DNYADA VE TRKYEDE HDROJEN ENERJS NEM

VE UYGULAMALARI
Abdurrahim BARIN
Trkiye Ula Sendikas Gn.Bk.
tugra113@gmail.com
zet
Yenilenebilir enerji kaynaklarna olan ihtiya gn getike artmaktadr.
Hidrojen gaz hem en yksek birim enerjiye sahip olmas hem de evre dostu olmas
sebebiyle en nemli temiz enerji kaynadr.
Aralarda petrol yerine yakt olarak kullanlabilir olmas, evlerde ve fabrikalarda doalgaz
kullanlan tm alanlarda kolaylkla kullanlmas ve elektrik enerjisi elde edilebilmesi
ynlerinden son derece stratejik neme sahiptir.
Gne, rzgr ve dier temiz enerji kaynaklaryla hidrojen arasnda oluturulacak
melez (hibrit) enerji retim sistemleri gelecek asndan hayati neme sahiptir.
Hidrojenin neminin ve kullanmnn artmas fosil yaktlara olan ihtiyac aza indirirken
yaanlabilir ve srdrlebilir bir dnya oluumuna katk salayacaktr.
DNYA HDROJEN ENERJ MRK. BK. I.A.H.E..Prof.Dr.Nejat VEZROLU ;
lkemizin Ekonomik Baszlk art Dedii BM.Hidrojen Enerji Mrk. STANBUL da
Kurarak, TRKYE mizi Dnya Hidrojen Enerjisi alannda Lider lke yapma almalarn
2004-2008 yllar arasnda srdrmtr.
Tantm konularnda naizane katklarm olmutur. Birtakm gler nedeniyle Merkez
Alamam, ilevlerini yerine getirememitir. Bakan. ABD ye dnmtr. Bu almada
hidrojen enerjisi hakknda genel bilgiler verilmeye allm, dnyann ve Trkiye'nin
hidrojen enerjisi potansiyelleri karlatrlmaya allmtr.
Anahtar Kelimeler:Yenilenebilir enerji, hidrojen, srdrlebilirlik, yakt
Abstract
The need for renewable resources has increased recently. Being environmental friendly and
having highest energy potential, makes hydrogen one of the most important resources.
Moreover, hydrogen can be used in various areas such as fuel of vehicles, in every area where
natural gas is used. This makes hydrogen strategically important. Establishing new systems
between hydrogen and other renewable energy resources like sun, wind, etc., has vital
importance for our future. Increasing the use and importance of hydrogen will decrease need
for fossil fuels and will contribute for a sustainable and livable world. In this study, general
information has been presented and potential hydrogen resources and opportunities have been
compared based on world and Turkey facts.
Key words:
Renewable energy, hydrogen, sustainability, fuel
1.Giri
Ekonomik byme ve toplum refahnn en nemli gstergesi enerji kullanmdr.
Uluslarn yaam standard tkettikleri enerji ile doru orantldr.
Tketilen enerji sz konusu olduunda, enerjinin elde edilii de o nispette nem arz
etmektedir. Gnmzde dnyadaki enerjilerin byk blm fosil kaynaklardan
salanmaktadr.

Fosil kaynaklarn tkenmeye yz tuttuu gnmzde yenilenebilir enerji kaynaklarna

ynelmekten baka are bulunmamaktadr. Sz konusu "Yenilenebilir Enerji" olduunda
gelecein enerji kayna olan "Hidrojen Enerjisi" phesiz en bata akla gelen enerji kayna
olacaktr.
nsanolu var olduu ve gne dnyay stt mddete hidrojen hep var olacak ve hi bir
zaman tkenmeyecektir. Hidrojenin ana bileeni su olduundan dnyann her yeri hidrojen
deposu veya kayna asndan eit artlara sahiptir. Hidrojenin yanmas sonucu kard
atn evreye zarar yok saylabilecek seviyededir ve en nemli at su'dur.
Hidrojen bnyesinde yksek enerji bulundurmasna ramen, birincil enerji kayna olarak
kullanlamamaktadr. Doada serbest halde hidrojen bulunmadndan en nemli problem
hidrojen eldesinin hangi yntemle, nasl elde edileceidir.
Gnmzde hidrojenden etkin yararlanlamamasnn temel sebebi de budur. Suyun eitli
kimyasal srelerden geirilmek sureti ile nce hidrojenin sonrada hidrojenden enerji elde
edilmesi ekonomik bir takm zorluklar beraberinde getirmektedir.
Gelien teknoloji ve bilime paralel olarak hidrojen elde etmek iin harcanan enerji gittike
azalrken,hidrojenden elde edilen enerjinin hem miktar hem de verimi artmaktadr.
Gelecekte bu fark daha ok byyeceinden, hidrojen enerjisi vazgeilmez bir kaynak
olacaktr.
Merkezi stanbul'da olan Uluslararas Hidrojen Enerjisi Teknolojileri Merkezi'nin
(ICHET)ve Birlemi Milletler Sanayi Kalknma rgt'nn (UNIDO) hidrojen enerjisi
hakkndaki ngrs 2074 ylna kadar tamamen bu tr enerjiye geilmi olaca ynndedir
2. Hidrojen retim Teknikleri
Hidrojen retimi temelde kullanlan enerjiye gre iki ksma ayrlabilir. Bunlardan birincisi
fosil kaynaklardan elde edilen hidrojendir.
rnein fosil kaynaklardan ylda 500- 600x109 m3 hidrojen retilmektedir.[1] Dieri ise
yenilenebilir enerji kaynaklar ile melez (hibrit) sistemler kurularak retilen hidrojendir.
Fosil kaynaklarn evreye olan zararlar ve bir gn tkenecek olmas dnldnde
yenilenebilir enerji kaynaklaryla btnlemi hidrojen retim sistemlerinin gelitirilmesine
nem verilmelidir.
2.1. Gne
-Hidrojen Sistemleri
Birincil enerji kayna olarak gne enerjisi kullanarak hidrojen elde etmenin birok yntemi
vardr. Sorun, gne enerjisinden en iyi usulle hidrojen retiminin ne ekilde olmas
gerektiidir. En iyi yntem en dk maliyet kullanlarak hidrojen aa karmaktr.
Hidrojenin gne enerjisi kullanm ile retilmesi, hem evre, hem de ekonomik ynden
byk bir stnlk salamaktadr. Gneten elde edilecek enerjinin maliyeti gelien
sistemlerle birlikte ok dk olabilecektir. lkemizin gnelenme haritas da gz nne
alndnda bu sistemin verimliliinin ok fazla olmas beklenmektedir.
Fosil yaktlarn yakn bir gelecekte tkenecei gerei de gz nne alndnda, son yllarda
almalar gne-hidrojen sistemi zerinde younlamtr. Gne-hidrojen sistemi son derece
temiz ve Gvenli bir enerji retim yoludur.
Bu sistemler sl yntemler ve fotonsal yntemler olmak zere ikiye ayrlr. Gelimeler daha
ok sl yntemler zerine younlamtr. Fotonsal yntemler henz tam manasyla gelime
gsterememi ve uygulanma olanana sahip olamamlardr [2].

2.1.1 Isl Yntemler

Isl ilemde, gne enerjisi nce sya evrilerek ya bu s enerjisinden yararlanlr veya
enerji deiik evrimler ile mekanik ya da elektrik enerjisine dntrlr.
Isl yntemler; Gne pilleri - elektroliz yntemi, gne-buhar g evrimi-elektroliz
yntemi, gnebuhar g evrimi-elektroliz yntemi olarak snflandrlabilir. ekil 2de bu
yntemlerle 1 kW enerjiye sahip hidrojen elde edili yntemleri ve gereksinim duyulan
enerjiler gsterilmitir.
ekil 2: Gne pilleri (PV) kullanlarak gne enerjisinden hidrojen retim emas
ekil 3: Buhar-g evrimi kullanarak gne enerjisinden hidrojen retimi emas
3. Depolama
Hidrojen gaz veya sv olarak saf halde tanklarda depolanabilecei gibi, fiziksel olarak nanotplerde veya kimyasal olarak hidrr eklinde depolanabilmektedir.
Hidrojenin yanc zelliinin ok fazla olmas sebebiyle depolamada gvenlik ok nem arz
etmektedir.
Ayrca tatlarda kullanlmas iin bu depolamann yeterince hafif de olmas gerekmektedir.
Hidrojenin belki de en nemli zellii depolanabilirlii. Gnmzde byk miktarlarda enerji
depolamak iin hl uygun bir yntem bulunamam olmas, hidrojenin nemini daha da
arttrmaktadr.
Bir rnek verilecek olursa, eer bugn hidro-elektrik santrallerinden elde edilen enerjinin
depolanmas mmkn olsayd, enerji sorunu byk lde zlm olurdu.
Bu yaklam hidro-elektrik santrallerinin belirli younlukta srekli almasn esas almakta,
ihtiya fazlas enerji ise suyun elektrolizi ile hidrojen retiminde deerlendirilmekte ve
bu ekilde enerji depolanabilmektedir [3]. Hidrojen depolamada kullan yntemler unlardr.
Tanklarda Depolama,
Nano-tplerde Depolama,
Metal Hidrrlerde Depolama,
Alanatlarda Depolama,
Bor Esasl Depolama.
4. Hidrojenin Tanmas
Yaplan aratrmalar hidrojen gaz, doal gaz veya hava gazna benzer olarak borular
araclyla her yere kolaylkla ve gvenli olarak tanabileceini gstermektedir.
Doal gaz iin kurulan yer alt boru datm ann ileride ok az bir deiiklikle hidrojen
iinde kullanlmas olanakldr. Boru hatlar dnda hidrojen, basnl gaz olarak veya
svlatrarak tplere konup tankerlerle tanabilir.
ift eperli yaltlm 25 m3 hacmindeki tanklara konulan svlatrm hidrojen, karayolu ile
yine benzer ekilde 130 m3 hacminde tanklara konulan sv hidrojen ise demiryolu ile
tanabilmektedir.
Yakt Pilleri
Yakt pili (yakt hcresi), enerji retiminde kullanlan verimli, sessiz, evre ile uyumlu ve
elektro-kimyasal ilkelerle yakt enerjisini elektrik enerjisine dntren g retim
elemandr. (ekil 5: ematik Yakt Pili)
Yakt pillerinin kullanm amac yle sralanabilir.
Yakt pilleri dorudan hidrojendeki kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine evirerek
oluan saf suyu sadece retimde kullanlabilecek potansiyel sya evirebilecek bir
yapya sahiptir,
Hidrojen destekli yakt pilleri sadece temiz bir teknoloji deil
ayn zamanda geleneksel yakt teknolojilerinden 2-3 kat daha verimlidir,

 Geleneksel yanma tabanl bir g istasyonu

elektrik retmeyi genel olarak %33-35 verimlilikte salarken, yakt pili sistemleri elektrik
retim etkinliini %60' aan bir orana karabilir,
Geleneksel arabalardaki benzin deposu
normal sr koullar altnda arac hareket ettiren gc salayan kimyasal enerjiyi %20 den
daha az etkin olarak evirmektedir.
.Elektrik motoru kullanan hidrojen yakt pilli aralarn enerji verimlilii ok daha fazladr ve
iten yanmal benzin deposuna sahip aralara kyasla yakt tketimi %50 daha dktr,
Ek olarak yakt pilleri daha az hareket eden paraya sahip olup sessiz alan ve pek ok
uygulamaya uygun yapdadr [4].
6. Dnya'da Hidrojen Enerjisi
Amerika'da yakt pillerini eitli ynleriyle inceleyen 200'den fazla aratrma NASA
tarafndan desteklenmitir. Bugn, Apollo ve Space Shuttle grevlerinde gvenli olarak
elektrik (ve su) salam olmalar nedeniyle, yakt pilleri uzaydaki rollerini ispatlam
bulunmaktadr.
Bu almalar, 1960'larda, yakt pillerinin dnyann enerji problemlerinin tmne zm
olabilecei tahminlerine yol am ve 1970'li yllarda almalara balanm, 2000'li yllarda
lkelerin enerji politikalarnda nemli yer tutmaya balamtr [5].
Brezilya ve Gney Amerika'da en byk hidro-g tesisi Haipu'da kurularak elektrolitik
hidrojen retilmektedir.
Japonya'da WE-NET (World Energy Network) projesi ile Tokyo metropoliten blgesinde
hidrojen kullanm ile oluacak azot oksit salnmlarndaki (emisyonundaki) azalma
potansiyeli aratrlmaktadr. WE-NET Program Japonya'nn Uluslar Aras Ticaret ve
Endstri Bakanlnca desteklenmektedir. Bu kadar 4 milyar $'lk bir bte ayrmtr.
Gelecekte de Pasifik elektrolizle hidrojen retmeyi planlamaktadrlar. Ayrca, Japonya
nmzdeki 20 yl iinde 15 milyon hidrojenle alan otomobil retimi iin karar alm
bulunmaktadr.
Halen Japonya'da Tokyo Electric Company tarafndan kurulan 11 MW'lk elektrik santrali
Rokko adasnn elektrik ve s ihtiyacn karlamakla birlikte, kapasiteleri 50 ile 500 MW
arasnda deien yzlerce yakt pilli tesis bulunmaktadr.
Sadece Tokyo'da ehrin elektrik ihtiyacnn 40.000 kW'lk blm hidrojen enerji
sistemlerinden salanmaktadr.
Honda aratrma ve gelitirme blm doal gazdan yakt pilli aralar iin hidrojen reten,
elde edilen elektriin ve scak suyun yine retildii evde kullanmn salayan "Hidrojen Ev
Enerji stasyonu" (HE) adl proje balatmtr.
Proje erevesinde California'da deneysel amal kurulan evde almalar hidrojen retimi,
depolanmas ve yakt olarak kullanlmas gerekletirilecektir [6].
Almanya'da Mnih havaalannda alan otomobil ve otobslerin hidrojen enerjisi kullanmas
ynndeki projenin yan sra Neurenburg yaknlarnda mini bir hidrojen enerji sisteminin
kurulduu bir program yrtlmektedir.

Solar-Wasserstoff-Bayern ,burada gne hidrojen tesisi, depolama sistemi ve hidrojen

kullanma sistemleri kurmutur.
Almanya ayrca Suudi Arabistan ile ortak yrtt Hysolar program ile Suudi Arabistan'n
Riyad yaknnda gne-hidrojen retim tesisi kurmay planlanmaktadr. Suudi Arabistan
hidrojeni ihra edecektir.Ayrca Almanya 1800 kmlik Hidrojen Otoyolu ile nemli ehirleri
arasnda hidrojenli tatlar ile yolculuk yapanlara yaktlarn doldurabilecekleri hidrojen
pompa istasyonlar ina etmektedir.
zlanda'da hkmet, niversiteler, tama irketleri, fabrikalar ve ok uluslu otomobil ve
petrol irketleri konsorsiyumu oluturulmu ve 2030 ylna kadar zlanda'nn tamamen
hidrojen enerjisine gemesi planlanmtr.
Dnyann ilk hidrojen dolum istasyonu Shell tarafndan zlanda'da almtr.
Bunlara ilave olarak spanya'da INTA solar hidrojen tesisi,talya, Almanya, Norve'te
SAPHYS kk lekli fotovoltaik-hidrojen enerji sistemi ve Almanya'da PHOEBUS pilot
tesisi gibi birok proje yrtlmektedir [7]. Gnmzde hidrojenle alan yzlerce otomobil,
otobs ve dier aralar artk dnyann her tarafnda insan ve yk tamaktadr.
Airbus irketi yakn gelecekte hidrojenle alan uaklar iletmeye alacan duyurmutur.
Nisan 2004 de Kaliforniya'da HidrojenOtoyollar hidrojen dolum istasyonu says 6 ylda
200e kartlmak istenmektedir.
Dier uluslararas baarl program Avrupa ve Kanada arasndaki Euro-Quebec'tir.
Bu programda nispeten ucuz olan hidro-gten retilerek Kanada'dan Avrupa'ya ithal
edilecek sv hidrojenin deniz ar tanm, depolanmas aratrlmaktadr.
7. Trkiye'de Hidrojen Enerjisi
Dnyada bu gelimeler olurken ,lkemizdeki almalar baz engellerle karlamtr.
(www.hidrojenenerji) lkemizde hidrojen alanndaki almalar ve aratrmalar zellikle son
yllarda ivme kazanmtr. Artan enerji ihtiyac ile bu ithalatn daha da artaca kesindir.
Trkiyenin gelimi bir lke konumuna gelmesi iin frsat nmzdedir. Hidrojen enerji
teknolojisinin lkemizde gelitirilmesi hemen her sektrde yeni i olanaklar meydana
getirecektir.
Hidrojen kaynaklar ok zengin olan Trkiye, nmzdeki yllarda bilimsel, ekonomik ve
politik deer kazanacaktr.
Petrol blgeleri gzden derken, corafi konumuyla hidrojen zengini olan Trkiyenin adeta
yldz parlayacaktr.
Trkiyenin petrol, doal gaz ve kmr gibi fosil yakt kaynaklar ynnden fakir bir lke
olmasna karn,gne, rzgr ve jeotermal gibi temiz enerji kaynaklar ynnden son derece
zengin bir lke olduu tm dnyaca bilinmektedir.
*Hidrojen enerjisinin Trkiye iin tarihi ve byk bir frsattr.
*Hidrojen enerjisi ile dnya enerjisinin kalbi Trkiyede atacaktr.
Trkiyenin 7. Be Yllk Kalknma Plan Genel Enerji zel htisas Komisyonu hidrojen
teknolojisine ksaca deinmekle birlikte, Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu tarafndan
saptanan, 1993-2003 yl ulusal bilim ve teknoloji politikasnda;

*hidrojen yaktna yer verilmemitir.

*Hidrojen konusu niversitelerimiz ve aratrma kurulularmzda ok snrl bir biimde ele
alnmaktadr.
TBTAK Marmara Aratrma Merkezinde hidrojen alannda uluslararas enerji ajans
programlar kapsamnda alma balatlmak istenmise de, sz konusu ibirlii 1996 ylnda
kesilmitir.
imdi, Birlemi Milletler Endstri Gelitirme Organizasyonu (UNIDO) destei ile
Uluslararas Hidrojen Enerjisi Teknolojileri Merkezi (ICHET) projesi kapsamnda,
stanbulda Hidrojen Enstits kurulmutur.
20-22 Kasm 1996 tarihinde Viyanada yaplan 16. UNIDO Endstriyel Kalknma Kurulu
Toplantsnda UNIDO ibirlii ile lkemizde ICHET kurulmas karar alnmtr. Buna gre,
UNIDO hukuksal erevede zerk olarak almalarn srdrmektedir.
ICHETin tasarlanan amac, gelimi ve gelimekte olan lkeler arasnda hidrojen
teknolojileri kprsn oluturmak, hidrojen teknolojilerinin gelitirilmesini ve uygulamal
AR-GE almalarn yapmaktr.ICHETin ilevleri ksa ve uzun dnemli eitim vermek,
bilimsel toplantlar dzenlemek, danmanlk hizmetleri sunmak ve benzeri kurulularla
ibirlii oluturmaktr. Merkezin alma konular arasnda;
-hidrojen enerjisi politikalar,
-hidrojen ekonomisi,
-enerji ve evre,
-hidrojen retim teknolojileri,
-hidrojen depolama teknikleri,
-hidrojen uygulamalar bulunacaktr.
Trkiye, ilk 5 yllk dnem iin arazi, tesis, ilk yatrm ekipman ve iletme faaliyetlerini
finanse etmek zere 40 milyon USD hibe etmitir. ICHET projesiTrkiyenin hidrojen ana
tutarl biimde adm atmasn salamtr. Trkiyeye fayda ve retim kazandracak nemli bir
giriimdir [8].
ICHET ilk hidrojen dolum tesisini Eyp-Feshane arasnda amay planlamaktadr. 2010 yl
sonuna kadar hizmete girecek olan istasyonda kullanlmak zere otobs ve otomobil siparii
verilmitir.
ICHET hidrojenli otobsle topluma ve dnyaya rnek olmay hedeflemektedir. ICHET
bugne kadar 5 somut projeyi hayata geirirken bunlardan en nemlisi Feshane hidrojen
dolum tesisidir. Bu tesiste 350 bar basnca kadar hidrojen dolumu yaplabilecektir.
Trkiye, Avrupa'da Norve, zlanda ve Almanya'dan sonra hidrojen istasyonu aan ilk
lkelerden biri olacaktr [5]. 2010 yl ierisinde hizmete alacak bu dolum tesisi,
hidrojenle alan belediye otobs ve otomobillerin yan sra Hali'te ve boazda hidrojenle
alan gemilere hizmet vermesi planlanmaktadr.
IDO hidrojenli gemiler konusundaki almalarn srdrlmektedir. Sempozyumun
gerekletii bugn 02/12/2011 itibaryla Merkezle ilgili brokratik engellerin kalkmamas,
Prof.Dr. VEZROLU nun ABD dnmesinden sonra Hem Mrk alamamas hem de birok
projenin aksamasna neden olmutur.
Trkiyede hidrojen yakt retiminde kullanlabilecek olas kaynaklar arasnda hidrolik
enerji, gne enerjisi, rzgr enerjisi, deniz-dalga enerjisi, jeotermal enerji bulunmaktadr ve

Trkiye gibi gelime srecinde ve teknolojik gei aamasndaki lkeler asndan, uzun
dnemde fotovoltaik gne-hidrojen sistemi uygun
grlmektedir. Trkiyenin hidrojen retimi asndan bir ans, uzun bir ky eridi olan
Karadenizin tabannda kimyasal biimde depolanm hidrojen bulunmasdr.
Karadenizin suyunun %90 anaerobiktir ve H2S (hidrojen-slfr) iermektedir.
8. Sonu
Bitkiler, su, kmr veya doalgaz gibi kaynaklardan elde edilen hidrojen, enerji
kaynandan ok bir enerji taycs olarak dnlmektedir. Hidrojen kolayca ve gvenli
olarak her yere tanabilen, tanmas srasnda az enerji kayb olan, sanayide, evlerde ve
tatlarda kullanlabilen bir yakttr. Hidrojen enerjisi alannda eitli lkelerin ibirlii sonucu
hidrojenin retim, datm ve kullanm teknikleri zerinde younlalm ve uluslararas
programlar balatlmtr. Gvenlik sralamasnda propan ve metann arasnda olan hidrojenin
gvenlik karakteri dier yaktlardan olduka farkldr. Ayrca hidrojen dier yaktlara gre
pahaldr, ancak hidrojen ana adm atlmakla maliyetin hzla decei beklenmektedir.
Hidrojen kullanm sonucunda sadece su olutuundan hidrojen (zellikle solar hidrojen)
kullanm ile evre ve iklim kaliteleri iyileecektir. Bu iyilemelerin olabilmesi iin hidrojen
kullanmna bir an nce geilmesi gerekmektedir. Gei ne kadar erken olursa uzun dnemde
ekonomi ve evre asndan o kadar yararl olacaktr.
lkemizde hidrojen enerjisinden hangi zamanda ve ne ekilde yararlanlacann planlanmas
ve almas yaplmaldr.
Yenilenebilir enerji kaynaklar ve yakt pilleri iin Ar- Ge almalar bir an nce
geniletilmeli ve bu enerjinin kullanm teknolojisinin etkin bir ekilde gelitirilmesine ynelik
almalar artrlmaldr. Bunun yannda hidrojen enerjisini kullanm amacyla 2007-2013
yllarn kapsayan ereve programnda da Trkiyenin Avrupa Akll Enerji programnn
etkinliklerinde destekleyici bir yapda olaca kararlatrlmtr.
Bu etkinliklerde hidrojen ve yakt pilleri, yenilenebilir enerji retimi konularnda almalar
dzenlenecei planlanmtr. lkemizin yapmas gereken kendi AR-GE kurumlarnn ve
otomobil reticisi olan firmalarnn bu projede iinde aktif olarak yer almalarn tevik etmek
olmaldr.Yeni bir atakla En ksa srede ,vakit Ge olmadan,, Tm Yetkililer el ele vererek,
BM.HDROJEN ENERJ MERK. hayata geirilmeli, YURTTAIMIZIN YAAM
STANDARDI YKSELMEL, TRKYENN BU ALANDA LDER LKE olmas
salanmaldr.
Kaynaklar
1. en, Z., 2002. Temiz Enerji ve Kaynaklar, Su Vakf Yaynlar, stanbul, Trkiye
2. Vezirolu N., Sherif S.A., Babir F., Hydrogen Energy Solutions, 2005, USA
3.enakta, B., 2005. Hidrojen Enerjisi retim ve Uygulamalar, Yksek Lisans Tezi,
Pamukkale niversitesi, Denizli, Trkiye
4. Kkrer, B.,
2007. Hidrojen Enerjisinin Gelime Potansiyeli ve Trkiye Ekonomisi Asndan
Deerlendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi, Eskiehir, Trkiye
5.International Association for Hydrogen Energy
6.www.unido-ichet.org
7.www..hidrojenenerjihareketi.tr.gg