Ylmaz Gken Sabri Erdem

Hcresel retim Sisteminde Makine-Para

Ailelerinin Oluturulmasnda
Dengeli Talep-Kapasite ve Dengesiz
Talep-Kapasite Durumunun Analizi

zet
letmeler, rettikleri rnlerin teknik zelliklerine ve benimsedikleri
anlaylara gre belli bir retim sistemi ile almaktadrlar. Sahip olduklar
donannm tipleri, alanlarn tipleri ve retmeyi hedefledikleri miktarlar bu
sistemin seiminde bir kriter olarak dnlmelidir.
Gnmzde mteri isteklerinin farkllamas rn eitliliinin artmasna
ve atlye tipi retime (kesikli retim) kar eilim arttrmtr. Buradan
hareketle grup teknolojisi yaklam ortaya kmtr.
Grup Teknolojisi (GT), orta eitlilik ve hacimdeki paralarn dier retim
sistemlerine gre daha ekonomik olarak retilebildii bir retim sistemi ve
bilinen bir grevi gerekletirmek iin, verilen durum ya da nesnelerin
zellikleri arasndaki yaknlktan istifade eden bir felsefedir. GT'nin bir
felsefe olarak anlmasnn sebebi, bir grev ya da iin tasarm ya da
gerekletirme aamalarnn her ikisini de iermesidir. GT'nin bir felsefe
olarak anlmasnn nedeni, bir grev ya da iin tasarm ya
gerekletirme

aamalarnn

her

ikisini

de

iermesidir.

da

GT'nin

uygulanmas, bir fabrikada kullanlan otomasyonun derecesine bal

deildir; tamamen otomasyona dayanan bir fabrikada olduu kadar elle
retim sistemine dayanan bir iyerine de uygulanabilir.
Hcresel retim Sistemi(HS), GT'nin atelye dzenine uygulanmasdr.
Hcresel retim, bir ya da daha ok makinenin bir hcre olacak biimde
grupland retim tipidir ve gruplamalar, benzer sreleri gerektiren para
aileleri iin alma yapmak amacyla gereksinim duyulan iler araclyla
belirlenmektedir.

Bu

tekniin

kullanlmas

iin,

benzer

sreleme

zelliklerine sahip olan para gruplar olmas, dahas; bu para gruplarnn

benzerliklerinin belirlenmesi gerekir.
Literatrde, makine/para ailelerinin oluturulmasna ynelik ok sayda

teknik ve analiz mevcuttur. almamzda para talepleri ve makine

kapasiteleri dengeli ve dengesiz olarak iki farkl biimde analiz edilerek
sonular karlatrmal bir biimde sunulacaktr.

Giri

letme, insan gereksinimlerini gidermek amacyla mal ve hizmet retip

bunlar satmak suretiyle kar elde ederek varln srdrebilen en kk
ekonomik birimdir. letmeler bu faaliyetlerini, ok dinamik bir evrede ve
yksek rekabet koullarnda yerine getirmektedirler. inde bulunduklar
evreyle

etkileimde

olup

karlkl

al-veri

srecini

yaamalar

iletmelerin ak birer sistem olduklarn gstermektedir.

1960'larn sat ynl denilebilen, ne retilebilirse satlabildii piyasa
koullarndan, kk partiler halinde, yksek teknoloji gerektiren retimin
gerekletirildii mteri odakl ve mkemmeli arayan iletmelerin yer
ald koullara gelinmitir ve bu zamanda benzer yapnlar reten ok
sayda iletmenin varl rekabeti arttrmtr. Bu koullarda iletmeler iin
hayatta kalabilmek iin geleneksel retim yntemlerinin yetersiz kald
rahatlkla sylenebilir.
Bu paralelde iletmeler, yksek otomasyon gerektiren ve yksek verimlilik
vaat eden

esnek

retim

olarak

adlandrlan

bir

sistemi

kurmaya

almaktadrlar. Bir iletmede esnek retim sisteminin oluturulmas

srecinde

baarlmas

gereken

unsurlardan

bir

Teknolojisidir.

Geleneksel retim Sistemleri

Geleneksel retim sistemleri drt ana grupta toplanabilir:

tanesi

Grup

2.1

Atelye tipi retim

Bu tarzn ayrd edici zellii genellikle, bir yapndan bir defeda az miktarlarda
ancak, farkl sayda yapnlarn retilmesidir. Balca zellikleri aadaki gibi
sralanabilir:
1 Esneklik,
2 eitlilik,
3 Kalifiye alanlar,
4 Yksek dolayl iilik,
5 Yksek manuel malzeme aktar

2.2

Srekli sreler

Bu sistemde girdi, kendisini ktya dntren bir dizi dorudan birbirine

bal sre/ilemden geer. Kesikli paralar ele alnmad iin, genellikle
kimyasal retim dnda gzard edilmektedir.

2.3

Ak tipi retim

Daha byk miktarlarda retilen rnler iin kullanlan bir sistemdir. Belirli
bir yapnn retimine ayrlan zel tehizattan yararlanlmaktadr. retimle
ilgili becerilerin ou, operatrlerden makinelere aktarlr; bunun sonucu
olarak, emein kullanm dzeyi atelye tipinden daha dk olabilmektedir.

2.4

Proje tipi retim

Bu tip sistemde, bir yapnn bykl ya da arl nedeniyle retim

srasnda sabit bir konum veya yerde bulunmas zorunlu olabilir. Bu sistem
zorunlu olarak, geni apl karmak proje iin tm bileenleri oluturan bir
atelye sistemi gibidir ve buna gre ilevsel hale getirilmi bir retim sistemi
zelliine sahiptir.

Aadaki izelge geleneksel retim sistemlerini karlatrmal olarak

gstermektedir.
zellikler
Makine
Tipleri
Sre
Tasarm
Hazrlk
Zamanlar
alanlar

Stoklar

Atlye
Tipi retim
Esnek,
genel amal
Fonksiyonel tipi
Sre tipi

Ak
Tipi retim
zel amal,
tek ilevli
rn bazl i ak

Uzun;
Uzun
Deiken
Tek ilevli;
Tek ilevli;
ok
ilevli(bir Daha az yetenekli
adam+bir makine)

Proje
Tipi retim
Genel amal;
hareketli
Proje ipi veya
Sabitlenmi i
ak
Deiken

Srekli
retim
zel amal
rn
ak

bazl

ok uzun

Tek
ok
az
ilevli;yetenekli sayda
alan
(bir adam+bir
makine)
eitlilik iin
Tampon stoklamay Deiken;
Dk sre ii
byk miktarlarda salamak iin
Genelde
stok
stok
byk miktarda stok hammaddeler
iin
Kk-orta
Byk miktarlar
Kk miktarlar Uygulanamaz

Parti
Bykl
Her
Birim Uzun,deiken
in
retim
Zaman

Ksa,sabit

Uzun,deiken Ksa,sabit

izelge 1. Geleneksel retim Sistemlerinin Karlatrlmas

Grup Teknolojisi(GT)

3.1

Kavram Olarak GT

GT, benzer paralarn retim ve tasarmnda benzerliklerinin avantajlarndan

yararlanmak amacyla birlikte tanmlanp grupland bir retim felsefesidir.
Benzer paralar, para aileleri biiminde dzenlenmektedir.
Buradaki anlay, ok sayda yapn yerine az sayda oluturulan ailelerle
almak suretiyle verimlilii arttrmaktr. Bu amala retim tehizat, makine
gruplar ya da hcrelere ayrlp i ak, yeni duruma gre dzenlenmektedir.
rn tasarmnda, aileler biiminde gruplanan paralar tarafndan elde
edilen

avantajlar

vardr ve bu

avantajlar

paralarn

snflama

ve

kodlamasnda uzanmaktadr. Paralar snflama ve kodlama, paralar

arasndaki benzerliklerin belirlenmesi ve bir kodlama sistemi iin bu

benzerliklerle ilgi kurulmas ile balantl olmaktadr.
Para aileleri iki adan deerlendirilmektedir:
-tasarm durumlar,
-retim durumlar.
GT ve para snflama ve kodlama ok yakndan ilikilidir.
GT' de para aileleri oluturulduktan sonra bu ailelerin retiminde
kullanlacak

makineler

belirlenerek

hcreler

oluturulmaktadr.

Bu

uygulama atelye tipi yerleimin daha verimli duruma getirilmesi amac

tamaktadr. levsel sistem GT ile yeniden dzenlenirken, retim
sisteminin ve buna bal tm ilevlerin de yeniden dzenlenmesi
gerekmektedir. Bylesi bir dzenleme;
-rn/takm tasarmn ve mhendisliini,
-izelgelme ve kontroln,
-envanter kontroln,
-satn almay,
-kalite kontrol,
-tm alanlar etkileyebilecektir.

3.2

Yararlar

GT'nin yararlar aadaki gibi gruplandrlabilir:

-tasarm,
-aparatlama ve hazrlklar,
-materyal ileme,
-retim ve envanter kontrol,

-sre planlama,
-igren doyumu.
Daha

ak

vurgulamak

gerekirse

GT'

nin

yararlar

aadaki

gibidir(Ghosh,1990,s.6):
-toplam retim srecinde belirgin bir azalma
-daha ksa sre zamanlarna bal olarak, grup iinde sre ii
ilem azaltlmas
-kaliteye ilikin sorumluluk kk bir gruba yklenebilir
-iin zamannda bitirilme sorumluluu da bu gruba yklenebilir
-dzenli sipari dizilim aralaryla kapasitede bir art salamak ve
hazrlk zamannda belirgin bir azalma salamak iin makinelerde
bo ykleme ilemleri planlamaktadrlar

Hcresel retim Sistemi(HS)

4.1

Kavram

En basit anlamyla HS, GT'nin atelye sistemine uygulanmasdr.

HS' de, ekonomik yararlarn baarmak amacyla paralar, para-aileleri
oluturmak iin birlikte tanmlanp gruplandrlmaktadr. HS, gnmzde
yn retim sistemlerindeki verimlilii arttrmaya ilikin popler bir retim
teknii durumundadr(Sarker, 2001, s.587).
Dier

yandan

Shanker

ve

Vrat

HS'

aadaki

gibi

tanmlamaktadrlar(Shanker, Vrat, 1998, s.97):

Hcresel

retim

Sistemi, paralarn, para

aileleri

biiminde

ve

makinelerin, makine hcreleri biiminde grupland bir retim sistemidir.

Para tasarm ve retim zellii benzerlii kmelemeyi baarabilmek iin
kullanlmaktadr.

Bu aamada dikkat edilmesi gereken nokta, hcresel plann ilevsel

plandan farkl olduudur. nk ilevsel plan, paralar iin ok ynl yollar
iermektedir. Ayrca, para ailelerinin kimliine ynelik olarak, hcresel
plana oranla fazla bir ayrntya gereksinim duyulmamaktadr.
Hcresel retim tekniinin kullanlmas iin, benzer sreleme zelliklerine
sahip

para

gruplarnn

olmas;

dahas,

bu

para

gruplarnn

benzerliklerinin belirlenmesi de gerekmektedir.

HS' n esas k noktasn, etkin ve kontrol edilmesinin kolay olmas gibi
stnlkleri bulunan kk bir sistemin sz konusu stnlklerinin byk
bir sisteme yanstlmas oluturmaktadr. Bu aklamalara gre HS' ler,
sistem iinde benzer retim zelliklerine sahip belirli bir para ailesinin tam
olarak retimi iin ilem, insan ve zellikle, makine gruplarnn bulunduu
ya da oluturulduu sistemlerdir.

4.2

Avantaj ve Dezavantajlar

HS'ler atelye tarz retim sistemi ile karlatrldklarnda pek ok

avantajlarnn

olduu

grlmektedir. Bu

yararlar/avantajlar

aadaki

biimde sralanabilmektedir(Atalay, Birbil, Demir, Yldrm, 1998, s.56-57):

-hazrlk zamanlarnn azalmas
-sre ii envanterlerin azalmas
-malzeme tamada kolaylk
-malzeme aktarma maliyetlerinin azalmas
-gei zamanlarnn azalmas
-insan ilikilerinin iyilemesi
-kaliteden direkt iinin sorumlu olmas nedeniyle kusurlu retim
miktarnn azalmas

-kapasite

planlama,

malzeme

planlama

ve

kontrollerin

basitletirilmesi.
Yukarda sralanan avantajlarnn yan sra HS'lerin dezavantajlar da
mevcuttur ve aadaki biimde sralanabilir:
-atelye tarz retim sisteminin salad esneklik dzeyinin her
zaman salanamamas
-hcrelerin

yaam

srelerinin,

yapn

talebine

ve

yapn

karmndaki deiimlere bal olmas

-makine saylarndaki art ve hcre d elemanlarn elenmesi ile,
makine kullanmnn azalmas
-hcrelerin makine durularna kar duyarl olmalar nedeniyle,
dzenli bakm eylemlerinin istenilen boyutta dzenli olmamas;
aksine, ok daha dzenli yaplmas gerekmektedir.

4.3

Makine/Para Gruplama Yntemleri

Yirminci yzyln son eyreinde nem kazanan hcresel retim sisteminde

makine-para ailelerinin oluturulmasnda saysz yntem gelitirilmitir. lk
gelitirilen yntemler sadece etkin makine-para ailesi (hcre) saysnn
hesaplanmasn salarken, zellikle son yllarda ortaya kan yntemler
hcreler aras makine-para ilikisinin de en aza indirgendii, dier bir
deyile istisna para-makine saysnn minimum olduu, ilem srasnn ve
zde makinelerin de gz nne alnd, makine ilem zamanlarnn da
deerlendirildii bunlarn da tesinde proses ve is yk maliyetlerinin en
aza indirgendii yeni yntemler gelitirilmitir.
Yeni yntemlerin gelitirilmesinde zellikle bilgisayar teknolojisi ve
uygulama gelitirme programlarnn bilim adamlar tarafndan etkin bir
biimde kullanlmas etkili olmutur. Bununla birlikte zellikle dier
disiplinler tarafndan gelitirilen algoritmalarn (yapay zeka algoritmalar,

yapay sinir alar algoritmalar, bulank mantk algoritmalar, genetik

algoritmalar v.b.) da etkisi yeni yntemlerin gelitirilmesinde olduka etkili
olmutur. (Cheng, 1995, s.94)

Makine/Para Gruplarnn Oluturulmasnda Talep/Kapasite

Faktrlerinin nemi

Makine-para ailelerinin oluturulmasna dnk olarak yaplan literatr

taramasnda, retilecek olan para taleplerinin ve o paralar retecek olan
makine kapasitelerinin para-makine ailelerinin oluturulmasnda ok
nemli olduu ve bu anlamda literatrde nemli bir boluun olduu
farkedilmitir.
Makine-para ailelerinin oluturulmasnda, hcre ierisinde yer alan
makine kapasiteleri ile o makinelerde retilecek olan para taleplerinin
uyumlu olmas gerekmektedir. Makine kapasiteleri o hcre ierisinde
retilecek olan para taleplerinden daha dk olduunda oluturulan
hcrelerde sorunlar ortaya kabilecektir. Bu sorunlardan en muhtemel
olan hcreler aras para aknn yksek olmas ve iletmenin retim
izelgesinde sapmalarn ortaya kmasdr.

Dengeli ve Dengesiz Talep-Kapasite

Makine-para hcrelerinin oluturulmasnda uygulanan yntemler talep ve

kapasite faktrlerini gz nne almadndan, paralarn retilecei
makineler arasndaki yk dalmnda bir uyum olduunu varsaymaktadr.
Bu durum dengeli kapasite-talep kavramyla nitelendirilmektedir. Dier
taraftan retilecek paralarn gerek talepleri ve bu taleplerin retimini
gerekletirecek makine kapasiteleri, iinde bulunulan dinamik retim
koullar dikkate alnrsa srekli bir deiim gstermektedir, bu nedenle
talep-kapasite

deikenlerinin

dengeli

daldn

varsayarak

zm

vermenin ok uygun olmayaca kansndayz..

Dengesiz

makine-para

yararlanlarak

uygulanabilir

hcrelerinde,
olmayan

ulatrma

makine-para

algoritmasndan
ilikileri

ortadan

kaldrlmaktadr.

Yeni

durumdaki

makine-para

ilikileri

kullanlarak

uygulanabilir makine-para aileleri oluturulur. Dengesiz durumun en

nemli zellii, hcre saysnn ve istisna paralarn saysndaki azalmadr.
Buradaki temel varsaym ise ortadan kaldrlan makine-para ilikilerindeki
makinelerin alternatiflerinin olmasdr

Yntemin Uygulanmas

Uygulama blmnde sunulan veriler zmir'de metal sanayinde faaliyet

gsteren bir orta lekli firmadan alnan bilgiler nda tretilmitir.
Tretilen bu veriler Tablo 1'de gsterilmektedir.
Dengeli Datmda, satr ve stunlardaki 0dan farkl deerler, 1 kodlar
kendisinin bulunduu satr ve/veya stunlardaki 1lerin toplam saysna
blnp kendisine denk gelen talep deerleri ile arplmak suretiyle
hesaplanmtr. Bu durum Tablo 2' de gsterilmektedir.
Tablo 3'de son aamas verilen matrise gre, sreleme benzerlikleri esas
alnarak bu benzerlii temsil eden 1lerin bir arada gruplanmas suretiyle
drt hcre oluturulabilmektedir.
Tablo 4'de, kapasite ve talep deerleri ile tanml matris ulatrma
algoritmas mantnda balang zm elde edilmitir.
Ulatrma algoritmas mantnda elde edilen matriste atama yaplm
hcrelere 1, dierlerine 0 kodlamak suretiyle aadaki Tablo 5 elde
edilmitir.
Tablo 6'daki

matriste sreleme benzerliklerini esas alarak 1lerin

birarada gruplanmas yaplarak hcre oluturulmas nerilmektedir.

Burada 11 no' lu parann istisna olduu grlmektedir. Bu para ya ilgili
makine ile bir hcre oluturabilir ya da en uygun hcreye katlabilir.

Sonu ve Deerlendirme

Tablo 3'te grlen dengeli durumdaki makine-para gruplandrmas

incelendiinde 4 adet grup oluturulabildii ve istisnai 3 makine-para
ilikisinin bulunduu grlmektedir. Gruplarn ise ierdikleri makine-para
saylar bakmndan da (dolays ile grup ykleri bakmndan) olduka
heterojen bir yapda olduklar sylenebilir.
Tablo 4 incelendiinde ise ok daha farkl bir gruplama yaps karmza
kar. ncelikle M2 makinesinin bu retim sisteminde kullanlmasna gerek
olmad ortaya kar. Bunun sonucunda da bu makine deiik retim
alternatiflerinde deerlendirilebilir (fason imalat gibi). Dier makinelerin de
kullanlmayan kapasiteleri de ayn ekilde dnlebilir.
Tablo 4'te retim sisteminin ve atelye dzen olanaklarna gre 3 ya da 4
adet grup oluturulabilir. stisna makine-para says tektir ve rn bamsz
bir yapdadr.
Sonu olarak dengeli ykleme durumundaki hcresel retim sistemi ile
ulatrma algoritmas yardmyla ortaya karlan dengesiz makine ykleme
sistemi arasnda dengesiz ykleme sistemi lehine olduka olumlu bir fark
bulunmutur. Burada kullanlan yntem, bahsedildii gibi makine-para
ilikilerini indirgeme aamasnda alternatif makinelerin bulunduunu
varsaymaktadr. Ancak sral makine sistemlerinde de bu yntemin
uygulanmasna ynelik almalar kst koullarnn eklenmesi kouluylaolumlu sonular verebilir.

KAYNAKA
-Atalay, Nevda; D. Birbil, N. Demir, . Yldrm, Kobilerin Esnek malat
Sistemleri Asndan rdelenmesi ve Bir Uygulama MPM Yaynlar, 1998,
No. 632, Ankara

-Bhaba

R. , Sarker,

Measures

of

grouping

efficiency

in

cellular

manufacturing systems European J. Of Operational Research 130, 2001,

s. 588-611

-Burbidge, J. L., The first step in planning group technology Int. J. Prod.
Econ.,43, 1996, s. 261-266

-Cheng, H. C. , A Comparative

Examination

of

Selected

Cellular

Manufacturing Clustering Algorithms Int. Jor. of Oper. and Prod. Mngm.,

Vol.15, No.12, 1995

-Erdem, Sabri, Design of Computer Aided Managerial Decision Support

System for An Integrated Textile Plant Based On Capacity Analysis, February
2001, zmir, yaymlanmam yksek lisans tezi

-Ghosh, K. B. Equipment Investment Decision Analysis in Cellular

Manufacturing Systems Int., Jo., of Prod. Mngm., Haziran 1990, s. 5-20

-Gken, Ylmaz, Hcresel retim

Sisteminde Makine ve Paralarn

Gruplandrlmasnda

Yaklam, Haziran

Tamsayl

Bir

1995, zmir,

yaymlanmam yksek lisans tezi

-Hulusi M. , Demir; . Gmolu, retim/lemler Ynetimi Gzden

geirilmi 5. Bask, Beta Yay., 1998, zmir

-Jeon,Geonwook; M. Leep, R. Parsei, R. Hamid, W. P. Julius, Part Family

Formation Based On AlternativeRoutes During Machine Failure Computers
and Industrial Engineering, 1998, vol. 35, No. 1-2, s. 73-76

-Ravi, Shanker; P. Vrat, Post design modeling for cellular manufacturing

system with cost uncertainty Int. J. Prod. Econ. 55, 1998, s..97-109

-Seifoddini, H., M. Djassemi, A Dynamic Part Assingment Procedure in

Machine Cell Formation Computers and Industrial Engineering, 1993, Vol.
25, No. 1-4, s. 473-476

-Singh, Nanua; R. Divakar, Cellular Manufacturing Systems 1.b., Chapman

and Hall, 1996, London

-Wang, Tai Yue-Lin; H. Chang-Wu, K. Bin, An Improved Simulated

Annealing For Facility Layout Problems in Cellular Manufacturing Systems
Computers and Industrial Engineering, 1998, Vol. 34, No. 2, s. 309-319