KURTULU SAVAI YILLARINDA

TRKYE-SOVYETLER BRL
LKLER

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan:
Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..
Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.
Austos 2000
A. EMSUTDNOV

eviren A. Hasanolu

NDEKLER
Sovyet Rusya Cumhuriyeti ve Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetleri
Arasndaki Diplomatik likilerin Balamas
7
Danak-Trk Sava

17

Sovyetler Birlii-Trkiye Dostluk likilerinin Glenmesi ve 16 Mart 1921 Dostluk Kardelik

Antlamasnn mzalanmas
37
Sovyetler Birlii-Trkiye Dostluunun Daha Sonraki Gelimeleri ve Kafkaslar
tesi Sovyet Cumhuriyetleri ve Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleriyle
Dostluk Anlamalarnn mzalanmas 71

SOVYET RUSYA CUMHURYET VE TRKYE BYK MLLET MECLS HKMETLER

ARASINDAK DPLOMATK LKLERN BALAMASI
Bar iinde birlikte yaama ve tm halklar arasnda dostluk ve ibirlii ilkelerini savunan Sovyet
hkmeti, 1920-1922 yllarnda pek ok dou lkesiyle diplomatik ilikiler ve dostluk ilikileri kurdu, bu
arada 1921 ylnda Moolistan, Afganistan, ran ve Trkiye'yle dostluk anlamalar imzalad.
Sovyet Rusya ve Trkiye arasndaki dostluk ilikilerinin kurulmas, Trkiye halknn anti-emperyalist
mcadelesi asndan tarihsel neme sahipti. Antant devletlerinin ve mttefiklerinin kuatma emberi
iinde bulunan Trkiye, kurtulu hareketinin yneticileri bamszlk savann ilk gnlerinden
balayarak dikkatlerini, hak eitlii ve halklarn zgrlk ve bamszlna sayg ilkelerini iln eden ve
ulusal kurtulu urunda savaan btn halklar desteklemeye hazr olduunu bildiren Sovyet devletine
evirdiler. Daha Sivas Kongresi toplanmadan nce baz yurtseverler, Trkiye'nin yapt kurtulu
savan desteklemesini salamak iin Sovyet Rusya'ya bir gezi yaplmas konusunu grtler (*). Ali
Fuat Paa (Cebesoy), ''Rusya'da yeni rejim kurulduu sralarda, arlar tarafndan yaratlm olan TrkRus dmanlna son vermek ve halklarmz arasnda kardelik ve dostluk kurmak konusunda epeyce
dndk'' (**) diye yazyordu.
Ekim 1919'da, Sovyet hkmetiyle gayri resmi iliki kurmak amacyla Halil Paa (Kut) (***) gnderildi.
Halil Paa, Moskova'ya ancak 1920 yl ilkbaharnda gelebildi (****). Halil Paa, Sovyet hkmetine
Trkiye'nin Antant devletlerinin saldrs sonucunda dt ar durumu anlatt ve ''en yakn
zamanda Anadolu'da Sovyet Rusya'yla dostluk ve birlik antlamas imzalamaya hazr ulusal bir
hkmet kurulacan'' (*****) bildirdi.
Dolaysyla, Mustafa Kemal'in V.. Lenin'e gnderdii ve ''Trkiye - Sovyet Rusya'yla birlikte emperyalist
hkmetlere kar savamak zorundadr... ve Trkiye'ye saldran emperyalist dmanlarla mcadelede
Sovyet Rusya'nn yardmna umut balamaktadr'' (*) szlerinin yer ald 26 Nisan 1920 tarihli resmi
mektubunun Byk Millet Meclisi Hkmetinin ilk d politika belgesi olmas bir rastlant deildir.
Mektupta yeni Trk hkmetinin izleyecei d politikann balca ilkeleri aklanyordu. Bu ilkeler
unlard:
1. Trkiye'nin bamszlnn ilan.
2. Kesin olarak Trklere ait olan topraklarn Trkiye devletine verilmesi.
3. Arabistan ve Suriye'nin bamsz devlet olarak iln edilmesi.
4. Nfusu kark olan btn topraklarda kendi kaderini belirleme hakknn tannmas.
5. TBMM'nin nderliindeki yeni Trkiye devletine dahil topraklarda yaayan ulusal aznlklara en
liberal Avrupa devletlerinde ulusal aznlklara tannm olan btn haklarn tannmas.
6. Boazlar sorununun Karadeniz devletleri konferansna devredilmesi.
7. Kapitlasyon rejiminin ve yabanc devletler tarafndan gerekletirilen ekonomik denetimin
kaldrlmas.
8. Her trl yabanc etki alnnn ortadan kaldrlmas (**).
TBMM'nin bavuru mektubu 1 Haziranda Moskova'ya ulat ve Sovyet toplumu tarafndan honutlukla
karland. Baz maddelerin gsterili olmasna karn, yeni Trk hkmetinin d politika ilkeleri
padiah hkmetinin izledii politikann ilkelerinden kkl biimde farklyd. Bu ilkeler Trkiye'nin
ulusal karlarna uygun dyordu (*).
Sovyet hkmeti, TBMM'nin bavurusuna karlk olarak, TBMM'nin almalarn ve emperyalistlere
kar giriilecek askeri eylemleri, ''ezilen halklarn kurtarlmas yce lksyle uygun hale getirme
yolundaki kararn nazar dikkate alacan... Sovyet hkmetinin her halka kendi kaderini belirleme
hakknn tannmas ilkesine srekli olarak bal kalarak tm dnya haklarna dostluk elini uzattn,
Sovyet hkmetinin Trk halknn bamszlk ve egemenlik urunda yapt kahramanca sava byk
birliiyle izlediini ve Trkiye'nin bu zor gnlerinde Trk ve Rus halklarn birletirebilecek dostluun
salam temellerini atmaktan mutluluk duyacan'' (**) aklad.
Sovyet hkmeti, Trkiye hkmetinin istei uyarnca yeni Trkiye'yle diplomatik iliki kurdu ve
Trkiye, Ermenistan ve ran arasndaki snrlarn adalet ve halklarn bamszl temellerine dayanarak
belirlenmesinde arac olmay kabul etti. Dileri Halk Komiserliinin Trkiye hkmetine yollad
mektupta yle deniyordu: ''Sovyet hkmeti, diplomatik grmelerin Byk Millet Meclisine bir
yandan Trkiye'yle Ermenistan ve te yandan da Trkiye'yle ran arasnda adaletin ve halklarn kendi
kaderini belirleme hakknn gerektirdii doru snrlar belirleme olana verecei umudundadr.
Sovyet hkmeti, ilgili taraflarn ars zerine araclk grevlerini stlenmeye her an hazrdr'' (*).
Sovyet Rusya, o zaman dnyada TBMM Hkmetini tanyan ve onunla dosta diplomatik ilikiler kuran

tek lkeydi. Emperyalist Bat Avrupa devletlerine gelince, bu devletlerin hepsi Trkiye Devletini yok
etmeye ve Trkiye'yi aralarnda paylamaya alyorlard. Bu nedenle TBMM Hkmetinin hukuken
tanndna ilikin Sovyet hkmeti mektubunun Trkiye'de byk sevinle karlanmas bir rastlant
deildir. Mustafa Kemal, Dileri Halk Komiserliine verdii yantta unlar yazyordu: ''Size, sadece
kendi zincirlerini krmakla yetinmeyip iki yldan fazla sredir btn dnyann kurtarlmas urunda ei
grlmemi bir mcadele yrten ve basknn dnya yznden sonsuza dek silinmesi iin duyulmam
aclara seve seve katlanan Rus halkna, Trk halknn hayranlk duyduunu bildirmekten ok byk
mutluluk duyuyorum.''
''...Bir yandan Bat emekilerinin, te yandan kle Asya ve Afrika halklarnn, uluslararas sermayenin,
efendilerinin en yksek kazanc elde etmesi amacyla birbirlerini yok etmeleri ve kleletirmeleri iin
onlar kullandn anladklar ve smrge politikasnn bir su olduu bilincinin dnya emeki
kitlelerinin kafasna yerletii gn burjuvazinin egemenliinin sona ereceine ilikin inancmn btn
yurttalarm tarafndan da paylaldndan eminim'' (*).
11 Mays 1920'de TBMM milletvekilleri RSFSC Halk Komiserleri Sovyetinin 3 Aralk 1917 tarihli ''Rusya ve
Dounun Tm Emeki Mslmanlarna'' arsn byk bir dikkatle dinlediler (**). Bu ar iddetli
alklarla karland ve dosta diplomatik ilikilerin esaslarn grmek ve gelecekte Sovyet Rusya ve
Trkiye hkmetleri arasnda kurulacak karlkl ilikileri belirlemek iin Moskova'ya bir heyet
gnderme karar alnd (***).
RSFSC'nin kapitlasyon haklarndan, mali denetimden ve Trkiye'nin iilerin karmaktan vazgetiine
ilikin 8 Temmuz 1920 tarihli Resmi Sovyet hkmeti ihbarnamesi ve emperyalist igalcilerle savata
Trk halkna gnderilen baar dilekleri TBMM milletvekilleri ve Trk halk arasnda byk sevin
yaratt.
Haziran 1920'de Sovyet Azerbaycan'la Trkiye arasnda diplomatik iliki kuruldu. Azerbaycan hkmeti,
Trkiye hkmetine, ''Mslman komnistlerin Trk ulusal hareketinin baars iin her trl abay
harcayacaklar'' (*) konusunda gvence verdi.
Mays aynn ortalarnda Ankara'dan yola kan Trkiye Heyeti ancak 19 Temmuz 1920'de Moskova'ya
varabildi (**). Heyette Dileri Bakan Bekir Sami Bey, Ekonomi Bakan Yusuf Kemal Bey ve Milletvekili
Osman Bey bulunuyordu. Doktor brahim Tali Bey (ngren) ve Kurmay Albay Seyfi Bey (Dzgren)
heyetin danmanlarydlar.
Resmi grmelerin balamasndan nce Trkiye delegeleri Sovyet Rusya halklarnn yaants ve
mcadelesini, devlet dzeninin ilkelerini tandlar. Trkiye delegeleri, 24 Temmuz'da RSFSC Dileri
Halk Komiseri G.V. ierin, 14 Austosta ise Halk Komiserleri Sovyeti Bakan V.. Lenin tarafndan kabul
edildiler. Heyet Bakan Bekir Sami Bey, V.. Lenin'e Trk halknn ve TBMM'nin kutlamalarn iletti ve
''Sovyet hkmetinin, komu lkelere kar hibir dmanca niyet beslemeyen ve ulusal snrlar iinde
bamszln ve zgrln kazanmaktan baka hibir amac olmayan Trk halkndan dostluk ve
yardmn esirgemeyecei umudunda olduunu'' (***) aklad.
V.. Lenin'in Trk delegelerine gsterdii dosta kabul ve Trkiye'nin ulusal karlarn V.. Lenin
tarafndan dile getirilmesi Trkiye Hkmeti yneticileri zerinde derin bir etki brakt ve onlar
igalcilerle sava iin yrklendirdi (*). 24 Austos 1920'de Sovyet ve Trkiye delegeleri yedi
madddeden oluan Sovyetler Birlii-Trkiye Dostluk Antlamas taslan hazrladlar. Antlama tasla
iki heyetin yneticilerince parafe edildi ve taslan btn maddeleri daha sonra 16 Mart 1921'de
imzalanan Sovyetler Birlii-Trkiye Dostluk ve Kardelik Antlamas'nn metnine dahil edildi.
Grmeler srasnda Sovyet Rusya'nn Trkiye'ye cephane ve altn yardm yapmasna ilikin olarak da
anlamaya varld.
Sovyet hkmeti, Trk ordusunun gereksinmelerini tmyle karlayamasa bile ona askeri aralar
salamak iin elinden gelen her eyi yapt.
1920 yl yaznda ilk parti silh Trabzon'a gnderilmi durumdayd (**). Eyll 1920'de Erzurum'da Trk
hkmeti ve askeri komutanlk temsililerine 200,6 kg. kle altn teslim edildi (***).
Sovyetler Birlii-Trkiye grmeleri Danak Ermenistan heyetiyle yaplan grmelere paralel olarak
yrtld. Bu grmelerdeki en nemli sorun bu lkeler arasnda iyi komuluk ilikilerinin kurulmas
sorunuydu. Trkiye ve Ermenistan arasndaki snrlarn belirlenmesinde araclk grevini stlenen
Sovyet hkmeti, bu iki lke arasnda her iki tarafn tarihsel, ekonomik ve etnografik halklarn
gznnde bulundurarak ve adalet ve halklarn kendi kaderini belirlemesi ilkelerine dayanarak en
doru snrlar saptamak istiyordu. Sovyet Hkmeti, bylece emperyalist devletlerin bu lkelerin
iilerine yzyllardr yaptklar mdahaleye bir defada ve ebediyen son vermek arzusundayd.
Dileri Halk Komiseri G.V. ierin, 17 Haziran 1920'de yaplan Sovyetler Merkez Yrtme Komitesi
toplantsnda okuduu raporda, ''Trk halk ile Ermeni halk gibi komu halklar arasnda karlkl
olarak snrlarn belirlenmesi ve karlkl krma son verilmesi iin, bu koullarda, Trkiye'yle ancak
dostluk ilikilerine taraftar olabiliriz, biz burada bartrc durumdayz ve Trkiye de aynen Ermenistan
gibi, bizim arac olduumuzu, Trk ve Ermeni halklar arasnda uzun yllardr bu iki halkn yaamn

zehirleyen iinden klmaz fikir ayrlklarnn bizim etkimizle giderildiini kabul ediyor'' (*) dedi.
Ancak Moskova grmeleri srasnda her iki tarafn yneticilerinin Sovyet Rusya hkmetince nerilen
tarihsel, ekonomik ve etnografik snr ilkelerini kabul etmedikleri ortaya kt (*). ki tarafn karlkl
toprak istekleri son derece geniti. Trkiye Heyeti, snrlarn Brest-Litovsk Antlamas'n esas alarak
saptanmasnda srar ediyordu. Trkiye'yle yaplm olan Brest Antlamas'n 20 Eyll 1918'de yrrlkten
kaldrm olan Sovyet hkmeti, Trklerin isteini kesinlikle reddetti. Buna karlk Danak Heyeti ise
Karadeniz'den Akdeniz'e uzanan ''Byk Ermenistan''n kurulmasn ngren hayalci dnceyi
savunuyordu.
Trkiye ve Danak Ermenistan arasndaki toprak anlamazlklar durumu gletirdi ve Sovyetler Birlii,
Trkiye Antlamas'nn imzalanmas alt ay gecikti. Bunda Trkiye Heyeti Bakan, Bekir Sami Beyin (**)
olduka byk rol oldu. Bekir Sami Bey, Sovyet hkmetinin Trkiye politikas konusunda yanl
bilgiler vererek hkmetini yanl yne yneltti (***). Ankara'ya dnen Bekir Sami Bey, G.V. ierin ile
Trkiye snrnn dzeltilmesi konusunda yapt grmeleri tersine yorumlayarak hkmetinin
yelerini Sovyet Rusya'ya kar kkrtmaya alt (*).
Trkiye'nin Sovyet Rusya'yla yaknlamasna kar kan feodal-klerikal milletvekilleri C. Arif Bey, Durak
Bey ve dierleri Bekir Sami Beyin anti-sovyet tutumunu aktif biimde desteklediler. Feodal-klerikal
evrelerin Trkiye ve Danak Ermenistan arasndaki snrn belirlenmesinde Sovyet Rusya'nn
arabuluculuunun reddedilmesi yolundaki istei, Antant ajanlarnn Mustafa Kemal'in d politikasna
kar yrttkleri bozucu faaliyetleri arttrd. Sovyetler Birlii ile Trkiye arasnda bir antlamasnn
imzalanmasn engellemeye alan Antant devletleri, her yola bavurarak Danaklarla Kemalistler
arasnda sava kartmak ve bu sava srasnda Trk birliklerini Kzl Orduyla attrmak ve Sovyet
Rusya'nn silhl kuvvetlerini Polonya cephesinden ekmesini salamak istiyordu.
Sovyet diplomasisinin byk abalar harcamasna karn Antant devletlerinin Kafkasya'daki
entrikalarna son verilmedi ve Trkiye ve Danak Ermenistan arasndaki askeri atma nlenemedi.

DANAK-TRK SAVAI
Danak Ermenistan'la Trkiye arasnda sava tehlikesinin artmas nedeniyle Trkiye hkmeti, 9
Haziran 1920'de Dou Cephesini kurdu ve lkenin dou illerinde seferberlik iln etti. Dou Cephesi
Komutanlna, 1918 ylnda Trk birliklerinin Kafkasya'ya yaptklar saldr srasnda Ermeni halkna
kar acmaszlyla tannan XV. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paa atand.
Silh altna arlan asker ve subaylarn toplam says 22 bini buluyordu. Dou Cephesi birlikleri 69 topa
ve 200 makineli tfee sahiptiler ve Erzurum'da (9. ve 11.), Bayezit'de (2.) ve Trabzon'da (3.) konaklam
olan drt piyade tmeninden oluuyordu (*).
Dou Cephesinin gereksinmeleri iin hemen hemen 1.5 milyon lira deerinde yiyecek, hayvan ve
ulatrma arac kamulatrld (**).
Kurmay Albay C. Kerim'in (nceday) ileri srdne gre, Trkiye hkmeti politik ve askeri
dncelerle Dou Cephesini Bat Cephesine oranla daha nemli sayyordu (***). Bu nedenle de
''lkenin lm-kalm sorununun Bat Cephesine zmlenecek olmasna'' (****) karn btn dikkatini
ve gcn Dou Cephesi'ne veriyordu.
Trkiye hkmeti 7 Temmuz 1920'de Mslman halk koruyormu gibi grnerek ve Brest ve Batum
Antlamalarn bahane ederek Danak birliklerinin bu antlamalarla saptanan snrlarn dna kmasn
istedii bir notay Danak hkmetine gnderdi (*****).
Bo yere kan dklmesini istemeyen Sovyet hkmeti, Trkiye hkmetine askeri bir atmadan
kanmasn ve Trkiye ile Ermenistan arasndaki snr diplomatik grmeler yoluyla saptamay
tledi. Ermenistan'la sava yaplmasnda kar bulunan milletvekillerinin sorularn yantlayan
Mustafa Kemal, Sovyet notasnn alnmas nedeniyle, Trk birliklerinin Ermenistan'a saldrsnn
ertelendiini aklad.
''Sovyet Rusya hkmeti'' diyordu Mustafa Kemal, ''Ermenistan'a saldrmamza kardr ve bunu ho
grlmez bir durum saymaktadr'' (*).
Trkiye hkmetinin Sovyet hkmeti notasna yant olarak gnderdii 26 Austos 1920 tarihli notada
Trkiye hkmetinin Ermenistan ve Trkiye arasnda iyi komuluk ve dostluk ilikilerinin kurulmas iin
Sovyet Rusya'nn arabuluculuunu kabule hazr olduunu belirtiyordu (**). Ancak, Antant
emperyalistleri, Ermenistan ve Trkiye arasnda savan balatlmasnda zararl etkilerini duyurdular.
Ermenistan zerinde manda kurma giriiminin baarszla uramasndan sonra Ermenistan' bamsz
bir devlet olarak iln ettiler ve ona 4 milyon ruble tutarnda bor verdiler (***).
Danaklar, savatan yararlanarak Ermeni halknn dikkatini kendi anti-sovyet politikalarndan
uzaklatrmak istediler. Halk kitlelerinin Danak partisinin halk dman politikasndan duyduklar
derin honutsuzluk Mays 1920'de Ermenistan'da Sovyet egemenliinin kurulmasn amaa edinen
kitlesel bir mcadeleye dnt. General Denikin birliklerinin Kzl Ordu tarafndan bozguna
uratlmas ve Nisan 1920'de Sovyet egemenliinin Kuzey Kafkasya ve Azerbaycan'da kazad zafer
Ermenistan ii ve kyllerini Danaklarn kanl diktatoryasna kar silhl mcadeleye girimeleri iin
esinlendirdi. Halk hareketinin banda Ermeni halknn sadk evlatlar, komnistler, Allaverdyan,
Musaelyan, Gukas Gukasyan, Gabricanyan, Saruhanyan ve dierleri bulunuyordu.
1920 ylnn 1 Mays gn, lkenin pek ok byk yerleim merkezinde emekiler kitlesel gsteriler
yaptlar. Gstericiler, ellerinde, ''Kahrolsun Danaklar!'', ''Yaasn Sovyet Rusya ve Sovyet Azerbaycan!'',
''Musavatlarn ktidar Ykld, Sra Danaklarda'' yazl pankantlar tadlar. Erivan ve
Aleksandropol'de (Leninakan) gstericiler Danak rgtlerine ait binalar yktlar ve Danak liderlerinin
portrelerini yaktlar. Ermenistan tarihinde eine rastlanmam 1 Mays gsterileri baz yerlerde silhl
ayaklanmaya dnt. 8 Mays 1920'de Aleksandropol'de Musaelyan bakanlndaki Askeri-Devrim
Komitesi kuruldu. Komite 10 Maysta kar-devrimci Danak hkmetini devrik bir hkmet olarak iln
etti ve egemenliin i, Kyl ve Asker Milletvekilleri Sovyetlerine getiini aklad. Kentteki garnizon
ve istasyonda duran zrhl tren Devrim Komitesi tarafna geti. Kars, Sarkam ve dier kentlerde silahl
ayaklanmalar patlak verdi. 11 Mays'ta Kars ve Sarkam'ta Sovyet egemenlii iln edildi. Halk arasnda
geni bir otoriteye sahip olan halk kahraman Gukas Gukasyon Askeri-Devrim Komitesi Bakan oldu.
Ancak byk blm yerel nitelik tayan ve rgtlenme ynnden zayf olan Mays ayaklanmalar
baarszla urad. Danaklar devrim hareketini krmak amacyla 12 Mays 1920'de Vatan Kurtarma
Komitesini kurdular. Bu komite, tm kar-devrimci gleri seferber ederek ngiliz-Amerikan
emperyalistlerinin de yardmyla ayaklanan halka kar zafere ulat. Beyaz terre karn, Danaklar
Mays ayaklanmasn bastrdktan sonra bile halkn iradesini kramadlar. Danak-Trk sava,
Ermenistan'da Sovyet egemenliinin kurulmasn amalayan devrimci hareketi yeni bir aamaya

ykseltti.
Danak ve Kemalist birlikler arasndaki askeri eylemler 24 Eyll 1920'de balad. Bardiz ve Keteks
blgelerinde saldrya geen Danaklar, Sevr Antlamas'yla Ermenistan'a braklan topraklar igal
etmek arzusundaydlar. Ancak, drt gn sren saldr boyunca baar kazanamadlar. Danak
birliklerinin saldrlarn geri pskrten Trkler, 28 Eyll'de kar saldrya getiler ve Sarkam'la
Merdenek'i igal ettiler.
Sovyet hkmeti, askeri eylemlerin balamasndan sonra, daha nce kabul edilmi olan karabuluculuk
nerisine dayanarak Danaklara ve Kemalistlere askeri eylemleri durdurma ve snr anlamazln
bar yollardan zmleme arsnda bulundu (*). Ancak, ne yazk ki, Antant tarafndan kkrtlan
dman taraflar, nceki vaadlerinin aksine, Sovyet hkmetinin arabuluculuunu reddettiler.
Trkiye'nin ve Danak Ermenistan'n yantna deinen L'Humanite gazetesi unlar yazyordu: ''Sovyet
bar politikasnn ilkelerini her iki tarafn ynetici gruplar da paylamyor. Ancak iki ulusun emeki
kitleleri bu ilkelerden yanadr. Bu kitleler Sovyet Rusya'ya inanyorlar, onu seviyorlar... Eer Antant
devletleri Ermenistan ve Trkiye'de birtakm entrikalara girimeseydi Sovyet Rusya'nn Ermeni-Trk
kavgasna mdahalesi tam bir baaryla sonulanabilirdi'' (*).
Sovyet hkmetinin arabuluculuunu reddeden Kemalistler, Danak Ermenistan' hemen yenilgiye
uratacaklarn umuyorlard, buna karlk Danaklar ise Antant'n ''yardmna'' bel balamlard.
Danak hkmetinin Dileri Bakan, Tiflis'teki temsilcisine unlar yazmt: ''Cephede durum ok kt.
Vakit geirmeden Luk ve Korbel'e (**) bavurmak, onlarn Trk birliklerinin hareketi konusunda
hkmetlerini hemen bilgi sahibi etmelerini ve alnabilecek btn nlemlerin alnmas ricasnda
bulunmalarn salamak gereklidir... Yunan temsilcisinden Yunan hkmetine derhal her eyi bildiren
bir telgraf ekmesini ve Yunan birliklerinin saldrya geip Trklerin hareketini zayflatp
zayflatamayacaklarn renmesini isteyiniz. Ayn ekilde hi zaman yitirmeden Grc hkmetine
bavurunuz ve cepheye gndermek iin gerekli petrol bize ivedilikle gndermelerini rica ediniz...
Vrangel'in temsilcisinden, Vrangel'in bize donatm yardmnda bulunup bulunamayacan ya da
Trabzon blgesine kartma yapp yapamayacan reniniz'' (*).
Danaklarn Antant glerine baladklar umut gereklemedi. Verdii szlere karn Antant,
Kemalistlere kar etkin nlemler almad. Danaklarn bu serveni Ermeni halkn yeni ve ar
denemelerden gemek zorunda brakt. Trk birlikleri 1920 ylnn ekim ay sonunda yeni bir saldrya
getiler ve 30 Ekimde Kars', 7 Kasmda bir demiryolu kavanda bulunan Aleksandropol' igal ettiler.
Danaklar, atekes istemek zorunda kaldlar. Kemalistler, ar koullar ileri srdler: 24 saat iinde
Danaklarn 2 bin tfek, 20 ar ve 40 hafif makineli tfek, 3 top, 4 bin bin kutu mermi, 6 bin top
mermisi, 2 lokomotif ve 50 vagon teslim etmeleri, atekesin imzaland gn askerlerini cephe hattnn
15-20 km., antlamann imzalanmasndan sonraki gn iinde de 40-50 km. gerisine ekmeleri
gerekiyordu. Ayrca Trkiye, demiryoluyla askeri yk tamaclna son verilmesini ve denetim kurmay,
atekesin drdnc gnnde de bar antlamas imzalamak amacyla bir konferans toplanmasn
istiyordu (**).
Atekes koullarnn yumuatlmasn salayamayan Danaklar askeri eylemleri srdrmeye karar
verdiler. Hl Antant'n yardmna gveniyorlard. Milletler Cemiyeti Konseyinin Ermenistan'a yardm
arsna, uzaklk nedeniyle yardm etmeyi kabul etmeyen baz kk devletler dnda, Milletler
Cemiyetinin teki yeleri de yant vermediler. Danak-Trk savann asl sulular, yani ngiltere,
Fransa, ABD, talya emperyalistleri, Kafkasya'y Sovyet dman bir sava alan haline getirmek
arzusundaydlar (*).
L'Humanit gazetesi ''Ermeni-Trk atmalar ve Milletler Cemiyeti'' adl bir yazda, Antant devletlerin
Ermeni sorunu konusunda izledii tutumu deerlendirirken, hakl olarak yle diyordu: ''Britanya
temsilcisi Balfur, Milletler Cemiyetinde, sorunun gln ve karmakln ileri srerek iin iinden
syrlverdi. Oysa, btn karmaklk ngiliz emperyalistlerinin imdi Kemalistlere yaltaklanmalarndan
ve Ermenilerle ilgilenmemelerinden ileri gelmektedir (**).
yi haber alan ngiliz gazetesi Daily Herald ise, ''Danak-Trk Sava'' balkl yazsnda, Kemalistlerin
Antant kampna ekilmesi plnnn zn aklyor ve bu plann anti-sovyet bir hedefe sahip olduunu
ak ak belirtiyordu (***).
Antant'n Kemalistlere yaltaklanmas, ksa srede sonularn vermeye balad. Danak-Trk savanda
Sovyet hkmetinin arabuluculuunun reddedilmesinden sonra Kemalistler, padiah hkmetiyle iliki
kurdular ve Dou Sorunu konusunda Londra'da bir konferans yaplmasna ilikin grmelere
baladlar. Tekrar stanbul'a gelen ngiliz Yksek Komiseri, Padiah hkmetine Ermenistan ve
Grcistan sorunlarnn, daha sonra ise zmir sorununun Trkiye iin yararl olacak ekilde zmlenmesi
vaadinde bulundu (*). Padiah hkmetinin Dileri Bakan smet Paa, 23 Kasm 1920'de TBMM
temsilcisiyle yapt grmede, mttefiklerle grmeye balamak iin meydana gelmi olan elverili
durumdan bir an nce yararlanma nerisinde bulunda (**). Padiah hkmeti, bu amala Ankara'ya bir
heyet gnderdi. Bu heyet, 1921 ubatna kadar Ankara'da kald.

Padiahn gnderdii heyetin Ankara'da bulunmas, Sovyet-Trk yaknlamasna aka kar kan sac
TBMM milletvekillerinin bozguncu faaliyetinin daha da artmasna yardm etti. Bu nedenle TBMM
Hkmeti, Sovyetler Birlii-Trkiye dostluu aleyhine Antant ajanlarnca yaylan sylentileri kesinlikle
yalanlamak zorunda kald. Ankara hkmeti, gerek Anadolu Ajans'nn aklamalarnda, gerekse
Trkiye Dileri Bakanlnn Sovyet hkmetine gnderdii notalarda kendisini srekli olarak
emperyalist zulmle savata Sovyet Rusya'nn doal mttefiki eklinde adlandrmaya devam etti (*).
Ancak Antant emperyalistleri, entrika ve provakosyon alarn rmeye devam ettiler. Vrangel'in Kzl
Ordu tarafndan bozguna uratlmasndan ve Sovyet Rusya ve Polonya arasnda bar yaplmasndan
sonra emperyalistler, Kafkasya'da anti-sovyet savata yeni bir muharebe alan amak istiyorlard. Bu
amala, Sovyet-Trk yaknlamasn engellemek ve Trkiye'yi Sovyet Rusya'ya dman bir yola sokmak
iin ellerinden gelen her eyi yaptlar (**).
Trkiye birliklerinin Ermenistan'n ilerine doru saldrya gemeleri ve bar Ermeni halkn yok
etmeye girimeleri Sovyet toplumunda doal bir fkeye neden oldu. Kafkasya emekileri, Halk
Komiserleri Sovyetine ve RKP (B) MK'ne gnderdikleri bavuru ve muktaplarda, Ermeni halknn yok
edilmekten kurtarlmas iin Trk-Ermeni atmasna mdahale edilmesini istediler. Bu mektuplardan
birinde yle deniyordu: ''Mustafa Kemal'in ordularnn Ermenistan Cumhuriyeti snrlarna saldrmas
ve Aleksandropol'n igali, Ermeni halknn emeki kitleleri iin son derece kanl sonular yaratabilecek
niteliktedir. Kafkaslar tesi'nde oluan politik koullar, zellikle de Trk Ermenistan'nda ve
Kafkasya'da Ermeni ve Mslman halk arasnda 30 yl akn sredir yer alan dmanlk ve kanl
arpmalar nedeniyle Trk ulusularnn nderinin imdiki baarlar hibir suu olmayan Ermenistan
emeki snfnn toplu halde yok edilmesiyle sonulanabilir.
''Meydana gelebilecek arlklarn nne gemek ve kitlesel krmlar durdurmak iin otoriteye sahip
olan, gerektiinde kesin sz syleyebilecek ve dorudan bask yapabilecek bir gcn mdahalesine
gerek bulunmaktadr. u anda sadece Sovyet Rusya byle bir g olabilir. Rusya, en yksek yarg ve
tarafsz bir hakem rol oynayarak sadece kanl atmalar ve kyl ve iilerin ldrlmesini nlemekle
kalmaz, stelik Kafkaslar tesi'ndeki korkun durumdan kurtulu yollar arayan dalm ve sknt
iindeki Trkiye ve Ermeni kitlelerinin gzlerinde sosyalizm bayran yceltebilir'' (*).
Ermeni halk ackl bir durumda bulunuyordu. Sovyet hkmeti ve parti merkez komitesi Ermeni halkn
lmden kurtarmak iin ellerinden gelen her eyi yaptlar. 11 Kasmda RSFSC Dileri Halk Komiserlii,
askeri eylemlere son verme ve snr anlamazln bar yollardan zmleme ricasyla Ermenistan ve
Trkiye hkmetlerine birer mektup gnderdi (**). RSFSC temsilcisi, Sovyet Hkmetinin verdii grev
zerine 13 Kasmda Erivan'a gitti ve Danak-Trkiye savanda Sovyet Rusya'nn arabuluculuk ve
hakemlik yapmas nerisinde bulundu (***). Sovyet Hkmeti, bu kanl sava durdurmak iin
Danaklara, Kzl Ordu birliklerini Ermenistan topraklarna sokmay nerdi. Ancak Danaklar, Kzl
Orduyu Ermenistan'a sokmaktansa ok ar atekes koullarn kabul etmeyi stn tuttular. Nor Hosk
gazetesi, Danaklarn bu grmelerdeki ihanetine deinerek unlar yazyordu: ''Ermeni burjuvazisi ve
Danak partisi, egemenlii ellerinde tutabilmek iin Ermenistan'n ya rsn vermeye hazrdr. Rusya'yla
yaplacak bir ittifak emeki Ermeni halkn kurtarabilecek ve burjuvazinin egemenliinden hibir iz
brakmayacakken onlar hl Trk paalaryla ortak bir dil bulmay umuyorlar'' (*).
''Zaferlerle'' coan Trk ulusular da arabuluculuk ve hakemlikle ilgili Sovyet nerisini kabul etmediler
(**). Bunun sonucunda, Kafkasya'da yeni bir byk sava tehdidi dodu. Ancak bu kritik anda,
Ermenistan'da Ermeni halknn kaderini ve Kafkaslar tesi'ndeki durumu kknden deitiren byk
tarihsel olay gerekleti. Boleviklerin gl etkisi altnda bulunan Ermenistan'n kuzey blgelerinde
kanl Danak diktatoryasna kar silhl bir ayaklanma patlak verdi. Ayaklanan iiler ve kyller 29
Kasm 1920'de Danak egemenliini devirerek Sovyet egemenliini iln ettiler. cevan (Karavansaray)
kentinde, kendisini Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin geici hkmeti olarak ilan eden
Devrim Komitesi kuruldu.
30 Kasmda Ermenistan Devrim Komitesi V.. Lenin'e bir mesaj gnderdi ve yardm isteinde bulundu.
Bu mesajda yle deniyordu: ''Dnya devriminin nderi bilmelidir ki, Danak hkmetinin cinai
politikasndan ve lkede artan anariden fkeye kaplan Dilijan ve Karavansaray blgelerinin kylleri
isyan bayran atlar. Ermenistan Komnist Partisi bu kendiliinden doan hareketin ynetimini
stlendi ve Ermenistan' bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak iln ederek Ermenistan Devrim
Komitesini kurdu. lk darbe indirildi-Dilijan kenti elimize geti. Galeyana gelen isyanclar Antant
devletlerinin ajan, aalk dman kesin olarak devirmek iin mcadele ediyorlar. Kitlelerin
taleplerini yerine getiren bizler, Devrim Komitesini kurarak ezilen Dou halklarnn kurtarcs Sosyalist
Rusya'nn yiit Kzl Ordusunun bu zor mcadelemizde bize gerek yardmda bulunaca umuduyla
ilerliyoruz. Tm Ermenistan ii ve kylleri adna Halk Komiserleri Sovyetinden bu yardm yapmasn
rica ederiz. Yaasn Rusya Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti!'' (*).
V. . Lenin'in emri zerine Onbirinci Ordu birlikleri ayaklanan Ermenistan halknn yardmna kotular.
syanclar, Kzl Ordu birliklerinin yardmyla 2 Aralkta Ermenistan'n bakenti Erivan' igal ettiler.

Danak yneticileri datld, birlikleri ise Sovyet ynetimine teslim oldular. Ayn gn Geici Sovyet
Ermenistan Hkmeti, RSFSC hkmetiyle Ermenistan'n bamszlnn tannmas konusunda bir
anlama imzalad. Anlamann 7. maddesinde, ''Rusya Sovyet hkmeti, ESSC'nin bamszlnn
korunmas iin gerekli olan askeri glerin hemen toplanmas amacyla nlemler alacaktr'' (*)
deniyordu.
Rus halknn yardmyla Sovyet egemenliini kuran Ermeni halk, Sovyet halklar ailesine girmi oldu.
Sovyet egemenlii vatann korunmas grevini stlendi. 29 Kasm 1920 tarihli Askeri-Devrim Komitesi
Deklarasyonu'nda, Danak-Trk savana ilikin olarak yle deniyordu: "Ermenistan Devrim Komitesi,
douda devrim dncesinin yaylmasnda byk rol oynayacak olan Trkiye emeki kyllerinin
kendisine yaknlk duyduundan emindir. Emperyalist boyunduruktan kurtulan ve Sevr Antlamas'na
kar yapt mcadelede bizden yaknlk gren emeki Trkiye'nin ortak dmanmz yendikten sonra
bize kardelik elini uzatacana inanyoruz ve Antant smrclerine kar birlikte savaacaz. Ayn
ekilde Sovyet Ermenistan ve emeki Trkiye arasndaki barn galip gelenlerin klcyla deil, Sovyet
Ermenistan'n ve devrimci Trkiye'nin zgr halklarnn dostluk antlamasyla kurulacana inanyoruz''
(**).
Asker kaputu iindeki Trkiye ii ve kylleri, Sovyet Ermenistan'a sevgi ve Sovyet askerlerine dostluk
duygular besliyorlard. Trkiye halk, Kzl Ordunun devrimci Trkiye iin dou snrnda salam bir
cephe gerisi salayabileceini ve ortak dman Bat emperyalistlerine kar mcadelelerinde yardm
edebileceini anlamlard.
V.. Lenin, Ermenistan ve Trkiye emekileri arasnda kardee bir dayanma kurulmasna byk nem
verdi. V.. Lenin Ermenistan Devrim Komitesinin mesajna yant olarak gnderdii telgrafta yle
diyordu: ''Emperyalizmin boyunduruundan kurtulan emeki Sovyet Ermenistan' ahsnzda kutlarm.
Ermenistan, Trkiye ve Azerbaycan emekileri arasnda kardee dayanma kurulmas iin her trl
abay harcayacanzdan eminim'' (*).
Trkiye askeri komutanl, Trkiye halknn Sovyet Ermenistan'la dostluk ilikileri kurmak istemesine
ramen Sovyet Ermenistan'a kar eski politikasn izlemeye devam etti. Sovyet Ermenistan' bir ''oldu
bittiye'' getirmek iin Sovyet egemenliinin kurulmasndan sonra Danaklar'a lke halkn kle
durumuna drc Aleksandropol Antlamas'n zorla kabul ettirdi.
Danaklar, Aleksandropol Antlamas'nn Sovyet Ermenistan ve Trkiye arasnda anlamazlk
yaratacan umuyorlard.
Aleksandropol Antlamas, doal olarak Sovyet Ermenistan, Sovyet Azerbaycan ve Sovyet Rusya
tarafndan tannmad (*).
10 Aralk 1920'de Sovyet Ermenistan hkmeti, Trkiye hkmetine bavurarak Aleksandropol
Antlamas'n feshetmesini ve Antant emperyalistleriyle ortaklaa savamak iin yeni bir dostluk
antlamas imzalamay nerdi. Bu notada, ''Sovyet Ermenistan Hkmeti'' deniyordu. ''Trkiye Byk
Millet Meclisinin Ermenistan'daki devrimci darbeye ve imdiye dek Antant emperyalistlerinin uysal bir
arac durumunda bulunan Ermenistan'da Sovyet egemenliinin kuruluuna ilikin haberi ieren bir
sevinle karladndan kuku duymamaktadr. Sovyet hkmeti Trkiye ve Ermenistan olaslnn
bundan byle ortadan kalkacana ve bu halklar arasndaki yeni ilikilerin karlkl olarak eit haklarn
tannmas ve her halkla zgrce ve hibir engelle karlamadan gelime olanann salanmas temeli
zerinde kurulacana kesinlikle inan beslemektedir. Savan ve ykmn kanl grntleriyle dolu
karanlk gemi, kaybolmak ve yerini halklarn kardee ibirliine brakmak zorundadr.''
''Sovyet hkmeti, Danaklarla imzalanan antlamann yrrlkten kaldrlacan resmen kabul
etmenizi bekliyor ve iki halk arasnda yeni ilikilerin en yakn zamanda kurulmas ve halka bar
almaya yeniden balayabilme olanann verilmesi amacyla, Ermenistan'daki devrimci darbeyle
yaratlan koullara uygun yeni bir antlamann hazrlanmas iin hemen bir konferans toplamay
neriyor (*).
Sovyet Ermenistan hkmeti ise gnderdii notada, Ermenistan'n igal altndaki blgelerinde Trk
komutanl tarafndan Ermenistan'a kar izlenen eski uzlamaz dmanlk politikasnn devamndan
baka trl aklanamayacak eylemlere giriildii hususunda Trkiye hkmetinin dikkatini ekiyordu.
Notada, bar halkn mallarnn yamalandna, kyllerin hayvanlarn karldna ve yiyecek
maddelerinin toplattrldna, bu arada kimsesiz ocuklarn beslenmesi iin ayrl olan yiyecek
stoklarnn gaspedildiine ilikin pek ok olaydan sz ediliyordu. ''Sovyet hkmeti'', deniyordu notada
''yukarda belirtilen eylemlere son verilmesi ve zgrlne kavuan Ermenistan halkyla dostluk
ilikileri kurulmas iin gereken tm nlemlerin Byk Millet Meclisi Hkmetince alnaca
umudundadr'' (**).
Sovyet Rusya hkmeti, Trk ordularnn Aleksandropol blgesini ve Kars blgesinin kuzey ve dou
kesimlerinde bulunan btn dier noktalar hemen boaltacana ve Ermenistan'la Trkiye arasnda
barn halklarn kendi kaderini belirelme hakkna dayanmas gerektiine ilikin inancn ifade etti
(***).

TBMM Hkmeti, gerici evrelerin etkisiyle Aleksandropol Antlamas'n yeniden gzden geirmeyi
reddetti. 25 Aralk 1920 tarihli Trkiye notasnda ''toprak sorununun her trl itirazn dnda
bulunduu'' (*) kaydediliyordu.
Aleksandropol' boaltmay kabul etmeyen Trk komutanl, ayn zamanda 1918 Batum Antlamas'yla
Trkiye'ye brakldn ileri srd Batum ve Acariya'nn tmne sahip olmak niyetindeydi.
Trkiye'nin byle bir politika izlemesinde ncelikle emperyalist devletlerin kar vard. Emperyalistler,
Kafkasya'da Sovyet Rusya'ya kar yeni bir sava balatmay ve Trkiye'yi bu savaa srklemeyi
planlamaktaydlar. Antant'n Ermenistan'la ilgili plnlarnn baarszla uramasndan sonra
Kemalistler Batum'u igal etme niyetinden caymadlar. Manevralarn, Sovyet Rusya'ya dman
Menevik Grcistan'la sava bahanesi altnda gerekletirmeye karar verdiler. yle ki, 1920 yl aralk ay
banda Trkiye'nin Tiflis'teki elisi, Albay Kazm Bey, Menevikler iin beklenmedik bir anda
''Grcistan'la olan ve kendi iyimser kansna gre bar yoldan zmlenebilecek tartmal
sorunlardan'' sz etmeye balad (**).
Trkiye hkmeti, Ocak 1921'de Batum'un ''kaderi'' konusunda Mecliste resmi bir aklama yapt.
Aklamada bu kentin en ksa zamanda tekrar ''anavatana'' katlmas gerektii belirtiliyordu.
1921 yl ubat ay banda Trkiye hkmeti, Grcistan'n Menevik hkmetine bir ltimatom vererek,
Artvin ve Ardahan blgesinin hemen boaltlmasn istedi (*).
Askeri tehlikeden korkan Menevikler Trk ltimatomunu kabul ettiler ve Trkiye ve Grcistan
arasndaki snrlara ilikin antlamann imzalanmasyla ilgili grmelere baladlar. Ancak bu srada
Sovyet Rusya'yla dmanca ilikiler iinde bulunan Grcistan'n Menevik hkmeti, son gnlerini
yayordu.
Umutsuzlua den ve lmle burun buruna getirilen Grc halk, 25 ubat 1921'de Menevikleri
devirdi ve Sovyet egemenliini iln etti. Menevikler yurt dna kamadan nce alaka bir su daha
ilediler. Batum, Ahaltsih ve Ahalkalaha'nn Trk ordularnca igalini kabul ettiler. Bu ihaneti yaparken
Kafkaslar tesi'ni yeni bir anti-sovyet sava alan haline dntrmek peindeydiler. Ancak, Sovyet
hkmetinin akll d politikas sayesinde bu pln gerekleemedi.
''Biz'' diyordu V.. Lenin ''Kafkasya'da son derece barsever davrandk ve yle de olacaz. Bizi savaa
srkleyebilecek en ufak bir dikkatsizlie bile izin vermeyeceimizi Kafkasyal yoldalara bildiririz.
Bizim bar politikamz imdiye dek o derece baarl olmutur ki, Antant sinirlenmekte, bize kar kesin
nlemler almaktadr, ama sadece kendi aleyhinde sonular elde etmektedir (**).

SOVYETLER BRL-TRKYE DOSTLUK LKLERNN GLENMES VE 16 MART 1921 DOSTLUK VE

KARDELK ANTLAMASI'NIN MZALANMASI
Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan'da Sovyet egemenliinin kurulmasyla birlikte Sovyet Rusya,
Kafkaslar tesi ve Trkiye halklar arasndaki dostluun daha da glenmesi iin en elverili koullar
ortaya km oldu.
1920 yl ekim aynn banda bir Sovyet Diplomatik Heyeti Ankara'ya geldi. Bu srada devrimci
Trkiye'deki tek diplomatik temsilcilik olan Sovyet Bykeliliinin al treni, Byk Ekim Sosyalist
Devrimi'nin nc yldnm gnnde yapld (*).
1920 yl aralk ay banda Trkiye hkmeti, Bak'de bir Sovyet-Trk konferans toplama nerisiyle
Sovyet hkmetine bavurdu. Sovyet hkmeti neriyi kabul ettiini bildirdi, ancak konferansn
Moskova'da yaplmas isteini belirtti. RSFSC Dileri Halk Komiserliinin notasnda,''halk komiseri
bakanlndaki Dileri Halk Komiserlii yelerinin RSFSC temsilcileri olarak konferansa
gnderilecei'' ve bunun da ''Trk nerisini kabul edilmez klaca'' (*) kaydediliyordu.
Trk hkmeti, Sovyet nerisini kabul etti ve Ekonomi Bakan Yusuf Kemal Bey (heyet bakan), Eitim
Bakan Doktor Rza Nur Bey ve 1920 Kasm ay sonunda Trkiye'nin Sovyet Rusya'daki olaanst ve
yetkili eliliine atanan Ali Fuat Paadan oluan bir heyeti Moskova'ya gnderdi.
Moskova Konferans'nn toplanmasna ilikin Trkiye giriimini kutlayan Sovyet hkmeti, ''Sovyet
Ermenistan ve Sovyet Azerbaycan'n hem Trkiye'yle, hem de Rusya'yla aralarndaki toprak
sorunlarnn ve dier sorunlarn da zmlenecek olmas nedeniyle'' konferansa Sovyet Ermenistan ve
Sovyet Azerbaycan hkmet temsilcilerinin de katlmasn gerekli gryordu (**). Kafkasya ve Trkiye
halklar arasnda salam bar ve kardeliin kurulmas Sovyet hkmetinin en byk isteklerinden
biriydi.
ki Hkmet, ayn zamanda uluslararas ilikilerin gncel sorunlar konusunda nota dei tokuunda
bulundular. Trkiye hkmeti, daha 2 Aralk 1920'de TBMM hkmetinin Kafkasya'da bir anti-sovyet
blok kurmak iin Antant devletleriyle ibirlii yaptna ilikin sylentileri kesinlikle yalanlamt.
Trkiye hkmeti, ''Antant devletleri, yani ngiltere, Fransa ve talya ile aramzda ne dolayl, ne de
dolaysz hi bir bar grmesi olmamtr ve bu yolda bir tek deneme bile yaplmamtr'' (*) eklinde
bir aklamada bulundu.
Trkiye hkmeti, ngilizlerin Padiah hkmeti araclyla yaptklar bar nerilerine kar olumsuz
bir tutum izlendiini bildirdi ve Sovyet-ngiliz ticaret anlamasna ilikin grmelerin gidii ve RSFSC
hkmetinin Ermenistan ve Grcistan konusundaki politikas hakknda kendisine bilgi verilmesini istedi
(**).
Sovyet hkmetinin 19 Aralk 1920 tarihli notasnda Trkiye'yi ilgilendiren sorunlara ilikin ayrntl
yantlar verildi. Bu notada ''Ermenistan ve Trkiye arasndaki barn, halklarn kendi kaderlerini
belirleme hakkna dayanan bir bar olmas gerektii'' belirtiliyordu (***).
Notada, ticaret anlamasna ilikin Sovyet-ngiliz grmelerinin gelimesine deinilerek ngiltere'nin
Sovyet Rusya'nn dou devletleriyle, bu arada Trkiye'yle her trl ilikiyi kesmek istedii, ancak Sovyet
Heyeti'nin ngiltere tarafndan nerilen politik koullar grmeyi bile reddettii belirtiliyordu (****).
Sovyet hkmeti, Trk halknn bamszlk mcadelesinin iki yoldan, ya Trk halknn Avrupal
istilclar topraklarndan, ncelikle de stanbul'dan silh zoruyla atmasyla ya da Antant
hkmetlerinin Trkiye'yle yaptklar bu mcadele sreci iinde Trk halknn onurunu ve
bamszln sonuna dek koruma kararllna ve gcne inanmalaryla, sava srdrmekten
vazgemeleriyle ve herhangi bir bar are aramak istemeleriyle sonulanabileceinden emindi.
''Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinin elinde ngiltere'nin nerileri bulunuyorsa da biz
ngiltere'nin Trkiye'ye bar yapmay itenlikle istediini sanmyoruz. ngiltere, kahramanca arpan
Trkiye halknn saflarn blmek ve bylece onun direnme gcn zayflatmak arzusundadr. Ya da bu
nerilerde Antant'n gizli bir amac olan Sovyet Rusya'yla savata Trkiye halkyla bar yapmak
pahasna da olsa onu kendi yanna ekebilme amac bulunabilir'' (*).
Ama Sovyet hkmeti, Trkiye hkmetine yine de ''bunun bir aldatmaca olmad, bu nerilerin
sava durdurabilecei ve Trk halkna bar yaama geri dnme ve yedi yllk savan at yaralar
sarma olana verecei konusunda en kk bir umudun bulunmas halinde Antant hkmetlerinden
gelecek hibir neriyi geri evirmemesini'' tavsiye etti (**).
TBMM ve Sovyet Rusya hkmetleri arasnda baz sorunlar konusunda yaplan gr alverii, ''Rusya
ve Trkiye arasndaki tm yanl anlamalar ortadan kaldrmak ve salam ve uzun sreli temellere
dayanan kkl bir dostluk ve sk bir ibirili kurma'' (*) olanan verdi.

V.. Lenin, Aralk 1920'de Sovyet Rusya'nn dou komularyla ilikilerini deerlendirirken yle diyordu:
''Afganistan'la ve Trkiye'yle olan dostluk ilikilerimizin giderek dzeldiini ve glendiini
belirtmemiz gerekir. Antant lkeleri Trkiye ve Bat Avrupa lkeleri arasndaki bir dereceye kadar
normal ilikileri olanaksz hale getirmek iin hereyi yaptlar. Bu durum, Sovyet egemenliinin
glenmesi nedeniyle, Rusya'nn ezilen dou uluslaryla birliinin ve dostluk ilikilerinin, burjuvazinin
tm kar koymasna ve entrikalarna, Rusya'nn burjuva lkelerle evrilmi olmasna ramen
glenmesini salyor, nk tm politikann en nemli olgusu, galipler arasna girme mutluluuna
eriemeyen halklara kar giriilen emperyalist zorbalktr...'' (**).
20 Ocak 1921'de Kars'tan yola kan Trkiye Hkmet Heyeti 19 ubatta Tiflis, Bak ve Harkov
zerinden Moskova'ya ulat. Moskova'daki Trkiye Eliliinin tm kadrosu da bu heyetle birlikte geldi.
Ertesi gn G.V. ierin'e gven mektubunu sunan Ali Fuat Paa, gerek Moskova'da, gerekse Sovyet
Rusya topraklarnda izledikleri yol boyunca Trkiye Heyeti'ne gsterilen dostluk dolaysyla Sovyet
Hkmetine teekkr etti (*). Trk Heyeti ve RSFSC Dileri Halk Komiseri G.V. ierin arasndaki resmi
olmayan grmeler 21 ubat 1921'de balad. Bu grmelerde Ermenistan ve Gcistan topraklarnn
Trk birlikleri tarafndan boaltlmasndan, Trkiye'nin dardan ve ierden gelen bir tehlike karsnda
gerektiinde Ermenistan'a silh yardm yapma ykmlln zerine aldn belirten Aleksandropol
Antlamas'nn beinci maddesinden sz edildi. Trkiye Heyeti Bakan Yusuf Kemal Bey, eitli
biimlerde antlamann bu maddesinin Sovyet Rusya'y deil, emperyalist lkeleri hedef aldn
kantlamaya alt (**).
Trkiye'nin Sovyet Rusya ve Trkiye arasnda bir askeri ittifak antlamas imzalama nerisinin
grlmesi bu grmelerde ele alnan nemli bir konuydu. Emperyalist igalcilerle savata Sovyet
Rusya'yla birlik olma dncesi, Trkiye halk arasnda geni ekilde yaylmt. Bu dnce, Trkiye ii
ve kyllerini kahramanca atlmlara yreklendirdi ve onlarn moral-politik durumunu ykseltti. Pek
ok Trk bamszlk savas, muzaffer Kzl Ordu'nun ok saydaki dmanlarn kesin olarak bozguna
uratr uratmaz dost ve mttefik Trkiye'nin yardmna koacandan emindiler (*). 1921 ylnda
Trkiye'de bulunan Sovyet temsilcisi unlar yazyordu: ''Gnmzde kylerde dolaan bir Rus seyyah
'Rus askerleri artk yardma geliyorlar' szlerini duyabiliyor'' (**)
Sovyet Rusya'nn Trkiye'ye askeri yardmda bulunmas sorunu TBMM oturumunda da grld.
''Yabanc glere gerek duymadklarn, yeterli sayda askerin var olduunu'' syleyen sac
milletvekillerini eletiren Mustafa Kemal unlar syledi: ''Birleik Amerika'yla birlikte bizi ele
geirmeye alan tm Bat dnyas pek tabii ki dev bir askeri gce sahiptir. Aslnda sadece kendi
gcmze dayanmamza karn, bizim varlmzdan kar bulunan glerden de en geni ekilde
yararlanmay reddedemeyiz. Bu nedenle de bu glerin yapaca yardm geri evirmek doru
olmayacaktr'' (***).
Orta Rusya'nn birok ilini saran alktan Sovyet halkn kurtarmak iin Sovyet Rusya'nn ngiltere ve
dier kapitalist lkelerle ticaret anlamas imzalad tarihsel dnemde Sovyet hkmeti, Trkiye'yle
bir askeri antlama imzalayamazd. Sovyet hkmeti, 22 ubat'ta Trk delegelerine, Trkiye'yle bir
Dostluk ve Kardelik Antlamas imzalayabileceini resmen aklad (****).
Sovyet - Trkiye Konferans 26 ubat 1921'de resmen ald. Konferans, emperyalist igalcilere kar
zveriyle arpan iki halk iin de byk politik neme sahipti. Sovyet Heyeti Bakan G. V. ierin,
konferansn alnda yapt konumada Sovyet halknn emperyalizmle mcadeledeki stn rolne
dikkati ekti ve Sovyet Rusya'nn zgrlk iin savaan tm halklarn, bu arada bugn sarslmaz bir
dostluk iln ettii Trkiye halknn doal bir mttefiki olduunu belirtti. G. V. ierin, nasl bizim
dostluumuz Trkiye iin onun politik durumunun temeli olmak zorundaysa, dou halklarnn
dostluu da Sovyet Rusya iin onun uluslararas yaantsnn en nemli kouludur, dedi. ki lkeyi
birletiren dostluun Sovyet Rusya ve Trkiye'nin ortak karlarna, dardan gelen zorbalklara kar
savaan tm halklarn karlar yararna gelimesi gerekliliine iaret etti.
G. V. ierin, ''Trkiye de aynen devrimci Rusya gibi ar deneylerden gemek zorunda braklmtr''
dedi ''ve, eer son alt ayda Trkiye'nin durumu kknden deimise yabanc saldrsna gs geren
Trkiye ii ve kyllerinin kahramanlnn yansra, Rusya ve Trkiye arasnda Trkiye'nin durumunu
glendiren dostluk ilikilerine de byk hizmet pay dmtr. Bu dostluk ilikileri, resmi bir
antlamayla pekitirilmelidir'' (*).
Trkiye Heyeti Bakan Yusuf Kemal Bey, yapt cevabi konumada, gsterilen yakn ilgiye teekkr
ederek eskiden Rus ve Trk halklarn ezenlerin onlar zorla birbirine drdklerini ve Trk halknn
bundan byle sonuna dek savamak kararnda olduunu ve nnde daha da yksek bir idealle
silhlanm Rus halk rneinin bulunduunu belirtti. Yusuf Kemal Bey, ''Bu iki halk'', dedi ''doal
olarak birlikte yryeceklerdir ve hatta hkmet istemese bile tarihsel sre bu iki halk elele yrmek
zorunda brakacaktr... Trkiye doru yolu semitir- btn koullar Rusya'ya giden yolu
gstermektedir... nmzde, kapitalist egemenlie boyun emek istemeyen iki halk bulunuyor. Bu iki
g, birlikte hareket etmek zorundadr'' (*).

Yusuf Kemal Bey, Sovyet Rusya'yla dostluun, Trkiye'nin ulusal varlnn balca unsuru olan politik
ve ekonomik bamszln Trk halknca kazanlmas asndan byk nem tadn belirtti.
Yusuf Kemal Bey unlar ekledi: ''Rusya'yla aramzda var olan doal anlama ayrntlaryla hazrlanmal
ve tm dnyann nnde iln edilmelidir. Bu antlamay Bat halklar ve bizzat emperyalistler
renmelidirler. Eer aramzda (Sovyet ve Trk halklar arasnda - A..) bir antlama imzalanmam
olsa, su bu antlamay imzalamakla grevli olanlara kalsa bile, bu birlik halklara zgrlk garanti
eden tek g olacaktr'' (**).
Sovyet Rusya ve Trkiye hkmetleri arasndaki grmelerin karsnda pek ok engel vard. Antant
devletleri, Sovyet - Trkiye grmelerini bozmak iin Londra Konferans'n topladlar. Sevr Bar
Antlamas'nn koullarn yumuatarak Trkiye'yi anti-sovyet koalisyona ekmeyi umuyorlard.
Emperyalistler Sovyet egemenliine kar isterik bir kampanya yrttler ve Petrograd, Moskova ve
btn Rusya'da isyanlar, kyl ayaklanmalar, silhl grevler ve sokak gsterileri olduu yalanlarn tm
dnyaya yaydlar. Londra Konferans'na katlan Trkiye Heyeti'nin bir yesi unlar yazyordu: ''O
gnlerde ngiliz basn, Rusya'nn her tarafta patlak veren isyanlardan ve karklklardan
mahvolduunu belirten telgraflarla dolmutu. Oysa, Trkiye temsilcileri bu srada Moskova'da
bulunuyordu ve daha sonra onlardan btn bu telgraflarda yazl olan bir tek szn bile gerek
olmadn rendik'' (*).
Sovyet Rusya ve Trkiye halklarnn yaknlamasn engellemek isteyen Antant devletlerinin
manevralar, Sovyet hkmetinin Trkiye'ye gnderdii mektupta aa karlyordu. Antant
devletleri, Sovyet - Trkiye konferans almalarn bozamadlar.
Trkiye'yle yaplan grmeler, Sovyet devletinin d politikasnn byk bir baarsyd. V. . Lenin
''Hibir hile yapmyoruz'' diyordu. ''Bu grmelerin ok mtevazi ereveler iinde geeceini
biliyoruz, ancak bunlar, tm halklardan ii ve kyl emeki kitlelerinin korkun engellere karlk, her
geen gn daha da yaknlamasyla nem kazanyorlar. Geirdiimiz glklerin deerlendirmesini
yaparken bu noktay unutmamak gerekir'' (*)
Sovyet-Trkiye grmeleri, Londra grmelerinden farkl olarak dostluk, karlkl sayg ve eitlik
ortamnda geti. Buna Sovyet d politikasnn karc olmamas ve itenlii de yardmc oldu. Londra
Konferans'nda Antant devletleri Trkiye'yi paralama plnlarn diplomatik manevralarla kabul
ettirmek isterlerken, emperyalist klelie kar ulusal bamszlklar urunda savaan halklara srekli
olarak yardmda bulunma politikasn yrten Sovyet hkmeti, grmelerin baaryla sonulanmas
iin en elverili koullar yaratyor ve Trkiye'nin ulusal karlarna olaanst bir dikkat gsteriyordu.
Bu nedenle, Sovyetler Birlii-Trkiye Antlamas, byk devletlerce Trkiye'yi zorla kabul ettirilen tm
anlamalardan kkl ekilde farklyd.
Antlama taslan hazrlanmas iin konferansta politika, hukuk ve redaksiyon komisyonu olmak zere
komisyon kuruldu. Bu komisyonlarn toplantlarnda snr sorunlar, bamszlk urunda savaan
smrge halklara kar izlenecek tutum, ticari-ekonomik ilikiler, Karadeniz ve boazlar sorunlar
ayrntlaryla tartld.
V..Lenin, Sovyet cumhuriyetlerinin arptklar emperyalist lkelere kar elinde silh, savaan devrimci
Trkiye'yle dostluk ilikileri kurulmasna byk nem veriyordu. Sovyet-Trkiye grmelerini itenlikle
selmlad ve Sovyet Rusya ile Trkiye arasnda salam dostluk ilikilerinin kurulmas gereinden sz
etti. V..Lenin, ''Her iki halk da,'' diyordu ''son yllarda emperyalist devletlerden ok ektiler'' (*).
Sovyetler Birlii-Trkiye Konferans'nn yapld srada V..Lenin, her akam G.V.ierin'i telefonla
arayarak o gn neler yapldn soruyor ve bu grmelerin gidiine byk ilgi gsteriyordu (**).
V..Lenin, Trk halknn ulusal karlarna byk nem veriyordu. Grmeler srasnda ortaya kan
glkler onun kiisel yardmlar sayesinde abucak giderildi. Uluslararas hukuk profesr M.Cemil
(Bilsel) Lozan Konferans'na ilikin yaptnda V..Lenin'in Moskova grmelerindeki roln zellikle
belirtmitir (***).
TBMM milletvekili Celal Nuri, V..Lenin'in Trk halkna yapt yardmn nemini kaydederek unlar
yazyor: ''Bu saygdeer insan en kara gnlerimizde bize yaknlk gsterdi. Ulusumuzun en ar
dncelere dald gnlerdi. Btn snrlarmzda dmanlar vard. te o zaman Lenin, bize yardm
elini uzatt. En g dakikalarda mektuplar ve telgraflaryla bizi yreklendirdi'' (****).
16 Mart 1921'de Sovyet Rusya ve Trkiye arasndaki Dostluk ve Kardelik Antlamas imzaland.
Moskova Antlamas bir nsz, 16 madde ve ekten oluuyordu (*).
Byk politik nem tayan antlamann nsznde, ''uluslarn kardelii ilkesini ve halklarn kendi
kaderini belirleme haklarn paylaan, emperyalizme kar mcadelede aralarnda var olan dayanmay
ve keza iki halktan biri iin ortaya kacak olan her trl glklerin dierinin durumunu
ktletirecei hususunu belirten ve aralarnda srekli ve iten karlkl ilikiler ve iki tarafn karlkl
karlarna dayanan bozulmaz, iten bir dostluk kurma isteinden esinlenen taraflarn bir dostluk ve
kardelik antlamas imzalamaya karar verdikleri... (**) kaydediliyordu.
1. Maddede, anlamaya taraf olanlardan her birinin teki tarafn kuvvet kullanarak kabul etmek

zorunda brakld hibir bar antlamasn ya da baka uluslararas bir belgeyi tanmamay kabul
ettii belirtiliyordu. Sovyet hkmeti, stanbul'daki Meclis-i Mebusan tarafndan 28 Ocak 1920'de kabul
edilmi olan Misak- Milli'nin yasalln ve Trkiye'ye deinen, ama TBMM tarafndan onaylanm olan
uluslararas belgeleri geersiz saymay, kabul ediyordu. 1. Madde uyarnca Trkiye'nin Sovyetler
Birlii'yle arasndaki kuzeydou snr saptanyordu. Bu snrn belirlenmesinde iki lke arasndaki
dostluk ilikilerinden hareket eden ve Kafkaslar tesi'ndeki durumu gznnde bulunduran Sovyet
hkmeti, 1918'e kadar Rusya'ya ait olan Kars, Ardahan ve Artvin blgelerini Trkiye'ye brakmay
kabul ediyordu. Trkiye'ye geen topraklarn toplam alan, Merkez statistik Mdrl'nn verilerine
gre, 19,915 km2 idi ve nfusu da 492 bin kiiydi (*). Trkiye ise Grcistan'n Batum zerindeki
egemenliini tanyordu (madde II).
Antlamann IV. Maddesi byk politik neme sahipti. Bu maddede yle deniyordu: ''Dou halklarnn
ulusal kurtulu hareketiyle Rusya emekilerinin yeni bir sosyal dzen iin yaptklar mcadele arasndaki
ilikiyi kaydeden taraflar bu halklar iin zgrlk ve bamszlk hakkn ve ayn ekilde onlarn kendi
istekleri dorultusunda ynetim biimlerini seme hakkn resmen tanmaktadrlar''.
Antlamann V. Maddesi, Karadeniz devletleri iin hayati nemi olan bir konuya, boazlarn statsne
deiniyordu. Bu maddeye gre, Karadeniz boazlarnn rejimi sadece ky lkelerinin yapacaklar bir
konferansta belirlenmek zorundayd.
VI. Madde uyarnca daha nce ar ve padiah hkmetleri arasnda imzalanm olan tm antlamalar,
karlkl karlara uygun dmeyen antlamalar olarak yrrlkten kaldrlyordu.
Kapitlasyon rejiminin herhangi bir lkenin zgr ulusal geliimiyle ve keza ekonomik haklarnn tam
olarak gerekletirilmesiyle badaamayacan kabul eden Sovyet hkmeti, kapitlasyon rejiminden
kaynaklanan her eit ayrcalk ve haklar gcn yitirmi ve kaldrlm sayordu (Madde VII).
VIII. Madde, kendi topraklar zerinde dier lkenin ya da onun topraklarnn bir blmnn
hkmeti rolne talip olan rgt veya gruplarn kuruluuna ya da bulunuuna izin vermeme
konusunda taraflarn karlkl ykmllklerini kapsyordu.
Sovyet Rusya ve Trkiye, demiryolu, telgraf ve dier balantl aralarnn korunmas ve gelimesi iin
gerekli tm nlemleri almay ve insanlarn ve mallarn iki lke arasnda serbest gidi geliini her lkede
belirlenen kurallara uygun olarak salamay stleniyorlard (Madde IX).
X. Maddeyle, her iki lkenin yurttalar, ulusal savunma ykmllkleri hari olmak zere,
bulunduklar lkenin yasalarndan ileri gelen tm hak ve ykmllklerin kapsamna giriyorlard.
Taraflar, antlamaya taraf lkelerden her birinin dier lkenin topraklarnda bulunan yurttalarna
''en fazla msaadeye mahzar olma'' hakkn tanmay kabul ediyorlard (Madde XI).
Antlamann XII. Maddesi, 1918 ylndan nce Rusya'nn snrlar iine giren Kars, Ardahan ve Artvin
blgeleri sakinlerine, eyalarn ve mallarn ya da bunlarn bedelini alarak, Trkiye'yi serbeste
terketme hakkn tanyordu. Ayn hak, Grcistan' terketmek isteyen Batum sakinlerine de tannyordu.
XIII. Maddeye gre, Sovyet hkmeti, Rusya'dan Trkiye'ye dnmek isteyen sava tutsa ve gzaltna
alnm Trkiye yurttalarn kendi hesabna Trkiye'nin kuzeydou snrna dek getirmekle
ykmlyd.
Antlamann XIV. maddesi, en yakn zamanda bir konsolosluk antlamasnn ve tm ekonomik, mali ve
dier sorunlar zmleyen bir antlamann imzalanmasyla ilgiliydi.
XV. Maddeye gre, Sovyet Hkmeti, Kafkaslar tesi cumhuriyetleri konusunda, bu antlamann bu
cumhuriyetleri dorudan ilgilendiren maddelerinin Kafkaslar tesi cumhuriyetlerince tannmas iin
gereken admlar atmakla ykmlyd.
Sonuncu madde (XVI) antlamann onaylanmas gerektiini ve belge dei tokuunun en yakn
zamanda Kars'ta yaplacan belirtiyordu.
XIII. Maddeyle ngrlen koullarn yerine getirilmesi iin 28 Mart 1921'de zel bir anlama imzaland.
Bu anlamaya gre, Rusya'nn Avrupa blmnde ve Kafkasya'da tutsak bulunan asker ve sivillerin
antlamann imzaland gnden, yani 16 Mart 1921'den itibaren ay, Orta Asya'da tutsak
bulunanlarn alt ay iinde yurtlarna dnmeleri kararlatrld.
Tutsaklarn yurda dnleri sadece onlarn istei zerine gerekletirilecekti. Ttusaklarn ve eyalarn
nakil noktasna dek tanmas, anlama taraflarnn her birinin topraklar iinde onun hesabna
gerekletirilecekti. Tutsaklarn nakil noktalar Sovyet Rusya iin Novorossiysk, Batum, Tuapse ve
Aleksandropol (imdiki Leninakan) ve Trkiye iin nebolu, Trabzon ve Aleksandropol'd.
Antlamann her iki lkede uygulanmasna yardmc olmak zere teki lkenin topraklarnda
bulunduklar srada diplomatik dokunulmazlk gvencesi verilen kiiden oluan resmi bir komisyon
kuruldu (*).
Antlamann imzalanmas srasnda iki hkmet nota dei tokuunda bulundu. Bu notalarda taraflar
birbirleriyle ilgili d politikalarnn genel dorultusunda ilkesel bir deiiklik yapmak istediklerinde
hemen birbirlerini haberdar etme ykmlln karlkl olarak stlendiler.
Bundan baka taraflar, Trkiye'yi ve Sovyet Rusya'ya ilgilendiren ve Asya'dan Rusya'nn ve Trkiye'nin

politikasndan farkl bir politika izleyen baka bir devletin kendilerine yapt her aklama ya da
neriyi, bir yaknlama ya da anlama konusunu birbirlerine hemen ayrntlaryla bildirmekle
ykmlydler, ayn ekilde baka devletlerle yaplacak btn benzer grmelerden birbirlerini doru
olarak haberdar etmeyi ve her iki tarafn karlarn ilgilendiren her trl antlamay birbirlerinden
habersiz imzalamamay kabul ediyorlard (**).
Sovyet-Trk antlamasnn imzalanmas srasnda Trkiye'ye karlksz olarak 10 milyon altn ruble
tutarnda mali yardm ve silh yardm yaplmasna ilikin bir anlama imzaland (*). Bu anlamaya gre,
Sovyet hkmeti, 1921-1922 dneminde Trkiye'ye tfek, makineli tfek, mermi, top, cephane ve dier
askeri malzemeyle kle altn gnderecekti (**).
Dostluk ve Kardelik Antlamas'nn imzalanmas Trkiye ve Sovyet Rusya halklarnn yaantsnda
byk bir olay oldu. Bu antlamann imazlanmas Rus-Trk ilikilerindeki dn gsteriyor ve arlk
Rusyas'yla Padiahlk Trkiyesi arasndaki karlkl gvensizlie son veriyordu.
Lenin'in bar ve dostluk politikas Kafkaslar tesi halklarna savatan bar kurulua geme olanan
verdi. V..Lenin, yiyecek vergisine ilikin raporunda, bu hususu zellikle belirtti ve ''Trklerle, bizi
Kafkasya'daki ezeli savalardan kurtarma aresi olan bir bar antlamas imzaladk'' (***) dedi.
Rusya Merkez Yrtme Komitesi Olaanst Toplants Sovyetler Birlii-Trkiye Antlamas'n 20 Mart
1921'de onaylad (****).
Sovyetler-Birlii Trkiye Antlamas, Trkiye iin byk neme sahipti. Sovyet hkmeti, Trkiye'nin
kuzeydou snrnn dokunulmazln salad ve igalcilerle mcadelesinde ona moral-politik ve maddi
destekte bulundu. Bu antlama, Trkiye'nin devlet yapsnn ve egemenliinin glenmesine yardm
etti, Trkiye'nin askeri durumunu salamlatrd ve Trkiye halknn daha sk bir birlik oluturmasna
yardmc oldu. Ayn zamanda Trkiye'nin Dou Cephesinde asker bulundurmasna da gerek kalmad.
Trkiye'nin toplum ve devlet adamlar, Sovyetler Birlii-Trkiye Antlamas'nn nemini takdir ettiler.
Trkiye Dileri Bakan Yardmcs Ahmet Muhtar Bey, 21 Martta G.V.ierin'e u telgraf ekti: ''Bu
metni (antlama metnini-A..) byk boluklarla ve teslimi srasnda nemli tahriflerle dolu olarak
almamza karn, Rusya ve Trkiye halklar tarafndan, ortak adalet ve zgrlk idealinin
gerekletirilmesi iin iki halka da gerekli olan birlik yolunda atlan bu ilk ve nemli adm nedeniyle
duyduum sevinci daha fazla beklemeden belirtmek istiyorum'' (*)
Mustafa Kemal, TBMM oturumunda yapt bir konumada, Moskova'da antlamann imzalandn
bildirerek u aklamada bulundu: ''Bu antlamayla iki devlet arasndaki emperyalizmin saldrsna kar
mcadeledeki doal ittifaktan ileri gelen bir dayanma kurulmutur'' (**).
Rus Telgraf Ajans muhabirinin Trkiye'den verdii haberlerden birinde yle deniyordu: ''Btn
dikkatler Rus-Trk antlamasnn imzalanmas zerinde toplanm durumda. Yalnzca resmi yaynlar
deil, eitli kiiler de bu antlamay oybirliiyle selmlyorlar ve 'Trk halknn kurtuluunun sadece bu
antlamada olduunu' belirtiyorlar... Antlamaya ilikin haberler her yerde, hatta kahvelerde ve
berberlerde bile okunuyor ve tartlyor'' (*).
Trk halknn gsterdii dostluktan sz eden M.V.Frunze, Trklerin Sovyet Rusya halklarnn
kahramanca savana nasl bir umutla baktklarn ve Sovyet Rusya'ya nasl byk umut baladklarn
zellikle belirtilmitir (**). Sadece iiler ve kyller deil, ayn zamanda yeni Trkiye'nin devlet, siyaset
ve toplum adamlar da Sovyet halkna duyduklar hayranl ifade ettiler. Trkiye hkmetinin RSFSC
ile oluturulan kardee birliin, yce kurtulu amalarna ulama iinde nemli bir gvence olarak
ortaya kt'' (***) belirtiyordu.
Rus-Trk dostluu onuruna verilen ziyafette Mustafa Kemal unlar syledi: ''Dnya imdi iki gruba
ayrlmtr: Birisi tek cephe halinde birleen ve bamszlk, insan severlik ve halklarn haklar urunda
savaan dou; dier grup ise insanln ezilmesini isteyen ve ihanetten baka hibir eye hizmet
etmeyenlerden oluuyor. Bu grubun gnl yceliine inanmak kendi kendini aldatmak olurdu. Bu grup
ancak maddi ve manevi gcnden yoksun braklarak zararsz hale getirilebilir. Devrimci Trkiye ve
Sovyet Rusya arasndaki sk birlik... emperyalist batya kar zafer gvencesi ve dounun grevlerini
gerekletirme olanadr'' (*).
Trkiye Dou Ordusu'na verilen bir emirde de, bamszlk yolunda ''Sovyet Rusya'yla dost olduk.
Antant bizi Boleviklerle savaa sokmak istedi, bu nedenle Londra Konferans'n reddettik ve
Moskova'yla antlama imzaladk'' (**) deniyordu.
Sovyetler Birlii-Trkiye Antlamas'nn metni 29 Mart 1921'de Mecliste okundu ve eitli alklarla
karland, ama ancak 22 Temmuzda, yani drt ay sonra onayland. Ulusal Kurtulu hareketinin
yneticileri arasnda sadece Sovyet Rusya'yla yaknlama taraftarlar deil, bu yaknlamaya kar
kanlar da bulunuyordu. zellikle Antant'la anlama imzalanmasn ve padiahlk rejiminin
srdrlmesini isteyen kiiler Rusya'yla yaknlamaya kar kyorlard. Bunlar, Antant devletlerinin
anti-sovyet propagandasnn gl etkisi altnda bulunuyorlar ve Sovyetler Birlii-Trkiye ilikilerini
gerginletirmeye alyorlar ve bylece antlamann yerine getirilmesine engel olmay hesaplyorlard.
Sovyetler Birlii-Trkiye Antlamas'nn imzalanndan bir gn sonra Dou Cephesi ordusunu destek

alan gerici evreler Batum'u igale kalktlar.

Kafkasya Cephesi Askeri Devrim Konseyi yesi G.K.Orconikidze, bu hareketi Trk Dou Ordusu
Komutanlnn Sovyetler Birlii-Trkiye Antlamas'nn bozulmasn ama edinen bir maceras olarak
nitelendirdi. G.K.Orconikidze, Trkiye Dou Cephesi Komutan Kazm Karabekir Paaya gnderdii bir
mektupta yle diyordu: ''Trenle imzalanm bir antlamann aka inenmesini, iki mttefik
arasnda kesinlikle izin verilmez bir davran olarak gryorum. Aslnda bu hareket tarz, ittifakmz
aleyhinde bu derece gl biimde alanlarn iine yarayacaktr. Grevlilerinizin Brest-Litovsk
Antlamas'n bahane etmeleri yalnzca hukuki ve gerek ynden temelsiz olmakla kalmayp, ayn
zamanda bizim iin ok aalaycdr. Bizim Sevr Antlamas ya da 1878 Antlamas zerine bahaneler
ileri srmemize olanak tanr mydnz acaba? Brest-Litovsk Antlamas'nn oktan yrrlkten kalkt
herkese biliniyor. Eer bizimle iten, dosta bir birlik kurmak istiyorsanz, ittifak anlamamz bir kt
paras haline dntrmemeniz gerektiini sylelememe izin veririz.''
''Askerleriniz, Batum'a girdiler ve Moskova Konferans'nda saptanan, sizin ve Ankara'nn da bildii
snrlar igale giritiler. Artk hi kimse Batum zerinde hak iddia edemez. Her trl yanl anlamadan
ve dmanlarmzdan baka hi kimsenin iine yaramayacak srtmelerden kanmak iin askerlerinizi
Batum'dan ve dier blgelerden kartnz'' (*).
Trkiye birlikleri 22 ve 23 Mart 1921'de hkmetlerinin emriyle Moskova Antlamas'yla saptanan yeni
snrlara ekildiler.
Trkiye Dou Ordusu Komutanl, birliklerinin Sovyet Ermenistan'dan ekilmesi sorununu Sovyetler
Birlii-Trkiye ilikilerini gerginletirmek amacyla kullanmaya kalkt. Moskova Antlamas'nn
Danaklarla Trkiye'nin imzaladklar Aleksandropol Antlamas'n yrrlkten kaldrm olmasna
karn, Trkiye diplomatlar yine de Ermenistan'la yeni bir antlama imzalanmadka Aleksandropol
Antlamas'nn gcn koruyaca grnde direndiler. ''Trkiye askeri komutanl, Ermenistan'n
antlamay yerine getirmedii ve silahlarn teslim etmedii srece Aleksandropol blgesini boaltmay
reddediyordu'' (**). 7 Nisan 1921 tarihli notada Trkiye diplomatlar, Aleksandropol'n boaltlmasnn
18 ubatta Erivan' ele geiren kar-devrimci Danak darbecilerince engellendiini akladlar (***).
stelik Dou Cephesi Kumandan Kazm Karabekir Paa, Sovyet Ermenistan'a, Trk birliklerinin
Aleksandropol'de kalacaklarn ve eer gerekirse Ermenistan'la savamaya hazr olduklarn ima etti
(**).
Trkiye ve Sovyet Ermenistan arasndaki sava Trkiye ve Sovyet Rusya arasnda sava demekti. Bu
nedenle, Kazm Karabekir Paann bu aklamas G.V. ierin'in Askeri Devrim Sovyeti yesi
G.K.Orconikidze'ye gnderidii telgrafta ''Karabekir'in deerlendirmesi'' olarak niteleniyordu (***).
Moskova Antlamas'nn imzalanmasndan sonra askerlerini Aleksandropol'den ekmeyi reddeden
Kazm Karabekir Paa, Savunma Bakanlndan ve TBMM'deki feodal-klerikal milletvekillerinden byk
destek grd. Savunma Bakan Mustafa Fevzi akmak Paa, Kazm Karabekir Paann Ermeni sorunu
konusundaki tutumunu destekleyerek unlar syledi: ''Ermenistan'n hl Trk ordularnn igali
altnda bulunan blm ancak Aleksandropol Antlamas'nn yrrle giriinden sonra
boaltlacaktr'' (****). Mustafa Fevzi Paa, ''Dou Cephesi Trk Ordusunun Kafkasya'da kalarak
blgede denge unsuru olmas gerektii'' (*****) grndeydi.
RSFSC Dileri Halk Komiseri G.V. ierin, 8 Nisan 1921 tarihli notada, Savunma Bakannn aklamas
mnasebetiyle, Aleksandropol Antlamas'nn yerine getirilmesinin Moskova Antlamas'nn
yrrlkten kaldrlmasyla bir tutulmak istendiini belirterek unlar yazyordu. ''Dou Cephesi
Ordusunun Kafkasya'daki g dengesinin yeniden kurulmas iin hangi kar askeri kuvvetle
arpacan anlamyorum. Sovyet cumhuriyetlerinin Birleik Kzl Ordularnnn bu blgede bulunan
tek kar askeri kuvvet olmas nedeniyle Sava Bakannn szlerinden Trk ordusunun Sovyet
kuvvetlerine dman ve bu kuvvetlerin askeri gc konusunda kar arlk olma amacn izleyen bir
unsur olmas gerektii sonucu ortaya kyor (*).
13 Nisanda Onbirinci Kzl Ordu Komutan, Kazm Karabekir Paaya Aleksandropol'n boaltlmasn
isteyen bir ltimatom gnderdi. Bu ltimatomda yle deniyordu: ''nmzdeki gnlerde meydana
gelebilecek ve ordularmzn dostluk ve birlii zerinde son derece ar biimde yansyabilecek zc
atmalardan kanmak iin sizden hemen Aleksandropol blgesinin boaltlmasn ve Trk birliklerinin
Moskova Antlamas'yla belirlenmi olan snra kadar ekilmelerini emretmenizi rica ediyorum. Sizden,
birliklerin ekilmeye balad haberini alamazsam byk bir zntyle Kzl Ordu birliklerini sz
edilen blgeye girmesi emrini vereceim. Bundan sonra meydana gelebilecek olaylarn sorumluluunu
kabul etmem'' (**).
22 Nisan 1921'de Trk askerleri Aleksandrpol' boalttlar. Ancak Trk komutanl boaltma srasnda
devlet kurulularnn ve zel kiilerin mallarn gtrd ve baruthaneyi havaya uurdu. Sulular
cezalandrlmaktan kurtarmak isteyen Dou Cephesi Komutanl baruthanedeki patlamalarn
sorumluluunu Danaklarn zerine att (*).
Sovyet hkmeti, baz Trk grevlilerinin Sovyet cumhuriyetlerine kar giritikleri gizli eylemler,

entrikalar ve bozucu faaliyet konusunda defalarca Trkiye hkmetinin dikkatini ekti. rnein, 6
Haziran 1921 tarihli noda, ''yneticileriniz iinde hkmetinizle bizim gibi devrimci bir cumhuriyet
arasndaki sk ittifaka kar dmanca davranan belirli elemanlarn bulunuu, yneticileriniz arasnda
Birlik-Cumhuriyetine kar kuku uyandrmak amacyla kasten yalan haberler ortaya atlmasna neden
olabilir'' (**) deniyordu.
G.K. Orconikidze, daha 1921 ubatna G.V. ierin'e ''halen Anadolu'da biri bizimle, teki Antant'la
anlamadan yana olan iki grup ekiiyor'' diye haber veriyordu. G.K. Orconikidze, aka kar kma
olanana sahip bulunmayan Antant'la anlama yanls kiilerin Ermenistan'daki arklar bilinli olarak
kkrttklarn ve tahriki sylentiler yaydklarn vb. belirtiyordu (***).
rnein Kars'taki baz gerici devlet memurlar, ii, burada yaayan Molokanlar (dinsel bir mezhep)
Trkiye'de komnist propaganda yapmakla sulamaya dek vardrdlar. Bu nedenle Sovyet Rusya ve
Trkiye arasndaki dostluk ilikilerini d politikasnn temel ta sayan Trkiye hkmetinin, lkenin
ulusal karlar alayhinde hareket eden kiilere, kar nlemler almas bir rastlant deildir.
Mustafa Kemal, bir meclis oturumunda unlar syledi: ''Biz, Bolevikleri aryorduk ve onlar sonunda
bulduk''. Mustafa Kemal'in Sovyet hkmetinin askeri malzeme ve altn yardm konusundaki szleri
''bravo'' sesleri ve alklarla karland. ''Eer maddi yardmdan bu zamana dek tam olarak
yararlanmadysak bu bizim de, Sovyet Cumhuriyetinin de suu deildir'' diyordu. Mustafa Kemal, ''Bu,
son gnlerde Kafkasya'da grlen yanl anlamann bir sonucu olabilir. Efendiler! Bu yanl anlamaya
hemen ve tamamen son vermek gerekir'' (*).
Btn bu olgular, Trkiye gerici evrelerinin antlamann onaylanmasna engel olmak istediklerini
kantlyordu. Ancak, Trkiye diplomatlar bunu azimle engellediler. rnein, milletvekili Sleyman
Beyin ''antlama neden uzun sre Meclise sunulmad?'' eklindeki sorusunu yantlayan Dileri Bakan
Yusuf Kemal Bey, antlamann onaylanmasnn ''politik nedenlerle'' gecikmediini ve ''bu gecikmeden
derin znt duyduunu'' (**) aklad.
22 Temmuz 1921'de Sovyetler Birlii-Trkiye Antlamas'nn onaylanmas srasnda Sovyet Rusya'yla
yaknlamay istemeyenler, yeniden antlama aleyhinde seslerini ykselttiler. Bir grup milletvekili adna
Erzurum Milletvekili Salih Efendi hkmetten u sorunun yantn istedi. ''Trkiye'de kim kapitalizme
ve emperyalizme kar savayor, kim onlarla dostluk ediyor?'' (*).
Hkmetin verdii yantta, ''Trkiye'de hi kimse kapitalizmle savamyor ve hi kimse de
savamayacaktr... Bizim politik inanlarmz ve Rus politik inanlar arasnda ekonomik ve sosyal
dnce ynnden benzerlikler genellikle sz konusu deildir. Rus hkmeti, dou halklarnn
hareketini kurtulu hareketi olarak kabul etmektedir. Rusya'nn ve Trkiye'nin politik yollar arasndaki
benzerlik buradadr'' (**).
Antlamaya kar kanlarn halk dman tutumunu elitiren Eskiehir Milletvekili Abdullah Azim Bey,
bu kiilerin karlarnn Trk halknn karlarndan farkl olduunu belirtti. Azim Bey, iddetli alklar
arasnda unlar syledi: ''imdi batl devletlerin yzyllk varlmz insan onuruna yakmaz bir ekilde
ayaklar altnda inedikleri bir srada Rusya'nn bize elini uzatmas elbette bamszlmzn gvencesi
olacaktr'' (***). Azim Bey, milletvekilleri grubu adna antlama zerindeki grmelere son verilmesini
ve antlamann onaylanmasn istedi.
Ad okunarak yaplan oylama sonucunda, 201 kii antlamann onaylanmasna ilikin neri lehinde, be
kii aleyhinde oy verdi, bir kii ekimser kald. Bylece Sovyet-Trk yaknlamasna dman olanlar,
harcadklar byk abalara ramen, Rus ve Trk halklar arasndaki dostluk balarnn glenmesine
engel olamadlar.
Bu durum, Sovyet hkmetinin, srekli olarak. Lenin'in, ''sadece ve sadece eitli uluslarn karlarna
gsterilen ok byk dikkatle, anlamazlk zemini ortadan kaldrlabilir, karlkl gvensizlik yok
edilebilir, her trl entrika tehlikesi giderilebilir ve zellikle deiik dillerde konuan ii ve kyllerde
gven yaratlr. Bu gven olmazsa, ne haklar arasndaki bar ilikiler ne de ada uygarlk
deerlerinin baarl geliimi kesinlikle olanakszdr'' (*) eklindeki direktifine uygun hareket etmi
olmasyla aklanyordu.
Sovyet hkmeti, emperyalist igalcilerle yapt ar mcadelede Trk halkna moral-politik ve maddi
yardm yapmaya devam etti. Trkiye'ye yalnzca 1921 yl iinde 33.275 tfek, 57.986.000 fiek, 327
makineli tfek, 54 top, 129,479 mermi, 1.500 kl, 20.000 gaz maskesi ve baka askeri donatm
gnderdi. Sovyet hkmeti, ayn zamanda Trkiye'ye iki deniz avc ua da verdi (**).
23 Mart 1921'de Sovyet Azerbaycan hkmeti, Trkiye'nin gereksinmeleri iin 30 tank petrol, 2 tank
benzin ve 8 tank gazyan Trkiye'ye armaan olarak Kars'a gnderdi (*).
Nisan 1921'de Sovyet hkmeti, Trkiye Kzlay Derneine igalciler tarafndan boaltlm olan
blgelerde yaayan halkn gereksinmeleri iin 30 bin ruble altn armaan etti. Mustafa Kemal teekkr
mektubunda unlar yazyordu: ''Emperyalizmin agzll ve Yunanllarn barbarl sonucu ok
korkun bir efalete den talihsiz insanlara kar Sovyet Rusya'nn gsterdii bu yce gnll ve
insancl davran btn Trk halk tarafndan tmyle takdir edilecektir'' (**).

Trkiye hkmeti, 25 Mays 1921'de Sovyet hkmetine bavurdu ve Trkiye ''istikraz eklinde veya
herhangi bir baka ekilde'' 50 milyon ruble altn tutarnda yeni bir mali yardmda bulunulmasn, ayn
zamanda Trkiye'de bir barut fabrikasnn ve dumansz barut fabrikasnn kurulmasn rica etti (***).
Sovyet hkmeti, o srada mali durumunun bozuk olmas nedeniyle Trkiye'nin ricasn yerine
getiremedi (****).
Sovyet-Trk yaknlamasna dman olanlarn kar koymalarna ve entrikalarna, Trkiye'nin
Ermenistan ve Grcistan'la olan kuzeydou snrnn belirlenmesi srasnda ortaya kan glklere
karn Sovyet-Trkiye dostluu gn getike glendi ve daha sonraki geliiminde Trkiye halknn
yabanc igalcilere kar kazand zaferin ciddi unsurlarndan biri haline geldi. Dileri Halk Komiserlii
raporunda, ''Rusya'nn Trkiye'yle olan sk dostluunun yine politik dorultusu'' deniyordu ''eitli
zel sorunlar konusundaki fikir ayrlklaryla birlikte yrtebilmitir'' (*).
Mustafa Kemal'in V. i. Lenin'e gnderdii telgrafta, istenen amaca sadece ve sadece iki lke arasndaki
sk ibirlii sayesinde ulalabilecei belirtiliyordu. Mustafa Kemal unlar yazmt: ''...Bizi birbirimize
balayan dostluk balarnn daha da glenmesini selmlyorum. Zatlinizin giriimleri zerine Sovyet
Cumhuriyeti'nin gerek douda, gerekse tm dnyada uygulamaya balad ileri grl politika
nedeniyle size sonsuz ekilde mimmettarm'' (**).
V.. Lenin cevabi telgrafnda teekkrlerini belirterek Trkiye halkna ve sarslmaz bir enerjiyle
bamszlk ve lkenin gelimesi urunda mcadele veren Trkiye hkmetine en iten dileklerini (***)
gnderiyordu.
4 Austos 1921'de Trkiye hkmeti, RSFSC hkmetine bir muhtra gndererek iki lkenin ama ve
karalarnn yeterince yakn ve ayn olduu btn konularda ibirlii nerisinde bulundu. Muhtrada,
yle deniyordu: ''Taraflarn ortak karlara sahip olduklar tm dnya sorunlarn ortaklaa ele
almalarn ve eylemlerini batl devletleri emperyalizmine ve kapitalizmine kar Moskova
Antlamas'nn nsznn ve 4. Maddesinin zne uygun birleik bir cephe oluturabilecek ekilde
dzenlemelerini istiyoruz'' (*).
Trkiye muhtrasnda RSFSC ve TBMM hkmetlerinin boazlar, Mezopotamya ve Orta Asya,
konularnda ortak eylemlerden ve ayrca Trkiye'ye silh ve para yardm konusundan sz ediliyordu.
Sovyet hkmeti, Trkiye'nin emperyalizme kar mcadele hakknda anlamaya varlm eylemlerle
ilgili nerisini takdirle karlad. Dileri Halk Komiserliinin 10 Ekim 1921 tarihli notasnda yle
deniyordu: ''Aramzdaki bugnk ibirlii, bizi balayan dostluk ilikilerinin gelitirilmesine ve
halklarmzn karlarnn tatmin edilmesine byk lde yardm edecektir. Btn gncel sorunlar
konusunda ortak bir karar almak, bizi birletiren dostluk politikasnn ilkesi olmaldr'' (**).
Boazlar sorunu uluslararas politika plnnda her iki hkmeti en ok ilgilendiren sorunlardan biriydi.
Dileri Halk Komiserliinin notasnda ''Hkmetlerimiz'' deniyordu ''bu konuda Moskova
Antlamas'nda ifade edilmi olan ortak programa ilikin olarak anlamaya varmlard. Eer bugn bu
program, henz bizim iin ideal bir karakter tayorsa, programn uygulamada gerekletirilmesi iine
girime durumunda olmak iin glklerimizi yeterince ortadan kaldracamz gnler yakn demektir''
(*).
Sovyet hkmeti, Mezopotamya ve Asya konularnda Mslman dinsel dncesinin bizzat Mslman
halklarn hayati karlarna zarar vermek amacyla ktye kullanlmasn nlemek istiyordu. Dileri
Halk komiserliinin notasnda bu konuda unlar belirtiliyordu: ''Bu tehlikeden korunmada en etkili
yntemin, dinsel dncenin karsna bu uluslarn bellibal hayati gereksinmelerini karlama amacn
izleyen ulusal kurtulu dncesiyle kmak olduu kansndayz'' (**).

SOVYETLER BRL-TRKYE DOSTLUUN DAHA SONRAK GELMELER VE KAFKASLAR

TES SOVYET CUMHURYETLER VE UKRAYNA SOVYET CUMHURYETYLE DOSTLUK
ANTLAMALARININ MZALANMASI
Sovyetler Birlii-Trkiye Antlamas'nn XV. Maddesi uyarnca, Moskova Konferans'nn hemen
ardndan Kafkaslar tesi-Trkiye Konferans'nn toplanmasna ilikin diplomatik grmelere baland.
Sovyet Kafkaslar tesi Cumhuriyetleri bu grmelerde d politikalarnn birliini ileri srerek Trkiye
ve Kafkaslar tesi cumhuriyetleri arasnda tek bir antlama imzalanmasn istediler. Tek bir antmama
imzalanmas, Kafkaslar tesi ve Trkiye halklar arasndaki iyi komuluk ilikilerinin, dostluk ve ulusal
bar balarnn glenmesini salayacakt ve bu nedenle de tek doru politika, karde Sovyet
cumhuriyetinin uluslararas ilikiler alannda ortak hareket etme politikasyd.
Bu politika, sadece Kafkaslar tesi cumhuriyetlerinin ekonomik, politik ve kltrel karlarnn
ortaklndan deil, ayn zamanda Kafkaslar tesi'nin emperyalist devletlerin saldrsna kar ortak
savunma gereklerinden kaynaklanyordu.
G.K. Orconikidze, Kafkaslar tesi Komnist rgtlerinin II. Kongresinde ''herhangi bir Sovyet
cumhuriyetinin ayrlmas iin 24 saatin yeterli olacan ve bu cumhuriyetin evresinde bulunan
devletler tarafndan hemen yok edileceini'' (*) belirtti.
Ancak Trkiye diplomatlar, tek bir antlama imzalamak iin hukuki temellerin bulunmadn gereke
gstererek (bu srada Kafkaslar tesi Federasyonunun henz kurulmam olmas nedeniyle)
Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan'la ayr ayr antlamalar imzalamak istediler (**). Dolaysyla,
Kafkaslar tesi cumhuriyetleri ve Trkiye arasndaki antlamann imzalanmas 1921 sonbaharna kadar
uzad.
Ancak Kafkaslar tesi Cumhuriyetleri daha sonraki grmeler soncunda Trkiye hkmetini btn
cumhuriyetlerle ortak grmeler yapmay ve tek antlamay kabul ettirdiler.
Azerbaycan hkmetinin, Kafkaslar tesi cumhuriyetleriyle bir konferans yaplmasna ilikin Trkiye
nerisine verdii 21 Temmuz 1921 tarihli yantta, ''bizim hayati karlarmz, Moskova Antlamas'nn
tamamlanmas ve gelitirilmesi gereini, ayn dmana kar ortak bir cepheye sahip olan ve tarihsel
gelime yollarna ilikin sorunlar halklarnn emellerini ve isteklerini esas alarak zmleyen Trkiye ve
Kafkaslar tesi Sovyet Cumhuriyetlerinin temasa gemelerini salayan birlik ve dostluk ilikilerinin
antlama formlar iinde en yakn zamanda salama balanmasn karlkl olarak dayatmaktadr'' (*)
deniyordu.
Sovyet Grcistan hkmeti de Grcistan ve Trkiye arasndaki dostluk ilikilerinin glenmesine ve
gelimesine hizmet edecek olan bu konferansn toplanmasna nem veriyordu (**).
Ermenistan ve Trkiye halklar arasnda ulusal barn ve dostluun kurulmasna zel bir nem veren
Ermenistan Sovyet hkmeti, konferansn toplanmasna ilikin olarak Trkiye hkmeti, konferansn
toplanmasna ilikin olarak Trkiye hkmetine gnderdii 24 Austos tarihli notasnda u aklamay
yapt: ''Egemenliin bir yandan i - Kyl Sovyet Hkmetinin, te yandan da Devrimci Trkiye Byk
Millet Meclisi Hkmetinin ellerinde bulunmas, kr ovenizmden ve kendilerinden nceki
hkmetlerin karlkl nefretinden kurtulmu olan bu iki hkmetin Avrupa diplomasisi iin
zmlenemez gibi grnen btn sorunlarn doru zmn bulabilmesinin ve bylece bu
mcadelenin, emperyalist diplomasi tarafndan ustalkla, kt niyetle krklenen iki komu halkn
karlkl nefretinin izlerinin silinebilmesinin ilk gvencesidir. Her iki tarafn zm en zorunlu
sorunlar, bize bar iinde birlikte yaamamz ve birbirimize tam olarak gvenmemizi emretmektedir''
(*).
Kafkaslar tesi Cumhuriyetleri - Trkiye Konferans, RSFSC temsilcisinin de katlmasyla 26 Eyll 1921'de
Kars'ta balad. Trkiye heyeti Bakan Kzm Karabekir Paa konferansn alnda unlar syledi:
''Trk halk kendisine zorla dayatlan Sevr Antlamas'n kabul etmedi, bu znt verici antlamay
hazrlayanlarn basks ve tehditleri nnde ban emedi; onun istek ve iradesine kar aalama ve
umutsuzca boyun edirme politikas izleyenleri geri evirdi... Trk halk, dnya lsnde neme sahip
bir hareketle Sovyet Rusya'y yerinden oynatan doudaki Byk Devrimi grd. Ona kardelik elini
uzatt ve dounun kurtuluu ve esenlii iin, bu iki halkn arasnda dostluk ve kardelik ortamnn
kurulmas iin onunla birlik kurdu'' (**)
RSFSC ve Ermenistan temsilcileri, Kars Konferans'nn alnda parlak konumalar yaptlar ''...
karlarnn bilincine varan Kafkaslar tesi cumhuriyetlerinin halk kitleleri ve kahraman Trk halk''
diyordu RSFSC temsilcisi Y. S. Ganetskiy ''dardaki kt glerin her trl kkrtmalarna kar

kardelik, bar ve dostluk iinde yaamaya karar verdiler. nk genel olarak tm dnya halklar iin
nasl farkl karlar yoksa, Trkiye ve Kafkaslar tesi halklar iin de durum ayndr.'' Birinci Dnya
Sava'ndan sonra dnya halklar tarafndan klelie ve smrye kar balatlan byk mcadeleyi
karakterize eden Y.S. Ganetskiy yle devam etti: ''Kahraman Trk halk bu arpmalarda stn bir rol
oynuyor. Mcadele eden kitleleri halklarn ulusal dmanl deil, kardelii glendirebilir, ancak ve
ancak tm uluslardan geni kitlelerin kardee birlii btn dnyaya mutluluk getirebilir'' (*)
Sovyet Ermenistan Heyeti'nin Bakan A. Mravyan, yapt konumada Trk halknn arkasnda artk
dman bulunmadn ve emperyalizme kar verdii mcadelede komularnn ona derin sevgi
duyduklarn belirtti. A. Mravyan yle dedi: ''Buraya dmanlk duygularyla gelmedik, burjuva ve
ulusu hkmetlerden bize miras kalan anlamazlk konularn, glk yaratan zmlenmemi
sorunlar yeniden demek niyetinde de deiliz. Hayr, bizi imdi ne bu sorunlar, ne de dmanca
duygular ilgilendirmiyor; biz, alkan Trk halknn vatann zgrl urundaki kahramanca savayla
bylenmi gibiyiz'' (**).
Konferans almalar dostluk ortamnda geti (***).
Konferans almalar srasnda, 13 Ekim 1921'de, Trkiye ve Kafkaslar tesi Cumhuriyetleri Arasndaki
Dostluk Antlamas hazrland ve imzaland. Kars Antlamas ierii bakmndan Moskova
Antlamas'nn hemen hemen aynsyd. Antlama, 20 maddeden ve ekten oluuyordu (*). Moskova
Anltamas'yla karlatrrsak bu yeni antlamada yeni olarak u maddeler vard:
Taraflar, daha nceden antlamaya taraf olanlarn topraklar zerindeki egemenlii gerekletiren
hkmetler arasnda imzalanm olan btn anlamalar ve ayn ekilde nc devletlerle imzalanan
ve Kafkaslar tesi cumhuriyetlerini ilgilendiren anlamalar yrrlkten kaldrlm ve gcn yitirmi
sayyorlard. Bu nedenle, 16 Mart 1921 Sovyetler Birlii - Trkiye Antlamas iin geerli deildi (madde
1).
Antlamann bu maddesi, 1918-1920 yllarnda Kafkaslar tesi halklarna zorla kabul ettirilmi olan
btn ar antlamalar resmen yrrlkten kaldryor ve Trkiye ve Kafkaslar tesi Cumhuriyetleri
arasnda salam bar ve iyi komuluk ilikileri kurulmasn salyordu.
Antlamann 7. ve 8. maddeleri, Grcistan ve Trkiye hkmetlerini, snr blgeleri skinlerinin,
avantajl gmrk, polis ve salk koruma kurallarnn gzetilmesi kouluyla, snrdan geilerini
kolaylatrmakla ykml klyordu ve her iki tarafn snr blgesi skinlerine, sanrm dier tarafnda
bulunan yazlk ve klk otlaklardan yararlanma izni veriyordu, keza onlara hayvanlarn snrdan
geirerek geleneksel otlaklardan yararlanma hakkn tanyordu.
14. Maddeye gre, anlamaya taraf olan devletler, Kars Antlamas'nn imzalanmasndan sonraki alt ay
iinde 1919 - 1920 yllarndaki sava nedeniyle g edenlerle ilgili zel bir anlama imzalamakla
ykmlydler.
Antlamann 15. Maddesi, her iki taraf, kar tarafn yurttalarnn savatan sonra Kafkas Cephesi'nde
iledikleri sular tamamen affetmekle ykml klyordu.
Kars Antlamas, byk politik neme sahipti: Kafkasya'daki sava tehlikesini ortadan kaldrmt,
Kafkaslar tesi Sovyet Cumhuriyetleriyle Trkiye arasnda bar, iyi komuluk ve dostluk ilikilerinin
temellerini atmt. Antlama, Antant devletlerinin saldrsna kar Trkiye'nin kuzeydou snrnn
dokunulmazln garanti ediyor ve Trk hkmetine askerlerin igalcilerle savamak zere Dou
Cephesinden Bat Cephesine gnderme olana veriyordu. Kars Antlamas'nn neminden sz eden
G.K. Orconikidze yle diyordu: ''Trkiye'yle tek antlama imzalanmas, bir kez daha gsteriyor ki,
Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan tek bir btn olarak, tek bir cumhuriyet olarak hareket
etmektedirler.''
''Bizim, Trkiye'yle tek antmama imzalama politikamz son derece doruydu. Bu politika partimiz
kongresinde de onayland. Bu politika hem bize, hem Trkiye'ye yarar salad. nk eer Trkiye
kendi nerisinde ayak direseydi ve eer Ermenistan' elimizden alp onu darmadank etmek isteseydi,
Trk halk ve onun lm kalm sava, Kafkaslar tesi halklarndan bu ortak yaknlk duygusunu
kukusuz gremezdi'' (*).
Kars Antlamas, ekonomik ve kltrel ilikileri geniletti. Bu antlamann 18. Maddesi uyarnca 1922 yl
mart aynda Tiflis'te Kafkaslar tesi-Trkiye Ekonomi Konferans yapld ve bu konferansta iki taraf
arasndaki ticari, mali ve dier sorunlar zmlendi (**).
Antlamann 7. Maddesi uyarnca, snr blgeleri sakinleri iin ekonomik ilikilerin kolaylatrlmas
amacyla snrdan geie ilikin bir anlama, otlaklarn kullanlmasna ilikin bir anlama ve posta-telgraf
anlamas imzaland (***).
Ticari ilikilerin genilemesinin yansra iki taraf arasndaki politik ilikiler de artt. Sovyet halklarnn
Trk halknn kahramanca mcadelesine duyduklar byk yaknlk ve Sovyet cumhuriyetlerinin Trk
halkna gsterdii moral-politik destek Trkiye'nin bamszlk savann sonucuna nemli etkilerde
bulundu.
Kafkaslar tesi Sovyet Cumhuriyetleri ve Trkiye arasndaki dostluk ilikilerinin glendirilmesi

amacyla Sovyet Azerbaycan hkmeti pek ok eyler yapt. TBMM Hkmeti, daha varlnn ilk
gnlerinde Sovyet Azerbaycan'la iliki kurmu ve Azerbaycan halknn moral-politik ve maddi desteini
kazanmt. Azerbaycan ve Trkiye arasnda dosta diplomatik ilikiler kurulmutu.
te yandan, Mays 1921'de Sovyet Ukrayna hkmetinin giriimiyle Ukrayna-Trkiye Konferans'nn
toplanmasna ilikin grmeler de balamt. USSC hkmeti, grme yeri olarak Harkov'un
seilmesini nerdi, ancak Trk hkmetinin ricas zerine konferansn Ankara'da yaplmasna karar
verildi. Bu ricann gerekesi, o srada cephelerde ortaya kan ar durum nedeniyle lkeden
ayrlamayan Trk hkmeti yneticilerinin de grmelere katlmak istemeleriydi (*).
USSC hkmeti, Austos 1921'de M. V. Frunze'yi olaanst bykeli olarak Trkiye'ye gnderdi.
''...Atanmam tam Trk ordularnn Yunanllar tarafndan bozguna uratld ve Ankara'nn Yunan
ordularn eline geme olaslnn bulunduu bir srada gerekleti'' diyen M. V. Frunze ''ve bu alanda
Sovyet Ukrayna, Rusya'yla anlaarak, bir eli gndermek suretiyle Trkiye'ye kar dosta tutumunu
btn dnyann gzleri nne sermeyi gerekli grd'' (**).
Kzl Ordunun nl Bakomutan M. V. Frunze'nin olaanst bykeli olarak Trkiye'ye
gnderildiine ilikin haber yldrm hzyla btn Trkiye'ye yayld. Trkiye'nin Moskova'daki
Bykelisi Ali Fuat Paa, ''Trkiye hkmeti, USSC'nin Trkiye-Ukrayna Antlamas'nn imzalanmas
iin grmelerde bulunmak zere Bakomutan Yolda Frunze'yi gnderme nerisini takdirle
karlamtr'' (*) eklinde bir aklamada bulundu.
Byk Millet Meclisi, M. V. Frunze'nin olaanst eli olarak gnderilmesi nedeniyle IX. Rusya
Sovyetler Kongresine bir telgraf ekti. Telgrafta yle deniyordu: ''...Bu haberi, Sakarya Meydan Sava
ncesinde, dmanlarmzn kesin yenilgimizi yakn bir olay olarak dnyaya bildirdikleri bir srada alm
olmanz Millet Meclisinde minnattarlk duygular uyandrmaktadr. Meclisimiz politik ilikilerde byk
bir itenlik gsterilmesiyle daha da duygulanmtr'' (**).
M. V. Frunze ve beraberindekiler 5 Kasm 1921'de Harkov'dan yola ktlar ve 12 Aralkta Ankara'ya
geldiler. M. V. Frunze'nin yolu uzun ve tehlikeliydi. Karadeniz'in Asya kylarnda devriye gezen Antant
lkelerine ait sava gemileri M. V. Frunze'nin Anadolu'ya kmasn engellemek iin yolcu gemilerinin
seyrini dikkatle izliyorlard. M. V. Frunz, Batum'dan Samsun'a, Trabzon'da bir sre konaklayarak
salimen vard. Samsun'dan Yahi-Han'a atla, oradan Ankara'ya trenle gitti.
M.V. Frunze, Trkiye topraklarnda izledii yol boyunca her yerde gerek resmi kiilerden, gerekse
halktan iten bir kabul grd. M. V. Frunze, dinlenmek iin durduu kentlerde ve kylerde, burada
yaayan insanlarn istei zerine Sovyet Rusya hakknda bilgi verdi. ''Politikadan, kylerin
yaantsndan, devrimimizden, ky geleneklerinden, kadnlarn durumundan falan szettik'' (*).
M. V. Frunze, Ankara'ya gelii onuruna dzenlenen bir mitingde yapt konumada, Rusya ve Ukrayna
halklarnn Trk ulusuna kar iten bir dostluk ve kardelikten te hibir amalar bulunmadn
belirtti. Trk topraklarna ayak bast gnden itibaren kendisine ve arkadalarna gsterilen yakn
ilgiye teekkr etti (**).
M. V. Frune'nin Trkiye'deki grevi ok zordu. Trkiye bu dnemde ciddi bir buhran geiriyordu. ok
pahalya kazanlan Sakarya zaferi lke ekonomisini altst etmiti. Zaten kt olan maddi kaynaklar
tkenmiti; Trkiye hkmetinin ayakkabsz, elbisesiz, gerekli silh ve ulatrma aralarndan yoksun
durumdaki ordusuna bakacak paras yoktu.
stelik Sakarya Meydan Sava ncesinde gerekletirilen askeri kamulatrmalar byk toprak
sahiplerinin, tefecilerin, tccarlarn ve zengin kyllerin hkmetin politikasndan honutsuzluk
duymalarna neden olmutu. Teslim olma taraftarlaryla bamszlk savan srdrme taraftarlar
arasndaki mcadele bu zemin zerinde daha da iddetlenmiti. Mcadele, ayn zamanda, Trkiye'yi
Sovyet cumhuriyetleri aleyhine dzenlere srklemek isteyen Fransz diplomatlarnn entrikalar
sonucunda iyice kzyordu.
Trkiye'deki politik durumu deerlendiren M.V. Frunze unlar sylyor: ''Bu antlamann (Fransz-Trk
Antlamas'nn - A..) imzalanmas mnasebetiyle gerek Bat Avrupa, gerekse Trk basn Rusya ve
Trkiye arasndaki dolaysyla Trkiye ve tm Sovyet cumhuriyetleri arasndaki dostluk ilikilerinin
yaknda tamamen bozulacana; Trkiye hkmeti ve halk iin onun Bat Avrupa emperyalizminin
saldrsna kar yapt mcadelede bir zamanlar son ve tek snak olan Mosokva'yla ilikilerin artk
yararsz ve tehlikeli olduuna ilikin sylentiler yayyorlard'' (*).
Fransz diplomat F. Buyon'un antrikalarna aldanan pek ok TBMM milletvekili, eski Fransa-Trkiye
''dostluunun'' yeniden kurulmasn istediler. Hatta M.V. Frunze'nin Ankara'da bulunduu ilk gnlerde
baz hkmet yeleri gereken ak yreklilii gstermediler. Ukrayna-Trkiye Konferans'nn balamas,
Dileri Bakan Yusuf Kemal Beyin Fransa'yla antlama imzaladktan sonra Konya'da F. Buyon'la
grmelere devam etmesi nedeniyle bir sre gecikti.
Antant ajanlarnn anti-sovyet propagandasn gzler nne serebilmek iin M.V. Frunze'nin epey aba
harcamas gerekti. Meclisin 20 Aralk 1921 tarihli oturumunda TBMM milletvekilleri nnde yapt
konuma bunda byk rol oynad. M.V. Frunze, Sovyetler Birliinin Trkiye'yle dostluunun bellibal

ilkelerini btn aklyla ortaya koydu ve dou halklarnn emperyalist zulme kar mcadelesinin
tarihsel ynden doruluunu kantlad. Dnya emperyalizmin dnyann tm lkelerinde ayn olan
politikasnn lkelerin ve uluslarn politik ve ekonomik geri kalmlndan yararlanarak onlara
ekonomik ve eer mmknse politik klelii zorla kabul ettirmekten ibaret olduunu belirtti. Bu
politikann Rusya, Trkiye, ran, in ve maddi kaynaklar zengin dier lkeler konusunda aynen
uygulandn syledi.
M.V. Frunze, konumasnda, zellikle emperyalist devletlerin Trkiye'ye kar izledikleri politika
zerinde durdu. rnein, byk ve kk pek ok devletin hkmetlerinin yzyllardr uygarlk
taycs maskesinin ardna gizlenerek kendi karlar iin Trkiye'yi bir smrge haline dntrmek
istediklerini belirtti. Son iki yzyl Avrupa tarihi, amac Trkiye'yi paralamak olan resmi ve gizli
antlamalarla, kanl savalarla doludur, dedi.
M.V. Frunze konumasnda, emperyalistlerin eer stanbul'u ve boazlar blmek konusunda
anlamasalar bile, Trkiye'nin yine de pek ok nemli blgesini ele geirmi olduklarn, Trkiye'nin
geri kalan ksmn da etki alanlarna alabileceklerini, doal zenginliklerinden ve Trk ii ve
kyllerinin emeinden istedikleri gibi yararlanabileceklerini belirtti. Trkiye'ye yzkaras kapitlasyon
rejimini dayatan ve tm devlet gelirlerini, demiryollarn, limanlar ve dier zenginlik kaynaklarn
denetimmleri altna alan bu devletler Trkiye'yi ekonomik ynden kleletirmek ve Padiah
hkmetinin zayflndan yararlanarak onu politik ynden baml klmak umudundaydlar.
''Bat emperyalistleri,'' diyordu M.V. Frunze ''Dnya sava sonucunda amalarna yaklatklarna
inanyorlard. Onlarn askerleri, Trkiye'nin bakentini ele geirmi, filolar kylar abluka altna alm,
Avrupa emperyalistlerinin elinde bir silh olan Yunan ordular ise Anadolu'ya kmlard.''
''Dnyann kapitalist yamaclar, Avrupa diplomatlarnn birka yzyldr yaamla lm arasndaki
eikte duran 'hasta adam' olarak adlandrdklar Trkiye'nin artk son dakikalarn yaad
grndeydiler.''
''Ama Anadolu'nun emeki halk... kutsal vatann korumak iin, beklenenden kat kat stn kararll
sayesinde bat emperyalistlerinin Trkiye'yi ele geirmek zerine besledikleri umutlar krmay
baard...''
M.V. Frunze, Trk ordusu tarafndan terkedilen blgelerde dmann yzbinlerce ezilmi Trk
yurttana kar giritii canavarca hareketlerden Sovyet halknn byk fke duyduunu aklayarak
unlar syledi: ''nceleri dmann geici ilerlemesinden znt duymamza karn onun bu
baarlarnn srekli olmayacan biliyorduk ve Trk ordusunun dmana ac ve retici bir ders
verecek olan ykc darbeyi en yakn zamanda indireceinden hibir zaman kuku duymadk.''
''Byk bir sevinle ve alacak bir hzla haber aldmz Sakarya Zaferi, umutlarmzn gerek
temellere dayandn en ak ekilde kantlad.''
''Anadolu Ordusunun kahraman askerlerine, subaylarna ve komutanlarna Ukrayna hkmetinin tm
Sovyet cumhuriyetlerinin emekilerinin ve i Kyl Kzl Ordusunun en iten selm ve kutlamalarn
iletmenizi rica ederim.''
Rusya ve Trkiye'yi hedef olan emperyalist tehdidin, Rus ve Trk halklarn birlie ynelten balca
neden olduunu belirten M. V. Frunze, emperyalistlerin igalci politikasnn hedef edindii tm uluslar
arasndaki birleme ve dayanmann son derece doal olduunu syledi. ''Ancak hibirimiz Trkiye ve
Sovyet cumhuriyetleri arasndaki iyi komuluk ilikilerinin pek ok tehlikelere maruz bulunduunu
gizlemeliyiz.''
''Trkiye devletini ate ve klla dnya yznden silmeye ve onu smrge haline getirmeye karar
vermi olan dmanlarnn Byk Millet Meclisi'nin evresinde birleen emeki Trk halknn
kahramanca direniiyle karlatktan ve ulusunun kuvvetine ve yaam gcne inandktan sonra
eylemlerinin niteliini deitirmeye altklar kesindir. Onlarn sahte dost ve yardmsever rol
oynamaya balamalar ve Trkiye'nin btnlnn ve bamszlnn tek gvencesi olan Trkiye ve
Sovyet cumhuriyetleri arasndaki dostluu bozmak iin btn glerini harcamalar ve dostluk maskesi
altnda Trkiye'yi Sovyet cumhuriyetlerine kar kkrtarak silh zoruyla ulaamadklar amaca
ulamaya almalar pek tabiidir.''
''Ancak biz, bu kadar ok deneyden geen ve siyasi tarihten bu kadar ok ders alan Trkiye
hkmetinin ve halknn ortak dmanlarmzn tuzaklarna dmeyeceklerinden ve entrikalarna
aldanmayacaklarndan eminiz...''
M.V. Frunze, TBMM milletvekillerine hitaben yapt konumann sonunda Trk halkna, Trkiye'nin
paralanmasna izin vermemesi ve bamszlk savan baaryla sonulandrarak Misak- Milli'yi
gerekletirmesi dileinde bulundu (*).
M.V. Frunze'nin byk bir dikkatle dinlenen konumas meclis yeleri zerinde derin etkiler brakt.
TBMM Bakan'nn, RSFSC Merkez Yrtme Komitesi Bakan M. I. Kalinin ve Ukrayna Merkez Yrtme
Komitesi Bakan G.I. Petrovskiy'ye gnderdii telgrafta yle deniyordu: ''Trkiye Byk Millet Meclisi,
Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuryeti Olaanst Bykelisi Frunze'nin aklamalarn dinlemekten

mutluluk duymutur. Frunze'nin konumas, emperyalist dzen temsilcilerinin yalan ve ikiyzllk dolu
yapmack konumalarna hibir ekilde benzemiyordu. Bu olay bize, iki halk birbirine balayan
karlkl derin sevgiyi saptama olana verdi ve btn Millet Meclisi yelerinin zerinde en derin
etkileri brakan bir konuma oldu. Artk sadece bir olgu, Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
hkmetinin iki halk arasnda zaten var olan politik ve ekonomik ilikileri daha da pekitirmek
amacyla bir dostluk antlamas imzalamak iin hem en sekin siyaset adamlarndan, hem de muzaffer
Kzl Ordunun gzpek bakomutanlarndan ve kahraman nderlerinden biri olan Frunze'yi semi
olmas olgusu, Millet Meclisinde ayr bir minnettarlk yaratt'' (*).
M.V. Frunze'nin konumas 21 Aralk 1921'de Trk gazetelerinde yaynland. Bu konumay yorumlayan
hkmet evrelerine yakn Yeni Gn gazetesi, M. V. Frunze'nin, konumasnn cepheye Trkiye'nin en
uzak kylerne ve kleerine kadar ulaacandan ve tm Anadolu'ya yaylacandan kesinlikle emin
olabileceini belirtiyordu. Gazete, ''Mcadelemizin hakllna ve doruluuna deer veren ve inanan
byle iten dostlarmz olduunu grmek, byk bir manevi haz, balattmz g ite daha kesin
ilerlemeler iin gl bir enerji kaynadr'' diye yazyordu. ''Emperyalizme kar mcadele bayran
ykselten Rusya, btn ezilen halklar iin adeta bir kutup yldzdr'' (**).
20 Aralk 1921'de M.V. Frunze, cepheden Ankara'ya yeni dnm olan TBMM Bakan, Mustafa Kemal'e
gven mektubunu sundu. Ukrayna-Trkiye Konferans 25 Aralkta trenle ald ve 2 Ocak 1922'de
Dostluk ve Kardelik Antlamas'nn imzalanmasyla sona erdi. Konferans almalar karlkl gven ve
sayg ortamnda geti. Grmelerin temelini 16 Mart 1921 Moskova Antlamas oluturuyordu. Gerek
temel ve ilkesel, gerekse pratik sorunlarla ilgili btn konularda hemen hemen tam bir gr birliine
varld.
M.V. Frunze'nin Ukrayna-Trkiye Antlamas'nn imzalanmas konusunda Ukrayna Halk Komiserleri
Sovyeti Bakan'na gnderdii telgrafta yle deniyordu: ''Antlama, hkmet evrelerinde, TMMM
milletvekilleri ve halk arasnda byk ilgi uyandrd. Sonuta btn bu evrelerin, bat Antant'na
karlk dou halklarn birletiren bir merkez olarak Sovyet cumhuriyetlerine yneldii aka ortaya
kt. Hatta yolumuz zerindeki en kuytu kylerin sakinleri bile ittifakmzla ilgilendiler... Trklerin bize
gsterdikleri ilgi ve sevgi son derece itendi. Konferans almalar hibir engelleme ve yanl anlama
olmadan abucak yapld'' (*).
16 maddeden oluan dostluk ve kardelie ilikin Ankara Antlamas (**), Trkiye ve Sovyet Ukrayna
arasndaki iyi komuluk ilikilerinde yeni bir aama oldu. Antlama ayn zamanda Sovyet
cumhuriyetleriyle dostluun daha da glendirilmesi asndan byk politik neme sahipti ve
Trkiye'nin btnlnn ve bamszlnn gvencesi oldu. Yeni Gn, ''Ukrayna ile yaplan antlama
emperyalist batya kar dounun gcn en geni ekilde gstermi olmas bakmndan Trkiye
asndan olaanst derecede nemli bir antlamadr'' diye yazyordu (*).
Ankara Antlamas'nda yeni maddeler yer alyordu. I. Maddeye gre, Sovyet Ukrayna hkmeti,
Moskova Antlamas'yla saptanm olan Trkiye'nin snr hatlarn tand gibi Kars Antlamas'nn tm
ilgili maddelerini de tanmakla ykmlyd. II. Maddeye gre Trkiye, Ukrayna Sovyet Sosyalist
cumhuriyetini, Ukrayna ii ve kyllerinin istemiyle kurulmu bamsz ve egemen bir devlet olarak
tandn aklyordu. V. Maddeye gre, Trkiye ve Ukrayna, Karadeniz,'de kys bulunan birer devlet
olarak Karadeniz'e dklen uluslararas nehirler zerindeki ulam hakknda kendilerinin itiraki
olmakszn herhangi bir dzenlemenin yaplamaycan belirtiyorlard.
M.V. Frunze, Trkiye'nin Sovyet cumhuriyetleriyle olan ekonomik, ticari ve kltrel ilikilerini
canlandrmak iin byk aba harcad. Ankara'da kendisine, Trkiye'nin ekonomik, mali ve askeri
durumunu ortaya koyan btn belgeler verildi. Trk komutanlnn ricas zerine M. V. Frunze
cepheye gitti (*). Ukrana Merkez Yrtme Komitesi ve USSC Halk Komiserleri Sovyetinin 2 ubat
1922'deki Birleik Oturumunda sunduu raporda M.V. Frunze unlar syledi: ''En nemli askeri sralar
bile nme serdiler. Trk ve Yunan ordularnn askeri kaytlarn, bu ordularn btn gereksinmelerini,
asker saysn, silhlarn niceliini ve niteliini, cephe gerisindeki durumu vb. rendim. Trk silhl
kuvvetlerinin genel durumunu hemen hemen Ukrayna ordusununki gibi bildiimi syleyebilirim...
Btn bakanlklarda iinde bulunulan durum konusunda bize seve seve bilgi verdiler, gerek bilgiler,
gerek materyaller sundular, yalnzca politik konularda deil, ticari, ekonomik ve kltrel vb.
konularda da aramazdaki ilikileri glendirme olana tandlar'' (**).
Grevini yerine getiren M.V. Frunze, 5 Ocak 1922'de Ankara'dan Samsun'a gitti, oradan da 16
Haziranda vapurla Batum'a hareket etti. M.V. Frunze, Trkiye'de ksa sreli bulunuu srasna, Sovyet
Rusya ve Ukrayna'nn sekin bir devlet adam ve askeri olarak geni n kazand (***) ve o zamanki
Trkiye hkmeti yneticilerinin ve kamuoyunun hafzasnda silinmez izler brakt (****).
Mustafa Kemal, TBMM oturumunda yapt konumada Trkiye-Ukrayna Dostluk ve Kardelik
Antlamas'nn nemini belirterek yle dedi: ''Bu antlamay imzalamak iin kentimize gelen
Olaanst ve Yetkili Temsilci, Saygdeer asker, yolda Frunze, itenlii ve dostluuyla, davranlar ve
yapt ilerle hepimizde byk ve iyi bir etki ve an brakt (*).

Ankara'daki Sovyet elisinin raporunda yle deniyordu: ''Yolda Frunze'nin burada bulunuu, derin bir
iz brakt. Ondan mkemmel, duygulu bir insan olarak sz ediyorlar, onu Trkiye'nin byk bir dostu
sayyorlar. O, tm anlamazlklar giderdi ve Trklerin RSFSC'ye tekrar sevgi duymalarn salad.
Kukusuz, onu sadece Ukrayna'nn deil ayn zamanda tm RSFSC'nin temsilcisi olarak gryorlar ve
onun szlerini, vaadlerini, konumalarn ve dncelerini tm Federasyon'un dnceleri sayyorlar''
(**).
Trkiye hkmeti tarafndan Ukrayna-Trkiye Antlamas'nn imzalanmas onuruna verilen bir
ziyafette konuan M.V. Frunze ise unlar syledi: ''Trkiye'yle aramzdaki dostluu politikamzn temel
talarndan biri sayyoruz. Bu, yolda Lenin'in izledii dorultudur. Bu, partimizin ve size hibir nedenle
dmanlk beslemeyen Sovyet halklarnn dorultusudur. Padiahlar ve arlar, kendi halklarn ezenler
ve bakalarnn toprakarn igal edenler dmanlk yaparlar. Sizinle bizim bar ve dostluk iinde
yaamamamz iin bir neden olabilir mi? Kesinlikle olamaz!'' (*).
16 Mart 1922'de TBMM'de ve Ukrayna Merkez Yrtme Komitesinin ayn yln 23 Martndaki olaanst
toplantsnda onaylanan Ukrayna-Trkiye Dostluk ve Kardelik Antlamas, Trkiye'nin yabanc
igalcilerle mcadelede hedefine ulamas asndan ok byk nem tayordu.
M.V. Frunze, lkenin i ve d durumunu ayrntlaryla rendikten sonra, Trkiye'nin Sovyet Rusya'nn
yardm olmakszn igalcilere kar zafer kazanamayaca grndeydi ve bu nedenle Trkiye'ye
bundan sonra da yardm edilmesinden yanayd (**). Ukrayna-Trkiye grmeleri srasnda Trkiye bir
kez daha kendisine mali ve maddi yardm yaplmas ricasnda bulundu. 100 bin tfek ve 100 bin kutu
fiek, 3500 makineli tfek ve 80 bin kutu makineli tfek eridi, 220 top ve 550 bin eitli aplarda
mermi, asker giysisi vb. istedi (***).
Sovyet hkmeti, Trkiye'nin ricasn yerine getirebilmek iin elinden gelen hereyi yapt ve 1922
ylnda Trkiye'nin Karedeniz kysndaki limanlarna eitli silh, cephane, asker giysisi ve ila
gndermeye devam etti. rnein, 1922 yl mays aynda Trkiye'ye Mosokva Antlamas'nn imzalan
srasnda vaad edilen 10 milyon rublenin geri kalan 3,5 milyon rublesi altn olarak (*) verildi.
Sovyet-Trkiye dostluunun daha da genilemesi, Trkiye'nin uluslararas durumunun glenmesine
yardm etti. Byk bir askeri deneyime sahip olan ve Sovyet-Trk ilikilerinin gelimesinde byk rol
oynayan S.. Aralov, RSFSC'nin yeni bykelisi olarak 26 Ocak 1922'de Ankara'ya geldi. S.. Aralov ve
beraberindekiler izledikleri yol boyunca trenlerle karlandlar. S.. Aralov ''Rize yaknndan geerken,
sandallarla bizi karlamaya gelen Trklerle birbirimize dosta atldk. Vapur sandallarla evrilmiti ve
durdu. Bize iek atyorlard. Drt bir yandan selm sesleri duyuluyordu. Her taraftan "Dostluk,
Rusya'yla Dostluk!'' diye baryorlard. El sallyorlar, feslerini sallyorlard'' diye yazyor anlarnda (**).
S.. Aralov, Trkiye'ye hareketinde nce V.. Lenin tarafndan kabul edildi. V.. Lenin, onunla yapt
grmede unlar syedi: ''arlk Rusyas yzyllar boyunca Trkiye'yle savamtr... Bu kukusuz
Trkiye'nin ezeli dman olduu yolunda Rusya aleyhindeki propagandann yrtld bir halkn
hafzasnda byk bir etki brakmtr. Btn bunlar, Trk kyllerinde, kk ve orta halli i
sahiplerinde, tccarlarda, aydnlarda ve ynetici evrelerde Ruslara kar antipati ve gvensizlik
yaratmtr. Gvensizliin yava yava giderileceini bilirsiniz. Bu yzden byk sabr isteyen, dikkatli
bir alma yapmak gerekiyor; arlk Rusya'syla Sovyet Rusya arasndaki fark szlerle deil, ilerle usta
bir ekilde gstermek ve kantlamak zorundayz. Bu bizim grevimizdir ve bir eli olarak siz, onlarn
ilerine karmamay ngren Sovyet politikasnn ileticisi ve halklarnzn iten dostluunun yayc
olmakla ykmlsnz'' (*).
S.. Aralov, 31 Ocak 1922'de Mustafa Kemal'e gven mektubunu verdi ve Lenin'in Trk halkna
selmlarn ve ok sayda dmanla yapt mcadelede baar dileklerini iletti. Sovyet elisinin selmna
karlk veren Mustafa Kemal unlar syledi: ''Sovyet Rusya'ya sayg duyuyorum, onun desteine byk
deer veriyorum ve Sovyet Rusya'nn yce nderi Lenin'in bilgelii beni hayran brakyor'' (**).
V.. Lenin'den ald direktif ve tlerle hareket eden S.. Aralov, Sovyet cumhuriyetleri ve Trkiye
arasndaki dostluun glendirilmesi iin byk bir alma yapt.
Mustafa Kemal, 10 Nisan 1922'de V.. Lenin'e gnderdii zel mektubunda Trk halknn Sovyet
Rusya'ya duyduu sayg ve sevgiyi ifade ederek unlar yazyordu: ''Rusya'yla aramzdaki dostluk,
gemite olduu gibi her zaman Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin izledii politikann temelini
olutucaktr. imdi lkelerimizin emperyalist ve kapitalist devletlerin bavurmaya baladklar yeni
yntemlere kar abalarn her zamankinden daha fazla birletirmek zorunda olduklar kansndaym.
Rusya'nn kanc defadr bize yapt yardm gzmzde ayr bir nem kazanmaktadr'' (*).
Genel taarruz hazrlklar dneminde, ordunun sava durumunda bulunduu bir srada Mustafa Kemal,
S.. Aralov'u, Askeri Atee Zvonarev ve Sovyet Azerbaycan Elisi . Abilov'u cepheyi gezmeye ard.
Sovyet temsilcileri seyyar ordunun eitli birliklerini ziyaret ettiler ve baz cephe gerisi ordu
kurulularn gezdiler.
1921 yl haziran aynda Buhara Sovyet Halk cumhuriyeti (BSHC) ve Trkiye arasnda dostluk ilikileri
kuruldu. 1922 yl ocak ay banda Ankara'ya gelen BSHC Olaanst Hkmet Heyeti, Buhara

halklarnn kahraman Trk halkyla dayanma iinde olduunu belirtti.

BSHC Hkmet Heyeti, Mustafa Kemal, bakanlar ve TBMM milletvekilleri tarafndan kabul edildi. Be
milyonluk Buhara halk adna Trk halkn selmlayan heyet bakan unlar syledi: ''Rusya
devrimcilerinin gc ve birlii insanlk bayran hzla ykseltti ve ezilen dou halklarn birletirdi,
douda hkm sren arlk rejiminin smrgeci politikasna son verdi. Biz, BSHC temsilcileri, bugn
dost Trkiye'nin bakenti Ankara'da bulunmaktan ve Byk Millet Meclisinde scak bir kabul
grmekten kukusuz ok sevinliyiz'' (*).
Mustafa Kemal cevabi konumasnda unlar syledi: ''Dmanlarmz Buhara halkyla iyi ilikiler
kurmamz engellemilerdi. imdi dou halklar her geen gn daha gleniyorlar. Her ulus kendi
kaderini belirleme hakkna sahiptir. Bu artk sadece bir teori deildir. Rusya devrimcileri, bu hakk
uygulamada gerekletirdiler. Rusya'nn dostu bamsz Buhara temsilcilerinin lkemizi ziyareti bunun
ak bir kantdr. Burada bulunan Buhara halk temsilcilerini Byk Millet Meclisi Bakan olarak
selmlamaktan mutluluk duyuyorum'' (**).
Sovyet-Trk dostluunun daha da glenmesi, emperyalistlerle yapt savata Trk halknn gcn
artrd ve onun devlet bamszln kazanmasnda byk rol oynad. Trk halk, hibir politik
ykmllk ileri srmeden yaplan yardm nedeniyle minnettard. Mustafa Kemal, bu yardmn
mdahalecilere kar kazanlan zafer asndan tad nemden sz ederken unlar belirtiyordu:
''Yeni Trkiye'nin ngiliz-Fransz ve Yunan mdahalecilerine kar kazand zafer, eer Rusya'nn
destei olmasayd llemeyecek kadar byk kayplara mal olabilir, hatta hi kazanlamazd. Rusya,
Trkiye'ye hem maddi, hem de manevi yardmda bulundu. Eer ulusumuz bu yardm unutacak olursa
sulu saylacaktr'' (*).
M.. Kalinin ise yle diyordu: ''i-Kyl Rusyas, Trkiye'yle ilikilerini, arlk Rusya'snn Avrupal
mttefikleriyle birlikte Trk halkna dayatt tm emperyalist antlamalarn reddedilmesi temeli
zerinde kurdu.
Misak- Milli'de, Trk halknn ve onun muzaffer ordusunun mcadele bayra olan ve olaanst
derecede nem tayan bu belgede ifadesini bulan halkn ulusal isteklerine Rusya'nn gsterdii sayg,
Rusya ve Trkiye arasndaki bugnk ilikilerin temelinde yer almaktadr (**).

KAYNAKLAR
Trke
1. A.F. Cebesoy, Moskova Hatralar (21.11.1920-2.6.1922), stanbul, 1955.
2. T. Byklolu, Atatrk Anadolu'da (1919-1921), Ankara, 1959.
3. Atatrk'n Sylev ve Demeleri, cilt 1 (1919-1938); cilt 2 (1906-1938); cilt 3. (1918-1937), Ankarastanbul, 1945-1954.
4. (Atatrk Kemal), Nutuk-Gazi Mustafa Kemal Tarafndan Cumhuriyet Halk Frkasnn 15-20
Terinevvel 1927 tarihleri Arasnda Toplanan kinci Byk Kongresinde Sylenmitir, cilt 1, Ankara, 1927
(Arap harfleriyle); kinci bask; cilt ' (1919-1920), clit '' (1920-1927), cilt III (vesikalar), stanbul, 1934.
5. C. Kerim, Trk stiklal Mcadelesi Konferanslar, stanbul, 1927.
6. H. Bayur, ''Kuvayi Milliye Devrinde Atatrk'n D Siyaseti le lgili Baz Gr ve Davranlar.'' Belleten, cilt 20. say 80, 1956.
7. K. Karabekir, stanbul Harbinin Esaslar, stanbul, 1933.
8. M. Cemil (Bilsel), Lozan, cilt 1-2, stanbul, 1933.
9. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi (1920-1923 yllar), cilt 1-10.
10. Y. Hikmet (Bayur), Yeni Trkiye Devletlerinin Harici Siyaseti, stanbul, 1935.
ngilizce
1. Documents On The British Foreign Policy 1919-1939. First Series, vol I-IV, Oxford, 1948-1950.
Rusa
1. Mustafa Kemal, Yeni Trkiye'nin Yolu, cilt I-IV, Moskova, 1929-1934.
2. SSCB D Politika Belgeleri.
3. G.V. ierin, Uluslararas Politika Sorunlar zerine Makaleler ve Konumalar, Moskova, 1961.
4. D.S. Zavriyev, Trkiye'nin Kuzeydou vilyetlerinin Yakn Tarihi, Tiflis, 1947.
5. V.A. Gurko-Kryajin, Yakn Dou ve Devletler, Moskova, 1925.
6. S.I. Kuznetsova, Sovyet-Trk likilerinin Kuruluu (RSFSC ve Trkiye arasndaki Moskova
Antlamas'nn 40. yldnm mnasebetiyle), Moskova, 1961.
7. Mih. Pavlovi (M. Veltman), Devrimci Trkiye (Osmanl mparatorluu'nun Bymesi ve Gerilemesi,
Enver Paa ve Ahmet Rza Trkiyesi. Kemal Trkiyesi. Komnist Hareket) Moskova, 1921.
8. N. Arsenyev, ''ada Trkiye Yazlar'', Noviy Vostok 1922, No: 2.
9. Y.N. Rozaliyev, ''V.. Lenin ve Trkiye'', - Lenin ve Dou, Mosokva 1960.
10. M.V. Frunze, Ankara-Karadeniz'in te Yakasnda, Moskova, - Leningrad, 1929.
11. Y.K. Sarkisyan, Birinci Dnya Sava ncesinde ve Sava Yllarnda Osmanl mparatorluu'nun
Kafkaslar tesi'ndeki Yaylma Politikas, Erivan, 1962.
12. S.V. Harmandaryan, ''1921 Ylnda Ermenistan'da Sava Dnemi Belgeleri'', - zvestiya Akademii
Nauk Armyanskoy SSR, 1957, No: 2.
13. A.N.Heyfets, ''Dou Halklaryla Dostluk Konusundaki Leninci Politikaya likin Tarihi Belgeler'', Narod Azii i Afriki, 1962, No: 2.
14. G.K. Orconikidze, Seilmi Makaleler ve Sylevler 1911-1937, Mosokva, 1939.
15. M.A. Kerimov, ''Kafkaslar tesi Sovyet Cumhuriyetleri ve Trkiye Arasndaki Ekonomik likiler
Tarihi'' (1922-1923), Kratkiye Soobceniya nstituta Vostokovedeniya, XXVI, 1958.
16. M.V. Frunze, Ukrayna Halk Komiserleri Sovyetinin ve Merkez Yrtme Komitesinin Birleik
Oturumunda Ankara Gezisi Hakknda Sunulan Rapor. - Karadeniz'in te Yakasnda, Moskova, Leningrad, 1929.
17. Mihail Vasilyevi Frunze, Moskova, 1951.
18. S.. Aralov, Bir Sovyet Diplomatnn Anlar, Moskova, 1960.
19. A. Glebo, ''Gemiten'' Novry Mir, 1957, No: 12.

Belgeler, Resmi Yaynlar

1. SSCB D Politikas. Belgeler Kitab, cilt I (1917-1920), cilt II (1921-1924), Moskova, 1944.
2. Dileri Halk Komiserlii'nin VIII. RSFSC Sovyetler Kongresi'ne Sunduu Yllk Rapor (1919-1920),
Moskova, 1921.
3. Dileri Halk Komiserlii'nin IX. RSFSC Sovyetler Konresi'ne Sunduu Rapor (1920-1921), Mosokva,
1921.
4. SSCB D Politika Belgeleri, cilt I. Moskova, 1957; cilt II, Moskova, 1958; cilt II, Moskova, 1958; cilt III,
Mosokva, 1959; cilt IV, Moskova, 1960; cilt V, 1961, cilt VI, Moskova, 1962.