,
, .
,
.
,
, .

1. .
2. ?
3. .
4. .
5. .
6. .
7. ?
8. .
9. ?

110

TEMA 8
3


.
, ,
.

,

. :
- , ,

, ;
- ,
,
.
-

,
.
. 8.6
,


.
- ,
.
, , .
,
.
-
.
.
, , , ,
, .

111

TEMA
A 8

.
, .
.
.
. ,
, .
.



. .

. ,
.

,
, .
.
.
.

.
.
.
. ,
.
,

.


.

:
-
. 8.7

112

TEMA 8
;
- ,
;
-
;
- .

.


. ,
, .

.
.

. ,
.
.
14 25 .
, .
. ,
, .
. 8.8
, , , ,
, .
.

,
, , ,
,

.

, .

: I
. 8.8
, II

III , .

. II III ,
50% , (. 8.8 ).

113

TEMA 8

- ,

- ,

-
- , , ,
-
- . -

.

- .

-
: , , ,
- ,
.

.
. : , ,
.
, , , , .
,
.

1. , , ?
2. ?
3. .
4. .
5. .
6. .
7.
?
8. ? , , ? ?
9. ?
10. .

114

TEMA 8
TEMA

1

: , .
1. .
2. .
3. .
4. , , ..
.
5. .
2

: , , .
1. , .
2. .
3. .
3

: , , ,
.
1. .
2. , .
3. .
4. .
5. .

115

116

TEMA 9
-
:
- ;
- - ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;

:
-
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
-
,
- .

117

TEMA 9
1

:
?
? ?
.
, ,
.
.
.
.

,
(.9.1):
()
.
()
.
.
-

(.9.2).

.
`

, :
- ,

- ,

.

. 9.1
. 9.2

. ,

118

TEMA 9
, , ,
. , .
.
,
.
, . ,
. ()
.

.
.

.
.

. ,
, .


. .

. .
.
.
.

.

.

. , ,
. ,

.

.
. 9.4

119

TEMA 9


. 45 .
,
(. 9.5). , , .

. - ,
.
`

. 9.5
`

`
`
. ,
, .

:
1.
.
2.
.
3. .
,
.

?
`
31 .
.
.
.
.

.
.
: ` .


(. 9.6). :
1. - ,
, .

120

TEMA 9
2. - .
3. - .
4. - .
5. - .



.
(3)

?

. ,

. ,
, , , ,

.



,
(4)
. , , , ,
-
. ,
(5)
,

(1)

,
(2)
. ,
,
. 9.6
.
!

. .
.
, - .
.
.
. ,
.
.
. :
,
.

1. ?
2. ?
3. : , , .
4. ?
6. ? .
7. .
8. ?
9. ?

121

TEMA 9
2
-


, .
(. 9.7) :
1. .
.
2. .
.
3. .
. ,
.
4. ,
, .

. 9.7

.
.
.

122

TEMA
T
EMA 9
(. 9.8).

. 9.8

.

. ,


.


.
,

,
.

. , , (. 9.7).
.

. .
, ,
. ,
.
.
.

.
, . ,
, .
. ,
, .
.
, .
.

123

TEMA 9
, ,
, , . ,
.

. .
,
.
.
,
, ( )
.
.
.

.
.


.
.

, , ,

, .

.
. 9.9
,
, .

.
.

.
. .

. , -.
, : ,
,
. ,
, , .
. ,
,
.

124

TEMA 9

: , , .
, ,
. :
, , , ,
, .

12 .
:
- , , , ;
- , , , ,
, ;
- , .
- ,
( ).

: -
- .

.
: ,
.
,
. .
.

.
.

1. :
. - ,
. - ,
. - ,
. - .
2.
.
3. ?
4. ?
5. ?
6. ?
7. ?

125

TEMA
A 9
3



, , ,
,
.
, .
().
.

,
, `
.

.


.

.
`

.
. 9.10


,
.
. ,
.
, .
,
, . 9.1 .

126

TEMA 9
9.1

,
,
.
.
, ,
.
,
.
.
.
. 8 ,
. ,

. , ,
.
,
.
.

, .
.
,
.
,
, .

.
.
,
.
.

127

TEMA 9
.
, . .
? ?
?

, .
( , )
.


.
.

, .
.
,
.
,
, , ,
.

(),
.
, , .
, ,
. , ,
.

1. ?
2. ?
.
3. , ?
4. .
5. ?
6. , ?
128

TEMA 9

- : , ,
,
-, ,

-
-
-
-
- ,

1

: , ,
.
1. .
2. .
3. .
2

: ` , ,
, , , .
1. ` 10 15
.
2.
.
3.
` .
3
`
: , .
1. ,
.
2. .

129

TEMA 9
4
.
: , , , , ,
.
1. .
2.
.
3. . ?
4. ` .
.
5

: .
1.
.
2. ,

.
3. .
4. .
5. .
6. .
6

: , , ,
.
1. .
2. , ,
.
3. .
7
M
: , ,
.
4. .
5. .
6. .

130

TEMA
T
EMA 10
1

:
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- .

:
- ,
- ,
-
,
- .

131

TEMA 110
0
1

:
?
?
?
?

.
.
.
.
, , ,
.
. :
- , ;
- , -,
;
- , ,
.
.
, ,
.
:
- - ,
- - ,
- - ,
- - ,
- - .

- , , , -
, .
.
,
, .
, , , , , .

132

TEMA
T
EMA 10
1

.
.
,
.
, , , ,
, ,
(.10.1).

.

.
. 10.1
.

,
.
. .
. ,
, 40 45 ,
. , .
,
.

, .
.
, , .
,
.
( : )
.
.


,
.
. ,
, .

133

TEMA
A 110
0
, , , .
, .

,

.
, : ,
.
.

(. 10.2).
,
,

.



. 10.2
.





.
- , ,
.
-
.
- .
- .


. ,
.
, .
,
.
.
. ,
.

134

TEMA
T
EMA 10
1

,
. .

.
: .
: , ,
.
.
, , , , , ,
.
.
.

1. ?
2. ? .
3. .
4. .
5. ? ?
6. .
7. ?
8. ?

135

TEMA 110
0
2

80% .
.

,
.
,
-
. .
,
, .
.

(.10.3).
.
.
.
.
.
.
.
, .
.
.
, .

.
. , ,
. ,
. ,
.
,
.
, ,
. .
.
.
.

136

TEMA
T
EMA 10
1

, , , ,

.

.


.


, ,

. 10.3


.
. ,
,
, , () .
, ,

.

. 10.4
) , )

,
. ,
.

,
.

, ,
. ,
.

.
,
, .

137

TEMA 110
0

.
,
. ( -
), .
.
.


. (. 10.5. ). ,
.
.
, .

. 10.5

.
, . (
. 10.5. ). ,
. .
, .
,
.

80%
. .
: , , , .
: , .
, .
.

1. ?
2. .
3. ?
4. ?
5. ? .
6. ,
?
7. ?
8. .

138

TEMA
T
EMA 10
1

3
.
,

. : , (.
10.6)

. 10.6

.

.
,
2,5 .

,
.


,

.

, , .
, .

. - .
, .
, .
.

().
.

. .
, . ,
. ,

139

TEMA 110
0
.
. ,
. , ,
.
.



.

.
,
, , .

,

.
.

,
(. 10.7)

.
,
.
, , , ,
.
, .

. 10.7

- ,
- -
-- , .
-
-

140

TEMA
T
EMA 10
1

.
: , . ,
,
.

1. ?
2. ?
3. ?
4. , ?
5.
.

1

: , , ,
(), .
1.
11 .,
.
2.

.
.
3.

, .
4.
, ,
.
.
5.
.
. ? ?
?
2

) .
(, , , , )
, (

141

TEMA 100
, )
)
. ,
.
) (, ,
, , ) .
.
3

: (
): I - 6 cm; II -3 cm; III - 1,5 cm; IV - 1 cm; V - 7 mm;
1. , ,
.
2. 6 m.
3. .
4

: .
1. , .
2. .
3. ,
, .
4. ?
? , ?
5

: .
1. ( ,
, ). ,
.
2. ,
, . .
. ,
?

142

TEMA
T
EMA 11
1

:
- ;
- ;
- ;
- ;
- .

:
- ,
- ,
-
.

143

TEMA 111
1
1

.
.
.

.

.
(.11).
,

. ,
. 11
, , ,
.

.


. ,
,
.
, , ,

.

, ,
.
. 11.1

,


.
-
, , , 10 .
, , :
- ,
- - .
.

144

TEMA
T
EMA 11
1

.
, .
,
, .
.

,

. , .

,


.


(. 11.2).


.

, ,
.
:
-
(), ,

.
, ,

. 11.3 ,

145

TEMA 111
1
. ,
,
,
.

,
: , , ,
.
(. 11.3 ).


. 11.3
, : ,
, .
.

,
, ,
, ,

.

.
(.11.4). ,
, .
.
.

.
,
, ,

.


.
.

, ,

.
,
.11.4

146

TEMA
T
EMA 111

. :
, , , ,
, , ,
, (. 11.4 ,).

. 11.4

. 11.4

,
, ,
.

.

.

1. ?
2. ?
3. ?
4. ?
5. ?
6. ?

147

TEMA 111
2
, ,

,

.


.

.

.

.
. 11.5

, ,

.
.

.
,
. ,
.

, , ,
.

.

. 11.6

148

.
. ,
.

TEMA
T
EMA 11
1



.
, .
, :
- ,
;
- ;
- ;
- ;
- .
,
.

. 11.6

.

.
, ,

.
.
,
, ,
.

,
, ,
, .

, ,
.
.
.
.
,
, , ,
.
, , ,
: .
.
, ,
, .

149

TEMA 111
1

.
,
.

, .

.

1. ?
2. ,
?
3. , ?
4. ?
5. , ?
6. ?

. .
,
.
.
.
.
, , ,
.
,
, .

, , ,
.

150

 12.1

TEMA
T
EMA 11
1

.
,

,


,



,
,
.

,


(,
)
.

(
)
,

,

151

TEMA 111

152

TEMA 12

:
- : , ,
;
- :
;
- :
;
- : ;
- : , , ,
;
- : ,
;
- ;
- ,
.

:
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- .

153

TEMA 12
1
(
),
VII .
1. ?
2. ?
3. , ?
4. ?
5. ?

, , ,
.

.
, .

.
,
,

.
.

, ,
: .
- : .
. .
.
. .
- , ,
.

, ,
- .

154

TEMA 12

, ,
. .

. .

. ,
.
.
.
.
.
, , , -
. .
:
.
.
,
. ,
, .
, , . ,
.
: .

. 12.1

155

TEMA 12

,
.
200 .

,
. ,

-. ,
-. . 12.2
3 .

,
, : , , ,
, , .

, -
. , , ,
. -

. , , .
- .
,
-
,

-, , ,

. -

, ,

.
-



,

, 12,5 .,

. -

,

. 12.3
.

, ,

156

TEMA 12
. -
, 5 .
- .
, . ,
. ,
.
,
-, ,
.
,
, .


( ), .
. ,
.
22 45 , ,
, 28 . , ,
, .
.
, , ,
. .
- ,
. - ,
2 3 . , ,

.

.

2 6 .

. 12.4

157

TEMA 12

( ).
,
, .

, , ,
.
,
.
.
, , :
, , .
.
.
. .

( ), .
.

1. ?
2. .
3.
.
4. .
5. .
6. ?

158

TEMA 12
2
,


,
.
-,
. 38- , ,
-.
, ,
.

, ,
, ,
. ,
. , -.
- .
-
.
.
46.
.
. , ,
, , .
.
, , .
.
. ,
.
,
.
.
, .
.
.

. ,
. ,
, , .
, , .
(4-6 ).

159

TEMA 12
, .
6 9 .

6
28

. 12.5


5

. 12.6

.
, - , 280 , 40
. ,
. , ,
, , .
,
.
. .

, .
,
.

.

.
.

,
. , ,
.
.
,
. ,

160

TEMA 12
.
.
.
.
, , .
, .
, ,
. .
, .


,
. .
-,
. 38 .
. 4 6 .
. ,
, .


.

1. ?
2. ?
3.
?
4. , .
5. ?
6.
.

161

TEMA 12
3

, , .
.
.
.

.

.
.
.
,
.

,
. 12.7

,
.
.

.
. ,
,
. 12.8
.
, ,
.
,
,
, ,
, .

.
,
. 12.10
,

.
: ,
.

.
,
, .
,
. 12.10

162

TEMA 12
, ,
.
.
.
.

, .
. ,
25 28
.
.

. ,
.
. ,
, ,
.
.
. , ,
.
.

.
.
, .

. 12.11

.
,
.
.
,
.
.

-
.
.
.

163

TEMA 12
12.1 ,
.
.
12.1

3 ,

,



4
4

,

,

164

TEMA 12

,






-
,

;
;

. .
, ,
,
:
, .

.
.
, .
.
.

. .
,
.

1. ?
2. .
3. ?
4. ?
5. ? ?

165

TEMA 12
4
,

.
.

. .

.
.
.
.


.
, ,
.

. .

,
, .
,

, .
, . 12.12
, . .
,
.

. .
. ,
. ,
.
.
.
,

166

TEMA 12
.

.

. , ,
.
.

. 12.13.

. 12.13.

,
. HIV.

.
.
,
.

.
. 12.14 HIV-

, ,
. .
() ,
, .

.

.

167

TEMA 12

, , .
, .
, ,
.
.

.

. .
,
.


,
.
: , , ,
. .
.
.
. .

1. ?
2. ? .
3.
?
4. ?

1

: , ,
1.
2.
3.
168

, .
, .
.

TEMA 13

:
- : , ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- .

- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
- .

169

TEMA 13
1

:
,

,
, ,
.
. :
, ,
,
XIX .
.
.
: ?

, ,
,
.
(), .
.
, , ,
-. , -
-. ,
, .
( )
.
.
, , , 46 ,
. , .
, .
, ,
.
. .
. ,
. ,
.
, .
: ?
1980- . 2001
20.000
.

170

TEMA 13

(- )
. ,
23 .
, .
,
.

46 , 23
. ,
.

. 13.1

23 . 22
, .

, ,
. X-
.
Y- , , .

X, X Y- .
,
X-,
Y- .
, -
X- .
X- ,
,
-
.
, -
Y- ,
,

Y- .
,
. 13.2
.
.
X- X-.
, , (
).

171

TEMA 13


.
. ,
. .
46 23 .
23 .
46 . 22 .
23 . X Y .
23 X , X Y
.

1. ?
2. ?
3. ?
4. , ?
5. ?
6. , ?

172

TEMA 13
2
,
,
:
1.
, , ?
2.
?
3.
?


.
, .
,
.
, ,
, ,
, ,


. .
( ),
,
.

,

,
. 13.3
,

,

.

.
- ,
.
,
.
.

. 13.3

. ,
.
, ,
.

173

TEMA 13

.
,
.
, , , ,
50 . . ,
. ,
.
.
() . 3 4
, ,
, , .
.
.
: ,
, , , , .
,
.
, .

23 , , . ,
X ,
, , .
,
. X
. , , ,
. .
, ,
.
, ,
,
.
,
,
.



.

,
. 13.4

. 13.4

.

174

TEMA 13
.
.
, 21
.
21 , .
46 , 47 .
. ,
. , , ,
. ,
.
35 .
(. 13.5. )
600 . XY , XXY, - . :
, , ,
. .
.

. 13.5

. 13.6

. 13.6.
. 13.5.

(. 13.6)
, , 23
, 46 45
. 5000 .
,
, .
.

;
.

. , .
?

175

TEMA 13

,
.
. ,
. ,
( , ).

.



.
. 13.7

.
. , 200
.


.
,
.
.
.
: , , .
, .

.

1. ?
2. ?
3. ?
4. ?
5. ?
6. .
7. ?
8.
?

176

TEMA 14

:
- , ,
;
- ,
, ;
- ,
;
- ;
-
;
- ;
- ;
-
.

:
- ,
- ,
- ,
- ,
-
,
-
,
- .

177

TEMA 14
1

:
?
?
?
?
, ,
, , ,
.
.
, , . ,
, .
,
. , ,
, .
,
.
.

.
, .
,

,
,
.


.

:
,
,
, ,
, ,
, , .
. 14.1

178

TEMA 14
,
.
.
, .
, , ,
, .
.


.

.

.
,

.
:

. 14.3

. 14.2

,
,
.

.

.
- ,
,
,
.

. ,
,

.
21%
.
,
80%,
. ,
,


. 14.4

179

TEMA 14

. ,

,
.


.
( ).


.
: , ,
. 14.5
. (
)
.
.
: ,
, .
.

. ,
.
- ,
, .
.
,
, , , ,
, , ,
.

1. ?
2.
.
3. ?
4. ?

180

TEMA 14
2

. ,
.
.
: , ,
, , .
.
, , ,
, , .
,
( ) ( , ,
). (, ,
, ) (
)

.

.

(78%),
(21%), ( 1%) (0,03%).
, .
,
.
, . ,
. ,
, , .
,
. , ,

. ,
, , , , .
,
,
.
.
. , ,
, , , , ,
, .
. , , .

181

TEMA 14
1900
, 1940 .

, ,
, , , , , .

,
,
.


.


. ,
50%

. 14.6
.


. ,

.
, ,
. ,
,
.
. ,
, .
.

2000000 2 000
.

, , ,


, , ,
.

.
,
,
,
. 14.7.
. 14.7. .

182

TEMA 14
.
6 .
(), , ,
. ,
,
.

.
. ,
. ,
, , , , ,
, , .

?

.

.
.

.
,
.
, ,
.


.
.
. 14.8

, ,
.
.


.
. ,

183

TEMA 14
.
.
,
.
.
.
.
.
.
.

.
.
,
.

, .
, , ,
.


.
,
. (,
, , )
( ).

.
,
.
,
.
.
,

.

1. , ?
2. ?
3. ?
4. .

184

TEMA 14
1
1. .
2. .
3.
.
4.1 , : ,
, , .
5. .
2
1.
.
2. .
3. , (, ,
). ?
?
4. .
3
1. pH
.
2. .
3. .
4. ?
? ?
.

185

RE^NIK NA STRU^NI ZBOROVI I NIVNO ZNA^EWE

A
Abortus - zaguba na embrionot ili fetusot
Avtoimunost - abnormalna reaktivnost na nekoi sopstveni tkiva
Avtonomen nerven sistem (ANS) - del od nervniot sistem koj gi kontrolira maznite
muskuli, srceviot muskul, i `lezdite
Adenozin trifosfat (ATF) - molekula bogata so energija {to se nao|a vo site kletki
Adrenalin - hormon {to se izla~ua od srcevinata na nadbubre`nata `lezda
Adrenokortikotropen hormon (AKTH) - hormon {to se sozdava vo hipofizata, a ja
stimulira rabotata na korata na nadbubre`nata `lezda
Aeroben - ima potreba od kislorod
Apsorpcija - prenos na molekuli od digestiranata hrana od sistemot za arewe vo
krvta
Akomodacija - soobrazeni promeni vo okoto koi ovozmo`uvaat negovo fokusirawe na
bliski
i dale~ni objekti.
AIDS ili SIDA - virusno zaboluvawe koe go
napa|a imunitetniot sistem.
Akrozom - gradba vo oblik na kapa {to se nao|a preku glavata na spermatozoid
Aktin - eden od dvata kontraktilni proteini vo muskulnite kletki
Aktivno prenesuvawe (transport) - dvi`ewe na materijata, vo ili od kletkata, koj e
sprotiven na pravecot na normalno protekuvawe na
supstancijata popat na difuzija
Akuten - ozna~uva ostra (bolna, te{ka) no kratkotrajna bolest ili sostojba
Aferenten - sproveduva kon odredeno mesto, isto kako {to setivniot nevron gi
sproveduva nervnite imppulsi do centralniot nerven sistem.
Aldosteron - hormon {to se osloboduva od korata na nadbbre`nata `lezda, a ja pottiknuva reapsorpcijata na solite vo bubre`nite kanal~iwa
Alergen - materija {to predizvukuva zgolemena osetlivost, supstancija koja go
pokrenuva
procesot alergija
Alergija - nastojuvawe da se reagira nepovolno na odredena materija {to voobi~aeno
e bezopasna
Alveola - mala }esi~ka vo belite drobovi, preku koja se vr{i razmena na gasovi me|u
nadvore{niot vozduh i krvta
Amino kiselina - sostaven del na belkovinata
Amniotska torba - }esa ispolneta so te~nost {to go opkru`uva fetusot vo razvoj i mu
slu`i kako perni~e
Anabolizam - metaboli~ki proces na izgradba na poslo`eni materii potrebni za organizmot
Anaeroben - nema potreba od kislorod
Anatomija - nauka za gradbata na teloto
Anemija - namalena sodr`ina na hemoglobin vo crveni krvni kletki
Anestezija - gubewe na osetot, osobeno za bolka
Anoreksija - gubewe na apetitot
Antitelo - supstancija koja nastanuva pri odgovor na specifi~en antigen
Antidiureti~en hormon (ADH)- hormon osloboden od zadniot del na hipofizata, ja

186

zgolemuva reapsorpcijata na voda vo bubrezite, namaluvaj}i go na toj na~in volumenot

na izla~enata urina
Antigen - tu|a materija ili telo, {to predizvikuva imuniteten odgovor
Antiserum - serum {to sodr`i antitela
Aorta - golema arterija {to ja nosi krvta nadvor od srceto
Aritmija - nenormalen ritam na rabotata na srceto
Arteriola - krven sad me|u mala arterija i kapilar
Arterioskleroza - vtvrdnuvawe na arteriite
Atrofija - gubewe na goleminata na odreden del od teloto
Akson - nervno vlakno koe gi sproveduva drazbite od teloto na nernata kletka

B
Bakterija - vid na mikroorganizam
Bazalna ganglija - sivi masi vo podlabokiot del od mozokot
Bazofil - vid na bela krvna kletka
Bela masa - nervno tkivo sostaveno od mielinizirani vlakna
Bel drob - organ za di{ewe
Biopsija - zemawe na par~e tkivo ili drug materijal od `iviot organizam za ispituvawe
Bolest - sostojba pri koja del od teloto ili celoto telo ne funkcionira normalno
Bradikardija - namalen ritam na rabotata na srceto
Bronhiola - krajna granka od bronhijata
Bronhija - {irok kanal vo beliot drob niz koj minuva vozduhot
Bubreg - organ za ekskrecija (izla~uvawe)

V
Vagina - del od rodilniot kanal koj se otvara kon nadvore{nosta na teloto; `enski
organ za polov odnos
Vakcina - materija koja se koristi za sozdavawe na aktiven imunitet
Vazodilacija - zgolemuvawe na dijametarot od krvniot sad; {irewe na krvniot sad
Vazokonstrikcija - namaluvawe na dijametarot od krvniot sad; stesnuvawe na krvniot
sad.
Vena - krven sad koj ja nosi krvta kon srceto
Veneri~na bolest - bolest dobiena preku polova aktivnost; Seksualno (polovo)
prenosliva bolest
Ventilacija - dvi`ewe na vozduhot od ili vo belite drobovi
Venula - mala vena koja ja sobira krvta od kapilarite
Virus - ekstremno mal organizam koj mo`e da se razmno`uva samo vo `iva kletka
Vitamin - organska sostojka, potrebna vo mali koli~estva za odr`uvawe dobro
zdravje

187

G
Gameta - polova kletka; jajna kletka ili spermatozoid
Ganglija - zbir od telata na nervnite kletki koja se nao|a nadvor od centralniot nerven sistem (CNS).
Gen - nasledna edinica; del od DNK
Genetski - se odnesuva na genite ili naslednosta
Glukogen - golema molekula izgradena od glukozi, {to se skladira vo crniot drob i
muskulite kako izvor na energija
Glukoza - prost {e}er; glaven energetski izvor za kletkite
Glomerul - klop~e od kapilari vo Baumanovata kapsula na nefronot
Golxi sistem - sistem od membrani vo kletkata koj formira posebni materii
Gonada - polova `lezda; jaj~nik ili semenik
Gonadotropin - hormon koj dejstvuva na polovata `lezda

D
Degeneracija - ru{ewe, kako na primer od starost, o{tetuvawe ili bolest.
Dendrit - vlakno na nevronot koe gi sproveduva drazbite kon teloto na kletkata
Dezoksiribonukleinska kiselina (DNK) - nasleden materijal na kletkata; gi sozdava
hromozomite vo jadroto na kletkata
Dermatitis - vospalenie na ko`ata
Dehidracija - prekumerno gubewe na telesna te~nost
Diastola - faza na opu{tawe na srceto
Digestija - proces na razlo`uvawe na hranata vo ~esti~ki koi mo`at da bidat vpieni
Dijafragma - muskulesta gradba pod belite drobovi {to go pomaga di{eweto
Difuzija - dvi`ewe na molekulite od sredina so pogolema koncentracija, vo osredina
so pomala koncentracija
Dominanten - oznaka za genot koj sekoga{ ja izrazuva)svojata osobina
Drazba (stimul) - promena vo nadvore{nata ili vnatre{nata sredina koja proizveduva
soodveten odgovor

E
Egzokrina - `lezda koja svoite proizvodi preku kanal gi iznesuva vo nadvore{nata
sredina
Ejakulacija - isfrlawe na spermata preku mo~not kanal
Embrion - potomstvo vo tekot na prvite dva meseca od bremenosta
Endokard - membrana koja gi oblo`uva komorite i pretkomorite na srceto
Endokrina - `lezda koja svojot sekret go la~i direktno vo krvta
Endometrium - vnatre{en sloj na matkata
Endoplazmati~en retikulum (ER) - mre`esta gradba od membrani vo citoplazmata na
kletkata.

188

Endotel - vnatre{en epitel {to gi oblo`uva srceto, krvnite i limfnite sadovi

Enzim - organski katalizator; ja zabrzuva reakcijata, no ne se menuva vo tekot na istata
Eozinofil - vid na bela krvna kletka
Epidemija - zaboluvawe na mnogu lu|e vo eden region vo isto vreme
Epidermis - povr{inskiot sloj od ko`ata
Epikard - povr{inskiot sloj od yidot na srceto
Epitel - eden od ~etirite glavni vidovi na tkiva
Eritema - crvenilo na ko`ata
Eritrocit - crvena krvna kletka
Efektor - muskul ili `lezda koj odgovara na dadena drazba; efektoren organ.

@
@oltica - `oltenikavo obojuvawe na ko`ata
@ol~ka - materija {to se sozdava vo crniot drob

Z
Zalistok - gradba {to go spre~uva vra}aweto na te~nosta; kako kaj srceto od komorite
vo pretkomorite
Zglob - region na svrzuvawe na dve ili pove}e koski
Zigot - oplodena jajce- kletka; kletka formirana so soedinuvawe na spermatozoidot
i jajce kletkata
I
Izotoni~en - rastvor koj ima ista koncentracija na odredeni materii, so koncentracijata na te~nosta vo kletkite
Imunitet - sposobnost na edinkata da pru`i otpor na odredena bolest
Imunodeficiencija - nedostatok vo imunitetniot sistem
Infarkt - del od tkivoto o{teteno poradi nedostig na krv
Iris - kru`en oboen region na okoto okolu zenicata
Ishemija - nedovolno snabduvawe so krv na nekoj del od teloto

J
Jaglerod dioksid - gas dobien kako kraen produkt od metabolizmot vo kletkata
Jaglehidrat - prost {e}er ili materija izgradena od prosti {e}eri povrzani zaedno, kako {to se skrobot ili glukogenot
Jajce - kletka - `enska polova kltka ili gameta
Jaj~nik - `enska polova `lezda

189

K
Kapilar - mikroskopski sad preku koj se vr{i razmena na materiite me|u krvta i
tkivoto
Karies - gniewe, rasipuvawe na zabite
Kariotip - slika na hromozomi, poredeni spored nivnata golemina i forma
Karcinogen - materija koja predizvikuva rak, odnosno kancer.
Katabolizam - metaboli~ko razlagawe na materiite vo poprosti supstancii
Katjon - pozitivno naelektrizirana ~esti~ka (jon)
Kleto~na membrana - nadvore{na pokrivka na kletkata
Kleto~no di{ewe - serija od reakcii so koi od hranlivite materii se osloboduva vo
kletkata.
Koagulacija - zgrudvivawe, zasiruvawe na krvta
Komora - prostor vo srceto
Kongenitalen - prisuten od ra|awe
Konjuktiva - membrana koja go oblo`uva o~niot kapak i go pokriva predniot del belkata na okoto
Kontracepcija - za{tita od oploduvawe na jajce-kletka

L
Laktacija - sekrecija na mleko
Lezija - povreda ili lokalno o{tetuvawe
Le}a - dvojnoispaknata gradba na okoto, koja ja menuva svojata debelina
Leukemija - zaboluvawe na krvta, {to se karakterizira so golem broj na belite krvni kletki
Leukocit - bela krvna kletka
Ligament - lenta od svrzno tkivo koja ja povrzuva koskata so druga koska; zadebelen del
na peritoneumot, koj go pridr`uva organot ili go prika~uva za drug organ
Lizozom - kleto~na organela koja sodr`i enzimi
Limfa - te~nost vo limfniot sistem
Limfen jazol - masa od limfoidno tkivo {to ja filtrira limfata
Limfen kanal - sad na limfniot sistem
Limfocit - vid bela krvna kletka
M
Makrofag - golema kletka koja ima sposobnost za fagocitoza
Megakariocit - golema kletka od koja nastanuvaat krvnite plo~ki (trombocitite)
Mezentera - membranski ligament koj go prika~uva tenkoto crevo za grbnata strana
od stoma~niot yid
Mejoza - kleto~na delba vo koja se prepolovuva brojot na hromozomite i se dobivaat
polovite kletki.
Melanin - temen pigment vo ko`ata, kosata, delovi od okoto i delovi od mozokot
Mendeleevi zakoni - Principi na nasleduvaweto otkrieni od avstriskiot monah
Gregor Mendel.

190

Menzis - mese~no protekuvawe na krv od `enskiot polov sistem

Metabolizam - fizi~ki i hemiski procesi so koi organizmot se odr`uva vo `ivot
Mialgija - bolka vo muskulite
Mielin - masna materija koja gi preppokriva aksonite od nekoi nervni kletki
Mikrobiologija - nauka koja gi izu~uva mikroorganizmite
Mikrometar (m) - iljaditi del (1/1000) od milimetarot; mikron
Mikroorganizam - mikroskopski mal organizam
Mineral - neorganska materija; del od hranata, potreben vo mali koli~estva za dobro
zdravje
Miozin - eden od dvata kontraktilni proteini vo muskulnite kletki
Miokard - sredniot sloj od yidt na srceto; srcev muskul.
Miopia - kratkovidost
Mitoza - kleto~na delba, pri koja se sozdavaat dve kletki }erki, koi se identi~ni so
kletkata- majka
Mitohondrii - kleto~ni organeli vo koi se sozdavaa energija
Monocit - vid na bela krvna kletka koja e aktivna vo fagocitozata
Mutagen - predizvikuva mutacija
Mutacija - promena vo genot ili hromozomot

N
Nevralgija - bolka vo nervot
Nevrilema - tenka obvivka {to go prekriva aksonot
Nevron - kletka na nervniot sistem
Nekroza - odumirawe na tkivoto
Nerv - snop od nervni vlakna, nadvor od centralniot nerven sistem
Nervna drazba (impuls) - elektri~en polne` {to se {iri niz membranata na nervnata
kletka; akcionen potencijal.
Neutrofil - vid na bela krvna kletka
Nefron - funkcionalna edininca na bubregot
Nukleotid - sostaven del na DNK i RNK
O
Ovulacija - osloboduvawe na zrela jajce-kletka od folikulata na jaj~nikot
Organ - del od teloto {to sodr`i dve ili pove}e tkiva, koi funkcioniraat zaedno vo
za ostvaruvawe na odredena rabota
Organela - del vo kletkata, specijaliziran za ostvaruvawe na odredena funkcija
Organizam - rastitelna ili `ivotinska edinka
Organski - materii najdeni vo `ivite si{testva (rastenija, `ivotni i mikroorganizmi), koi vo svojot molekularen sostav sodr`at sodr`at atomi na
jaglerod, vodorod i kislorod
Osmoza -dvi`ewe niz polupropustliva membrana
Osmotski pritisok - nastojuvawe na rastvorot da ja povle~e vodata vo sebe; direktno
povrzan so koncentracijata na rastvorot.
Osteoporoza - o{tetuvawe na koskeno tkivo koie doveduva do lesno kr{ewe na ko-

191

skata

P
Pankreas - golema `lezda smestena pod `eludnikot; sozdava digestivni enzimi i hormoni
Parazit - organizam koj `ivee na ili vo drug organizam
Parasimpati~ki nerven sistem - del od avtonomniot nerven sistem
Paratireoidea - mali `lezdi na zadnata strana od tiroidnata `lezda; sozdava hormon
koj go regulira nivoto na kalcium vo krvta
Patogen - organizam koj predizvikuva bolest
Patologija - nauka koja gi izu~uvawe na bolestite
Penis -ma{ki organ za mo~awe i polov odnos
Perikard - }ese od serozna membrana koe go obvitkuva srceto
Peristaltika - branovito dvi`ewa vo yidot na organot ili kanalot
Peritoneum - membrana koja ja oblo`uva stoma~nata praznina
Periferen nerven sistem (PNS) - site nervi i nervni tkiva nadvor od centralniot
nerven sistem
Pinocitoza - vnesuvawe na mali ~esti~ki i kapki preku kleto~nata membrana
Pirogen - materija koja sozdava treska
Plazma - te~en del na krvta
Placenta - gradba koja ja hrani novosozdadenata edinka za vreme na bremenosta
Plevra - serozna membrana koja ja oblo`uva gradnata praznina i gi prekriva belite
drobovi.
Pleksus - mre`a od sadovi ili nervi
Portalen sistem - venozen sistem koj ja sproveduva krvta do drug kapilaren sloj, pred
da bide vratena vo srceto
Progesteron - hormon sozdaden vo `oltoto telo i placentata
Puls - bran od zgolemen pritisok na krvta vo krvnite sadovi, sozdaden od kontrakcija na srceto

R
Respiracija - razmena na kislorod i jagleroden dioksid me|u nadvore{niot vozduh i
kletkite
Refleks - ednostaven, avtomatski odgovor vo koj se vklu~eni nekolku nevroni
Refleksen lak - pat niz nervniot sistem od drazbata do odgovorot
Refrakcija - prekr{uvawe na svetlosnite zraci
Receptor (priemnik) - specijalizirana kletka ili zave{etok na setiven nevron koja
mo`e da bide nadrazneta od doredea drazba
Recesiven - gen koj ne se izrazuva ako e prisuten dominanten gen za istata osobina
Ribozom - organela vo citoplazmata kade se sozdavaat belkovinite
Ribonukleinska kiselina (RNK) - nukleinska kiselina
`Rskavica - cvrsto svrzno tkivo

192

S
Semenik - ma{ka polova `lezda
Serum - te~niot del na krvta bez faktorite na koagulacija
Simpati~ki nerven sistem - del na avtonomniot nerven sistem
Sinapsa - vrska me|u dva nevrona (nervni kletki) ili me|u nevron i efektor
Sistem - grupa od organi koi funkcioniraat zaedni~ki ostvaruvajki edna odredena
cel
Sistola - faza na stegawe vo ciklusot na srcevata rabota
Skrotum - }ese vo koe se smesteni semenicite
Slepo crevo - malo izdol`eno }ese na po~etokot od debeloto crevo
Spermatozoid - ma{ka polova kletka ili gameta
Slezina - limfoiden organ vo gorniot lev del od stoma~nata praznina
Spora - otporen oblik na bakterija
Sreden mozok - del od mozo~noto steblo
T
Talamus - del na mozokot smesten vo me|umozokot
Testosteron - ma{ki polov hormon {to se sozdava vo semenicite
Tetanus - postojana kontrakcija (gr~) na muskulot
Timus - endokrina `lezda smestena vo gorniot del na gradite
Tiroidna `lezda - endokrina `lezda smestena vo predniot del na vratot
Tiroidnostimulira~ki hormon (TSH) - hormon od predniot del na hipofizata {to
ima funkcija da ja stimulira rabotata na tiroidnata `lezda
Tiroksin - hormon proizveden od tiroidnata `lezda
Tkivo - grupa od sli~ni kletki koi izvr{uvaat speciajlizirana funkcija
Toksin - otrov
Tonus - sostojba na delumna zgr~enost na muskulot
Transplant - organ ili tkivokoe se upotrebuva za zamena na o{teteniot del
Trombocit - krvna plo~ka; kleto~en del koj u~estvuva vo zgrudvuvaweto na krvta

U
Urea - kraen produkt na metabolizam na belkovinite izla~en vo urinata.
F
Fagocitoza - progoltuvawe na golemi ~esti~ki preku kleto~nata membrana
Fertilizacija - zdru`uvawe na jajce-kletkata i spermatozoidot; Oploduvawe.
Fetus - novonastanatata edinka od tretiot mesec na bremenosta do ra|aweto
Filtracija - dvi`ewe na materijata niz polupropustliva membrana, pod dejstvo na
mehani~ka sila.
Fiziologija - nauka koja gi izu~uva funkciite na `ivite organizmi

193

H
Hematokrit - procentualna zastapenost na crvenite krvni kletki vo krvta
Hemoglobin - protein koj sodr`i `elezo i se nao|a vo crvenite krvni kletki i go
prenesuva kislorodot.
Hemoreceptor - receptor koj gi otkriva hemiskite promeni
Hepatitis- vospalenie na crniot drob
Hipertenzija - visok krven pritisok.
Hipertoni~en - rastvor koj e pokoncentriran od te~nosta vo kletkite
Hipoksija - pomalo koli~estvo na kislorod vo tkivata
Hipotalamus - del mozokot koj ja kontrolira hipofizata i ja odr`uva homeostazata
Hipotoni~en - rastvor so pomala koncentracija od onaa na te~nosta vo kletkata
Hipofiza - endokrina `lezda smestena pod hipotalamusot, {to e kontrolirana od
hipotalamusot; osloboduva hormoni koi ja kontroliraat rabotata na drugite `lezdi
Histologija - nauka hoja gi izu~uva na tkivata
Homeostaza - sostojba na telesna ramnote`a
Hormon - sekret od endokrina `lezda
Hromozom - temno-oboeno, kon~esto telo vo jadroto na kletkata; sodr`i geni koi gi
odreduvaat naslednite osobini.
Hroni~en - ozna~uva bolest {to ne e ostra no e postojana
C
Centralen nerven sistem (CNS) - del od nervniot sistem vo koj spa|aat mozokot i
rbetniot mozok.
Centriola - organela koja ima funkcija vo kleto~nata delba
Cerebrospinalna te~nost - te~nost koja kru`i vo i okolu mozokot
Ciroza - hroni~no zaboluvawe na crniot drob
Citologija - nauka koja gi prou~uva kletkite
Citoplazma - materija koja ja ispolnuva kletkata i gi odr`uva organelite

194


1 ...............................................5
1 ..........................................................6
2 ..........10
3 ......14

2 .................................................17
1 , ,
.........................................................................................18
2 , .............................................................22

3 .......................................................................................................27
1 ........................28
2 ..............................................................................................................................32
3 -, .........................................................36
4 ....................................................40

4 ............................................................................45
1 ........................................................................46
2 .......................................................................50
3
...........................................................................................54
4 .................................................. 58

5 .........................................................................61
1 ...........................................62
2 ,
...............................................................................................................68
3 - ................................. 73

6 .............................................................................................79
1 ...........................................80
2 ...............................................................................84

7 - .....................................................89
1 .................................................................90
2 ..................................94
3 ..........................................................................97

8 .............................................................103
1 ..............................................104
2 ............................................................................107
3
.............................................................................................111

195

 9 - .........................117
1 ...................118
2 - .................................................................................122
3 ............................................126

10 ........................................................................................................131
1 ......................................................................132
2 .................................................................................136
3 ...............................................139

11 ..................................................................143
1 , ..........................144
2 , , ............................148

12 .......................................................153
1 ( ),
......................................................................................................................154
2 , ..............................159
3 ....................................................162
4 , .....................................................166

13 ..............................................................169
1 : , ...................................170
2 , ,
..................................................................................................................................173

14 .............177
1 ............................178
2 :
..............................................................................181

.................................186

196

197

198

199