T.C.

Zonguldak Karaelmas niversitesi

Mhendislik Fakltesi
evre Mhendislii Blm

EV 346
Yakt Pilleri
Ders Notlar

Prof. Dr. Ylmaz YILDIRIM

2011

1. Giri
Kmr ve petrol gibi fosil yaktlar sanayi toplumu hayatnn refah ve zenginlik seviyesinin
artmasndaki en nemli aktrler durumundadr. Ar sanayinin kmr ve petrol ncesi
yaktlarla oluturulmasnn gl malumdur. Bu bakmdan ar sanayi, makineleme ve
fabrikasyonda bu yaktlarn etkinlii tartlmazdr. Ancak tm bu gelimeler bir takm
problemleri de beraberinde getirmi, fakat bu problemler srekli arka plana itile gelmitir. Bu
problemlerin banda petrol trevli yaktlarn ekolojik dengeye verdikleri zararlar gelmektedir.
Hemen hemen tm karbon ierikli bu yaktlarn yanmas ile aa kan emisyonlarn zehirli
olmas, atmosferde bu emisyonlarn deriimindeki art; asit yamurlar ve sera etkisini de
beraberinde getirmektedir. Bu etkiler gnmzde daha da hissedilir bir boyuta ulamtr.
Kresel bazdaki en nemli etkisi sera etkisi olarak grlmektedir. Bu etki zellikle CO2in yol
at ve atmosferdeki deriiminin artmas ile bir doal sera gibi gne nlarn yerkreye
hapsederek snmaya ve scaklk artna yol amasdr. Her ne kadar bu scaklk art kk
deerlerde gereklese de, bu yerkre iin nemli sonular dourmaktadr. zellikle
yerkrede sl anlamda pek ok fonksiyonlar tad dnlen kutup blgelerindeki
buzullarn erimesi, o blgedeki ekolojik dengeyi bozmaya, iklimlerde anormal gelimeleri
(ar ya, kuraklk, frtna, kasrga vb.) beraberinde getirmektedir.
Petroln kullanm sonras ortaya kan bir dier temel problem ise fosil kkenli oluu ve bu
nedenle tkenebilirliidir. Bugn dnya enerji ihtiyacnn %88i fosil yaktlardan (kmr,
petrol ve doalgaz) salanmaktadr. Bunun %38ini petrol, %30unu kmr ve %20sini ise
doalgaz oluturmaktadr. Tketim hznn dnya nfus art ile fazlalamas mevcut petrol
rezervlerini her geen gn azaltmaktadr. Baz aratrmalarda bu rezervlere 50-60 yllk bir
mr biilmektedir. Bu sre ise aslnda yeni bir enerji sisteminin kurulmas ve yaygnlamas
iin hite uzun deildir. Yani bu rezervlerin tkenmesi halinde ortaya alternatif bir yakt ve
enerji sisteminin kurulmasnn gereklilii ortadadr. Bu gereklilie rezerv snrll ile beraber
evresel faktrlerde eklendiinde alternatif bir yakta duyulan ihtiya daha da
fazlalamaktadr.
Alternatif bir yakttan istenen temel karakteristikler zetle; yksek sl deer, zehirli olmama,
evreyle uyumlu olma, farkl enerji dntrclerinde kullanlabilme ve ekonomiklik olarak
ifade edilebilir. Bu bakmdan hidrojen yakt da nemli niteliklere sahip ve snrsz olarak
tanmlanabilecek bir alternatiftir.
Yakt pili zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda hzl bir geliim sreci sergilemi yeni bir
enerji retecidir. Is makinelerinde sz konusu olan yakt kimyasal enerjisi-s enerjisimekanik enerji dnm yerini yakt pilinde, yakt kimyasal enerjisi-elektrik enerjisimekanik enerji dnmne brakmaktadr. Yakt pilinde yanma olmakszn, elektro
kimyasal bir dnm ile elektrik retilmektedir. Bu elektrik ise istenilen herhangi bir amala
kullanlabilmektedir. rnein bir elektrik motoru tahrik edilerek tata hareket salanmas
mmkndr. Yani yakt pilinin tatta kullanlmas halinde mekanik enerji; krank-biyel
mekanizmas yerine, elektrik motoru ile salanarak; pek ok karmak ve gnmze gre
hantal denilebilecek mekanizma ortadan kalkmaktadr. Bu mekanizmalarn yol at titreim,
grlt, mekanik kayplar, komplike yap, yksek scaklk ve zararl emisyonlardan kurtulmak
mmkn olabilmektedir.
Pek ok yaktn kullanmna uyumlu olabilen yakt pilinde hidrojenin yakt olarak kullanm
halinde reaksiyon sonras emisyon olarak yalnzca su olumaktadr. Yksek verimlilik, yakt

pili tipine bal olarak dk alma scakl (100 Cnin altnda), hareketli para
iermemesi ve bu nedenle titreimsiz alma, hzl cevap sresi ve az mekanik aksam temel
stnlkleri olarak saylabilir.
Yakt pili, ok eski bir bulu olmasna ramen ilk kez 1958 ylnda NASAnn uzay programnda
Apollo, Gemini, ve Space Shuttle uzay gemilerinde kullanlmtr. lk yakt pili almalar 1838
ylnda Sir William Grove tarafndan H2-O2 pili zerinde yaplmtr. Yapt almalar srasnda
suyun elektrolizinin ters reaksiyonu sonucunda sabit akm ve gcn retildiini fark eden Grove,
tesadfen ok byk bir bulu gerekletirmitir. 1893 ylnda Friedrich Wilhelm Ostwald, yakt
pili iindeki her elemann grevini ve etkisini aratrmtr. William W. Jacques, 1896 ylnda
ergimi elektrolitli yakt pillerinin temelini atarak kmrn elektrokimyasal enerjisinden
faydalanarak dorudan elektrik retmeyi amalamtr. 1900 ylnda, nl bilim adam Nernstin
balatt kat oksit elektrolit ile alan yakt hcresi projesini, Emil Baur 1937 ylnda baarya
ulatrmtr. Yakt pilinin gnmzdeki konumuna gelmesini salayan en nemli alma 1939
ylnda Thomas Bacon tarafndan alkalin yakt pilleri zerinde yaplan almalar olmutur. Bu
almann nemini anlayan Pratt&Whitney irketi bu projeye lisans vererek NASA
programlarnda kullanlmasn salamtr. 1950 Uzay almalarndaki yar ile yakt pillerine
olan ilgi artt ve 1958 ylnda NASA H2-O2 pilini uzay aralarnda kullanmaya balad.1980de
bas gsteren petrol krizleri sonras hidrojen ve hidrojenli yakt pilleri byk nem kazand.
2000li yllarda ise teknoloji gelitirme almalarnn yan sra, yaygn kullanma geilmesi ve
maliyetlerin drlmesi iin youn almalar srdrlmektedir.

Gnmze dein farkl yakt pili tipleri gelitirilmitir. Bu yakt pillerinin her biri farkl
uygulamalar iin tercih edilmektedir. Bu uygulamalar; enerji santrali, tat, sanayi, evsel ve
tanabilir elektronik cihaz uygulamalar olarak kategorize edilebilir. zellikle enerji santrali
ve tat uygulamalar konularnda yaplan youn almalar ve sonucunda prototip retimler;
artk hzla seri retime dnk almalarn planlanmasnn da nn amtr. Pek ok
otomobil reticisi firma, yakt pili ile alan tat yada yakt pili destekli hibrid tat
konusunda Ar-ge almalar yrtrken, pek ok da bilimsel alma yaplmaktadr. Bu Arge almalar erevesinde retilen prototip tatlar farkl koullardaki (basn, scaklk, nem)
corafyalarda da denenerek seri retim alt yaps oluturulmaya allmaktadr. Yakt
pillerinin kullanmna ynelik hazrlanan pek ok ulusal ve uluslar aras rapor, gelimi
lkelerin bu konuya baklar ve verdikleri nem bakmndan olduka nemlidir.
Tanabilir cihazlarda yakt pilinin kullanmna ynelik pek ok alma yrtlmektedir.
Portatif uygulamalar denilebilecek bu cihazlar, sivil kullanm dnda askeri uygulamalar iin
de uygun niteliktedir(23,24). Mobil uygulamalar ise zellikle kara, hava, deniz ve uzay
aralarna daha fazla katklar salayacak, verimlilik, evre ile uyumluluk, daha dengeli ve
sessiz alma ekseninde pek ok avantajlar kazandracaktr. Stasyoner (sabit) uygulamalar
bakmndan ise zellikle enerji santrallerinde yenilikler salayabilecektir. Yerleim
merkezlerinin genellikle dnda kurulan dev santraller yerlerini, daha blgesel ya da yerel
enerji santrallerine brakabilecek, bylelikle enerji iletim hatlarnn daha da azaltlabilmesi ve
bylelikle kayplarn drlebilmesi temin edilebilecektir. zellikle yerleim alanlarnn
dndaki blgelerde daha zel enerji gereksinimleri, yerinden yakt pilleri ile
salanabilecektir. Hatta evlerde de belki balangta yedek g kayna olarak (evsel
jeneratr) yakt pili reteleri kurulabilecektir.
Fosil yaktlarn giderek azalmas ve fosil yaktlarn enerji retiminde kullanlmalarnn neden
olduu olumsuz evresel etkiler, yeni ve temiz enerji retim kaynaklarna ynelmeyi zorunlu
klmaktadr. Yakt pilleri, yakt olarak hidrojeni kullanan ve son yllarda zerinde youn olarak
allan alternatif teknolojilerden birisidir.

Yakt pilleri, yakt enerjisini bir yanma prosesine bavurmadan dorudan akma eviren
elektrokimyasal dzeneklerdir. Yakt hcresinde kimyasal olarak depolanan enerji
elektrokimyasal bir prosesle elektrik akmna evrilir. Hidrojen ve oksijen arasndaki reaksiyon ile
elde edilen ve toplam verimlilikleri %80'lere kadar ulaabilen yakt pilleri, srekli alan piller
veya elektrokimyasal makineler olarak da bilinir

Yakt Pili Nedir?

Yakt pili; uygun bir yakt ve oksitleyicinin elektrokimyasal bir reaksiyonu ile elektrik enerjisi
reten bir sistemdir. Yani yakt pili, yakt ve havann elektrokimyasal tepkimesi ile yakt
kimyasal enerjisini dorudan elektrik enerjisine dntren bir retetir. Elektrolizin ters
reaksiyonu olarak da tanmlanabilecek olan yakt pili reaksiyonu sonras, doru akm (DC)
formunda elektrik retilir. Yakt pilleri, elektrokimyasal bir proses ile elektrik retiyor
olmalar bakmndan piller ve akler ile benzerlik gsterirler. Piller ve akler, ierisinde depo
edilmi olan enerjiyi elektrokimyasal bir reaksiyon ile elektrik enerjisine dntrrler.
Saladklar enerji, ierisinde depo edilmi olan enerji ile snrldr. Yakt pilleri ise yakt ve
hava saland srece bu dnm srekli gerekletirebilen enerji retim sistemidir. ekil
1de bir yakt pili ve ileyii ematik olarak grlmektedir.

ekli 1. Bir yakt pilinin genel yaps ve ileyii

Temel olarak bir yakt pili; elektrolit ve bunun her bir yzeyi ile temas halinde bulunan
geirgen-gzenekli yapda bulunan anot ve katot elektrotlardan oluur. Yani elektrotlar
geirgen ve gzenekli (poroz) yapdadr ve elektrotlarn arasnda elektrolit yer alr. Yakt
pilinin anot (negatif) kutbu ya da elektrotuna; gaz yakt, katot (pozitif) kutbu ya da elektrotuna
ise; oksitleyici (hava yada oksijen) gnderilir. Gnderilen bu yakt ve havann
elektrokimyasal reaksiyonu sonucunda anot ve katot arasnda oluan potansiyel fark bir
elektron akn ve elektriksel gerilimi meydana getirir. Reaksiyon sonras s, saf su ve karbon
ierikli bir yakt kullanlyorsa ilave olarak karbondioksit aa kar.

Pek ok yakt pili gerek normal gerekse kombine evrimlerde kullanlabilirler ve olduka
yksek verimle enerji dnm salarlar. Bu dnm srasnda yakt pilleri s makineleri
gibi Carnot evrimine bal kalmazlar.
Yakt pillerinde her bir anot-elektrolit-katot grubuna Membran Elektrot Grubu-Membrane
electrode assembly (MEA) denilir (ekil 2). Ya da bunlarn her birisi Yakt Hcresi olarak
adlandrlmaktadr. Bir yakt hcresinde oluan gerilim 1 Voltun altnda olduundan ok
sayda hcre seri olarak balanarak, yksek gerilim seviyelerine ulalabilmektedir. Temel
olarak anot, katot ve elektrolitten oluan yakt pillerinde yakt ve hava akn ynlendiren,
hcreler aras balanty salayan ksmlar sz konusudur. Hcreler aras balant elektrotlarla
temas halinde bulunan Akm Toplayc Plakalar (bipolar plaka) ile salanr (ekil 3). Bu
plakalarn retiminde genellikle; iyi bir sl ve elektriksel iletken, mekanik olarak kat (rijit) ve
kimyasal olarak kararl olmalar nedeni ile grafit malzeme kullanlmaktadr. Ancak grafitin
ilenme gl ve yksek maliyeti nedeni ile elik ve benzeri karbon ierikli metallere
ynlenilmektedir. Pek ok yakt pili uygulamasnda gaz datm kanallar da bu plakalar
zerinde yer alr. Bu datm kanallar farkl ak biimi ve geometride olabilmektedir.

ekil 2. Membran Elektrot Grubu (Membrane Electrode Assembly-MEA)

Yakt pillerinde ayrca katalizrler de kullanlr. Reaksiyon oluum hzn arttrmak iin
kullanlan bu katalizrler, yakt pili tipine bal olarak farkllklar gsterir. Ve genellikle de
her bir elektrotla temas halinde katalizrler kullanlr.
Yakt pili performansnda iletme artlar nemli olsa da, bu performansta temel faktrler
olarak yakt pilinin her bir biriminde kullanlan elemanlarn yaps, malzemesi ve bunlara
bal olarak performanslar saylabilir. Bu nedenle yakt pilinde kullanlan malzemeler ve
ekipmanlarla ilgili olarak yaplan almalar da byk nem tamaktadr.

Yakt pilinde ok sayda hcrenin bir araya getirilmesiyle yakt pili yn-fuel cell stack
denilen yaplar oluturulmaktadr. Yakt pili ynlar ile istenilen oranda voltaj retebilecek
bir sistem gelitirilerek deiik amalar iin kullanlmaktadr. Bir yakt pili yn ve
elemanlarnn detayl grnm ekil 4te verilmektedir.

ekil 3. Bir yakt pili yn ve bi-polar plakalarnn detayl grnm

ekil 4. Bir yakt pili yn ve elemanlarnn detayl grnm

Yakt pilinde ok sayda hcrenin bir araya getirilmesine ilave olarak, yakt ileme nitesi,
g dntrc, kontrol nitesi gibi ksmlar ile beraber birka watttan megawatt
seviyelerine kadar g kts salanabilmektedir Ayrca ihtiya halinde yakt pilinden elde
edilen gerilimin dzenlenmesi iin reglatr, doru akmn alternatif akma (AC) dnm
iin ise dntrc (inverter) kullanlabilmektedir.

Yakt pilleri alma scaklk aralna gre dk ve yksek scaklk yakt pilleri olarak
kategorize edilebilirlerse de, (baz kaynaklarda orta scaklk da snflandrmaya dhil
edilmektedir) asl farkllk kullanlan elektrolit malzemesinden kaynaklanmaktadr.
Yakt pillerinin yksek verimlilikleri dnda, hareketli para iermeme, sessiz, modler,
kompakt yapl, geni yakt yelpaze ile alabilme, dk emisyon, yksek gvenilirlik, kolay
kurulum, hzl enerji dnm ve kojenerasyona uyumlu olma gibi zellikleri yada
avantajlar vardr.
Dezavantajlar ise; yksek maliyet, byk hacim ya da arlkta yakt depolama gereksinimi
(zellikle mobil uygulamalarda nem tar), direkt hidrojen kullanm halinde yksek yakt
fiyat, kullanm mrlerinin tam olarak bilinememesi olarak zetlenebilir.
Pek ok enerji retecinde olduu gibi yakt pillerinde de yakt pilini tamamlayan yada bir
sisteme dntren ekipman yada ilave niteler kullanlmas gerekebilmektedir. Bu ekildeki
yani yakt pili ve yardmc niteler ile birlikte oluan sistem Yakt Pili Sistemi eklinde
adlandrlabilir.
Bu ynden bir yakt pili sistemi, temel olarak 4 niteden olumaktadr Byle bir yakt pili
sistemi ekil 5de gsterilmektedir. Bu temel niteler; yakt ileme nitesi, g retim nitesi
(yakt pili grubu-modl), g dnm nitesi ve kontrol nitesi grubundan olumaktadr.

ekil 5. Yakt Pili Sistemi genel yaps ve elemanlar

Yakt ileme nitesi; yaktn yakt piline gnderilmesi ncesinde hazrland, eer dorudan
hidrojen kullanlmyorsa, kullanlan yakttan hidrojenin ayrtrld, saflatrld ve
koullandrld nitedir.
G retim sistemi; olarak isimlendirilen blm bir veya birden fazla yakt pili modlnden
meydana gelebilmektedir. Sistemde g retiminin gerekletirildii nitedir.
G dnm nitesinde hcrede retilen doru akm ticari kullanm iin dzenlenir (regle
edilir) ya da dntrcler (inverter) yardm ile alternatif akma evrilir.

Kontrol sistemi nitesinde, sistemin tm ileyii denetlenir ve kontrol edilir. Bu noktada en

nemli kontrol; bata nemlendirme, yakt pili scaklk kontrol, yakt-hava debi kontrol,
gerilim-akm kt kontrol, atk s, atk su kontrol, soutucu akkan kontrol vb. gibi
sralanabilir.
Ayrca pek ok yakt pili sisteminde yardmc elemanlar olarak adlandrlabilecek baz
ekipmanlar da sz konusudur. Bunlar; fan, kompresr, nem nitesi, s deitiriciler vb. olarak
saylabilir.

Yakt Pillerinin zellikleri ve nemi

Geleneksel enerji retim sistemlerinde elektrik enerjisi eldesi aamada gereklemektedir.
Birinci aamada yaktn yanmas sonucunda s enerjisi elde edilmektedir. kinci aamada
retilen s mekanik enerjiye dntrlmektedir. Son aamada ise mekanik enerji elektrik
enerjisine dntrlmektedir. Tm bu dnm kademeleri enerji kaybna neden olmaktadr.
zellikle ikinci aamann verimi olduka dktr, en gelimi modern sistemlerde dahi %
40lk bir verim sz konusu olabilmektedir.
Son zamanlarda nano teknolojide olan gelimelere paralel olarak yeni bir bin yla girerken
yakt hcresinin dnya apnda deiik ortam aralarnn kullanmnda kayda deer bir ekilde
artmakta olduu ve enerji iin dnya apnda giderek rabet grmeye balad bu konularda
yaplan almalardan grlebilmektedir. Enerji stoklarmz korumak, evremizi korumak ve
yaam kalitesini dzeltmek iin teknolojiden yeterince yararlanmak gereklidir. Arabalar, evler
ve enerji santralleri iin yeterli ok ynl bir teknolojiye ihtiya vardr. evre kirlenmesini
azaltmaya yardm edebilecek yeterince temiz ve uygulanabilir teknolojiler gereklidir. Bu
teknolojilerden biriside yakt pili teknolojisidir.
Yakt pilleri konvansiyonel sistemlerden farkl olarak enerji dnm aamalarna gerek
duymadan yakttaki kimyasal enerjiyi %80lere varan yksek verimle elektrik enerjisine
dntrebilme zelliine sahiptirler. Bu dnm srasnda evre kirliliine neden olmaz ya
da ok az miktarda kirletici atmosfere salverirler. Yakt olarak hidrojenin kullanld
durumlarda atk yalnzca su iken yakt olarak fosil yakt kullanlmas durumda dahi aa
kan evreye zararl gazlar geleneksel yntemlere oranla olduka azdr. Yakt pilleri bata
partikl madde olmak zere kkrt dioksiti ve azot dioksiti sfra indirirken, CO2 emisyonunu
da olduka azaltrlar. Yakt pillerinin bir dier nemli zellii ise mekanik aksam
iermemeleri sebebiyle olduka grltsz almalar ve grlt kirliliine neden
olmamalardr. Mekanik aksam iermemeleri anma ve ypranma gibi sorunlar ortadan
kaldrmaktadr ve bu anmalardan ortaya kan partikl maddeler yok saylacak kadar azdr.
Olduka basit bir yapya sahip dayankl sistemlerdir ve kolaylkla pek ok alanda
kullanlabilirler. Teorik olarak yakt beslendii srece, bakm gerektirmeden srekli elektrik
retebilme kapasitesine sahiptirler.
Yakt hcreleri, konvansiyonel g retim sistemlerine gre aadaki stnlklere sahiptir.

evresel kirlilik oran dktr.

Enerji retim verimi olduka yksektir.
Farkl yaktlarla alabilir. (Doal gaz, LPG, Borhidrr, Metanol, Etanol)
Egzoz ss (atk s-waste heat) yeniden kazanlabilir.
Modler yapdadr.
Montaj sresi ksadr.

ok yksek miktarda soutma suyu ( deniz suyu gibi ) gerektirmez.

Gvenilir bir sistemdir.
letim zellikleri uygulamada kolaylklar salamaktadr.
Gelecee ynelik olarak gelime potansiyeli olduka yksektir.
Kat atk ve grlt problemi yoktur.

Yakt Pili eitleri

Yakt pilleri alma scaklk aralna gre; dk ve yksek scaklk yakt pilleri olarak
snflandrlabilirler. Fakat gnmzde daha ok bu snflandrma yerine yakt pilleri elektrolit
ksmn oluturan malzeme cinsine gre farkl tiplere ayrlr. Bu eitlilik temel alma
prensibini etkilemez, ancak performanslar alma koullar ve uygulama alanlarnn
farkllamasna yol aar. Tablo 1de yakt pili eitleri ve zellikleri grlmektedir.
Uygulamada en sk karlalan yakt pili eitleri unlardr:

Alkalin Yakt Pili

Proton Dnm Zarl (PEM) Yakt Pili
Fosforik Asit Yakt Pili
Erimi Karbonat Yakt Pili
Kat Oksit Yakt Pili
Direkt Metanol Yakt Pili

Tablo 1. Yakt pili eitleri ve zellikleri

Yakt Pili
Elektrolit
alma
Scakl
Potasyum
Oda scaklHidroksit
Alkali
250 C
zeltisi
Proton iletken
Oda scakl
elektrolit
PEM
80 C
membran
Polimer iletken
Oda scaklDirekt Metanol
membran
130 C

Elektriksel
Verim

Yakt/Oksitleyici

% 6070

H2/O2

% 40

60 % H2/O2, hava

% 2030

CH3OH/O2, hava

Fosforik Asit

Sv fosforik asit 160220 C

% 55

Erimi
Karbonat

Alkali
karbonatlar

620660 C

% 65

Kat Oksit

Erimi alkali
metal karm

8001000 C

% 6065

Doalgaz,
biyogaz, H2/O2,
hava
Doalgaz,
biyogaz, kmr
gaz, H2/O2, hava
Doalgaz,
biyogaz, kmr
gaz, H2/O2, hava

1. Alkali Yakt Pili

Gelitirilen ilk yakt pili tipi olup, NASA uzay programlarnda geni kullanm olana
bulmutur. Bu yakt pillerinin gelitirilmesi srasnda esas sray Francis T. Baconn
almasyla gerekletirilmitir. Bacon, elektrolit olarak deiik konsantrasyonlarda KOH,
anot olarak ift gzenekli sinterlenmi nikel metali ve katot olarak lityumlanm nikel oksit
kullanmtr. Elektrolit olarak %30luk KOH kullanlan Bacona ait bir hcrede 200C
scaklk ve 45 atm basnta 800 mA/cm2de 0.78 V hcre voltaj elde edilmitir. Anot ve katot
iin malzemenin seimi genel olarak katalizrn seimine baldr. AFC, deerli metalleri
(Pt) veya normal metal katalizrleri (Ni veya Ag) kullanabilir. Bu durumlarn her birinde iyi

elektrik iletkenlii, uygun porozite, yeterli mekanik, kimyasal ve elektrokimyasal kararlln

salanmas arttr.
Alkali yakt pillerinde elektrolit olarak potasyum hidroksit kullanlr. Kullanlan potasyum
hidroksitin deriimine bal olarak alma scakl 120 Cden az ya da 250 Cnin zerinde
olabilmektedir. AYPde yksek scaklk uygulamalarnda (250C) arlka % 85 KOH, dk
scaklk uygulamalarnda ise (<120C) arlka %35-50 KOH kullanlmaktadr. Fakat
ounlukla kullanlan alkalin yakt pilleri dk alma scaklnda (23C - 70C) alacak
tarzda dizayn edilmektedir. Bu scaklklardaki verimleri ise % 60lara kadar kmaktadr.
retim ve kullanmlarnda baz skntlar bulunmaktadr. Anot olarak kullanlan Ni ve katot olarak
kullanlan Ag katalizrler ile g retimi dktr. KOH elektrolit sirklasyonu ve CO2
zehirlenmesine ar duyarl olmalar nedeniyle mobil uygulamalarda pratik deildirler. Alkalin
yakt pili oksitleyici yada yaktta yer alan karbondioksite kar olduka duyarldr. nk
karbondioksit, elektrolitte yer alan potasyum hidroksit ile tepkimeye girebilmekte ve
elektroliti tkettii gibi, elektrotlar da olumsuz ynde etkilemektedir.

Alkalin yakt pilinin almas ise genel olarak farkllk gstermez. Yakt olarak gnderilen
hidrojen moleklleri anotta elektron vererek, hidrojen iyonlarna dnr. Bu iyonlar
potasyum hidroksit elektrolitten yoluna devam ederken, elektronlar ise bir d devre zerinden
katota ular. Burada hidrojen iyonlar, katota gnderilen oksijen ve d devreden gelen
elektronlar reaksiyona girerek devre tamamlanr. Reaksiyon sonunda su aa kar.
Alkali yakt pilinin ematik gsterimi ekil 6 de verilmektedir. Alkali yakt pilleri anot ve katot
ksmnda gerekleen reaksiyonlar:

Anot Reaksiyonu:

H2 + 2(OH)- 2 H2O + 2e-

Katot Reaksiyonu:

O2 + H2O + 2e- 2(OH)-

Toplam Reaksiyon:

H2 + O2 H2O + Elektrik enerjisi + Is

ekil 6. Bir Alkali yakt pilinin genel iletim prensipleri

Hidroksil iyonlar elektrolitte iletkenlii salamaktadr. Anotta nemli oranda su olumaktadr.

Katoda doru olan su hareketi elektroliti seyreltebilmekte ve bu durum hcre iletkenliini
azaltarak performansnn dmesine yol amaktadr. Bu problemi zmek iin iki farkl
yntem mevcuttur. Sz konusu yntemlerden biri, suyun buharlatrlarak snn
uzaklatrlmasn salayacak ekilde elektrolitin sirkle edilmesidir. Dier yntem ise su
buharnn tanabilmesini salayacak biimde hidrojen gaznn sirkle edilmesidir. Bu ikinci
durumda s, soutucunun sirkle edilmesi suretiyle uzaklatrlmaktadr.
Bu prosesler olduka pahal olduundan Alkali yakt pili teknolojisi zerinde srekli bir
gelime salanamamtr. Fakat alkali yakt pilleri yine de retilebilecek en ucuz yakt
hcreleridir. Elektrotlar iin gerekli katalizrler, dier tip yakt hcreleri iin gerekli
olanlardan nispeten daha ucuzdur. Alkali yakt pilleri ile ilgili ticari beklentiler son
zamanlarda gelitirilen bi-polar tabaka versiyonu teknoloji ile bymektedir, bu teknoloji
nceki mono (tek)-tabaka versiyonlardan ok daha stn bir performansa sahiptir. Bir dier
ilgin gelime ise, sv yerine anyon-deiim membranlarnn kullanld kat-faz alkali yakt
hcreleridir.
Alkali yakt pilinde katalizr olarak nikel, gm, metal oksitler ve soy metaller
kullanlabilmektedir. ou alkali yakt pilinin dk alma scaklnda olmas nedeni ile
kojeneratif dnm imknn snrlandrmaktadr.

2. Proton Deiim Membran (PEM) Yakt Pili

Proton deiim membran yakt pili (PEM), tasarm ve iletim bakmndan en zarif yakt
hcresidir. lk PEM General Electric tarafndan 1960larda NASA iin gelitirilmitir. Burada
bir kat polimer elektrolit membran iki platin katalizrl gzenekli elektrolit arasna
yerletirilmektedir. Polimer elektrolit membran (zar) yakt pili olarak da adlandrlr. Dier
yakt pillerine gre daha fazla g younluu, dk hacim ve dk arla sahiptir. Yakt
pilinde elektrolit olarak ince polimer bir zar kullanlr. Mikron dzeyinde kalnla sahip olan
membran, proton geirgen bir yapdadr. alma scaklklar 100Cin altnda olup genellikle
60-80C aralndadr. Katalizr olarak soy metallerin kullanlmas (genellikle platinyum)
maliyetini arttrmaktadr. Platinyum katalizrlerin karbonmonoksite kar ar duyarl olular,
yaktta yer alabilecek karbondioksitin ayrtrlmasn gerektirir. Bu ise ilave proses ve
maliyete neden olur. Bu probleme kar, yaplan baz tasarmlarda karbonmonoksit duyarll
ok az olan plantinyum/ruthenyum katalizrler kullanlmaktadr. ekil 7de PEM yakt pili ve
aada verilen reaksiyon denklemlerinde, PEM yakt pilinde gerekleen reaksiyonlar
grlmektedir.
Anot Reaksiyonu:

2H2 4H+ + 4e

Katot Reaksiyonu:

4H+ + 4e + O2 2H2O

Toplam Reaksiyon:

2H2 + O2 2H2O + Elektrik enerjisi

almann gereklemesi asndan ad geen membran hidrojen iyonlarn (protonlar)

iletmelidir, zira elektronlar iletmesi durumunda yakt hcresinde ksa devre durumu
domaktadr. Membran ayrca herhangi bir gazn hcrenin dier tarafna gemesine izin
vermemelidir. lave olarak sz konusu membran katottaki indirgeyici ortamn yan sra
anodun sert ykseltgeyici ortamna da direnli olmaldr.

ekil 7. Proton deiim membran yakt pilinin genel alma prensipleri

Anoda gnderilen hidrojenden elektronlarn ayrlmas ile oluan protonlar, proton geirgen
zardan; elektronlar ise ayr bir devreden katoda ular. Katoda gnderilen hava/oksijen, gelen
proton ve elektronlarn reaksiyonu ile devre tamamlanr ve su aa kar.
Kat membrandan oluan bu yakt pillerinde membrann iyon geirimlilii ve dolays ile
performans; membrann nemlilii ile nemli lde ilikilidir. Bu nedenle membrann belirli
bir nem seviyesinde tutulmas gerekir. Bu amala genellikle sisteme hidrojen ve hava, bir nem
nitesinden geirilerek gnderilir. Bu nem seviyesinin denetlenmesi ve salanmas iin
sistemde genellikle su ynetimini salayan niteye yer verilir. Aksi halde yani bu nemin
salanamamas durumunda performansta nemli dler olaca gibi, membran zarar
grebilmektedir. Bu nedenle yakt pili nemlendirmenin performansa olan etkileri ile ilgili pek
ok alma yaplmaktadr.
Bu tip yakt pili zellikle tat uygulamalar ve baz duraan (stationary) uygulamalarda tercih
edilmektedir. Hzl cevap sresi, yksek g younluu ve kompakt yaplar; tat
uygulamalarndaki temel tercih nedenleridir. Verimleri %50ler seviyesindedir.
Proton deiim membran yakt pili temel yapdan olumaktadr ve bu yaplar sistemin
altrlmasnda nemli grev yapmaktadrlar. Bu yaplar polimer yapdan oluan elektrolit,
elektrolitin her iki tarafnda yer alan elektrotlar (anot ve katot) ve bipolar-plakadan
olumaktadr. Bir proton deiim membran yakt pilinin elemanlarnn ve alma sisteminin
detayl grn ekil 8 de verilmektedir. Bu temel yap detayl olarak aada
aklanmaktadr.
Elektrolit (Membran)
Membrann temel fonksiyonu anot ve katot arasndaki iyonik etkileimi gerekletirmektir.
Ayn zamanda reaksiyona giren iki gaz (hidrojen ve hava) birbirinden ayrr.

PEM yakt pilinde kullanlan membrann en nemli nitelii kurumas ile proton ya da hidrojen
iyonu iletiminin azalmasdr. Su miktarnn fazlal ise elektrotlarda su tamas ve geri basn
oluumuna neden olmaktadr. Bunlar ise yakt pili performansn nemli lde etkiler. Bu
yzden membranda iyi bir su ynetiminin yaplmas gereklidir.
Yakt pilinde meydana gelen elektrokimyasal reaksiyon sonucu aa kan snn da
sistemden uzaklatrlmas nemlidir. Yani yakt pili scaklnn sabit tutulma gereklilii
zellikle orta ve byk lekli uygulamalarda uygun bir soutma sistemine ihtiyac ortaya
karr.

ekil 8. PEM yakt pili elemanlarnn detayl gsterimi ve alma prensipleri

PEM yakt pilinde ounlukla perfluorokarbon esasl iyon deitirici membranlar
kullanlmaktadr. Gnmzde kullanlan standart elektrolit malzemesi Nafion'dur. 1960l
yllarda Dupont firmas tarafndan gelitirilmitir ve teflon kkenli bir malzemedir. eitli
serileri retilmi olup gnmzde Nafion 115 ve Nafion 117 kullanm yaygndr. Nafion
membranlarn sl ve kimyasal kararlla sahiptir. En ok kullanlan membran olan Nafion,
protonlarn aktarlmas iin membrann sv su nemlendirmesi prensibine dayanmaktadr.
Suyun olmad durumlarda membran kuruyaca iin sistemin iletilmesi 80-90Cnin
zerindeki scaklklarda uygun olmamaktadr. Dier son zamanlarda ortaya kan membran
tipleri Polibenzimidazol (PBI) veya fosforik asit temelli olup herhangi bir su ynetimine
ihtiya duymakszn 220Cye kadar kabilmektedirler. Bu membranlarn belli bal
avantajlarnn arasnda yksek scakln daha iyi verim, g younluu, kolay souma
(byk scaklk farklarndan dolay) salamas, karbonmonoksit zehirlenmesine kar dk
duyarllk ve daha iyi kontrol (membranda su ynetimi ileminin yokluundan dolay)
bulunmaktadr. Fakat bu son tip membranlar ok fazla yaygn deildir ve aratrma
laboratuarlar hala Nafion kullanmaktadr.
Gnmzde membran performanslar ve kararllklar memnuniyet verici seviyelerdedir.
Maliyetlerinin yksek oluu nemli bir dezavantajlardr.

Elektrotlar
Elektrotlar gaz difzyon elemanlardr ve hidrojenin, proton ve elektronlarna ayrlmasnda rol
oynarlar. Elektrotlara preslenmi olarak 5-50 m kalnlnda ve genellikle platinyum
malzemesinden hazrlanan katalizrler her iki elektrotta da en ok kullanlan katalizrdr.
Platinyumun pahal oluu, platinyum kullanm younluunu azaltmaya dnk almalar
arttrmaktadr.
PEM yakt pilinde kullanlan katalizr; CO, CO2 ve hidrokarbondan olumsuz etkilenmektedir.
Bu da yakt piline gnderilen gazlarn saflnn arttrlmas gerekliliini, bu ise saflatrma
maliyetlerini ortaya karr.
Bipolar Plaka
Birok PEM yakt pili uygulamasnda akm toplama, datm ve sl ynetim amac ile
karbon/grafit plakalar kullanlmaktadr. Kalnl ~350 m seviyesindedir.
ou zaman yakt pili soutmas iin gerekli olan soutucu yzeyler bipolar plaka ile entegre
durumdadr. Soutucu akkan olarak kullanlan hava ya da su bu yzeylerden geirilerek
soutma gerekletirilir.
Yakt pili verimlilii iin bipolar plakalarn temas direncinin minimum, elektriksel
iletkenliinin ise maksimum olmas istenir.
PEM yakt hcreleri, kompakt yaplarndan dolay tatlar ve cep telefonlarna kadar dier
mobil uygulamalar iin balca aday olarak grlmektedir. Fakat su ynetimi performans
asndan hayati nem arz etmektedir: ok fazla su membran slatrken ok az kurutmaktadr,
her iki durumda da g k dmektedir. PEM sistemlerinde su ynetimi ok zordur. Su
ynetimi iin elektro-ozmotik pompalarn entegrasyonu gibi deiik zmler mevcuttur.
Ayrca membran zerindeki platin katalizr CO ile kolayca zehirlenmektedir ve membran,
metalik bipolar levhalarn korozyonundan kaynaklanan metal iyonlar gibi maddelere kar
hassastr.
Metanol kullanan PEM sistemlerinde metanoln hidrojen elde etmek zere reaksiyona
sokulmas olduka komplike bir prosestir ve reaksiyon rnlerinin CO gazndan
arndrlmasn gerektirmektedir. Bir miktar CO kanlmaz olarak membrana ulatndan bir
platin-rutenyum katalizrnn kullanlmas gereklidir. Karbonmonoksit dzeyi 10 ppmyi
gememelidir. Ayrca bu tr bir ileme reaktrnn balatma zaman yaklak yarm saattir.
Alternatif olarak metanol ve dier biyo-yaktlar PEM yakt hcresine ilenmeden direkt olarak
beslenerek direkt metanol yakt hcreleri (DMFC) yaplabilmektedir. Bu tr tertibatlarn
iletimi olduka snrldr. PEMlerin verimi %40-50 aralnda deimektedir.

3. Fosforik Asit Yakt Pili

Elektrolit olarak sv fosforik asit zeltisi, katalizr olarak ise genellikle platinyum kullanlr.
ounlukla stasyoner g retiminde kullanlrlar. Baz tat uygulamalarnda da kullanm
sz konusudur. PAFCler fosil yaktlardaki safszlklara ve CO2 gibi atk gazlara kar olduka
toleransldr. Tipik alma scakl 150C-220C aralndadr. Normal alma durumunda
verimleri sadece elektrik retimi sz konusu olduunda %3742 aralndaki bu yakt pilinde,

kojeneratif uygulamalar ile verim elektrik ve s birlikte retildiinde % 85lere kadar

kabilmektedir. Fosforik asit yakt pilinde g younluu dier yakt pili tiplerine gre daha
azdr. Bu ise daha ar olmalarna ve daha fazla hacim kaplamalarna yol aar.
Fosforik asit yakt pili karbondioksitten etkilenmedii iin, kullanlan yaktta karbondioksitin
bulunmas sorun karmaz.
almasnda anoda gnderilen hidrojen molekllerinden elektronlarn ayrlmas ile oluan
hidrojen iyonlar fosforik asit elektrolitten, elektronlar ise d devreden katoda ular. Burada
oksijen ile bir araya gelen hidrojen iyonlar ve elektronlarn reaksiyonu ile devre tamamlanr.
Fosforik asit yakt hcrelerinin alma prensibi ekil 9 de gsterilmektedir.

ekil 9. Fosforik asit yakt pili genel iletim prensipleri

Fosforik asit yakt hcreleri (PAFC) elektrolit olarak fosforik asit kullanmakta, 180 ~ 210C
aralnda almakta ve hem elektrik hem de s retmektedir. Hali hazrda ticari kullanm
bakmndan (AFCden sonra) ikinci sradadrlar. Bu yakt pili iin yar hcre reaksiyonlar
aadaki gibidir:
Anot Reaksiyonu: 2H2 4H+ + 4e
Katot Reaksiyonu: 4H+ + 4e + O2 2H2O
Toplam Reaksiyon: 2H2 + O2 2H2O + Enerji
Fosforik asit yakt hcrelerinde (PAFC) asit elektrolit Teflon bal silikon karbit matrislerinde
tutulmakta ve porlu karbon elektrotlar platin katalizr iermektedir. Kimyasal reaksiyonlar
ekilde gsterildii zere saa doru gereklemektedir.
PAFCler, modern yakt hcrelerinin ilk nesli olarak kabul edilmektedir. Bu tip hcreler tipik
olarak sabit g retimi iin kullanlmakla birlikte ehir otobsleri gibi byk aralara g
retmek iin uygulamalar da mevcuttur.

PEM yakt hcreleri gibi PAFCler de maliyeti arttran pahal platin katalizrne ihtiya
duymaktadr. Tipik bir fosforik asit yakt hcresi kilowatt bana 4,000 ila 4,500 dolar
maliyete sahiptir.

4. Erimi Karbonat Yakt Pili (EKYP)

Bu tip yakt pilinin elektroliti; lityum, sodyum ve potasyum karbonatlarn kombinasyonundan
oluur. Daha ok yakt olarak doal gaz kullanlr ve zellikle enerji santrali, endstriyel ve
askeri uygulamalarda tercih edilir. alma scakl 600C-700C aralndadr ki bu
seviyede elektrolitin iyonik iletkenlii olduka yksektir. Yksek alma scaklklar nedeni
ile katalist olarak soy metallere ihtiya duyulmaz. Verimleri normal koullarda % 60lara
ulamaktadr. Kojeneratif uygulamalar halinde ise bu % 80lere kabilmektedir. Erimi
karbonat yakt pilinin nemli bir zellii ise dier yakt pillerinde gerek duyulan harici yakt
ilemcisine ihtiya duyulmamasdr. nk yksek scaklkta bu ilem yakt pili iinde
yaplmakta, yakttan hidrojen ayrmaktadr. Bu ise prosesleri ve maliyetleri olumlu ynde
etkilemektedir.
Erimi karbonat yakt pili karbonmonoksit ve karbondioksite duyarl deildir ve yaktta bu
gazlarn bulunmasndan etkilenmez. Bu tr kirlilie kar olduka direnlidir. En nemli
dezavantajlar ise dayankszlklardr. Yksek scaklkta alyor olmas korozif elektrolitleri
nedeni ile performans d, korozyon oluumu yakt pili mrn azaltr.
Hidrojen ve karbonmonoksidin elektrokimyasal olarak yanmasndan dolay MCFC
performansn salamak zere iletim koullarn karlayan tek elektrolit malzemesi
karbonatlardr. Tekniin bilinen durumunda mevcut malzemeler gzenekli Ni anot, gzenekli
Li-katkl NiO katot, ve erimi karbonat (%62 Li2CO3 %38 K2CO3) elektrolittir ve bu
elektrolit ve gzenekli alminyum oksit (-LiAlO2/-Al2O3) yapsnn ierisine tutturulmutur.
Bu tabaka yar-geirgen yapdadr ve sadece karbonat iyonlarnn (CO32-) bu tabakadan
gemesine izin verir. yonik olmayan znm gazlar gibi dier maddeler bu tabakadan
geemezler. Erimi karbonat yakt pillerinde elektrolitteki karbonat konsantrasyonunu sabit
tutmak iin katotta bir miktar CO2 gereklidir. Bundan dolay CO2 anotta retilir ve katotta
tketilir. EKYP iin kullanlan yakt H2 ve CO2dur. Ykseltgeyici ise O2 ve CO2nin bir
karmdr.
Anot Reaksiyonu:
Katot Reaksiyonu:
Toplam pil reaksiyonu:

H2 + CO32 H2O + CO2 + 2e

CO + CO32 2CO2 + 2e
O2 + CO2 + 2e CO32
H2 + O2 H2O + DC + Is
CO + O CO2 + DC + Is

ekil 10, EKYPde meydana gelen reaksiyonlar deiik blmler zerinde ak ynleri ile
beraber ematik olarak gstermektedir.
Yukardaki denklemlerden de grld gibi EKYPleri iki tr yakt ile iletilebilmektedir.
Bu yaktlar hidrojen ve CO gazlarndan olumaktadr. Hidrojeni yakt olarak kullanan EKYP
anot ve katot reaksiyonlarn ieren genel yap ekil 11 de, karbon monoksiti yakt olarak
kullanan EKYP anot ve katot reaksiyonlarn ieren genel yap ise ekil 12de verilmektedir.

ekil 10. Erimi karbonat yakt pili (EKYP) genel iletim prensipleri

ekil 11. Hidrojeni yaktl EKYP genel yaps

ekil 12. Karbon monoksit yaktl EKYP genel yaps

Elektrolit tabakasnn iki ksmnda bulunan her elektrotta bir gaz kanal oluturulmutur.
Elektrottaki reaksiyondan nce temel gazlar reformlama prosesiyle hidrojen gazna

dntrlr ve H2 yakt olarak sisteme beslenmektedir. Bu prosesi ieren erimi karbonat

yakt pilinin ematik grnm ekil 13 de gsterilmektedir.

ekil 13. Erimi karbonat yakt pili ve hidrojen gaz retimi iin temel gaz reformlama sistemi
Elektrolit tabakasnn her iki ksmnda gzenekli katalizr tabakalar ve elektrotlar
bulunmaktadr. Bu elektrotlar elektron iletme zelliine ve reaksiyonlarn olumas iin
katalitik promotr zelliine sahiptirler. Erimi karbonat yakt pilinin anot ve katot
elektrotlarnda malzeme olarak nikel ve nikel oksit maddeleri kullanlmaktadr. Bir ksm
erimi karbonat elektrotlarn gzeneklerine yklenmitir ve kapilari (klcal) kuvvetleri ile
gzeneklerde tutulmaktadr. Elektrotlarn gzeneklerinin kalan ksm ise gaz ile
doldurulmutur. Elektrokimyasal reaksiyonlar temelde -fazl snrda gaz, sv ve katalizr
arasnda gereklemektedir. Bu nedenle gzeneklerin yapsnda yzeyler aras alan
gerekmektedir.
EKYPlerin fosforik asit yakt hcrelerine (PAFC) kyasla nemli maliyet avantaj
salamasnn bir dier nedeni de bu hcrelerin sahip olduu yksek verimliliktir. Zira erimi
karbonat yakt hcreleri yzde 60a varan verim deerlerine ulaabilmektedir. Fazla s
tutularak kullanlabildiinde bu oran yzde 85e kadar kabilmektedir.
Alkali, fosforik asit ve elektrolit membran yakt hcrelerinin aksine MCFCler yaktlarn
hidrojene dntrlmesi iin bir d iyiletiriciye ihtiya duymamaktadr. MCFClerin
yksek iletim scaklndan dolay bu yaktlar i iyiletirme olarak anlan bir prosesle
hcrenin kendisi tarafndan hidrojene dntrlmekte ve bu durum da maliyetlerin
dmesine neden olmaktadr.
Erimi karbonat yakt pilleri karbon monoksit ve karbon dioksit zehirlenmesine kar
dayankldr ve hatta karbon oksitleri yakt olarak kullanabilmektedir. Bu yzden sz konusu
hcreler kmrden retilen gaz yaktlar iin ekici hal almtr. Bu yakt hcreleri dier yakt
hcresi tiplerine kyasla safszlklara kar daha direnli olduklarndan, kmrn
dntrlmesi ile ortaya kan kkrt gibi safszlklara direnli hale getirildikleri
varsayldnda kmr gibi kirli fosil yaktlarn hidrojen oluturmak zere i iyiletirilmesinin
yaplabileceine inanlmaktadr.

EKYP teknolojisinin balca dezavantaj dayankllkla ilgili problemlerdir. Bu hcrelerin

iletildikleri yksek scaklklar ve kullanlan korozyon zelliine sahip elektrolit, bileenlerin
bozulmasn ve korozyonunu hzlandrmakta ve hcre mrn ksaltmaktadr.

5. Kat Oksit Yakt Pili (KOYP)

Elektrolit olarak ZrO2 kullanlmakla beraber buna molar % 8-9 kadar Y2O3 (yitrinyum oksit)
eklinde tanmlanabilecek metal oksit ilavesi ile yaltkan olan zirkonyum ya iletkenlik
kazandrlmaktadr. Elektrolitteki iyonik iletim, oksijen iyonlar ile salanr. Genellikle
endstriyel uygulamalarda kullanlmaktadr ve verimleri % 5060 civarndadr. Kojeneratif
uygulamalar halinde ise verimde % 8085 seviyelerine ulalmaktadr. alma scaklklar
900-1000 C seviyesindedir ve bu yksek scaklk seviyesinde alyor olmas soy metal
katalizr kullanm zorunluluunu ortadan kaldrarak maliyetleri azaltr.
Anot Reaksiyonu:

H + O2 H O + 2e
2

(CO + O2 CO + 2e)
2

(CH + 4O2 2H O + CO + 8e )
4

Katot Reaksiyonu:

O2 + 2e O2

Pildeki Tm Reaksiyonlar:

H + O H O + DC + Is
2

(CO + O CO + DC + Is)
2

(CH + 2O 2H O + CO + DC + Is)
4

Fark edilecei zere SOFCler deiik yaktlar ile de (rn. H2, CO, CH4) alabilmektedir.
Hali hazrda bilinen SOFCler elektrolit ile oksijen iyonu (O2) ve proton (H+) iletenler olmak
zere ikiye ayrlmaktadr. Bir kat oksit yakt pilinin genel iletim prensiplerini ekil 14de
verilmektedir.

ekil 14. Kat oksit yakt pili genel iletim prensipleri

Yukardaki denklemlerden de grld gibi KOYPleri iki tr yakt ile iletilebilmektedir.
Bu yaktlar hidrojen ve CO gazlarndan olumaktadr. Hidrojeni yakt olarak kullanan KOYP

anot ve katot reaksiyonlarn ieren genel yap ekil 15 de, karbon monoksiti yakt olarak
kullanan KOYP anot ve katot reaksiyonlarn ieren genel yap ise ekil 16de verilmektedir.

ekil 15. Hidrojeni yaktl KOYP genel yaps

ekil 16. Karbon monoksit yaktl EKYP genel yaps

6. Dorudan Metanol Yakt Pili

alma prensibi olarak PEM yakt piline benzerlik gsteren direkt metanol yakt pilinde, sv
yakt kullanlmakta olup, yakt ileme nitesi yoktur. Elektrolit olarak kat polimer
membrann kullanld bu tip yakt pilinde, temel olarak tm organik molekller enerji
dnmnde kullanlabilir. Bu noktada metanol tercih nedeni olabilecek zelliklere sahiptir.
Bu zelliklerden birisi ise (hidrojen ile karlatrldnda dk olsa da) yksek dnm
hzdr. PEM yakt pilinden temel farkll, dntrc gerektirmeksizin metanoln yakt
olarak kullanlabilmesidir. Genellikle sisteme metanol su karm gnderilir ve bylelikle
hem membrann nemlendirilmesi hem de soutulmas ayn anda gerekletirilir. alma
scakl PEM yakt piline gre biraz yksektir, 80130 C aralndadr. Verimleri ise % 40
seviyesindedir. PEM yakt piline gre daha fazla katalizr kullanm gereklilii vardr.
Metanol (CH3OH) herhangi bir ileme tabi tutulmakszn dorudan beslenmektedir. Metanol
dorudan beslendii iin komplike katalitik ilemlere ihtiya duyulmamakta ve hidrojene

kyasla metanoln depolanmas daha kolay olmaktadr. Metanoln birim hacim bana verdii
enerji yksek derecede sktrlm hidrojenin bile birka kat olabilmektedir.
Fakat dorudan metanol yakt hcrelerinin verimi, metanoln membrandan fazla miktarda
gemesi ve dinamik davrannn ar olmasndan dolay dktr. Dier problemler arasnda
anottan salnan karbondioksit de bulunmaktadr. Teknolojinin mevcut halinde DMFCler
retebildikleri enerji bakmndan snrl olmakla beraber yine de kk bir hacimde fazla
enerji tutabilmektedir. Bu durum sz konusu yakt hcrelerinin az miktarda enerjiyi uzun sre
salayabilmeleri anlamna gelmektedir ve bu yzden tatlar iin pek uygun grlmeyip
genellikle cep telefonlar, dijital kameralar veya dizst bilgisayarlar gibi tketim mallar iin
uygun olduklar dnlmektedir. Metanol toksik ve yanc zelliinden dolay dezavantaja
sahiptir.
DMFCnin temel prensibi metanoln karbondioksit oluturmak zere bir katalizr tabakas
zerinde ykseltgenmesidir. Su anotta tketilip katotta retilmektedir. Pozitif iyonlar (H+)
proton deiim membran (genellikle Nafion) zerinden katoda tanmaktadr ve burada su
retmek zere oksijenle reaksiyona girmektedir.
Bir dorudan metanol yakt hcresinde yar reaksiyonlar aadaki gibidir:
Anot Reaksiyonu: CH OH + H O CO + 6H + 6e
3

Katot Reaksiyonu : (3/2) O + 6H + 6e 3H O

2

Toplam Net Reaksiyon: CH3OH + 3/2 O2 CO2 + 2H2O

Reaksiyonda su anotta tketildii iin saf metanol geri difzyon (ozmoz) gibi pasif tama
veya pompalama gibi aktif tama vastasyla suyun beslenmesi olmakszn
kullanlamamaktadr. Hali hazrda her iki yar reaksiyon iin de katalizr olarak platin
kullanlmaktadr. Metanol geii probleminin de nedeni budur, zira katot blmnde mevcut
olabilecek metanol okside olacaktr. Oksijenin indirgenmesi iin baka herhangi bir katalizr
bulunmas durumunda metanol geii muhtemelen nemli derecede azalacaktr. Ayrca platin
olduka pahal olmas nedeniyle DMFCnin ticari retimini kstlamaktadr. dorudan
metanol yakt pilinin genel iletim prensiplerini ekil 17de verilmektedir.
Dorudan Metanol yakt pili anot ve katot reaksiyonlarn ieren bir hcre yaps genel
alma durumu ekil 18 de gsterilmitir. Bir yakt hcre yapsnda anot, katot ve polimer
membran bulunurken, Metanol-su karm anot tarafndan gerekli oksijen ise katot tarfndan
sisteme salanmaktadr. Sistemde bir ksm metanoln polimer membran geerek katot
tarafna ulat ve burada oksitlendii grlmektedir. Bu olay sistemde g kaybna yol
amaktadr.
Bir tek Metanol yakt hcresinin ierdii difzyon tabakas ve katalizr tabakas boyutlar ve
konumlar ile hcrede ortaya kan reaksiyonlar ise ekil 19 de verilmektedir. ekil
incelendiinde difzyon tabakasnn kalnlnn 100300 m ve katalizr tabakasnn ise 5
25 m arasnda deitii grlmektedir.

ekil 17. Dorudan Metanol yakt pili genel iletim prensipleri

ekil 18. Dorudan metanol tek hcre yapsnn detayl prosesleri ve elemanlar

ekil 19. Dorudan Metanol yakt hcresi boyutlar ve pilde oluan anot-katot reaksiyonlar
Dier yakt pilleri ise aada verilmektedir.

7. Dorudan Etanol Yakt Pili

8. Dorudan Borhidrr Yakt Pili
9. Dorudan Formik Asit Yakt Pili
10. Metal Hidrr Yakt Pilleri
11. Elektro-galvanik Yakt Pilleri
12. Mikrobiyal Yakt Pilleri

Yakt Hcrelerinde Kullanlan Membranlar

Polimer elektrolit membran yakt hcreleri, dier adyla proton deitirici membran yakt
hcreleri (PEMYH); alma koullar, uygulanabilirlii, yksek verimi gibi zellikleri
nedeniyle en ok zerinde durulan yakt hcresi eididir. Proton deiim membran yakt
hcrelerinin en nemli eleman proton iletim zelliine sahip polimer membrandr.
Polimer elektrolit membran yakt hcresinde membrann ilevi protonu anot blgesinden katot
blgesine iletmektir. Hidrojen, elektronunu platin ile asidik membran zerindeki aktif sitelerin
ki genelde slfon (-SO3H+ ) gruplardr, temas ettii yerlerde verir. Membran bnyesindeki su
moleklleri, proton ile zayf balar oluturarak hidrojen iyonunun anot blgesinden katot
blgesine ilerlemesini salar. Baka bir deyile, membran zerindeki aktif siteler sadece
hidrojenden elektronun koparlmas, membran bnyesindeki su ise, hidrojen iyonunun anottan
katoda ilerlemesi ile sorumludur.
Polimer elektrolit olarak kullanlan membranlar ile ayrma proseslerinde kullanlan
membranlar arasnda byk farkllk vardr. Ayrma proseslerinde ortamdaki gazlar
geirilirken yakt hcrelerinde kullanlan membranlarda gazlarn geii istenmez. Yakt
hcresinde kullanlan membranlarn gazlar iyonlarna ayrp o ekilde iletmesi istenir.
Bylece elektrik enerjisi elde edilir.
Membranlar yakt hcrelerinde elektrolit olarak bulunmalarnn yan sra; ayrma ilemleri ve
sv saflatrma gibi ok eitli amalar iin kullanlabilmektedirler. yon deitiren
membranlar dier membranlardan ayran karakteristik zellik polimer yaplarnn iinde
proton iletkenliini salayan iyonik gruplarn bulunmasdr. Bnyesinde negatif ykl sabit
aktif siteler bulunduran membranlar katyon deitiren membranlar, pozitif ykl sabit aktif
siteler bulunduran membranlar ise anyon deitiren membranlar olarak adlandrlr. Bu
koullarda iyon deitiren membranlarda istenen en nemli zellik, membran bnyesindeki
sabit zt ykl iyonlar geirmesi, benzer ykl iyonlar geirmemesidir. Bu, ancak
membrann sahip olmas istenen yksek iyon deiim kapasitesi ve dk diren zellikleri ile
salanr.
Gnmzde DuPont tarafndan retilen Nafion adl perfloroslfonik asit kopolimer kullanmak
polimer elektrolit membran yakt hcreleri iin en popler metottur.
Nafionun yakt hcreleri uygulamalarnda iyi kimyasal ve fiziksel zellikleri olmasna
ramen kullanmlar snrlayan teknik problem vardr.

Yksek maliyete sahip olmas

Dk nem ya da yksek scaklkta iletkenliinin dk olmas
Hcre verimini azaltan yksek metanol geirgenlii

Bu sebeplerden dolay Nafion yerine farkl polimerlerden oluan membran sentezleri nem
kazanmtr.
Yakt hcrelerinde kullanlan membranlar; organik, inorganik ve kompozit membranlar olmak
zere 3e ayrlr.
Organik membranlar ucuz olmas, kolay ilenebilir ve ekil verilebilir olmas gibi avantajlar
arasnda saylr. Bunun yan sra, termal ve mekanik dayanmnn az olmas nedeniyle bu
membranlara alternatif olabilecek membranlar gelitirilmitir.

norganik membranlarda ise uzun mrl olmas, yksek basn altnda mekanik kararllnn
iyi olmas, organik zclere kar kimyasal kararllnn iyi olmas, gzenek boyutlarnn
ve dalmnn iyi kontrol gibi avantajlarnn yannda; maliyetinin yksek ve yapsnn
gevrek olmas nedeniyle tercih edilmezler.
Kompozit membranlar, hem organik hem de inorganik yaplar bnyesinde beraber
bulundurduu iin her ikisinin zellikleri tamakla beraber, slfonasyon gibi bir takm
ilemlerle istenilen zellik kazanlarak daha etkin duruma getirilebilir.

Yakt Hcresi Membranlarda Aranlan zellikler

Membrann yksek proton iletkenliine, dk elektrik direncine sahip olmas ve
bnyesindeki su miktarnn mmkn olduunca dk olmas istenir. Ayrca sisteme verilen
dier kimyasallara kar dayankl olmal ve onlarla kimyasal tepkimeye girmemelidir.
Membran uzun sreli ve srekli almaya, sistemdeki yksek scaklk ve basn gibi alma
koullarna, mekanik dayanklla sahip olmaldr. Membran sentezinin parasal boyutu gz
nnde bulundurulursa; membran iin seilen ve yapy oluturan maddeler ucuz ve kolay
salanabilir olmaldr.
letkenlik: letkenlik, iyon deitiren membranlarn kullanmn etkileyen en nemli
zelliklerden biridir. yon deitiren membranlarn iletkenliini etkileyen birka faktr vardr.
Bunlarn en nemlileri; iyon boyutu, iyon tipi ve membrann tayc ksmdr. En ok
iletkenlie sahip membran elektrolitler, hareketli iyonu hidrojen olan ve taycs su
olanlardr. Yakt hcreleri iin gzlenen en iyi membran tipi, gerekli g miktarna
kabilmek iin, hareketli iyonu hidrojen olan ve taycs su olan membran elektrolitlerdir.
Su Geirgenlii : Yakt hcreleri uygulamalarnda su geirgenlii verimi etkileyen nemli
parametrelerden biridir. Su, hcrede temas halindeki iyonlarn sebep olduu elektro-ozmotik
geile ve hcrenin anot ve katot blgelerinde oluan konsantrasyon farkndan dolay
difzyon ile iletilir.
PEM yakt hcrelerinde su transferinin nemi; g eden iyonlarn, suyu membrann bir
ucundan dierine tamasndan kaynaklanmaktadr. Bu durum suyun az olduu blgelerde
daha yksek dirence sebep olmaktadr. yon deitiren membranlarn, yakt hcrelerinde
elektrolit olarak kullanlmasnda, membrann dehidrasyon zelliinin membrann fiziksel
boyutlar ve elektrolit direnci zerindeki etkisi ok nemlidir.
Kimyasal Dayankllk : yon deitiren membranlarn deiik kimyasal ortamlardaki
dayankllklar hakknda bilgi literatrde ok azdr. Bununla birlikte yakt hcrelerinde
oksitleyicilere kar dayankllklar ok nemlidir.
Membran, yakt olarak saf hidrojen kullanmayan sistemlerde yan rn olarak aa kan CO
ve CO2 gibi maddelerle aktifliini kaybetmektedir ve yakt hcresinde kullanlamaz hale
gelmektedir.
Mekanik zellikler: Proton iletkenliini salayan aktif gruplarn membran bnyesindeki
yksek konsantrasyonu, membranda mekanik zayflk yaratmaktadr.

Bu sebeple yakt hcreleri uygulamalarnda bir avantaj salayan yksek younluktaki aktif
grup bulunduran membranlarn mekanik olarak glendirilmeye ihtiyac vardr.
Bir membrann elektrokimyasal aralarda proton iletken olarak kullanlabilmesi iin;

alma artlarnda kimyasal ve elektrokimyasal olarak kararl olmaldr.

Operasyon sistemlerinde mekanik dayanm ve kararllk gsterebilmelidir.
Reaktif gazlara kar olabildiince dk geirgenlik gstermelidir.
Yksek elektrolit tanm gstermelidir (Bu yerel kurumalara engel olmak ve uniform
(homojen) elektrolit ieriinin salanmas iin nemlidir).
Yksek proton iletkenlii gstermelidir (Yksek akm ve minimum diren
sergilenmesine destek olmas iindir).
retim maliyetleri uygulamalarla uyumlu olmaldr.

Yeni bir membran gelitirmek iin birok neden ortaya kmaktadr. Bunlar;

Dk scaklklarda platin zerindeki CO zehirlenmesini azaltmak

Daha yksek termal ve su ynetimi gstermek
Yksek kimyasal ve mekanik dayanm
Birim maliyetin yksek olmas veya daha az retim maliyeti vb.

Yksek scaklk membranlar iin takip edilen yol;

Polimer elektrolitin su tutma kapasitesini dzenlemek

Proton iletimini membrann nemliliinden bamsz klmaya almak olarak
zetlenebilir

Membranlar ve Membran Malzemeleri

Nafion membranlar
Poly(arylene ether) membranlar
Poly(ether sulfone) membranlar
Polyimide membranlar
Poly phthalazinone ether ketone membranlar
Poly sulfone membranlar
Poly vinylidene fluoride membranlar
Poly benzimidazole membranlar
Polytetrafluoroethylene (PTFE) membranlar
Poly(ether ether ketone) (PEEK) membranlar
Polivinil alkol (PVA) membranlar
Polistiren membranlar

Yakt Hcrelerinin Uygulama Alanlar

evreye zarar vermeyen, elektrik retim verimi olduka yksek, sesiz alan, atk olarak
sadece su, elektrik akm ve s reten yakt hcrelerinin, evre kirliliinin olduka yksek
boyutlara ulat gnmzde ulatrma sektrnde de yerini almas yakn gzkmektedir.

Dnya apnda hala testleri devam etmekte olan ve yakt hcreleri ile alan otobs, tren,
otomobil ve denizalt gibi tat uygulamalar da mevcuttur. Kullanlan elektrolit tipine gre
eitli isimler alan yakt hcre tipleri arasnda birim hacim bana retilen g miktar en
yksek olan deiken proton membranl yakt pili olduka sk kullanlmaktadr.
Yakt hcresi ile alan otomobiller dier akl aralara gre daha fazla ilgi grmektedir.
Akl aralarn avantajlarn sunmalar yannda, yakt hcreli aralar daha abuk yakt ikmali
yapp ikmal araln artrrlar. Yakt hcreli arabalar, iten yanmal motorlu aralara gre
daha az bakm gerektirirler ve daha sessizdirler. Ayn zamanda standart bir motora gre daha
az hareketli paras bulunur. PEMYPnin iletim mr, araba mrnden daha uzundur. Yakt
hcreli araba hurdaya kt zaman PEMYP alr durumdadr ve kullanlabilir.
Ayrca yakt hcreleri hidrojen kullanm ile aralarda sfr emisyon ve dier yaktlarn
kullanm ile de yaklak sfr emisyon salanabilir. Yakt hcreleri bir zgara gl aks
olan aratan daha etkili alma salayabilir. Yakt hcreli arabalar trl gazlarn
oluumundan daha az bir sistem genilii salarlar. evresel etmenler gz nne alndnda
enerji verimi ve kan zararl madde oranlar karlatrldnda yakt hcreleri en iyi
durumdadr.
Baz demir yolu irketleri ve lokomotif reticileri gelecek 10 15 yl ierisinde ticari yakt
hcreli lokomotif retimi planlamaktadr. zellikle uzun mesafeler arasnda (l veya geni
ova) ve elektrikli tren ulamnn elektrik direkleri, enerji kablo ve tama maliyetlerinin
artt durumlarda yakt hcreleri enerji reten bir sistem olarak alternatif gzkmektedir.
Denizalt uygulamalarnda ise, nkleer enerji ile alan denizaltlarn artan maliyetleri ve
evre tehditleri, dizel motorlu denizaltlarn grlt ve belirli aralklarla yzeye kma
zorluklar nedeniyle yakt hcreleri ile alan denizaltlar reticiler iin olduka caziptir.
Yakt hcrelerinin ilk uygulamalarn meydana getiren uzay arac almalar devam
etmektedir. Bu tr uygulamalar olduka ilgintir: uzay arac gne grebildii srece
enerjisini gne pilleri ile salamakta ve artan enerjinin bir ksm ile arata bulunan su
elektroliz yolu ile bileenleri olan hidrojen ve oksijene ayrmaktadr. Gne grlmeyen
vakitlerde ise retilen hidrojen ve oksijen yakt hcrelerinde bir araya getirilerek su, elektrik
akm salamaktadr. Bu konuda NASA da youn almalar srmektedir.

YAKIT PL TERMODNAM
Yakt pili performans analizlerini yapabilmek iin termodinamiin temel kanunlarndan
yararlanmamz gerekmektedir. Bu amala bu blmde ncelikle termodinamiin iki temel
kanunu olan enerjinin korunumu ve entropi zerinde durulacaktr.
Termodinamiin I. Kanunu
Termodinamiin birinci kanunun enerji korunumudur. Is ya da i formunda olan enerji,
sistemin snrlarndan geer ve sistemin toplam enerjisini etkiler. Bu iliki denklem halinde
yazlrsa,

Q W = dE

D1

D1 iin girdiler iin pozitif ktlar iin negatif iaret kullanlr. Bu denklemde (Q) sisteme
giren sy, (-W) sistemde yaplan ii ve E ise sistemin toplam enerjisini verir. Is ve i iin
olan deiimler diferansiyel () terimi ile gsterilmitir. nk bu deerler yola baldr ve
bundan dolay da yol fonksiyonlar olarak adlandrlrlar. Enerji ise nokta fonksiyonudur,
yoldan bamszdr ve sadece ilk ve nihai durumlara baldr. D1in integrali alnrsa,

(Q W ) = dE

Q W = E

D2

Kapal bir sistem iin (rn., piston-silindir, bir kontrol ktlesi olarak da adlandrlr) enerji
deiimi; i enerji (U), kinetik enerji (KE) ve potansiyel enerji (PE) toplamna eittir.
E = U + KE + PE

D3

Ak sistemler iin (rn., bir buhar trbini, kontrol hacmi olarak da adlandrlr) toplam
enerjiye ilave bir terim daha eklenir. Bu terim, PV, olarak bilinir ve burada P basnc, V ise
akkann hacmini temsil eder. Bu terim akkan zerine yaplan ii yanstr ve bu yaplan i
akkann akkan halde kalmasn salar. Entalpi aadaki denklem ile salanr.
H = U + P V

D4

Yatkn akm artlar altnda duraan (sabit) bir kontrol hacmi iin kinetik enerji ve
potansiyel enerji deiimi sfr olur (KE= PE=0) ve zamanla zellikler deimez. Bu
durumda I. kanuna gre entalpideki deiim yeniden yazlrsa;
Q W = H

D5

Termodinamik analiz iin bir yakt pilinin kontrol hacmi D5in kullanlmasyla ekil 20 de
temsili olarak verilmektedir.

ekil 20. Bir yakt pilinin kontrol hacmi olarak gsterilmesi, E elektriksel potansiyel (volt).
Termodinamiin II. Kanunu
Termodinamiin ikinci kanunu entropiyi tanmlar. Entropi bir sistemdeki dzensizliin bir
lsdr. Eer bir sistem entropi oluturmuyorsa tersinir proses olarak adlandrlr.
Dolaysyla tersinir bir proseste birinci kanuna gre sitemde veya evresinde s ve i deiimi
olmaz. Tersinmez sistemler ise kontrol edilemeyen bir genileme, srtnmeden dolay s
kayb ve sonlu scaklk farklarndan dolay s transferi gibi olaylar dolaysyla entropi
olutururlar. Is transferi ieren prosesler sonlu scaklk farklar veya scaklk gradiyentinin
minimize edilmesiyle tersinir hale getirilebilirler. Entropi bu tersinir s transferine baldr ve
yle aklanr;

Q
dS =

T ters

D6

Entropideki deiim sadece sistemin ilk ve son yapsna baldr ve D6nn integre edilmesi
ile bulunur;
2

Q
S = S 2 S1 =

T ters
1

D7

Tersinir s transferi oluan bir sistem iin (Qrev) sabit scaklkta (T0) entropi aadaki
denklemle aklanr;
S =

Qters
T0

D8

Scaklk ve Basn
Scaklk ve basn deiiminin ideal pil potansiyeline olan etkisi Gibbs serbest enerjisindeki
temel deiimlerde analiz edilebilir.
Gibbs serbest enerjisi scaklk ve basnla deiebilmektedir.

S
E

=
T P n F

Hacim
E

=
n F
T T
Bu denklemlerde, S: Entropi, P:Basn; E:deal potansiyel, F:Faraday sabiti, T:Scaklk ve
n:Reaksiyonda retilen elektron says olarak tanmlanmaktadr.
H2O reaksiyonu iin entropi deiimi negatiftir. H2O yakt pilinin tersinir potansiyeli
scakln artmasyla azalr. Bu oran her oC bana 0.84 mV olmaktadr. Ayn reaksiyon iin
hacim deiimi (-)dir. Bu nedenle tersinir potansiyel basncn artmasyla artacaktr.
Verimlilik
Termal Verimlilik = (Kullanlan Yayarl Enerji/Yaklan Yakttaki Kimyasal Enerji) olarak
tanmlanmaktadr. Denklem ile ifade edilirse;

Yarral _ enerji
olarak verilebilir.
H

Bir kmrn yapsndaki enerji deeri bellidir. Fakat enerjisinin 1/3 yararl enerji, 1/3 egzoz
gaz, 1/3 soutma suyuyla alnr(Yararl enerji,%33).
Pilin verimi serbest Gibbs serbest enerjisindeki deiimden elde edilir.

G
H

H2(g) + O2(g) H2O(s)

G= 56635 kal/mol

H= 68269 kal/mol

=0.83

Yarral _ enerji Yararl _ g Vgerek Akk 0.83 Vgerek

=
=
=
Videal Akk
G
H
Videal

0.83
H2/O2 sistemi iin 1 atm basn ve 25 C de ideal voltaj deeri, 1.229 V olarak bilinmektedir.
O halde;

0.83 Vgerek

Videal

0.83 Vgerek
1.229

= 0.675 Vgerek

= 0.675 Vgerek (scaklktan bamsz verim elde edilir).

Gibbs serbest enerjisi ve ideal performans
Sabit scaklk ve basnta maksimum elektriksel i elektrokimyasal reaksiyonun serbest
enerjisindeki deiim ile bulunabilmektedir.
W = G = n F E

Bu denklemde, n elektron says, F; Faraday sabiti (96487 Coulomb/g-mol.elektron) ve E; ise

pilin ideal potansiyelidir.
Eer rnler ve reaktantlarn standart yapda olduu kabul edilirse (25 C veya 298 k ve 1 atm)
yukardaki son denklem kullanm iin aadaki nihai yapsn alr.
G o = n F E o
Molar Gibbs Serbest Enerji Deiim Hesaplamalar

1. Hidrojen Yakt Pili

H2 + O2 H2O
Bir sistemin Gibss fonksiyonu entropi ve entalpi terimlerinde tanmlanmaktadr. Bu tanm
aadaki genel denklem ile verilmektedir.
Gibbs Serbest enerjisi= Entalpi -ScaklkEntropi
G= H TS
Benzer olarak molar Gibss enerji formasyonu, molar entalpi formasyonu ve molar entropi
aadaki iliki ile aklanmaktadr.
Gf = Hf T S
Bu durumda enerjideki deiim nemlidir. Ayn zamanda bir yakt pilinde scaklk sabittir ve
aradaki iliki farklar eklinde ifade edilebilir.
Gf = Hf TS
Hf rnler entalpisi ile reaktantlar entalpisi arasndaki farktr. H2 + O2 H2O iin bu
fark aadaki gibi yazlabilir.
Hf = (Hf)su -(Hf)H2 (Hf)O2
Benzer ekilde entropide oluan fark rnler ve reaktantlar arasndaki ilikiden ibarettir ve
aadaki gibi yazlabilir.
S = (S)su -(S)H2 (S)O2
Hf ve S deerleri aada verilen eitliklere gre scaklkla deimektedir. Bu standart
eitlikler termodinamik teori kullanlarak gelitirilmitir. Bu eitliklerde alt indis olarak
gsterilen h ve scaklktr, ve cp sabit basnta molar s kapasitesidir (zgl s). Standart
scakln tam olarak deeri 298.15 K olarak alnmaldr.
T scaklnda molar entalpi formasyonu (oluumu),

c p dT

HT = H 298.15 +

298.15

Benzer ekilde molar entropi ise u denklemle verilir;

T

ST = S298.15 +

298.15

1
c p dT
T

Molar entropi ve entalpi deerleri T=293.15 K iin termodinamik tablolardan elde edilebilir.
Bu deerler standart basnta Tablo 2 de verilmektedir.
Yukardaki denklemleri kullanabilmek iin sabit basnt (p=sabit) molar s kapasitelerinin
bilinmesine gerek vardr. Fakat geni scaklk aralklarnda molar s kapasiteleri sabit deildir.
Molar s kapasitelerini bulabilmek iin ampirik eitlikler gelitirilmitir ve bu eitlikler ile
scakln 3003500 K olduu aralkta % 0.6 gibi ok kk bir hata ile cp deerlerini
hesaplayabilmekteyiz.
rnein buhar iin byle bir eitlik aadaki gibi verilmektedir.
c p = 143.05 58.040 T 0.25 + 8.2751 T 0.5 0.036989 T

H2 iin
c p = 56.505 22222.6 T 0.75 + 116500 T 1 560700 T 1.5

O2 iin
c p = 37.432 2010.2 105 T 1.5 + 178570 T 1.5 + 2368800 T 2
Tablo 2. Hidrojen yakt pili iin T=298.15 K de Hf ve S deerleri
Hf (J/mol) S (J/mol.K)
Madde
H2O (sv)
-285838
70.05
H2O (gaz)
-241827
188.83
H2
0
130.59
O2
0
205.14
Tablo 3. H2 + O2 H2O iin Hf , Gf ve S iin baz scaklklardaki oluum deerleri

Scaklk (C)
100
300
500
700
900

Hf (kJ/mol)
-242.6
-244.5
-246.2
-247.6
-248.8

S (kJ/mol)
-0.0466
-0.0507
-0.0533
-0.0549
-0.0561

Gf (kJ/mol)
-225.2
-215.4
-205.0
-194.2
-183.1

Yk (coulomb)/zaman = Amper (I)

2. Karbon monoksit Yakt Pili
Yksek scaklkta iletilen yakt pillerinde CO gaz metann buhar reformlamas sonucu
retilmektedir. retilen bu CO oksijen ile dorudan oksitlenerek ilave enerji retmektedir.
CO + O2 CO2
Gibbs serbest enerji deiiminin hesaplanama metot ve teorisi hidrojenle ayndr, sadece
ortaya kan reaksiyon farkldr. Oksijen iin cp deeri daha nceden verildii gibidir. CO ve
CO2 iin cp deerleri aadaki gibi verilmektedir.
CO iin c p = 69.145 0.022282 T 0.75 2007.7 T 0.5 + 558964 T 0.75
CO2 iin c p = 3735.7 + 3052.9 T 0.5 0.041034 T + 2419.8 10 6 T 2
Molar entalpi ve entropi deiimleri aadaki eitlikler kullanarak hesaplanabilir.
Hf = (Hf)CO2 -(Hf)CO (Hf)O2
S = (S)CO2 -(S)CO (S)O2

Yakt Hcresi iin nemli Eitlikler

Bu blmde oksijen kullanm oran, hava besleme ve k ak oranlar, hidrojen kullanm
miktar ve hidrojenin enerji ierii, su retim oran ve s retim miktarlar ile ilgili
aklamalar ve eitlikler verilmektedir.
En basit pil reaksiyonlar aada verilmektedir.
Hidrojen kullanm

2H2 4H+ + 4e

Oksijen kullanm denklemi

O2 + 4H+ + 4e 2H2O

Toplam oluan reaksiyon ise

2H2 + O2 2H2O

Bu denklem sonucunda 4F kadar yk oluur. Sistem altrlrken hem hidrojen hem de

oksijen stokiyometrik orandan daha fazla oranda sisteme salanmaktadr.
Stokiyometri gibi deiken olan bir sembolle alanr. Eer bir reaksiyonda kimyasaln
kullanm oran mol/s ise sisteme temin edilen yaktn miktar mol/s olmaktadr.
Formllerin kullanlabilirliini artrmak iin tm elektrik pili ynnn elektrik gc (Pe)
olarak ve yndaki her bir hcrenin ortalama voltaj ise (Vc) olarak verilir. Yakt pilinin
elektrik gc daima bilinecektir. Eer Vc verilmemise, Vc deerinin 0.60.7V arasnda
olaca kabul edilir ve birok yakt pili bu blgede iletilir. Eer verim verilmi ise, Vc ilgili
denklemden hesaplanabilir. Eer herhangi bir deer verilmemise, Vc = 0.65 V olarak

kullanlabilir. Eer yakt pili basnl bir iletime sahipse o zaman tahmin biraz yksek
kabilir.
Oksijen ve Hava Kullanm Oran
Oksijen kullanm denklemi O2 + 4H+ + 4e 2H2O
olarak verilmiti. Bu denkleme
gre harcanan her mol oksijen bana 4 elektron retilmektedir. O zaman;

Yk = 4 F O2 _ miktar
Bu denklem zamana blnrse (yk/zaman veya Coulomb/zaman= Amper) ve yeniden
dzenlenirse;
O2 _ kul =

I
mol/s olur.
4 F

Yapsnda n tane hcre olan bir yakt pili yn iin bu deer yle olur.
O2 _ kul =

I n
mol/s olur.
4 F

Bu formlde elde edilen deerin kg/s olmas pil ynnda ka tane hcre olmas gerektiini
bilmezsek de g terimi anlamnda bize avantaj salar. Eer pil ynndaki her bir hcrenin
ortalama hcre voltaj Vc ise ozaman g denklemi aadaki gibi aklanr.

G......Pe = Vc I n

I=

ve akm ise

Oksijen kullanm denklemi, O2 _ kul =

I n
4 F

Pe
Vc n

olur.

yukardaki eitlikleri kullanarak yeniden

dzenlenirse;

Pe
mol/s
haline gelir. Birimi (mol/s), kg/s cinsinden
4 Vc F
yazarsak denklem yeniden dzenlenerek aadaki halini alr.
O2 _ kul =

32 103 Pe
P
O2 _ kul =
= 8.29 10 8 e
4 Vc F
Vc
O2 _ kul = 8.29 108

Pe
kg/s
Vc

veya

olur.

Bilindii gibi oksijen genelde havadan salanmaktadr. Eer sistem saf oksijen kullanyorsa
yukardaki denklemi, deilse hava kullanm oran denklemini kullanmamz gerekmektedir.
Havann %21i oksijen ve molekl arl 28.97 kgmol olarak alnp yukardaki denklemde
yeniden yerine konulursa hava kullanm oran denklemi elde edilmi olur:

Hava _ kul =

28.97 10 3 Pe
P
= 3.57 107 e kg/s
0.21 4 Vc F
Vc

Eer gerekli hava miktar bu oranda kullanlrsa hcre reaksiyonunda var olan tm oksijen
kullanldndan hcreyi terk eden egzoz gaz ierisinde oksijen hi bulunmayacaktr. Bu
pratik deildir ve genelde gerekli hava miktarndan en az iki kat daha hava sisteme verilir. Bu
durumda gerekli stokiyometrik hava miktar ile verilirse, yukardaki denklem yeniden
dzenlenerek aadaki nihai denklem oluturulur.
Hava _ kul = 3.57 10 7

Pe
kg/s
Vc

Kg/s olarak kan sonucu 3050 ile arparsak m3/saat ve 5.1104 ile arparsak standart
L/dakika birimleri elde edilir.

Hava k Akm Oran

Hidrojen kullan oran oksijen kullanm oranna benzer ekilde retilir. Tek ayrlan nokta
kullanlan her hidrojen moleklnden iki elektron olumaktadr.
H 2 _ kul =

I n
Pe
mol/s olur ve H 2 _ kul =
mol/s
2 F
2 Vc F

haline gelir.

Hidrojenin ktlesi 2.02 g/mol veya 2.0210 -3 kg/mol alnrsa stokiyometrik artlarda;
P
2.02 103 Pe
H 2 _ kul =
= 1.05 10 8 e kg/s olur.
Vc
2 Vc F
Bu forml hidrojen yaktl yakt pillerine uygulanabilir. Hidrojen/CO karmndaki bir
durumda sonular karmdaki COin ksmi basncna gre deiik olacaktr. Sonular
hidrojenin younluu kullanlarak hacimsel orana dntrlebilir. Normal scaklk ve
basnta hidrojenin younluu 0.084 kg/m3 dr. Hidrojen ham ve etkin enerji deeri
aadaki Tablo 4 de verilmektedir.
Tablo 4. Hidrojen ham ve etkin enerji deeri (LHVyi elde etmek iin HHVyi 0.846 ile
arpnz)
Form
Enerji erii
zgl Entalpi, (HHV)
1.43108 J/kg
zgl Entalpi, (HHV)
39.7 kWh/kg
Etkin elektrik enerjisi,
26.8Vc, kWh/kg
Enerji younluu, STP de (HHV)
3.20 kWh/m3 = 3.20 WhS/L
Enerji younluu, NTP de (HHV)
3.29 kWh/m3 = 3.29 WhS/L
Not: HHV, st sl deer; STP, Standart basn ve scaklk
Eer verim iin denklem gerekirse, u denklem kullanlabilir,

Verim =

Vc
1.48

Su retim Miktar
Hidrojen yaktl bir pilde, her iki elektron bana 1 mol su retilmektedir. Daha nce
Pe
kullanlan O2 _ kul =
mol/s denklemi yardmyla (Pe, elektriksel g ve Vc, pil
4 Vc F
ynndaki bir pilin ortalama voltaj deeri),
Su _ retimi =

Pe
mol/s
2 Vc F

denklemi elde edilir. Suyun molekler arl, 18.0210-3 kg/mol olduundan denklem
yeniden dzenlenerek;
Su _ retimi = 9.34 10 8

Pe
kg/s olur.
Vc

Bu deer hidrojen yaktl pil iin su retim miktarnn stokiyometrik orana yakn olduunu
gstermektedir. Eer ortamda CO varsa o zaman durum biraz deimektedir ve su retimi
azalmaktadr.
Su retimi denklemini daha belirgin bir hale sokmak iin bir rnek verilmesi olayn
anlalmas asndan nemlidir. rnein 1-kW gcndeki bir yakt pili bir saat bir sre iin
bir hcredeki voltaj deeri 0.7V olarak bilinmektedir. Bu sistemdeki su retim miktar ne
kadardr?
Hidrojen yaktl bir pilin verimi aadaki formlle bulunabilmektedir.

verim = f

V
100
1.48

Bu denklemde f yakt kullanm orandr ve genellikle 0.95 olarak alnmaktadr. V ise Pil
ynndaki bir tek hcrenin voltaj deeridir.

verim = f

V
0 .7
100 = 0.95
100 = 45% Byle bir sitemin verimi %45 olur.
1.48
1.48

retilen su miktar;
Su _ retimi = 9.34 10 8

Pe
1000
= 9.34 10 8
= 1.33 10 4 kg/s olur.
Vc
0 .7

Bir saatlik zaman zarfnda retilen toplam su mikatr;

Su _ retimi = 1.33 10 4 3600 = 0.48 kg olur. Suyun younluu 1 g/cm3 olduundan bu

arlktaki su miktar 480 cm3 olur. zetle 1 kWh bir elektrik retiminde yaklak olarak
yarm (0.5 L) litre su retilmektedir.

retilen Is Miktar
Bir yakt pili altrld zaman s retilmektedir. Eer bir hidrojen yakt pili reaksiyonunu
tm eltalpisi elektrik enerjisine evrilirse, ortaya kan voltaj deeri suyun sv ve buhar
olmasna gre deiir:
Eer rn su halinde ise retilen voltaj deeri 1.48V, buhar halinde ise retilen voltaj
deeri 1.25V olur.
Bu deer ile gerek pil voltaj arasndaki fark bize elektrik enerjisine evrilemeyen deeri
verir. Bu enerji miktar sy dntrlen miktardr.
Bu reaksiyonda sv formunda ortaya kan su miktar ok azdr. Hesaplamada buhar
formunda olan su kullanlr. Bununla beraber su buharnn souma etkisi gz nne
alnmaktadr. Bunun bir baka anlam ise enerji yakt pilini ekilde terk etmektedir: elektrik,
duyarl s ve su buharnn gizil ss.
Yapsnda n tane hcre bulunan ve akm deeri I olan bir yakt pili ynnn rettii s yle
bulunur (W; yaplan ii, Pe, elektriksel g, n; pil ynndaki pil saysn ve Vc, pil
ynndaki bir pilin ortalama voltaj deerini gstermektedir):
retilen _ s = n I (1.25 Vc ) W
retilen elektriksel g anlamnda ise denklem aadaki yapsn alr:

1.25
retilen _ s = Pe
1 W
Vc

G denklemi ise yle elde edilir:

Pe = n I Vc
Elektriksel i denklemi ise yle verilmektedir.
Welektrik = n F E

Yakt Pili Performans

Kimyasal ve termodinamik ilemler, hangi artlarda iletildii bir pilin performans asndan
nemlidir. Bu nedenle iletim artlar yakt pilinin performansn etkilemektedir.
letme artlarn etkileyen faktrler:
1-Scaklk
2-Basn
3-Sisteme beslenen yaktn bileimi
ncelikle bir yakt pilinin iletimini anlamak iin o yaktn ideal performansn bilmemiz
gerekir. deal performans bulunduktan sonra iletmede baz kayplar meydana gelmektedir.
Bu kayplar ideal performanstan karlarak gerek iletim performans ortaya karlr.
deal Performanslar
Tablo 5. Deiik Yakt pilleri iin anot ve katot reaksiyonlar
Yakt Pili
Anot Reaksiyonu
Polimer Elektrolit
H2 2H+ + 2eMembran, PEM
Alkali
H2 + 2(OH)- 2H2O + 2eFosforik Asit
H2 2H+ + 2eH2 + CO32- H2O + CO2 + 2eErimi Karbonat
CO + CO32- 2CO2 + 2eH2 + O2- H2O + 2eKat Oksit
CO + O2- CO2 + 2eCH4 + 4O2- 2H2O + CO2 + 8e-

Katot Reaksiyonu
O2 + 2H+ + 2e- H2O
O2 + H2O + 2e- 2(OH) O2 + 2H+ + 2e- H2O
O2 + CO2 + 2e- CO32 O2 + 2e- O2-

Bir yakt pilinin ideal performans elektrokimyasal reaksiyonlara baldr. Bu reaksiyonlarda

deiik yaktlar ve oksitleyici olarak oksijen kullanlmaktadr.
Dk scaklkta alan yakt pilleri deerli metalleri (Pt, Ru, Pd vb.) kullanmak
zorundadrlar. nk dk scaklkta ancak bu katalizrler ile (zellikle Pt) anot ve katotta
gerekli reaksiyon hzlarn hidrojen yakt kullanldnda ulalabilmektedir.
H2 + 2Pt 2Pt-H
2Pt-H 2Pt + 2H+ + 2eNet Reaksiyon: H2 Pt 2H++2eYksek scaklkta iletilen yakt pilleri deerli metal katalizrleri ile altrlamayabilir. Bu
katalizrler yerine deiik katalizrler (Fe,Ni vb) kullanlabilir.
Yakt iinde kk safszlklar halinde bulunan CO, Pt ile ba yaparak Ptun aktivitesini yok
eder (zehirler) ve katalizrn aktivasyon zelliini kaybettirir.
Pt + CO Pt-CO
Pt-CO + H2O CO2 + Pt + 2H+ + 2e-

Fakat CO bir baka adan dnldnde yksek scaklkta altrlan yakt pilleri iin H
kayna grevini grr.H retim potansiyeli Ni katalizr ile gerekletirilebilir.
Yakt olarak kullandmz H2, CO, CH4 anodik oksidasyon dediimiz elektrokimyasal
oksidasyona urar.
Hidrojen, COin su buhar ile ve metann su buhar reaksiyonunda ortaya karlabilmektedir.
CO + H2O(g) CO2 + H2
CH4 + 2H2O(g) CO2 + 4H2
Dk scaklkta iletilen yakt pili sistemlerinde hidrojenin retilebilmesi iin enerjiye
ihtiya vardr.
Yksek scaklkta iletilen kat oksit ve erimi karbonat pilleri gibi sistemlerde i reformlara
niteleri bulunmaktadr. Bu i reformlama ilemi ile Hidrojen yakt pili sisteminin iinde
retilebilmektedir.
Bir yakt pilinin ideal performans Nernst potansiyeli ile belirlenir ve Nernst potansiyeli bir
pilde retilen voltaj miktarn temsil eder.
Nernst potansiyelini elde edebilmek iin genel bir denklem oluturulursa,
aA + bB cC + dD
Bu genel denklem iin Nernst potansiyeli aadaki denklemle yazlabilmektedir.

E = E0 +

RT PAa PBb

ln
nF PCc PDd

Yakt pillerinde oluan net reaksiyonlara gre Nernst potansiyel denklemleri aada
verilmektedir.
Net Reaksiyonlar;
1)

H2+ O2 H2O

Bu reaksiyon sonucu sistemde her hidrojen molekl bana iki elektron (2e) retilmektedir.
Hidrojeni yakt olarak kullanan PEM yakt pili sisteminde oluan Nernst potansiyel denklemi
yledir:
E = E0 +

PH R T
1
R T
2
ln
+
ln PO 2
PH O 2 F
2
2 F
2

2)
H2 + O2+ CO2(k) H2O + CO2(a)
katot iin kullanlmtr.

Bu denklemlerde alt indis a anot ve k ise

Erimi karbonat yakt pillerinde elektrolitteki karbonat konsantrasyonunu sabit tutmak iin
katotta bir miktar CO2 gereklidir. Bundan dolay CO2 anotta retilir ve katotta tketilir. Anot
ve katot besleme akmlarndaki konsantrasyonlar mutlak olarak eit olmadndan her iki
elektrot reaksiyonlar iin CO2 ksmi basnlar Nernst denkleminde mevcuttur.
Bu reaksiyon sonucu sistemde her hidrojen molekl bana iki elektron (2e) retilmektedir.
Hidrojeni yakt olarak kullanan ERM KARBONAT yakt pili sisteminde oluan Nernst
potansiyel denklemi yledir:

E = E0 +

3)

PH 2
R T
ln
PH O PCO
2 F
2, a
2

R T
1
+
ln PO 2 PCO2, k
2 F
2

CO + O2 CO2

Bu denklem zellikle yksek scaklklarda iletilen yakt pilleri iin karbon-monoksitin yakt
olarak kullanld sistemlerde olumaktadr. Bu reaksiyon sonucu sistemde her karbonmonoksitin molekl bana iki elektron (2e) retilmektedir. Bu tr sisteminde oluan Nernst
potansiyel denklemi yledir:
E = E0 +

4)

P
R T
ln CO
PCO
2 F

R T
1
+
ln PO 2
2 F
2

CH4 + 2 O2 2H2O + CO2

Bu reaksiyon KATI OKST yakt pilinde gereklemektedir. Bu reaksiyon sonucu sistemde

her metan molekl bana sekiz elektron (8e) retilmektedir. Bu tr sisteminde oluan
Nernst potansiyel denklemi yledir:

E = E0 +

PCH 4
R T
ln 2
PH O PCO
8 F
2
2

( )

R T
+
ln PO22
8 F

5)
CH3OH + 3/2 O2 CO2 + 2H2O
Bu reaksiyon Metanol yaktl PEM yakt
pilinde gereklemektedir. Bu reaksiyon sonucu sistemde her metan molekl bana alt
elektron (6e) retilmektedir. Bu tr sisteminde oluan Nernst potansiyel denklemi yledir:

E = E0 +

PCH OH
R T
ln 2 3
PH O PCO
6 F
2
2

R T
3
+
ln PO 2
6 F
2

Bu denklemlerde, E:Denge potansiyeli; E0:deal potansiyeli; T:Scaklk(K); R:Gaz sabiti;

F:Faraday sabiti ve n:Reaksiyonda ortaya kan elektron says olarak tanmlanmaktadr.
deal potansiyel farkl scaklklarda farkl deerler alabilmektedir. H2/O2 reaksiyonlu bir yakt
pili iin scakln bir potansiyeli olarak ideal potansiyelin deiimi aadaki grafikte (ekil
21) verilmektedir.

ekil 21. H2/O2 yakt pili ideal potansiyelinin scakln fonksiyonu olarak deiimi
25 oC de normal bir reaksiyon(H2-O2) 1.18 volt, 80 oC de PEM 1.17 volt, 205 oC de Fosforik
asit Y.P 1.14 volt ve 650 oC de Erimi karbonat Y.P 1.03 volt olarak belirlenmitir.
Entropiler:
HSU= -285838 J/mol, SSU= 70.05 J/mol.K, SH2= 130 J/mol.K, SO2= 205 J/mol.K
H2 + O2H2O
HT=H(285838)
S= SRNLER-SREAKTANTLAR
S=70-130-205= -265J/mol.K
Yakt Hcresinde Polarizasyonlar ve Voltaj Kayplar
Teorik olarak yakt hcresinden 1.229 V voltaj elde edilmelidir. Bir yakt pilinde oluan ideal
voltaj, birok kaynaktan dolay tersinmez kayplara neden olur. Dolaysyla yakt hcresindeki
tersinmez kayplar yznden bu deer elde edilemez. Tersinmez kayplara polarizasyon ad
verilir. Polarizasyon, ar-potansiyel (ar-gerilim; overpotential) veya ar-voltaj (ar
gerilim) olarak bilinen bu kayplarn temel nedeni vardr. Bu kayplar; 1) 1.Aktivasyon
polarizasyonu (act); 2) Ohmik polarizasyonu (ohm) ve 3) Konsantrasyon polarizasyonu (conc)
olarak bilinmektedir. Bu kayplar olutuu zaman bir pilin ideal potansiyeli azalr ve aradaki
iliki yani pilin gerek potansiyel teorik ideal potansiyelden bu kayplarn karlmas ile
bulunur: ( V= E Toplam Kayplar ).
Aktivasyon polarizasyonlar, yakt hcresinde meydana gelen elektrokimyasal reaksiyonlar
srasnda oluan voltaj farkndan kaynaklanmaktadr.
Diren polarizasyonlar, iyonlarn elektrolitten ve elektronlarn elektrot maddesinden geii
srasnda oluan direnlerden kaynaklanmaktadr. Diren polarizasyonu, membrann iyon
iletkenliini arttrlarak drlebilir.

Konsantrasyon polarizasyonlar, elektrot yzeyinde elektrokimyasal reaksiyonlar sonucu

tkenen reaktantlar ve yeni gelecek olan reaktantlarn yeterince hzl iletmemesi sonucu
grlen kayplardr. ekil 22de hcre voltajna kar akm younluu grafii grlmektedir.

ekil 22. Yakt hcresi polarizasyonlar ve voltaj kayplar.

Teorik olarak elde edilmesi gereken voltaj deeri yakt hcresindeki kayplar nedeniyle
farkllamtr. Bu kayplarn bir blmn de polimer elektrolit membran meydana
getirmektedir. Bu nedenle sentezlenen membrandan elde edilecek akm younluu nem
kazanmaktadr. Sentezlenen membrann direncinden meydana gelecek kayplar dk olursa
ideal voltaj deerinde sabit bir akm younluu deeri elde edilebilir.
Aktivasyon polarizasyonu: Reaksiyon hzndan dolay olan kayp olarak bilinir. Yava
elektrot kinetii ile bir elektrotun yzeyindeki elektrokimyasal reaksiyon hz kontrol altnda
olduu zaman aktivasyon polarizasyonu gerekleir. Bir baka ifade ile aktivasyon
polarizasyonu elektrokimyasal reaksiyonlarn hzlaryla dorudan ilgilidir. Elektrotlarda
reaksiyonun oluabilmesi iin belirli bir enerjiye ihtiya duyulur. Bu enerji seviyesine
ulalmas halinde reaksiyon gerekleebilir. Katalizr yzeyinin yakt ve havay
absorbsiyonu, anot reaksiyonunda ortaya kan elektronlarn anottan ayrlmalar, rn
maddelerin desorbe olmas gibi durumlarda aktivasyon kayplarnn nedenleridir.
Elektrokimyasal reaksiyon bir aktivasyon bariyeri (engeli) ierir. Bu engelin reaksiyona giren
trler tarafndan almas gerekir. Reaksiyona giren rnlerin aktifleme kayb vardr. Bir
elektrokimyasal reaksiyonun Tafel denklemi aadaki eitlikle aklanmaktadr.

R T i
ln
n F i0

act =

Denklemde geen ; elektron transfer katsays ve i0; dnm akm younluu olarak
tanmlanr. , elektrotta kullanlan malzemeye bal olarak 0-1 aralnda bir deer alr. Anot
ve katot olarak her iki elektrotta da gerekleen aktivasyon kayb; anotta katota gre ihmal
edilebilir seviyededir. Aktivasyon kayplarnn azaltlmasnda i0n nemli bir etkisi vardr.

Yakt pili scaklnn ykseltilmesi, daha etkin katalizr kullanm, elektrot yzey alannn
direkt ya da dolayl olarak arttrlmas (yzey przllnn arttrlarak), basncn
arttrlmas eklindeki tedbirler ile i0n arttrlmas ve aktivasyon kayplarnn azaltlmas
gerekletirilebilir.
Ohmik polarizasyon: Bu tr kayplar diren kaybndan dolay olan kayp olarak da bilinir.
Bu kayplar elektrolitteki iyonlarn akna gsterilen direnten ve elektrot malzemesi
ierisinden akp geen elektronun akna gsterilen direnten meydana gelir. PEM yakt
pilinde diren kayplar, hidrojen iyonlarnn hareketine kar membran ve elektrotlardaki
direnlerden meydana gelir. nemli diren kaybnn olutuu membranda; iyonik iletkenliin
arttrlmas (yksek iletkenlikte malzeme kullanm) ve membran kalnlnn azaltlmas
diren kayplarn da azaltacaktr. Ayn ekilde bipolar plakalarda nemli diren kayplarnn
olutuu noktalardr. Buralarda da benzer nlemlerle diren kayplar azaltlabilir. Baskn olan
ohmik kayplar elektrot ayrmnn (separation) azaltlmasyla ve elektrolitin iyonik
iletkenliinin artrlmasyla azaltlabilir.
Elektrolit ve elektrotlar ohm yasasna uyduundan dolay ilgili bant u ekilde aklanr;

ohm = i R
Bu denklemde i;Hcreden akan akm ve R; Toplam diren (elektrolit, iyonik ve temas
direnlerinden oluur) olarak ifade edilmektedir. Membran direnci; membran nemi ve
scakl ile nemli oranda ilikilidir. Diren, membran kalnl ile doru; iletkenlii ile ters
orantldr.
Konsantrasyon polarizasyonu: Bu tr kayplar gaz tanmndan dolay olan kayp olarak da
bilinir. Reaktant elektrotta elektrokimyasal reaksiyon ile tketilirken bir potansiyel kayb
oluur. Bu potansiyel kayp ana akkann (bulk fluid) balang konsantrasyonunu
salayamadndan dolay oluur. Bylece bir konsantrasyon gradienti (fark) oluur.
Konsantrasyon polarizasyonuna birka proses etki edebilmektedir;
1) Elektrot gzenekleri ierisinde gaz fazdaki yava difzyon (dalma); 2) Elektrolit
ierisinde reaktantlarn znmesi ve elektrolitten rnlerin ayrmas veya Elektrokimyasal
reaksiyon ksmna reaktantlarn elektrolit zerinden difzyonu ve Elektrokimyasal reaksiyon
ksmndan rnlerin elektrolit zerinden difzyonu aamalarn kapsamaktadr.
Pratik akm younluklarnda reaktantlarn elektrokimyasal reaksiyon ksmna yava
transferleri ve rnlerin elektrokimyasal reaksiyon ksmndan yava transferleri
konsantrasyon polarizasyonunun en nemli etkenleridir.

i
R T
ln1
n F i0

act =

Elektrot Polarizasyonu zeti:

Aktivasyon ve konsantrasyon polarizasyonu hem katotta hem de anotta meydana gelir.

anot = conc,( a ) + act ,( a )

catot = conc,( k ) + act ,( k )

Polarizasyon elektrotun potansiyelini deitirir.

Velektrot = Eelektrot elektrot

Vanot = Eanot + anot
Vkatot = Ekatot katot
Hcre Voltaj zeti: Hcre voltaj anot, katot potansiyellerini ve ohmik polarizasyonu ierir.
Aradaki matematiksel ilikiler aada verilmektedir.
V pil = Vkatot Vanot i R

Vanot = Eanot + anot

Vkatot = Ekatot katot
V pil = Ekatot katot [Eanot + anot ] i R
V pil = Ee katot anot i R olur.
Bu denklemde Ee = Ekatot Eanot olarak alnmaldr.
Ohmik polarizasyon ve elektrotlardaki polarizasyondan dolay hcredeki potansiyel azalr.
Potansiyel katot ve anot arasndaki farktan oluur.
Anottaki ve katottaki ohmik polarizasyonu hi yok edemiyoruz. Fakat minimum deere
indirmemiz gerekir. Elektrot yaplarnn gelitirilmesi, daha iyi elektro-katalizrlerin
gelitirilmesi, daha iyi iletkenlik yapan elektrolit gelitirilmesi, hcre bileenlerinin
kalnlklarnn daha da azaltlmas polarizasyonu minimuma indirmek iin uygulanabilecek
ilemlerdir.
Elimizdeki hcre dizaynn gelitirmek iin(dolays ile performansn artrlmas iin) iletim
artlarn optimize ederek gerekletirebiliriz. Bu iletim artlar daha yksek gaz basnc,
daha yksek scaklk ve yakt olarak kullanlan gaz bileeninin deitirilmesidir. Buna ramen
herhangi bir yakt pili iin yksek scaklk veya basnta iletme beraberinde stabilite ve
durayllk (dayanm) problemlerini oluturur.
Yakt Pili Performans Deiiklikleri
Yakt pili performans iletim deikenleriyle etkilenmektedir. letim deikenleri scaklk,
basn, sisteme yakt olarak beslenen gaz bileimi, reaktant kullanm, akm younluu gibi
deikenlerden olumaktadr. Yakt pili performans ayrca yakt iindeki safszlklar, pilin
mr gibi dier faktrlerle de etkilenmektedir. Pratik bir sistemde bir yakt pili uygulamas

iin pil parametrelerine gre iletim noktalarnn esneklii aadaki grafikte (ekil 23)
gsterilmitir.

ekil 23. Pil parametrelerine gre iletim noktalarnn esneklii

Hcre iletim parametrelerinin deitirmeyle (scaklk, basn, vb.) bir fayda veya hcre
zerinde zararl etkiye sahip bir performans elde edebiliriz.
letim artlarnn deitirilmesi yakt pilinin maliyetini azaltabilir. Fakat pil dndaki dier
sistemlerin maliyetini artrr. Genellikle uygulama ihtiyalarn karlamak iin iletim
parametrelerinde bir uyuma gereklidir. Bu yolla daha dk maliyetini sistem elde edilir ve
dolaysyla kabul edilebilir bir pil mrne ulalabilir.
Aada verilmekte olan ekil (ekil 24), bir nceki ekildeki bilgileri ierir fakat hcre
dizaynnda baka bir bak asn zetlemektedir. Bir yakt pilini en yksek akm
younluunu veren tepe noktasndaki maksimum g younluunda iletmek mantksal
olarak dorudur (ekildeki sa taraf). Fakat yksek g younluklarndaki iletim, dk pil
voltajlarndaki iletim veya dk pil verimi anlamna gelir. letim artlarn g
younluunun en st olduu noktaya uyarlarsak bu olay kontrolde kararsz duruma sebebiyet
verecektir. Pratik olan, iletmede g younluu st noktann sol tarafna odaklanmas gerekir.
Yksek pil verimi, yksek voltaj veya dk akm younluklarnda meydana gelir.

ekil 24. Bir yakt pilinde voltaj ve g younluu arasndaki iliki

Baz Yakt Pilleri iin Elektrokimyasal Reaksiyonlar

Bu blmde polimer elektrolit membran kullanan hidrojen yakt beslemeli ve Metanol yakt
beslemeli iki temel ve uygulamalarda en ok kullanlan sistemler zerine durulacaktr.

PEM Yakt Pili Elektrokimyas

Polimer elektrolit yakt hcresi elektrokimyasn anlamak iin, katalizr yzeyinde olan
reaksiyonlar anot ve katot ksm iin gz nne almak ve kinetik ifadeleri simltane zmeyi
gerektirir.
Katotta oksijenin Pt aktif sitelerine adsorplanmas ve kimyasal olarak indirgenmesi tek
basamakl gerekleen bir reaksiyondur.
Polimer elektrolit yakt hcresinin anot ve katot yzeyinde e zamanl olarak gerekleen
reaksiyonlar aada verilmektedir:
Anot yzeyinde gerekleen yar hcre reaksiyonu
2H2 4H+ + 4e
Katot yzeyinde gerekleen yar hcre reaksiyonu
4H+ + 4e + O2 2H2O
Tm hcrede gerekleen toplam reaksiyon
2H2 + O2 2H2O(sv) + Elektrik enerjisi

G= - 207 kJ/mol

Anotta meydana gelen hidrojenin paralanma reaksiyonu ok basamakldr ve farkl

katalizrler varlnda farkl ekillerde gerekleir. Son yaplan almalara gre platin
yzeyinde reaksiyon mekanizmasnn zeti aadaki gibidir.
lk olarak hidrojen platin yzeyine adsorblanr ve daha sonra bir proton ve elektron aa
kar.
2Pt + H2 2Pt-H
2Pt-H Pt + H+ + e
Eer hidrojen yakt ile beraber ortamda bir miktar CO varsa (genelde istenmez) ya platin
katalizr zehirlenir ve aktif zelliini kaybeder veya CO gaz da aadaki reaksiyona gre
elektro-katalitik olarak oksidayona urayarak CO2 gaz, proton ve elektron rnlerini aa
karr.
Pt + CO Pt-CO
Pt-CO + H2O Pt + CO2 + 2H+ + 2e

Dorudan Metanol Yakt Pili Elektrokimyas

Yakt hcresinde reaksiyonlar anot-katot ksmnda e zamanl olarak, iletken difzr tabakas
ile polimer elektrolit membran arasndaki katalizr tabakasnda gerekleir. Bu reaksiyonlar
elektrokimyasal olarak gerekletiklerinden reaksiyon hz aktivasyon enerjisi bariyerine
baldr.
Elektrokimyasal reaksiyonun hz birim zamanda reaksiyon sonucu oluan elektronun
miktarna baldr. Faraday kanununa gre
i = n F j

Bu denklemde i; akm younluunu, n; redoks tepkimesinde transfer olan e saysn, F;

Faraday sabitini ve j ise reaktantlarn aks, mol/(s.cm2) tanmlamaktadr.
Bu yzden elektrokimyasal hz hcreye balanan bir akmler cihaz sayesinde kolaylkla
belirlenebilir. Bylece harcanan reaktantlara karlk ne kadar akm elde edilebilecei
hesaplanabilir.
Dorudan metil alkol yakt hcresi elektrokimyasn anlamak iin, katalizr yzeyinde olan
reaksiyonlar anot ve katot ksm iin gz nne almak ve kinetik ifadeleri simltane zmeyi
gerektirir.
Katotta oksijenin Pt aktif sitelerine adsorblanmas ve kimyasal olarak indirgenmesi tek
basamakl gerekleen bir reaksiyondur.
Dorudan metil alkol yakt hcresinin anot ve katot yzeyinde e zamanl olarak gerekleen
reaksiyonlar aada verilmektedir:
Anot yzeyinde gerekleen yar hcre reaksiyonu
CH3OH + H2O CO2 + 6H+ + 6e
Katot yzeyinde gerekleen yar hcre reaksiyonu
3/2 O2 +6H+ + 6e 3H2O
Tm hcrede gerekleen toplam reaksiyon
CH3OH + 3/2 O2 CO2 + 2H2O

G= - 702 kJ/mol

Anotta meydana gelen metil alkoln paralanma reaksiyonu ok basamakldr ve farkl

katalizrler varlnda farkl ekillerde gerekleir. Son yaplan almalara gre platin
yzeyinde reaksiyon mekanizmasnn zeti aadaki gibidir.
lk olarak metil alkol platin yzeyine adsorplanr ve daha sonra bir proton ve elektron aa
kar.
Pt + CH3OH Pt-CH3OH

Pt-CH3OH Pt-CH2OH + H+ + ePt-CH2OH + Pt Pt2-CHOH + H+ + ePt2-CHOH + Pt Pt3-COH + H+ + ePt3-COH + Pt Pt4-CO + H+ + eBu 5 adm ok hzl olduundan 4 ba kopuu aadaki tek denklemle zetlenebilir.
Pt + CH3OH Pt-CO + 4H+ + 4eBu reaksiyon denklemde verildii gibi pratikte proton aa karamaz ve istenmeyen bir
durumdur nk Platinden CO ban koparmak ok zordur. Byle bir durumda DMYHnde
karbon monoksit zehirlenmesi olumaktadr. Bu sebeple DMYH sadece metil alkol ile
altrlamaz ve daha uygun bir yntem olan metil alkol su ile seyreltilerek sistem altrlr.
DMYHne yakt olarak su ile metil alkol beslendiinde anot yzeyinde su-platinyum
etkilemesi oluur ve bu zehirlenmeyi atlatmak iin Pt-Su arasndaki aadaki reaksiyon
sonucu oluan Pt-OH, Pt-CO ile tepkimeye girmelidir. Bu tepkime dolaysyla ortamda CO2
remektedir.
Pt + H2O Pt-OH + H+ + e-

D2

Pt-CO + Pt-OH CO2 + 2Pt + H+ + e-

D3

Bu reaksiyonun gereklemesi iin Pt-CO ile Pt-OHn komu sitelerde olmas gereklidir.
Aksi halde bu reaksiyon gereklemez.Bu adm DMYHnin yava gerekleen bir baka
reaksiyonudur ve DMYH anot reaksiyonunda reaksiyon hzn D2 ve D3 reaksiyonlar belirler.
D2 ve D3 reaksiyonlarnn ikisi de yava gerekletiinden reaksiyon hzn hangi
reaksiyonun belirledii belli deildir. Ak devre voltajndan 0.4 Va kadar hcre
gerilimlerinde D3 reaksiyonu baskn iken, 0.4 V alt gerilimlerde D3 numaral reaksiyon
baskndr.
Bu admlar gerekleirken ara basamaklarda istenmeyen reaksiyonlar ve rnler de ortaya
kabilir. almalar eser miktarda formik asit ve formaldehitin hcre knda
grlebileceini gstermitir.
Bu sorunlar gidermek iin Platinin yanna D2 numaral reaksiyonun aktivasyon enerjisini
drecek ve bu basama hzlandracak katalizrler aratrlmtr. Bu etkiye sahip kalay,
molibden, rutenyum atomlar kefedilmitir. Rutenyum atomu dierlerinden daha iyi
performans gstermesi sebebiyle Platin atomunun yannda DMYH iin genel anot katalizr
olarak anlm olsa da hala daha fazla performans elde etmek iin aratrmalar devam
etmektedir.

PEM Yakt Pili Teorik Analizi

Dier yakt pili tiplerinde olduu gibi PEM yakt pili de, s makinelerinin teorik verimini
snrlayan Carnot veriminden bamszdr. Yakt pilleri, geni bir scaklk aral iin s
makinelerinden ok daha verimlidir. Bu ise yakt pillerinin temel stnlklerinden birisi
olarak ortaya kmaktadr.
Bir reaksiyonda toplam enerji, Gibbs serbest enerji deiimi ve toplam entropi deiiminden
oluur. ur. H reaksiyon entalpi deiimi, G Gibbs serbest enerji deiimi, S
reaksiyondaki entropi deiimini, T ise reaksiyon scakln gstermektedir.
H = G + TS

(2.1)

Gibbs serbest enerji deiimi; elektron hareketi ile yakt pilinde yaplan ii (elektriksel i) ve
buna bal olarak elektriksel gerilimi ifade etmektedir. Buna gre yaplan i (We );
reaksiyondaki elektron says (n), Faraday sabiti ve ideal elektriksel gerilime (E) bal olarak
ifade edilmektedir.
Welektrik = G = n F E

(2.2)

Gibbs serbest enerji deiimi standart artlar iin (25 C ve 1 atm) G0 ile ifade edilir.
G o = n F E o

(2.3)

Genel bir reaksiyon yazlrsa;

aA + bB cC + dD

(2.4)

Reaksiyona ait Gibbs serbest enerji deiimi (2.5) denklemi ile tanmlanmaktadr.

P a PBb

G = G 0 + RT ln Ac
d
PC PD

(2.5)

Standart artlardaki Gibbs enerji deiimine bal bu denklemde; R ideal gaz sabiti, PA, PB, PC
ve PD reaksiyona giren ve kan gazlarn ksmi basnlardr. (2.5) denkleminde (2.2)
denklemi yerine yazlrsa aadaki denklem oluur;

RT PAa PBb

E=E +
ln
nF PCc PDd
0

(2.6)

(2.4) denkleminden itibaren denklemler PEM yakt piline uyarlanrsa reaksiyon denklemi:
H2 + O2 H2O
olur.
Bu reaksiyona ait Gibbs enerji denklemi ise aadaki ekilde oluur:

(2.7)

 PH 2 PO12/ 2

G = G + RT ln
PH O
2

(2.8)

Tersinir gerilim ifadesi ise aadaki denklemle ifade edilmektedir:

E = E0 +

1/ 2
RT PH 2 PO2
ln
nF PH 2 O

(2.9)

Yakt pili teorik verimi ve teorik elektrokimyasal yakt pili verimi ise aadaki denklemlerle
verilmektedir:

yp,t =
e ,t =

G
H

E
E0

(2.10)

(2.11)

Dorudan Metanol Yakt Pili Termodinamii

Yakt hcresinde herhangi bir yanma meydana gelmedii iin teorik olarak metil alkoln
kimyasal enerjisinin tamamnn elektrik enerjisine dntrlebilecei dnlebilir fakat her
kimyasal reaksiyonda entropi retildiini dnrsek bu gr geerli olamaz. Reaksiyon
entalpisinin ne kadar bir orannn enerjiye evrilebilecei Gibbs serbest enerjisinde
belirtilmitir.
G = H T S

Gibbs serbest enerjisi ifadesine gre DMYHnde gerekleen reaksiyonda TS kadarlk bir
enerji sya dntrlecektir ve bu enerji geri kazanlamaz olacaktr. 25 C scaklk iin
DMYH anot reaksiyonun Gsini hesaplayacak olursak;
CH3OH (s) + 3/2 O2 (g) CO2 (g) + 2H2O (s)

H = 2 (h f ) H 2O + (h f )CO2 (h f )CH 3OH 3 / 2 (h f )O2

H = 2 (285.838) H 2O + (393.522)CO2 (239.2)CH 3OH 3 / 2 (0)O2
H = 725.98 kJ/mol

S = 2 ( s f ) H 2O + ( s f )CO2 ( s f )CH 3OH 3 / 2 ( s f )O2

S = 2 (70.05) H 2O + (213.80)CO2 (126.8)CH 3OH 3 / 2 (205.14)O2
S = 80.61 kJ/mol
G = H T S = 725.98 298.15 (0.08061)

G = 700.31 kJ/mol
Bu hesaplamalara gre Metanol ile alan bir yakt pili reaksiyonunda elde edilebilecek
maksimum kullanlabilir enerji 700.31 kJ/moldr.
Teorik hcre gerilimini hesaplamak iin ise nce elektriksel iin tanmlanmas gerekmektedir.
Welektrik = q E
Bir yakt hcresinde transfer edilen toplam yk ise,
q = n F

Olarak ifade edilir. lgili terimler yerine konursa, bir yakt hcresinde yaplan elektriksel i;
Welektrik = n F E

eklinde olur. Yukarda belirtildii gibi bir reaksiyondan elde edilebilecek maksimum enerji
Gibbs Serbest Enerjisi kadardr. Yani,
Welektrik = G

Buna gre bir hcrenin teorik potansiyeli aadaki gibi olur;

E=

G
nF

Herhangi bir enerji dntren cihazn verimi enerji girii ile kullanlabilir enerji k olarak
tanmlanr. Yakt hcrelerinde yararl enerji k retilen elektrik enerjisidir. Enerji girii ise
metil alkol ve suyun entalpisidir. Tm Gibbs serbest enerjisinin elektrik enerjisine evirilerse
bir dorudan metil alkol yakt hcresinde ulalabilecek maksimum verim yle hesaplanr:

G 700.31
=
= 0.96464
H 725.98

DMYH tersinir koullarda altrldnda, tersinir hcre gerilimi ise aadaki gibi olur;
E=

G (700.31)
=
= 1.21 V
n F
6 96.485