Brojni Sistemi Vladimir Božanović

Vladimir Boanovi
BROJNI SISTEMI
sa primerima
Prirunik za uenike III godine Sportske gimnazije
Sportska gimnazija Beograd

Raunarstvo i informatika BROJNI SISTEMI
Brojni sistemi
1. Nepozicioni
Svojstvo cifre ne zavisi od pozicije na kojoj se nalazi
Primer: rimski brojevi
XI
IX
U oba sluaja cifra I ima vrednost 1
2. Pozicioni ili teinski
Pozicioni brojni sistemi su oni u kojima se teina cifre (njen udeo u
celokupnoj vrednosti broja) odreuje na osnovu njene pozicije u broju (to
vea pozicija, to je vei i udeo u vrednosti broja)
Primer: arapski brojevi
Npr. broj 11 ima dve cife 1 koje su razliite teine. to je pozicija cifre
vie levo, teina cifre je vea.
Pozicioni brojni sistemi mogu biti
1.
2.
Sa osnovom
Bez osnove
Osnova - naziv brojnog sistema

2 - binarni
8 - oktalni
10 - decimalni
16 heksadekadni (heksadecimalni)
Prof. Vladimir Boanovi
strana 2

Naziv
binarni
oktalni
decimalni
heksadecimalni
Osnova
2
8
10
16
Cifre
0,1
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
0,1,2,3,4,5,6,7,8,9, A,B,C,D,E,F
Prevoenje brojeva u dekadni brojni sistem
11(10)= 1*101 + 1*100 = 10+1= 11(10)

11(2) = 1*21 + 1*20 = 2+1 = 3(10)
11(8) = 1*81 + 1*80 = 8+1 = 9(10)
11(16) = 1*161 + 1*160 = 16+1 = 17(10)
Dekadni brojni sistem
Primer 1.
1863(10) = 1000 + 800 + 60 + 3

=1*1000 + 8*100 + 6*10 + 3*1
=1*103 + 8*102 + 6*101 + 3*100
Primer 2.
1357,25(10) = 1000 + 300 + 50 + 7 + 0,2 + 0, 05

= 1*103 + 3*102 + 5*101 + 7*100 + 2*10-1 + 5*10-2
Oktalni brojni sistem
1234,25(8)=1*83 + 2*82 + 3*81 + 4*80 + 2*8-1 + 5*8-2 = 512 + 128 + 24 + 4 +
+ 5/8 = 668,875(10)
strana 3

Heksadekadni brojni sistem

19AB,2D(16) = 1*163 + 9*162 + 10*161 + 11*160 + 2*16-1 + 13*16-2 = 4096 +
2304 + 160 + 11 + 2/16 + 13/256 = 6571,0176(10)
Binarni brojni sistem

1101,01(2) = 1*23 + 1*22 + 0*21 + 1*20 + 0*2-1 + 1*2-2 = 8 + 4 + 0 + 1 + 0 + 1/4
= 13,25(10)
Primer 1.
Prevoenje iz osnova 2, 16, 13 i 8 u osnovu 10:

1101(2) = X(10)
1101(16) = X(10)
F9A (16) = X(10)
642(13) = X(10)
642(8) = X(10)
Reenje:
1101(2) = 1*23 + 1*22 + 0*21 + 1*20 = 13(10)

1101(16)=1*163 + 1*162 + 0*161 + 1*160 = 4096 + 256 + 1 = 4353(10)
F9A (16)=F*162 + 9*161 + A*160 = 15*162 + 9*161 + 10*160 = 3994(10)
642(13)=6*132 + 4*131 + 2*130 = 1068(10)
642(8)= 6*82 + 4*81 + 2*80 = 418(10)
strana 4

Primer 2.
Koji je dekadni ekvivalent binarnog broja 1011011?

Reenje:
1011011(2)=1*26 + 0*25 + 1*24 + 1*23 + 0*22 + 1*21 + 1*20 = 64 + 16 + 8 + 2 +

1 = 91 (10)
Primer 3.
0,1101(2)= 0*20 + 1*2-1 + 1*2-2 + 0*2-3 + 1*2-4 = 0,6875(10)

Primer 4.
1,01(2)= 1*20 + 0*2-1 + 1*2-2 = 1*20 + 1*2-2 =1,2522(10)

Primer 5.
Prebacite sledee brojeve u dekadni brojni sistem

10111,01(2) = X(10)
ACA,5(16) = X(10)
734,25(8) = X(10)
Reenje:
10111,01(2) = 1*24 + 0*23 + 1*22 + 1*21 + 1*20 + 0*2-1 +1*2-2 =

16 + 4 + 2 + 1 + = 23,25(10)
ACA,5(16) = A*162 + C*161 + A*160 + 5*16-1 = 10*162 + 12*161 + 10*160 +
5*16-1 =2762,3125(10)
734,28(8) = 7*82 + 3*81 + 4*80 + 2*8-1 + 8*8-2 = 476,375(10)
strana 5

Iz dekadnog u binarni brojni sistem (10 2)

Ostaci deljenja koji su zapisani predstavljaju traeni binarni broj koji treba
itati obrnuto, tj. zadnja dobijena cifra je najznaajnija cifra, a prva dobijena
cifra je najmanje znaajna cifra.
Primer 1.
Treba pretvoriti dekadni broj 43(10) u binarni.

Reenje:
43(10) = X(2)
Postupak je sledei:
43 : 2 = 21 ostatak 1
21 : 2 = 10 ostatak 1
10 : 2 = 5 ostatak 0
5 : 2 = 2 ostatak 1
2 : 2 = 1 ostatak 0
1 : 2 = 0 ostatak 1
Smer itanja
43(10) = 101011(2)
Tabela 2n n=0..10
20 = 1
21 = 2
22 = 4
23 = 8
24 = 16
25 = 32
26 = 64
27 = 128
28 = 256
29 = 512
210 = 1024
211 = 2048
strana 6

Primer 2.
35(10) = X(2)
Reenje:
35 : 2
17 1
8
1
4
0
2
0
1
0
0
1
Smer
itanja
35(10) = 100011(2)= 1*25 + 0*24 + 0*23 + 0*22 + 1*21 + 1*20 = 32 + 2 + 1

Iz dekadnog u binarni brojni sistem 10 2 (Pretvaranje razlomljenog
dela broja)
Dekadni brojevi koji su manji od 1pretvaraju se u binarne brojeve primenom
sledeeg postupka:
1. Pomnoiti dekadni broj brojem 2
2. Ako je dobijeni proizvod >1, iza take u binarnom broju se pie 1 i taj
broj se oduzima od dobijenog proizvoda.
3. Ako je dobijeni proizvod <1, iza take u binarnom broju se pie 0.
Postupak se ponavlja sa delom umnoka iza decimalne take dok se
ne dobije cifra 0. Ostaci deljenja koji su zapisani predstavljaju traeni
binarni broj koji treba itati odozgo na dole, tj. poslednja dobijena cifra
je najmanje znaajna cifra, a prva dobijena cifra je najznaajnija cifra.
Primer 1.
Pretvoriti dekadni broj 0,625(10) u binarni.

Reenje:
strana 7

Postupak je sledei:
0,625 * 2 = 1,25 pie se 1
1,25 = 1 + 0,25
0,25 * 2 = 0,5 pie se 0
0,5 * 2 = 1,0 pie se 1
0,625(10) = 0,101 (2)
smer itanja
Primer 2.
Odrediti binarni zapis broja 0,203125(10) = X(2)

Reenje:
0,
0,
0,
1,
1,
0,
1,
203125 * 2 smer
itanja
40625*2
8125*2
625*2
25*2
5*2
0
0,203125(10) = 0,001101 (2)

Primer 3.
Odrediti binarni zapis broja 0,84375(10) = X(2)

Reenje:
0,
1,
1,
0,
1,
1,
84375 * 2 smer
itanja
6875*2
375*2
75*2
5*2
0
0,84375 (10) = 0,11011 (2)

strana 8

Primer 4.
Odrediti binarni zapis broja X = 0,17(10) na 4 decimale.

Reenje:
0,
0,
0,
1,
0,
17 * 2 smer
34*2 itanja
68*2
36*2
72*2
0,17 (10) = 0,0010 (2)

Primer 5.
Odrediti binarni zapis broja X = 0,27(10) na 5 decimala.

Reenje:
0,
0,
1,
0,
0,
0,
27 * 2 smer
54*2 itanja
08*2
16*2
32*2
64
0,84375 (10) = 0,01000 (2)

Iz dekadnog u oktalni brojni sistem (10 8)
Prilikom pretvaranja dekadnog broja u oktalni primenjuje se isti algoritam
kao u sluaju pretvaranja dekadnog broja u binarni, sa tom razlikom to se
u ovom sluaju deli brojem 8. Ostaci deljenja koji su zapisani predstavljaju
strana 9

traeni binarni broj koji treba itati obrnuto, tj. zadnja dobijena cifra je
najznaajnija cifra, a prva dobijena cifra je najmanje znaajna cifra.
Primer 1.
Pretvoriti dekadni broj 127(10) u oktalni.

Reenje:
Postupak je sledei:
127 : 8 = 15 ostatak 7
15 : 8 = 1 ostatak 7
1:8 = 0 ostatak 1
127(10) = 177(8)
Smer itanja
Primer 2.
181(10)= X(8)
Reenje:
181 : 8
22 5
2
6
0
2
Smer
itanja
181(10) = 265(8) = 2*82 + 6*81 + 5*80 = 128 + 48 + 5

Iz dekadnog u oktalni 10 8 (Pretvaranje razlomljenog dela broja)
Dekadni brojevi koji su manji od 1 pretvaraju se u oktalne brojeve primenom
sledeeg postupka:
1. Pomnoiti dekadni broj brojem 8.
2. Celobrojni deo proizvoda napisati.
3. Ostatak se mnoi brojem 8 i ponavlja se gore pomenuti postupak, sve
dok se ne dobije 0 kao rezultat iza decimalne take. Ostaci deljenja
koji su zapisani predstavljaju traeni oktalni broj koji treba itati
strana 10

odozgo, tj. poslednja dobijena cifra je najmanje znaaja cifra, a prva

dobijena cifra je najznaajnija cifra.
Primer 1.
Pretvoriti dekadni broj 0,3125(10) u oktalni.

Reenje:
Postupak je sledei:
0,3125 * 8 = 2,5 pie se 2
0,5 * 8 = 4 pie se 4
0,3125(10) = 0,24(8)
Smer itanja
Ako postoji realni dekadni broj koji je > 1, onda on moe da se pretvori u
oktalni broj tako to se pretvaraju posebno celobrojni deo (levo od
decimalne take) i deo iza decimalne take i dobijeni oktalni brojevi se
pripajaju jedan drugom. Procedura je identina kao kod binarnih brojeva.
Iz dekadnog u heksadekadni brojni sistem (10 16)
Prilikom pretvaranja dekadnog broja u heksadekadni primenjuje se isti
algoritam kao u sluaju pretvaranja dekadnog broja u binarni, sa tom
razlikom to se u ovom sluaju deli brojem 16. Ostaci deljenja koji su
zapisani predstavljaju traeni binarni broj koji treba itati odozdo, tj.
poslednja dobijena cifra je najznaajnija cifra, a prva dobijena cifra je
najmanje znaajna cifra.
Primer 1.
Pretvoriti dekadni broj 127(10) u heksadekadni.

Reenje:
Postupak je sledei:
strana 11

127(10) = X(16)
127 : 16 = 7 ostatak 15 F
7:16 = 0 ostatak 7
127(10) = 7F(16)
Smer itanja
Primer 2.
181(10)= X(16)
Reenje:
181 : 16
11 5
0
11
(B)
Smer
itanja
181(10) = B5(16)= 11*161+5*160= 176+5

Iz dekadnog u heksadekadni brojni sistem 10 16 (Pretvaranje
razlomljenog dela broja)
Dekadni brojevi koji su manji od 1 pretvaraju se u heksadekadne brojeve
primenom sledeeg postupka:
1. Pomnoiti dekadni broj brojem 16
2. Celobrojni deo proizvoda napisati.
3. Ako je dobijeni proizvod < 1, iza take u binarnom broju se pie 0.
4. Ostatak se mnoi brojem 16 i ponavlja se gore pomenuti postupak,
sve dok se ne dobije 0 kao rezultat iza decimalne take. Ostaci
deljenja koji su zapisani predstavljaju traeni binarni broj koji treba
itati odozgo, tj. poslednja dobijena cifra je najmanje znaaja cifra, a
prva dobijena cifra je najznaajnija cifra.
Primer 1.
Pretvoriti dekadni broj 0,015625(10) u heksadekadni.
strana 12

Reenje:
Postupak je sledei:
0,015625 * 16 = 0,25 pie se 0
0,25 * 16 = 4 pie se 4
0,015625(10) =0,04(16)
Smer itanja
Binarni zapisi oktalnih cifara

Oktalna cifra
0
1
2
3
4
5
6
7
Binarni zapis
000
001
010
011
100
101
110
111
Iz oktalnog u binarni broj direktno (8 2)

Pretvaranje oktalnog u binarni broj vri se pojedinanim pretvaranjem svake
oktalne cifre u grupu od 3 binarne cifre po tabeli binarnih zapisa oktalnih
cifara.
Primer 1.
147(8)=X(2)
Reenje:
1(8)=011(2)
4(8)=100(2)
7(8)=111(2)
147 (8) = 011 100 111 (2)
strana 13

Primer 2.
Prevesti broj 67 iz oktalnog u binarni sistem.

Reenje:
67(8) =X(2)
6(8) =110(2)
7(8) =111(2)
67(8) =110111(2)
Primer 3.
Prevesti broj 54,12 iz oktalnog u binarni sistem.

Reenje:
54,12(8) =X(2)
5=101
4=100
1=001
2=010
54,12(8) =101100,001010 (2)
Iz binarnog u oktalni broj direktno (2 8)
Binarne cifre se grupiu u grupe od po 3 cifre, poev od bitova najmanje
teine. Ako ukupan broj bitova nije deljiv sa tri, dopisuje se potreban broj
vodeih nula.
Primer 1.
11111010001010(2)
Reenje:
11111010001010(2)=
strana 14

izdvajamo binarne cifre u grupe po 3, poevi od cifre sa najmanjom

teinom, odnosno od prve cifre sa desne strane, ne raunajui cifre nakon
decimalnog zareza. Ukoliko grupa najvee teine nema 3 cifre, po potrebi
dodati vodee nule.
= 011 111 010 001 010(2)
Svaku grupu od 3 cifre oitati pomou tabele binarnih zapisa oktalnih cifara
= 37212(8)
Primer 2.
Odredite oktalni zapis sledeeg binarnog broja 11010100100(2)

Reenje:
11010100100(2)= 011 010 100 100(2)= 3244(8)

Iz heksadekadnog u binarni broj direktno (16 2)
Binarni zapisi heksadekadnih cifara
binarni
0000
0001
0010
0011
0100
0101
0110
0111
heksadekadni
0
1
2
3
4
5
6
7
binarni
1000
1001
1010
1011
1100
1101
1110
1111
heksadekadni
8
9
10
11
12
13
14
15
Pretvaranje heksadecimalnog u binarni broj vri se jednostavnom zamenom

odgovarajua etiri bita iz tabele za svaku heksadecimalnu cifru u broju.
Primer 1.
Prevesti broj 67 iz heksadecimalnog u binarni sistem.

Reenje:
strana 15

67(10)=0110 0111(2)
Primer 2.
Prevesti broj A3(16) iz heksadecimalnog u binarni sistem.

Reenje:
A3(16) =1010 0011(2)

Iz binarnog u heksadekadni broj direktno (2 16)
Binarne cifre se grupiu u grupe od po 4 cifre, poev od bitova najmanje
teine. Ako ukupan broj bitova nije deljiv sa 4, dopisuje se potreban broj
vodeih nula.
Primer 1.
Odredite heksadekadni zapis sledeeg binarnog broja

1001111000111000(2)
Reenje:
1001111000111000(2)=X(16)
= 1001 1110 0011 1000(2)= 9E38(16)
Iz heksadekadnog u oktalni broj (16 2 8)
Ako je neophodno vriti konverziju broja iz heksadecimalne u oktalnu brojnu
prezentaciju, lake je koristiti binarnu prezentaciju kao meukorak. Svaka
heksadekadna cifra ispie se u binarnom obliku u grupama po 4 binarne
cifre, a zatim se cifre pregrupiu u grupe od po 3 binarne cifre. Zatim se
svaka grupa od 3 cifre iita oktalno. Vodee nule celobrojnog dela broja
dopisuju se sa leve strane, a vodee nule razlomljenog dela broja se
dopisuju sa desne strane.
Primer 1.
strana 16

21A8E,2(16) = X(8)
Reenje:
= 0010 0001 1010 1000 1110, 0010(2)

= 000 100 001 101 010 001 110, 001 000 (2)
= 415216,1(8)
Iz oktalnog u heksadekadni broj (8 2 16)
Konverzija broja iz oktalnog u heksadecimalni moe se izvriti preko
binarne konverzije. Svaka oktalna cifra ispie se u binarnom obliku u
grupama po 3 binarne cifre, a zatim se cifre pregrupiu u grupe od po 4
binarne cifre. Zatim se svaka grupa od 4 cifre iita heksadekadno. Vodee
nule celobrojnog dela broja dopisuju se sa leve strane, a vodee nule
razlomljenog dela broja se dopisuju sa desne strane.
Primer 1.
1702,5(8) = X(16)
Reenje:
11702,34(8) = 001 001 111 000 010, 101(2)

= 0001 0011 1100 0010, 1010(2)
= 13C2,A(16)
Binarno sabiranje
Binarno sabiranje obavlja se isto kao i decimalno sabiranje, osim to se
prenos na sledee znaajno mesto obavlja nakon postignutog zbira (1+1).
strana 17

Primer 1.
prenos
1001011(2) = 75(10)
+ 110100(2) = 52(10)
1111111(2) =127(10)
jer je
1+0=1
0+1=1
Primer 2.
1111
prenos
1111001(2) = 121(10)
+ 1011110(2) = 94(10)
11010111(2) = 215(10)
jer je
1+0=1
0+1=1
1+1=0 i prenosi se 1
Binarno oduzimanje
Binarno oduzimanje obavlja se kao i decimalno oduzimanje, osim to se
pozajmljuje 1 od bita vee teine.
strana 18

Primer 1.
0111(2) = 7(10)
- 0101(2) = 5(10)
0010(2) = 2(10)
Poinjemo od krajnje desne kolone i zavravamo sa krajnjom levom
kolonom.
11=0
10=1
11=0
00=0
Primer 2.
Ako od broja 10(2) = 2(10) oduzimamo 01 (2) = 1(10)

1
zajam
01
zajam
10(2) = 2(10)
- 01(2) = 1(10)
Poinjemo od desne kolone.
0-1
neophodna nam je pozajmica. Pozajmljujemo jedinicu iz
susedne kolone levo. U koloni iz koje pozajmljujemo 1 ostaje 0.
Precrtamo 1 i dopiemo 0. U dvocifrenom broju 10 jedinica ima
vrednost 1*21=2. Kada je prenesemo u levu kolonu, dvojka postaje
dve jedinice, koje obeleavamo kao 1*20+1*20, odnosno 1+1.
strana 19

Tada oduzimamo sa desna na levo:

2-1=1
0-0=0
1
zajam
01
zajam
10(2) = 2(10)
- 01(2) = 1(10)
01
Primer 3.
Ako od broja 100(2) = 4(10) oduzimamo 001 (2) = 1(10)

100(2) = 4(10)
- 001 (2) = 1(10)
Poinjemo od krajnje desne kolone.
0-1
neophodna nam je pozajmica. Pozajmljujemo jedinicu iz
susedne kolone levo. U susednoj koloni je 0, tako da pozajmljujemo 1
iz prve sledee kolone u kojoj postoji 1. To je trea kolona zdesna. U
koloni iz koje pozajmljujemo 1 ostaje 0. Precrtamo 1 i dopiemo 0. U
trocifrenom broju 100 jedinica ima vrednost 1*22=4. Kada je
prenesemo u srednju kolonu, etvorka postaje dve dvojke, koje
obeleavamo kao 1*21+1*21, odnosno 1+1.
Jedna dvojka ostaje u srednjoj koloni, a druga se pozajmljuje koloni
sa desne strane kao 1*20+1*20
11
zajam
011
zajam
100(2) = 4(10)
- 001 (2) = 1(10)
011(2) = 3(10)
Nakon obavljene pozajmice, oduzimamo poevi od krajnje desne kolone:
2-1=1
strana 20

1-0=1
0-0=0
Rezultat je 011(2) = 3(10)
Primer 4.
1
zajam
11
zajam
01
zajam
11011101(2) = 221(10)
- 1111000(2) = 120(10)
01100101(2) = 101(10)
U koloni iz koje je izvren zajam (obeleeno crvenim fontom), nakon zajma
vrednost cifre nije vie 1 nego 0.
Nakon obavljene pozajmice, oduzimamo poevi od krajnje desne kolone:
Rezultat je 1100101(2) = 101(10)
Primer 5.
11 1
zajam
01101
zajam
1001011(2) = 75(10)
- 110100(2) = 52(10)
0010111(2) = 23(10)
Primer 6.
1111 zajam
1111 zajam
1111001(2) = 121(10)
- 1011110(2) = 94(10)
0011011(2) = 27(10)
Komplement broja
Komplement je pojam koji se esto koristi kada se govori o brojnim
sistemima. Praktini smisao uvia se prilikom prikazivanja negativnih
strana 21

brojeva i oduzimanja brojeva, odnosno prilikom realizacije ove operacije

kroz operaciju sabiranja.
Najoptija, uproena definicija komplementa bila bi da je to dopuna datog
broja do neke unapred definisane vrednosti.
U dekadnom brojnom sistemu postoje devetini i desetini komplementi.
U binarnom brojnom sistemu definisana su samo dva komplementa i oba
su od praktinog znaaja. Komplement jedinice (kao komplement najvee
cifre) i komplement dvojke (kao komplement osnove sistema).
Dekadno oduzimanje komplementarna tehnika
U dekadnom brojnom sistemu postoje devetini i desetini komplementi.
Primer 1. - Devetini complement
82(10)
- 21(10)
broj od koga oduzimamo (umanjenik)

broj koji oduzimamo (umanjilac)
Devetini komplement broja 21 dobijamo kad od maksimalnog dvocifrenog

broja 99 oduzmemo 21.
99(10)
- 21(10)
78(10)
maksimalni dvocifreni dekadni broj

devetini komplement broja 21
Sabiranjem umanjenika i devetinog komplementa dobijamo nepotpuni

rezultat.
82(10)
+ 78(10)
160(10)

devetini komplement
nepotpuni rezultat
Iz nepotpunog rezultata izdvajamo cifru najvee teine (koja je premaila

dvocifren broj) prenosimo iz krajnjeg levog bita u krajnji desni i sabiramo i
dobijamo konaan zbir, odnosno razliku.
strana 22

60 (10)
+ 1(10)
61(10)
nepotpuni rezultat bez cifre najvee teine

cifra najvee teine prebaena u kolonu najmanje teine
konaan rezultat
Primer 2. - Desetini komplement
82(10)
- 21(10)

Desetini komplement broja 21 dobijamo kad od minimalnog trocifrenog

broja 100 oduzmemo 21.
100(10)
- 21(10)
79(10)
maksimalni dvocifreni dekadni broj

desetini komplement broja 21
Sabiranjem umanjenika i desetinog komplementa dobijamo nepotpuni

rezultat.
82(10)
+ 79(10)
161(10)

devetini komplement
nepotpuni rezultat
Iz nepotpunog rezultata izbacujemo cifru najvee teine (koja je premaila

dvocifren broj) i dobijamo konaan zbir, odnosno razliku.
161(10)
61(10)
Binarno oduzimanje komplementarna tehnika

U binarnom brojnom sistemu postoje jedinini i dvojini komplement.
Jedinini komplement se dobija prostom zamenom u svakom
pojedinanom bitu jedinica nulama i obrnuto.
Dvojini komplement se dobija zamenom cifara i sabiranjem sa brojem 1.
Primer 1.
strana 23

Jedinini komplement broja 111000(2) je 000111(2).

Primer 2.
Dvojini komplement broja 111000 je:

000111(2) =
+
1(2) =
1000(2) =
jedinini komplement
1
dvojini komplement
7(10)
1(10)
8(10)
Primer 1.
Klasino oduzimanje
00111001(2) = 57(10)
- 00011110(2) = 30(10)
00011011(2) = 27(10)
Oduzimanje jedininim komplementom
11111111(2) = 255(10)
- 00011110 (2) = 30(10)
11100001(2) = 225(10)
maksimalni osmocifreni binarni broj

jedinini komplement
00111001(2) = 57(10)
+ 11100001(2)= 225(10)
100011010(2) = 282(10)

jedinini komplement
nepotpuni rezultat
Iz nepotpunog rezultata izdvajamo cifru najvee teine (koja je premaila

osmocifren broj) prenosimo iz krajnjeg levog bita u krajnji desni i sabiramo i
dobijamo konaan zbir, odnosno razliku.
00011010(2)
+
1(2)
00011011(2)
100011010(2)
00011011(2) = 27(10)
strana 24

Primer 2.
Klasino oduzimanje
00111001(2) = 57(10)
- 00011110(2) = 30(10)
00011011(2) = 27(10)
Oduzimanje dvoinim komplementom
100000000(2) = 256(10)
- 00011110(2) = 30(10)
11100010(2) = 226(10)
minimalni devetocifreni binarni broj

dvoini komplement
00111001(2) = 57(10)
+ 11100010 (2)= 226(10)
100011011 (2) = 283(10)

dvoini komplement
nepotpuni rezultat
Iz nepotpunog rezultata cifru koja je premaila osmocifren broj odbacujemo

i dobijamo konaan zbir, odnosno razliku.
100011011(2)
00011011(2) = 27(10)
Binarno mnoenje
Koristi se tehnika pomeri i saberi. Mnoenje u oktalnom brojnom sistemu
obavlja se mnoenjem svake cifre jednog broja sa svim ciframa drugog
broja. Rezultati mnoenja se potpisuju pomeranjem za jedno mesto udesno
ili ulevo.
Primer 1.
strana 25

1100(2)* 1101(2) =
1100
00000
110000
+ 1100000
10011100
vodee nule
Binarno deljenje
Za binarno deljenje vae ista pravila kao i za dekadno:
nulom nije dozvoljeno
jedinicom - trivijalno
Primer 1.
Broj 1100(2) podeliti sa 11(2).

Kada delimo, deljenik piemo sa desne strane, a delilac sa leve:
11(2) / 1100(2) =
S obzirom da je delilac dvocifren, gledamo prve dve cifre deljenika. Ako su
prve dve cifre vee ili jednake od cifara delioca, u rezultatu piemo 1 u
drugoj koloni, a ako nisu vee ili jednake piemo 0. Zatim od deljenika
oduzimamo delilac i dopisujemo nulu iz sledee kolone
1
11(2) / 1100(2) =
- 11
00
rezultat
Sada delimo 00 sa 11. Rezultat je 0 to upisujemo iznad tree kolone.

Ponovo oduzimamo delioc od deljenika i ponavljamo proces.
10
11(2) / 1100(2) =
- 11
00
- 11
000
rezultat
strana 26

Kada doemo do poslednje kolone, deljenje je zavreno. Rezultat je 0 to

upisujemo iznad etvrte kolone.
100
11(2) / 1100(2) =
- 11
00
- 11
000
rezultat
11(2) / 1100(2) = 100(2)

Primer 2.

101(2) / 110101(2) =
S obzirom da je delilac trocifren, gledamo prve tri cifre deljenika. Prve tri
cifre su vee od cifara delioca (110 je vee od 101), tako da u rezultatu
piemo 1 u treoj koloni. Zatim od deljenika oduzimamo delilac i
dopisujemo cifru 1 iz sledee kolone.
1
101(2) / 110101(2) =
- 101
0011
rezultat
Sada delimo 011 sa 101. Rezultat je 0 to upisujemo iznad etvrte kolone.

Dopisujemo cifru 0 iz sledee kolone.
10
101(2) / 110101(2) =
- 101
00110
rezultat
strana 27

Delimo 110 sa 101. Rezultat je 1 to upisujemo iznad pete kolone. Od 110

oduzimamo 101 i piemo rezultat 001. Dopisujemo cifru 1 iz sledee,
poslednje kolone.
1010
101(2) / 110101(2) =
- 101
00110
-101
0011
rezultat
Delimo 011 sa 101. Rezultat je 0 to upisujemo iznad este kolone.

101(2) / 110101(2) = 1010(2)
Primer 3.

110(2) / 101101(2) =
S obzirom da je delilac trocifren, gledamo prve tri cifre deljenika. Prve tri
cifre su manje od cifara delioca (101 je manje od 110), tako da moramo da
koristimo etvrtu cifru 1 iz sledee kolone. Cifra 1011 je vea od cifre 110,
pa kao rezultat piemo 1 iznad etvrte kolone. Zatim oduzimamo 110 od
1011 i dobijamo rezultat 101.
1
110(2) / 101101(2) =
- 110
101
rezultat
Dopisujemo cifru 0 iz sledee kolone.

1
110(2) / 101101(2) =
- 110
1010
rezultat
strana 28

Delimo 1010 sa 110. Rezultat je 1 to upisujemo iznad pete kolone. Zatim

oduzimamo 110 od 1010 i dobijamo rezultat 100.Dopisujemo cifru 1 iz
sledee, poslednje kolone.
11
110(2) / 101101(2) =
- 110
1010
- 110
1001
rezultat
Delimo 1001 sa 110. Rezultat je 1 to upisujemo iznad este kolone.

111
110(2) / 101101(2) =
- 110
1010
- 110
1001
rezultat
110(2) / 101101(2) = 111(2)

Sabiranje oktalnih brojeva
Sabiranje oktalnih brojeva vri se kao i sabiranje dekadnih. Ukoliko zbir
prelazi vrednost 7, u levu kolonu se prenosi 1.
Primer 1.
17(8)
+ 13(8)
kolonom.
7 + 3 = 10 = 8 + 2, piemo 2 a prenosimo 1
1+1+1=3
strana 29

17(8)
+ 13(8)
32(8)
Primer 2.
1750(8)
+ 377(8)
2347(8)
0+7=7
7 + 3 + 1 = 11 = 8 + 3, piemo 3 a prenosimo 1
1+1=2
Primer 3.
2754(8)
+ 3721(8)
6675(8)
4+1=5
5+2=7
2+3+1=6
Oduzimanje oktalnih brojeva

Oduzimanje oktalnih brojeva vri se kao i oduzimanje dekadnih. Ukoliko je
umanjilac vei od umanjenika, pozajmljujemo 1 iz leve kolone.
Primer 1.
Od 213(8) oduzeti 17(8)

Reenje:
213(8)
17(8)

kolonom.
strana 30

3 - 7 ne moe. Pozajmljujemo jedinicu iz druge kolone, koja u treoj

koloni postaje 8. U drugoj koloni nakon pozajmice ostaje 0.
0 - 1 ne moe. Pozajmljujemo jedinicu iz prve kolone, koja u drugoj
koloni postaje 8. U prvoj koloni nakon pozajmice ostaje 1.
88
10
213(8)
17(8)
pozajmica
ostatak
Nakon zavrene pozajmice moemo da oduzimamo:

8+3-7=4
8+0-1=7
1-0=1
88
10
213(8)
17(8)
174(8)
pozajmica
ostatak
Primer 2.
1035(8)
- 536(8)
kolonom.
5 - 6 ne moe. Pozajmljujemo jedinicu iz tree kolone, koja u etvrtoj
koloni postaje 8. U treoj koloni nakon pozajmice ostaje 2.
strana 31

8
2
1035(8)
- 536(8)
pozajmica
ostatak
2 - 3 ne moe. Ne moemo da pozajmimo iz druge kolone, jer je tu 0.

Zato pozajmljujemo jedinicu iz prve kolone, koja u drugoj koloni
postaje 8. U prvoj koloni nakon pozajmice ostaje 0.
8 8
0 2
1035(8)
- 536(8)
pozajmica
ostatak
Pozajmljujemo jedinicu iz druge kolone, koja u treoj koloni postaje 8.

U prvoj koloni nakon pozajmice ostaje 7.
888
072
1035(8)
- 536(8)
pozajmica
ostatak

8+5-6=7
8+2-3=7
7-5=2
888
072
1035(8)
- 536(8)
277(8)
pozajmica
ostatak
strana 32

Mnoenje oktalnih brojeva

Oktalne brojeve je mogue mnoiti na dva naina.
1. mnoenjem jednog broja svim pojedinanim ciframa drugog broja
2. mnoenjem svih pojedinanih cifara oba broja
Primer 1. prvi nain
25(8) * 16(8) =
Reenje:
Mnoimo 25 sa 6:
6 * 5 = 30 : 8 = 3 i ostatak 6
Ostatak piemo, a 3 prenosimo u levu kolonu.
6 * 2 = 12 + prenos 3 = 15 : 8 = 1 i ostatak 7
Ostatak piemo, a u levu kolonu prenosimo 1.
smer itanja
25(8) * 6(8) = 176(8)
Mnoimo 25 sa 1:
25(8) * 1(8) = 25(8)
Rezultat mnoenja sa 1 i mnoenja sa 6 sabiramo. Rezultat mnoenja
sa 1 je vee teine, tako da ga prilikom sabiranja pomeramo za jedno
mesto ulevo.
strana 33

25(8) * 16(8) =
176
25
+ 1
446(8)
25(8) * 16(8) = 446(8)
mnoenje sa 6
mnoenje sa 1
prenos (7+5=12=8+4
4 piemo, 1 prenosimo)
Primer 1. drugi nain
25(8) * 16(8) =
Reenje:
Mnoimo sve pojedinane cifre:

2*1=2
2 * 6 = 12
5*1=5
5 * 6 = 30
Rezultate moemo podeliti u 3 teinske grupe:
teina
81 80
prvi broj 2 5
drugi broj 1 6
1. Prvoj grupi pripada proizvod cifara iz kolone najvee teine (81),
odnosno
2*1=2
2. Drugoj grupi pripadaju proizvodi cifara iz kolona razliite teine,
odnosno
2 * 6 = 12
5*1=5
3. Treoj grupi pripada proizvod cifara iz kolona najmanje teine (80),
odnosno
5 * 6 = 30
Saberemo sve proizvode iste teine:
2
+
2
12
5
17
30
30
strana 34

Ispod svakog broja dopisujemo najvei broj deljiv sa 8:

2
+
2
-
12 30
5
17 30
16 24
U levu kolonu prenesemo dopisan broj podeljen sa 8. Saberemo broj i

prenos i oduzmemo dopisan broj:
2
+
2
+ 2
4
12
5
17
3
16
4
30
30
prenos
24
6
25(8) * 16(8) = 446(8)

Primer 2. prvi nain
42(8) * 36(8) =
Reenje:
Mnoimo 42 sa 6:
6 * 2 = 12 : 8 = 1 i ostatak 4
6 * 4 = 24 + prenos 1 = 25 : 8 = 3 i ostatak 1
smer itanja
42(8) * 6(8) = 314(8)
Mnoimo 42 sa 3:
strana 35

3 * 2 = 6 : 8 = 0 i ostatak 6
Ostatak piemo, nulu nema potrebe prenositi.
3 * 4 = 12 : 8 = 1 i ostatak 4
smer itanja
42(8) * 3(8) = 146(8)
mesto ulevo.
42(8) * 36(8) = 314

+ 146
1774
mnoenje sa 6
mnoenje sa 1
42(8) * 36(8) = 1774(8)

42(8) * 36(8) =
Reenje:

4 * 3 = 12
4 * 6 = 24
2*3=6
2 * 6 = 12
strana 36

teina
81 80
prvi broj 4 2
drugi broj 3 6
odnosno
4 * 3 = 12
odnosno
4 * 6 = 24
2*3=6
odnosno
2 * 6 = 12
12
+
12
24
6
30
12
12

12
+
12
- 8
24
6
30
24
12
12
8

12
+
12
+1 3
- 8
1 7
24
6
30
1
24
7
12
12
prenos
8
4
strana 37

25(8) * 16(8) = 1774(8)

Sabiranje heksadekadnih brojeva
Sabiranje heksadekadnih brojeva vri se kao i sabiranje dekadnih. Ukoliko
zbir prelazi vrednost 15, u levu kolonu se prenosi 1.
Primer 1.
19(16)
+ 18(16)
kolonom.
1+1+1=3
19(16)
+ 18(16)
31(16)
Primer 2.
1F4C(16)
+ 2E83(16)
4DCF(16)
C (12) + 3 = 15 = F
4 + 8 = 12 = C
F (15) + E (14) = 29 = 16 + 13 (D), piemo D, a prenosimo 1
1+2+1=4
Primer 3.
4AC2D(16)
+ 3BE2(16)
4E80F(16)
strana 38

D (13) + 2 = 15 = F
2 + E (14) = 16 = 16 + 0, piemo 0, a prenosimo 1
C (12) + B (11) + 1 = 24 = 16 + 8, piemo 8, a prenosimo 1
A (10) + 3 + 1 = 14 = E
4+0=4
Oduzimanje heksadekadnih brojeva

Oduzimanje heksadekadnih brojeva vri se kao i oduzimanje dekadnih.
Ukoliko od manjeg broja treba oduzeti vei, iz leve kolone se pozajmljuje 1.
Primer 1.
152(16)
84(16)

kolonom.
2 - 4 ne moe. Pozajmljujemo jedinicu iz druge kolone, koja u treoj
koloni postaje 16. U drugoj koloni nakon pozajmice ostaje 4.
16
4
152(16)
84(16)
pozajmica
ostatak
4 - 8 ne moe. Pozajmljujemo jedinicu iz prve kolone, koja u drugoj

1616
04
152(16)
84(16)
pozajmica
ostatak

strana 39

16 + 2 - 4 = 14 = E
16 + 4 - 8 = 12 = C
0-0=0
1616
04
152(16)
84(16)
CE
pozajmica
ostatak
152(16)
84(16)
CE(16)
Primer 2.
2E83 (16)
- 1F4C (16)
3 - C ne moe. Pozajmljujemo jedinicu iz tree kolone, koja u etvrtoj
koloni postaje 16. U treoj koloni nakon pozajmice ostaje 7.
pozajmica
16
7
ostatak
2E83 (16)
- 1F4C (16)
E - F ne moe. Pozajmljujemo jedinicu iz prve kolone, koja u drugoj
16 16
1 7
2E83 (16)
- 1F4C (16)
pozajmica
ostatak
strana 40

16 + 3 C (12) = 7
7-4=3
16 + E (14) F (15) = 15 (F)
1-1=0
16 16
1 7
2E83 (16)
- 1F4C (16)
F37(16)
pozajmica
ostatak
Mnoenje heksadekadnih brojeva

Heksadekadne brojeve je mogue mnoiti na dva naina.
1. mnoenjem jednog broja svim pojedinanim ciframa drugog broja
2. mnoenjem svih pojedinanih cifara oba broja (vai za dvocifrene
brojeve)
Primer 1. prvi nain
A5(16) * 3F(16) =
Reenje:
Mnoimo A5 sa F:
15 * 5 = 75 : 16 = 4 i ostatak 11 (B)
15 * 10 = 150 + prenos 4 = 154 : 16 = 9 i ostatak 10 (A)
smer itanja
A5(16) * F(16) = 9AB(16)
strana 41

Mnoimo A5 sa 3:
3 * 5 = 15 : 16 = 0 i ostatak 15 (F)
3 * 10 = 30 : 16 = 1 i ostatak 14 (E)
smer itanja
A5(16) * 3(16) = 1EF(16)
Rezultat mnoenja sa 3 i mnoenja sa A sabiramo. Rezultat

mnoenja sa 3 je vee teine, tako da ga prilikom sabiranja
pomeramo za jedno mesto ulevo.
9AB(16)
1EF (16)
1
+1
289B(16)
mnoenje sa 15
mnoenje sa 3
prenos (A+F=25=16+9
prenos (9+E+1=24=16+8
A5(16) * 3F(16) = 289B(16)
A5(16) * 3F(16) =
strana 42

Reenje:

A * 3 = 10 * 3 = 30
A * F = 10 * 15 = 150
5 * 3 = 15
5 * F = 5 * 15 = 75
teina
161 160
prvi broj A
5
drugi broj 3
F
odnosno
A * 3 = 10 * 3 = 30
odnosno
A * F = 10 * 15 = 150
5 * 3 = 15
odnosno
5 * F = 5 * 15 = 75
30
+
30
150
15
165
75
75

30
+
-
30
16
150
15
165
160
75
75
64
strana 43


30
+
30
+1 10
- 16
1 24
150
15
165
4
160
9
75
75
prenos
64
11
Rezultat (1 24 9 11) nije konaan. Kao i sa svakim brojem koji

prekorai 15, broj 24 treba posmatrati kao 24 = 16 + 8
piemo 8 i u
levu kolonu prenosimo 1
1+1=2
A5(16) * 3F(16) = 289B(16)
Primer 2. prvi nain
115(16) * 24(16) =
Reenje:
Mnoimo 115 sa 4:
4 * 5 = 20 : 16 = 1 i ostatak 4
4 * 1 = 4 + prenos 1 = 5 : 16 = 0 i ostatak 5
4 * 1 = 4 : 16 = 0 i ostatak 4
smer itanja
strana 44

115(16) * 4(16) = 454(16)
Mnoimo 115 sa 2:
2 * 5 = 10 : 16 = 0 i ostatak 10 (A)
2 * 1 = 2 : 16 = 0 i ostatak 2
2 * 1 = 2 : 16 = 0 i ostatak 2
smer itanja
115(16) * 2(16) = 22A(16)
mesto ulevo.
115(16) * 24(16) = 454

+ 22A
26F4
mnoenje sa 4
mnoenje sa 2
115(16) * 24(16) = 26F4 (16)

15(16) * 24(16) =
Reenje:
strana 45

1*2=2
1*4=4
5 * 2 = 10
5 * 4 = 20
teina
161 160
prvi broj 1
5
drugi broj 2
4
odnosno
1*2=2
odnosno
1*4=4
5 * 2 = 10
3. Treoj grupi pripadaju proizvodi cifara iz kolone najmanje teine (160),
odnosno
5 * 4 = 20
2
+
4 20
10
2 14 20
2
+
-
4 20
10
2 14 20
0 0 16
U levu kolonu prenesemo dopisan broj podeljen sa 16. Saberemo broj
i prenos i oduzmemo dopisan broj:
strana 46

2
+
+
-
4 20
10
2 14 20
1
0 0 16
2 15 4
prenos
15(16) * 24(16) = 2F4(8)
strana 47

Sadraj:
Brojni sistemi
Dekadni brojni sistem
Oktalnii brojni sistem
Heksadekadni brojni sistem
Binarni brojni sistem
Iz dekadnog u binarni brojni sistem
Iiz dekadnog u oktalni brojni sistem
Iz dekadnog u heksadekadni brojni sistem
Iz oktalnog u binarni broj direktno
Iz binarnog u oktalni broj direktno
Iz heksadekadnog u binarni broj direktno
Iz binarnog u heksadekadni broj direktno
Iz heksadekadnog u oktalni broj
Iz oktalnog u heksadekadni broj
Binarno sabiranje
Binarno oduzimanje
Komplement broja
Dekadno oduzimanje komplementarna tehnika
Binarno oduzimanje komplementarna tehnika
Binarno mnoenje
Binarno deljenje
Sabiranje oktalnih brojeva
Oduzimanje oktalnih brojeva
Mnoenje oktalnih brojeva
Sabiranje heksadekadnih brojeva
Oduzimanje heksadekadnih brojeva
Mnoenje heksadekadnih brojeva
2
3
3
4
4
6
9
11
13
14
15
16
16
17
17
18
21
22
23
25
26
29
30
33
38
39
41
strana 48

Brojni Sistemi Vladimir Božanović

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Brojni Sistemi Vladimir Božanović

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Vladimir Boanovi

Prirunik za uenike III godine Sportske gimnazije

Sportska gimnazija Beograd

Osnova - naziv brojnog sistema

Prof. Vladimir Boanovi

Sportska gimnazija Beograd

Prevoenje brojeva u dekadni brojni sistem

11(10)= 1*101 + 1*100 = 10+1= 11(10)

1863(10) = 1000 + 800 + 60 + 3

1357,25(10) = 1000 + 300 + 50 + 7 + 0,2 + 0, 05

Prof. Vladimir Boanovi

Sportska gimnazija Beograd

Heksadekadni brojni sistem

Binarni brojni sistem

Prevoenje iz osnova 2, 16, 13 i 8 u osnovu 10:

1101(2) = 1*23 + 1*22 + 0*21 + 1*20 = 13(10)

Prof. Vladimir Boanovi

Sportska gimnazija Beograd

Koji je dekadni ekvivalent binarnog broja 1011011?

1011011(2)=1*26 + 0*25 + 1*24 + 1*23 + 0*22 + 1*21 + 1*20 = 64 + 16 + 8 + 2 +

0,1101(2)= 0*20 + 1*2-1 + 1*2-2 + 0*2-3 + 1*2-4 = 0,6875(10)

1,01(2)= 1*20 + 0*2-1 + 1*2-2 = 1*20 + 1*2-2 =1,2522(10)

Prebacite sledee brojeve u dekadni brojni sistem

10111,01(2) = 1*24 + 0*23 + 1*22 + 1*21 + 1*20 + 0*2-1 +1*2-2 =

Prof. Vladimir Boanovi

Sportska gimnazija Beograd

Iz dekadnog u binarni brojni sistem (10 2)

Treba pretvoriti dekadni broj 43(10) u binarni.

Prof. Vladimir Boanovi

Sportska gimnazija Beograd

35(10) = 100011(2)= 1*25 + 0*24 + 0*23 + 0*22 + 1*21 + 1*20 = 32 + 2 + 1

Pretvoriti dekadni broj 0,625(10) u binarni.

Prof. Vladimir Boanovi

Sportska gimnazija Beograd

Odrediti binarni zapis broja 0,203125(10) = X(2)

0,203125(10) = 0,001101 (2)

Odrediti binarni zapis broja 0,84375(10) = X(2)

0,84375 (10) = 0,11011 (2)

Sportska gimnazija Beograd

Odrediti binarni zapis broja X = 0,17(10) na 4 decimale.

0,17 (10) = 0,0010 (2)

Odrediti binarni zapis broja X = 0,27(10) na 5 decimala.

0,84375 (10) = 0,01000 (2)

Prof. Vladimir Boanovi

Sportska gimnazija Beograd

Pretvoriti dekadni broj 127(10) u oktalni.

181(10) = 265(8) = 2*82 + 6*81 + 5*80 = 128 + 48 + 5

Prof. Vladimir Boanovi

Sportska gimnazija Beograd

odozgo, tj. poslednja dobijena cifra je najmanje znaaja cifra, a prva

Pretvoriti dekadni broj 0,3125(10) u oktalni.

Pretvoriti dekadni broj 127(10) u heksadekadni.

Prof. Vladimir Boanovi

Sportska gimnazija Beograd

181(10) = B5(16)= 11*161+5*160= 176+5

Pretvoriti dekadni broj 0,015625(10) u heksadekadni.

Prof. Vladimir Boanovi

Sportska gimnazija Beograd

Binarni zapisi oktalnih cifara

Iz oktalnog u binarni broj direktno (8 2)

Prof. Vladimir Boanovi

Sportska gimnazija Beograd

Prevesti broj 67 iz oktalnog u binarni sistem.

Prevesti broj 54,12 iz oktalnog u binarni sistem.

11(10)= 1101 + 1100 = 10+1= 11(10)

1101(2) = 123 + 122 + 021 + 120 = 13(10)

1011011(2)=126 + 025 + 124 + 123 + 022 + 121 + 1*20 = 64 + 16 + 8 + 2 +

0,1101(2)= 020 + 12-1 + 12-2 + 02-3 + 1*2-4 = 0,6875(10)

1,01(2)= 120 + 02-1 + 12-2 = 120 + 1*2-2 =1,2522(10)

10111,01(2) = 124 + 023 + 122 + 121 + 120 + 02-1 +1*2-2 =

35(10) = 100011(2)= 125 + 024 + 023 + 022 + 121 + 120 = 32 + 2 + 1

181(10) = 265(8) = 282 + 681 + 5*80 = 128 + 48 + 5

181(10) = B5(16)= 11161+5160= 176+5