Phan 2 Su xuat hién cia gia dinh Mat Trai Cac hanh tinh, mat trang cla chung, tiéu hanh tinh va sao chdi — tat ca a mat phan cia gia inh Mat Trai. Va chung cing gia nhu me clla chung. Cac bang ching cho thay cac thanh phan trong Hé Mat Trdi bat dau hinh thanh ngay khi chinh Mat Troi van chi la mat tién sao, gan nhu [a khi Tinh van Mat Troi xuat hién Chung ta da thay rang, bang mat cach nao da, Mat Trdi hinh thanh theo cach gidng nhu mat birc trang durgc tao ra. Khdi dau la mat khdi vat chat Ign — dam may phan tir khing 1d - dugc thai tung di dé tao ra mat san pham cudi nhé hon. Nhung khdi nguyén cla cac hanh tinh lai giéng nh nhérng ta nha. Chung Ién lén ting chut mot, tr dudi lén, bang cach két hop voi nh@ng tang da Idn hon. Qua trinh dau tién trong chudi san xuat toa nha hanh tinh la hién tugng ngung ty rat quen thudc. Ban cé thé thay qua trinh nay khi cé ai dd deo guong bude vao mét cn phéng 4m sau khi va & bén ngoai trai lanh. Ngay khi céc phan tty hoi nude cham vao bé mat guong lanh, cac phan ti ha nhiét va dinh vao guang tao ra mat lop, nude méng — rt khé chiu — hoc nhééng hat nude nh. Chinh xac nhy hién tong trén 1a diéu da xy ra trong trang thai som nhét cla Tinh van Mat Trai. Khi ngay cang nhiéu vat chat tu Tinh van Mat Trdi bi cudn vao Mat Trdi mdi hinh thanh, cai dfa tré nén it dam aac hon.Dan dan né méng dén n6i nang Iugng héng ngoai cé thé xuyén qua vdi it sy ngan can hon. Két qua la nhiét mat di vao khng gian, cai dia bat dau ngudi di, va vat chat cla nd ba dau ngung tu - nhung nguyén tr don hay phan tir két hyp vdi nhau cho dén khi chung Ion 16n thanh nhimng hat hay gist nhé vai duéng kinh nhé hon mat phan triéu met. Nhung chi hién tong ngung tu thi knéng aii dé tao nén gia dinh Mat Troi. Ngung tu chi hoat dong tét khi nh&rng hat hay giot con nhé, vi vat chat nhn mét nguyén tly hay phan tir mét lan. Dan dan, khi lon hon, qua trinh nay dugc thay thé bang két tu va bai tich — su két dinh cia nh@ng phan ty Idn hon qua sv bai tich cac phan ti lon hon, khdng pnai cac nguyén ti Qua trinh xy dung nén cac hanh tinh kha dé hiéu. Tuy vay, qua nhiéu thap ky nghién cuu. cac nha thién van hoc van chura nhat tri vé thai diém tién hda cac thai ky va thir ty cac su kién dién ra. R6 rang rang nhérng hanh tinh nhiéu khi nny Sao Mac va Sao Thé hinh thanh rt nhanh — mat lat niva chung ta sé thay bang ching clia viéc nay. Nhing hanh tinh con lai thi khdng chac chan. Va vi vay tiép sau day trinh bay vé mat kha nang cé thé trong qua trinh hinh thanh cac phan ti trong gia dinh Mat Troi. Phan hai cla cau chuyén cla chung ta, bat dau trong Tinh van Mat Troi, sau khi bat dau hién tong ngung tu. Théi gian trai qua tir khi phan manh va suy s@p cla dam may phan tl khdng Id: 2200000 nam 2200000 nam Hat gidng hanh tinh va tién hanh tinh Tinh van Mat Trai la mat néi canh chia nhiéu thanh phan. Cac chat khi nhu hydro, heli cacbon va oxy kha phé bién. Vi vay cai dia day nhing nguyén tir - nuéc, amoiac va metan — tao thanh tl nhirng chat khi da co. Cac nguyén t® silic — ngudn géc cia da — cing rat adi dao, nam cling voi cac kim loai. Tuy nhién nhérng kim loai nay khdng nam déu trén dia. Gan tién mat trai, noi nhiét do khoang 2000 dé C, chi cé nhieng vat chat rat nang, nhu sat mdi ngung tu durgc. Vi vay nhirng hat vat chat Idn lén cé thanh phn sat la chinh. Xa hon matchut, noi nhiét 46 lanh hon, cdc phan ti silic ngung tu thann nhéing hat 4. Va khoang 5 AU tinh tir tam, vi tri hin tai cla Sao Méc, nhirng phan td? bang bat dau lién két voi nhau. Tai day, noi ma cac nha thién van goi Ia ‘ong tron tuyét’, Tinh van Mat Trdi lanh hon nhiéu — co thé thap hon -70 dé C. O day va xa hon niva noi ma nuéc, ammoniac va metan cudi cung cding ngung tu va déng dac thanh tinh thé bang. Vi vay, voi sy bat dau ngung tu cla Tinh van Mat Trdi, dia tién hanh tinh nhanh chong bat dau hinh thanh mét con bao xon éc cia cat, st va bang quay xung quanh ngéi sao trung tam vdi van toc mudi kilomet mat gidy. Su va cham gitra cac phan tl tat nhién la diéu tat yéu. Tuy nhién, hau nét tong tac Ia kha nhe nhang. Mat cach dé tung tugng ra khung canh [a nhitng chiéc xe hai dang chay nhanh trén duong dua. Nhiyng chiéc xe chuyén déng rt nhanh — so vdi con dudng va khan gia. Nnung, so voi nhau, van téc cla chung bi giam Gi rt nhiéu, xp xi mirc khdng. Thinh thoang mét trong nhiing chiéc xe di chuyén ra ben canh va cham vao cac xe khac. Va hién tugng nhu vay cling xay ra voi cac phan tl trong Tinh van Mat Trai. DU chting chuyén dng tron rat nhanh, chung van cé thé cham nhing ngudi hang xm bén canh minh kha nhe. Khi diéu nay xay ra, nhiéu phan ti két dinh vai nhau, mai lién két ca 1é 1a do Ic tinh dién. Day duc goi la sy két tu. Vi vay, qua qua trinh nay, nhirng phan tly ban dau da bat dau Ién lén. va san pham cé téc dé hinh thanh rat lon. Chi vai nghin nam xuét hién, Tinh van Mat Trai da két ban khéng chi vei bui ma con vai hang sa sé nhirng khdi vat chat nhé - da va kim loai @ trong, bang da & ngoai vong tran tuyét. Chudi san xuat hanh tinh dang dugc tién hanh Dan dan, qua nhérng vu va cham ngay cang tang, phan Idn nh@ng khdi vat chat nguyén thy nay bj day vé gitra mat phang cia cai dia. Nno vat chat tap trung vao mat phang méng hon, ty 18 cc vu va cham va két tu trong cai dia tng manh. Chi khong 1000 nm sau dé, nhing khéi vat chat nhé da dat duong kinh vai kilomet tao ra nhing ‘hat giéng hanh tinh’ co kich thudc cla mat ngon nui. Biéu nay danh d4u mat bude di na cho sw hinh thanh cac hanh tinh, Vi kich thude cila ching, nhimg hat ging hanh tinh bay gié khdng chi 1én nh@ su va cham vai cac phan tty nhé ma con hut chung bang luc hap dan. Khi nhieng hat gidng Idn lén thi chung ciing cé luc hap dan Ion hon. Va vi vay, chi 10000 — 100000 nam sau sy xuat hién cla Tinh van Mat Trai, vong dia trong da tran day nhiing thién thé cé kich thuréc bang Mat Trang ngay nay. Nhéng thién thé nay, kha chinh dang, duge goi a ‘tién hanh tinh’. 2-3 triéu nam Hanph tinh khi khéng 16 va tiéu hanh tinh Khéng phai tat c@ cac tién hanh tinh déu Ion lén vdi cuing van téc. O vong tron tuyét, cac tang bang nhiéu g4p mudi lan so vdi silicat va kim loai & bén trong. Bang cing rat dinh: tinh toan cho thay chung cé da két dinh gp 20 lan so vai silicat @ cung tac dé va cham. Vi vay, voi mat d6 day d&c nh vay, vai nhing vat chat dé dinh & khoang cach 5 AU, qua trinh két tu hoat déng cure ky hiéu qua @ day. Két qua cia qua trinh la hanh tinh dau tién duge hinh thanh: Sao Méc Trong vang it hon 100000 nam, mét tién hanh tinh lon hon Trai Dat hién dai da xuat hién & vong tran tuyét, mét khdi bang da khdng 1d. Nhung qua trinh Ion lén khdng ding lai 6 day vi Iwong bang tuyét khong 14 nhu vay. Cudi cng khi tién hanh tinh bang da nay trd nén qua Ign, c6 thé Ia 15 ln khdi long Trai Dat, nd bat du hut ca nh&ng vat chat khdi lveng nhe -cac chat khi, ch yéu la hydro va heli, chung van chiém phan In trang né ngay nay. Khi hanh tinh nay quay quanh Mat Trai, né hut khi tly c& hai bén va tao khoang tréng, dan dan cai hé chtva d@ sinh ra né bat dau can khd. Tuy nhién, Sao Mac ngiyng |én khdng phai do. thiéu nguyén liéu. 84 la do Mat Tréi. Sau khi Sao Mc G4 In dugc khong mét trigu nam, co thé it hon, Mat Trai cia chuing ta bude vao dang T-Tauri. Con gid cue manh cila nd ga xao tung Hé Mat Troi nhu mét con bao va day cac chat khi khdng sir dung ra xa, di vao khng gian. Cudi cling thi qua trinh Idn lén cia Sao Méc cing bi chan dung. Nhung gi day né G4 co khdi lugng gap 300 Ian Trai Dat. Khang thé Idn thém niga, hanh tinh khi khdng Id nay — gid day dugc bao boc bai mat cai dia khi va bui khdng 1d cla riéng minh, giéng nh Tinh van Mat Trai nhung nhé hon — bat dau ldy lai binh tinh va ngudi xudng. Bidu nay xay ra vao khodng 3 triéu nam trong qua trinh hinh thanh cc hanh tinh, true sw xuat hién clia cae hanh tinh khac rat lau, c6 thé ngoai try Sao Thé. ‘Su xuat hién som cla Sao Méc gay ra rac réi cho nhiing hat giéng hanh tinh khac gan do trong qua trinh hinh thanh hanbh tinh. Nhing hat giéng di qua gan Sao Thé sé chiu mét luc lye kéo manh do luc hap dan cia hanh tinh nay. Qua thoi gian, mat vai hat ging da bi x40 trén quy dao va vang ra khdi cai dia. Nning hat can lai, khang thé két dinh vai nhau vi su. quay nhiéu lién tuc cia hap d&n tly Sao Mac va tn tai cho dén ngay nay trong trang thai cdc tiéu nanh tinh. Chung ta sé tim hiéu vé cac thién thé nay nhiéu hon @ phan 3. Sao Thé, mat anh tinh khi kndng 16 ging Sao Mc, cing hinh thanh theo cach tuong tu. Nhung voi khoang cach xa Mat Troi gap hai ln, nhan bang va da cla nd mat nhiéu thai gian hon dé hinh thanh trong mai trudng twang déi thua thdt xung quanh. Vao thdi diém gid mat trai ndi lén va thdi bay nhieng khi khdng str dung xung quanh, Sao Thé cha co dui thdi gian dé Ign nhu ngu@i ho hang cla minh. Sé phan tueng ty cling dén vai hai hanh tinh tiép theo, vao vai triéu nam sau d6: Sao Thién Vuong va Sao Hai Vuong. 3-10 triéu nam Nhéing tang bang khang Id va sao chai Khoang 3 triéu nam trai qua, Sao Thé va Sao Méc da hinh thanh va ngudi xudng. Nhung dia tién nanh tinh van con rat nang déng. Gan Mat Trai hon, nhirng hat giéng hanh tinh van con tiép tuc két hop vdi nhau. Va xa hon Mat Troi nhiéu — gdp dai khoang cach so vdi Sao Th, va xa hon nia — nhing hat giéng bang da con lai cing vay. Mac du su di dao cua bang da @ 6, cac tién hanh tinh van mat thoi gian lau hon dé dat dugc dudng kinh ma, nhu Sao Mac va Sao Thé, cé thé hut dugc khi ty cai dia, vi van téc chuyén déng cla chung cham hon. Tuy nhién, dan dan hai tién hanh tinh bang va da nia cing da dugc hinh thanh. Chung sé trd thanh hai hanh tinh khdng Id ngoai cing, Sao Thién Vuong va Sao Hai Vuong Luc dé nhirng khéi bang da, mdi khdi co khdi Iugng bang vdi Trai DAt ngay nay, bat dau hut lay hydro va heli, ging nhu hai cai nhan dn hon da lam vai trigu nam trudc dé. Nhung chung xuat hién trén man anh qua tré. Mat Trdi luc nay d& bude qua dang T-Tauri cla minh, va rat it khi cén lai trén dai tién hanh tinh. Trong vai trigu nam Sao Thién Vuong va Sao Hai Vuong ly hét phan khi it di cén lai, nhung qua trinh Ion lén cia chung ciing dtvng lai sau 10 trigu nam — khoang thai gian chinh xac vn chua duc théng nhat. Két qua cudi cling [a hai hanh tinh co kich thudc chi bang mat phan ba Guéng kinh Sao Méc va chiém chi 5 phan tram khdi lvong cila nd. Tuy nhién, dil ka nhe cn so voi Sao Mac nhung Sao Thién \Vuong va Sao Hai Vuong van nang hon Trai Dat 15 lan. Chung vn xUng dang dé gia nhap nhémng trd bida vi tru ma Sao MGc va Sao Thé da tao ra true 6. Khi Sao Thién Vuong va‘Sao Hai Vuong dang hinh thnha, nhieng hat giéng hanh tinh khdng thé tru ndi sé bi quét di nhu nhing mén dB chai khdng con duge ua thich. Ngay nay, nhing mann vun nay, due goi la sao chdi, bao quanh Mat Tréi & hai khu vue rng Ion. Mt, vanh dai Kuiper, trai ra mot it @ ngoai quy dao cia Sao Hai Vuong va nam chil yéu trong mat phang cac hanh tinh; nhéng phan nhé nay duge gai la cac thién thé c4t-Sao Hai Vuong. Trong khi d6, xa hon rat rt nhiéu, hang ty sao chdi quay xung quanh Mat Troi trong mat vd boc hinh cau duge goi la dam may Oort, ca thé co dudng kinh hon mat nam anh snags. O nhiéu diém, Sao Thién Vang va Sao Hai Vuong giéng vai Sao Mac va Sao Thé, nhung ngoai trl viée nhimng hanh tinh nay duge phil 1ép khi hydro va heli. Vi vay, voi m6 Iugng khi it hon nhiéu so voi viéc chtra nhiéu cac thanh phan bang nhu nude, metan va ammoniac. Sao Thién Vuong va Sao Hai Vuong khéng thuc su la cac hanh tinh khi khdng 16. Ching gidng vdi cac nanh tinh bang khng Id hon. 3-10 triéunam Vé tinh ty nhién Khi ban hanh tinh khdng Id hinh tanh, chung khng lam viéc do don déc. Khi mai tién hanh tinh khdng 1d dy cap khi tir Tinh van Mat Trdi, vat cht bi cuén quanh nhing nhan bang do dé tao ra ning cai dia khi nhu Tinh van Mat Tréi & khd nhé hon nhiéu. Gidng hét nhu Tinh van Mat Trai, nhirng phan ty nhé trong nhing cai dia nay bat dau két dinh voi nhau tao thanh nhirng khéi Ion hon — va mét thé gidi moi ddc Ip bat dau xuat hién trong quy dao quanh cac hanh tinh. Ching duoc goi la hé vé tinh cua nhing hanh tinh khdng Id - mat trang cia chting. Vi nhéeng mat tran gnay tao ra tir nhting cai dia, nhu céc hanh tinh, gid dy chung quay quanh cac hanh tinh me trong mat mat phang mang, cing chiéu voi nhau va trén mét con duéng kha tron. Nh@ng mat trang cé nhieng tinh chat quy dao nay kha nhiéu. Chung dugc goi la cac vé tinh phd bién. Ré rang rang cac vé tinh phd bién dat dugc kich thuéc hién tai rat nhanh, con tree ca cac hanh tinh na. Vi sao? Bon gin la vi kich thud. Nhing cai da xung quanh nhing anh tinh khdng 1d mdi hinh thanh nhé hon rat nhiéu so voi Tinh van Mat Trai, vi vay chung co chu ky quy dao ngan hon. Nhirng géi hang ban da Idn lén tdi kich thuéc cac tién hanh tinh nhanh hon nhiéu so voi cac hanh tinh thuc su. Nhung khang phai tat ca cac mat trang déu hinh thanh cung mat théi diém. Bia Sao Mac, ngay trén vong tron tuyét, chac han la co. nhiéu vat ligu nhat. Vi vay cac mat trang phé bién clla Sao Mac — lo, Europa, Ganymede va Callisto — khéng cn nghi ng@ gi la dug hinh thanh trude, ben canh nanh tinh clia ching, vai thoi diém T-céng 2-3 triéu nm. Ngay nay ching duge gol la cdc mat trang Galileo, theo tén nguai d@ phat hién ra chung. Nning hinh thanh tiép theo Ia bay hay tam vé tinh lon nhat clla Sao Thé, theo do Ia nam vé tinh Idn nhdt cla Sao Thién Vuong, va cudi cing la nhing mat trang cia hanh tinh xa xdi Sao Hai Vuong vai triéu nam sau su xuat hién cla nhing mat trang Galileo. Tuy nhién, ngay nay Sao Hai Vang lai khang cé hé vé tinh phd bién. CO thé la, nhu ching ta sé thay sau nay, nhing mat trang nguyén thiy cla né da bi pha nly khi lc np dan cia Sao Hai Vuong giam git mat tién hanh tinh kndng 1d mang tén Triton. Thé gidi nhd bé nay di nguoc chiéu, hay giat lui quann Sao Hai Vuong va va cham hay dung le hp dn day nhimng mat trang khac da tin tai trudc do di mat. Triton ngay nay tin tai voi ty cach la vé tinh Ign duy nhat clla Sao Hai Vuong, nhung né khdng phai la vék tinh phd bién do khéng duge tich tu tlr mat cai dia quanh hanh tinh nay. Triton duge gol vé tinh khéng phé bién, Mét trong sé rat nhiéu dang chuyén déng khang chi quanh Sao Hai Vuong, macn quanh tat ca cac hanh tinh khdgnr Id khac. Bén canh Triton, nhi¢ng mat trang khdng phd bién nay chil yéu la nhing tang da va bang nhé bi bat gif béi cac hanh tinh rat Iau sau khi chiing duge hinh thanh ‘Cudi cing, khi cac hanh tinh khdng 16, vé tinh phd bién, tiéu hanh tinh va sao chai da vao vi tri, Khu vue bén ngoai Hé Mat Troi da diu xuéng. Mui triéu nam da trai qua. Nnung van con mét chang dudng dai phia trac. Gan Mat Troi hon, nha may xay hanh tinh vn con nhén nhip. O do, choi tré dudi bat, cac hanh tinh da dang dugc tao ra. 10 — 100 triéu nam Cac hanh tinh da Nhéng hanh tinh da la nhdng nguéi dén muén. Vi bang da khdng thé déng dac gan mat trai, vat cht (da va kim loai) ma cac hanh tinh da duge rén ty do cd mat dé it hon nhiéu so vai cla cac hanh tinh khdng 16 phia ngoai. Vi vay, khi cac hanh tinh khi da hinh thanh dugc mét trigu nam — hay nhiéu nhét la vai triéu nam — va nhing hanh tinh bang khéng 16 mat khoang mudi trigu nam, thi su hinh thanh clia cac hanh tinh da lai mat théi gian hon nhiéu. it nnt 1a qua trinn Khai dang cia cac hanh tinh da, voi skhoang cach vai don vi thién van dén Mat Trdi, la rt nhanh. Mat khi nhieng hat giéng hanh tinh da xuat hién, chung bat dau dung hap dn dé thu hut nhéng mau bui nhé hon gan do. Nhu ching ta da thay, nh&ng hat giéng hanh tinh dau tién dat duoc duéng kinh vai tram hay vai nghin kilomet trong khoang it hon 100000 nam. Sau khoang mét triéu nam thi khu vue bén trong clia Tinh van Mat Tri ga phé bién vai tién hanh tinh da va kim loai c@ Sao Thily. Va trong 10 triéu nam thi nhing tién hanh tinh nay da két hop vi nhau théng qua luc h4p dan nén chi con bén khdi cau con tin tai. Cuéi cling, nhirng khdi cdu nay tré thanh nhieng anh tinh da ban dau: tinh tu Ma Tréi ta, Sao Thuy, Sao Kim, Trai Dt va Sao Hda. Nhung dui cho ca bén hanh itnh khéng 16 va vé tinh cla chung da hoan thién thi cac hanh tinh da van chi mdi dat dugc mat nira khdi lveng hién tai cia chung. Va chung con mét chang duong rat dai niva dé léy thém mét nda bi mat. kia — vi $6 lung cac manh vun trong cai dia da it hon nhiéu. Hon niva, cac tién nanh tinh da d4 di lon dé nhirng phan hat gidng hanh tinh cé tac dung ngay cang it dén kich thude cla chung khi tiép tuc boi tich. Vi vay vé ty Ié thi strc lén cla cac hanh tinh da cham di. Mudi trigu nam sau khi Sao Hai Vuong va Sao Thién Vuong hinh thanh trong ving xa xéi clia fa tién hanh tinh, c& sau khi Mat Troi da di vao giaoi doan day chinh, cc hanh tinh da van tiép tuc lon, cang ngay cang cham. Téng céng, phai mat 100 triéu nam dé cac hanh tinh da hut hét nhing manh vun, gdp dai khéi lang va dn dinh vdi dudng kinh hién tai. Nnung Vi chting khdng bao gid dis In dé tao ra nhtmng cai fa khi ti Tinh van Mat Trai nén khéng mét hanh tinh da nao cé vé tinh phé bién. (Tuy nhién, chung ta sé thay Sao Héa da bat gitr hai mat trang hat giéng hanh tinh, va Mat Trang cia Trai Dat 1a mat trudng hop dac biét.) Trai Dat va Sao Kim két thuc vdi khdi lvgng gan bang nhau, trong khi Sao Hda chi dat dugc hon mat phan mudi khéi lugng dé mét chut — sau nay chung ta sé biét ly do. Trong Khi do, chung ta sé thay Sao Thily da cé Ic cd khéi lugng Idn hon, nhung da danh mat rt nhiéu ving ngoai cling cila 6 trong mét vu va cham voi mat tién hanh tinh khac. 100 -1300 triéu nam Tran mua bom dt? daiCc hanh tinh cudi cling cng a hoan thanh vie In len. Gid day chting sé bude vao gial doan dai trong qua trinh tién héa dé tré thanh hinh dang nhu chung ta thay ngay nay. Luc nay, khong 100 triéu nam dé trdi qua va Tinh van Mat Trai a4 tong adi thua thét. Mac du vay hoat ding cia né van chua ding han. Hé Mat Troi vn cén rai rac khap noi nhing phan tl da bui chua bi day ra xa bdi cac hanh tinh khéng 1d hay bi don dep bdi cac hanh tinh da. Thai diém nay cia HE Mat Troi ma céc nha thién van hoc got a thai ky mua bom dt a3 Trong hang tram trigu nm, ning phan phé liu lién tuc roi xuéng cac hanh tinh va vé tinh cla chting. Bay chinh 1a tran danh da tao nén hé thién thach trén cae hanh tinh va mat rtng, va phan Idn trong sé do dién ra vao 600 triéu nam dau trong qua trinh hinh thanh cua chung. Bé mat Mat Trang Ia vi du cho thdi ky day bao luc nay trong lich st Hé Mat Troi. R&t nhiéu miéng hé & dé cé dudng kinh hon 100 kilomet. Mat trang sé chung sau khonagr 12 kilomet va rng 2400 kilomet — 16n hon mat nia duéng kinh Mat Trang. Dugc goi la lvu vue Aitken, day la cau tric va cham Idn nhat dugc biét trong toan Hé Mat Troi, duoc khan Inén khi M&t Trang bi dm mann béi mét tang da va kim loai cd wong kinh khodng 200 Kilomet. NhGing vu va dp lién tuc nhu vay c6 nghfa la 1dp vé trén cae hanh tinh da va mat trng ludn dao dng gitra trang thai ndng chay va dng dc trong nhiéu tram triéu nm. Nhing nguyén t6 nang nhat chim xudng tam, trong khi nhieng thanh phan nhe hon, ndi lén trén, nam @ gan bé mat. Bang cach nay cac hanh tinh da va vé tinh hinh thanh nhiing tang khac nhau: 6 cac hanh tinh, lop v6 va Ip lot da gid Gay bao boc quanh mat cai nhdn kim loai dc hon; va & cac mat trang, nhan cé thanh phan chil yéu la da, voi ning khdi bang nhe hinh thanh nén lop lat va v6. Hé Mat Trdi thud ban dau chteng kién mat thai ky phuc tap. Nhung dan dan, khi cang ngay ac hat gidng hanh tinh va cham vdi céc ann tinh va vé tinh, va vi vay bi xda khéi man anh, nhé@ng vu va cham bat dau giam xuéng. Khoang 1200 triéu nam sau khi nhirng hanh tinh cuéi cling dugc hinh thanh, cac miéng hé cing xuat hién cd |é it hon 30 hoa 40 [an so vai 400 triéu nam tude. Tai thai diém nay, knoang 3300 triéu nam trudc, d& danh dau su két thuc cla théi ky mua bom dé? ddi. Cac vu va cham van tiép tuc sau do, nhung dao ding quanh mét mirc gidm lién tue \Vao vai triéu nam cu6i cing cia tran mua bom dt d@i thi céc hanh tinh va vé tinh cla HE Mat Trai mi hinh thanh nay, sau thai gian dai dang dang réi loan, bat dau hinh thanh nén bau khi quyén cia chung 700-1300 triéu nm y dyng bau khi quyén Hau hét néu kndng muén néi la t4 ca cac nanh tinh hinh thanh bau khi quyén ban dau khi chung dang hinh thanh. Cac hanh tinh khdng 1d, nhu ta da thay, cd bau khi quyén hydro-heli cla chting bang cach hut nhiing khi nay tl Tinh van Mat Tréi, va nhéng khi nay duy tri trang thai khdng déi ké tlr do. Tuong ty, cdc hanh tinh da cling thu nhat mat lop mang hydro va heli tir dia tién hanh tinh khi chung di chuyén xung quanh trong do. Nhung nhieng hanh tinh nay, c6 lc hp d&n yéu hon nhiéu nh&ng nguéi ho nang khéng 16 cla minh & ngoai xa Mat Troi, Khdng thé git dugc nhirng bau khang Kkhi nhe ban dau nay. Dan dan, ching béc hoi vao khdng gian, su bién mat nay di cling vdi gia Mat Trai.Tuy nhién, dan dan, khi ty Ié va cham cla phan bén trong Hé Mat Trai giam di sau vai tram trigu nam, cac hanh tinh da bat dau ngudi xuéng. Trong qua trinh ngudi di nay chung hinh thanh nén bau khi quyén thi hai, thdng qua mét qua trinh goi la thoat khi. Nhtng bau hi quyén mdi nay dén tl chinh cac hanh tinh. Lam cach nao? Tat ca cac tang da déu chia mét it thanh phan nhu nu@c hay cacbon dioxit bi giam git héa hoc bén trong nhing cdu truc quang cla da. Khi chung duge nung néng |én, nhieng mdi lién két hoa hoc bat dau bi bé gay va nhting khi bi giam gitr duge giai phong. Cac hanh tinh da bi nung cue néng sau khi moi hinh thann. Va vi vay, qua hang tram triéu nm clia tran mua bom di di, hing qua cau da nang nay bat dau giai phong ra nhing chat khi thdng qua nhirng miéng nui Ida Khi chung bat dau ngudi di. Cacbon dioxit, cacbon monoxit, nito, hoi nude, va co Ié la hydro. sunphua dug giai phéng theo cach nay. Cling véi su’ thoaté khi, cc hat giéng nanh tinn tly quy dao cila Sao MGc va xa han thuéng xuén bay vao bén trong Hé Mat Trai do bi ném bai lye np dn mann cia cac hanh tinh khéng 1d. Nhéng tiéu hanh tinh va sao chéi nay khdgn, Nghi ng@ gi da thém vao mat lugng nude dang ké cho bau khi quyén cac hanh tinh — va thuc té da giup gieo mam cho cac dai duong trén Trai Dat. Bau khi quyén thr hai dugc tao ra trong khong vai tram triéu nam trong qua trinh hinh thanh cac hanh tinh, khi ching vn chiu tran mua bom dir dai. Két qua cac tran bom nay, ‘Sao Hoa nhe can da mat di 99 pan tram bau khi quyén thu hai nguyén thir, chung bi thai bay vao khdng gian. Va Sao Thiy va Mat Trang khdng con t6n tai bau khi quyén thir hai vi lye np d&n cia chung khang aii manh dé git ngay ca nhieng khi nang chuyén déng cham Qua thai gian, bau khi quyén cila tat c@ cac hanh tinh da tién nda. Ngay nay, bau khsi quyén Sao Kim 44m dc hon 100 ln cia Trai Dat, va cia Trai B4t thi hon 100 ln cia Sao Hda. Nhung do a cau chuyén cia phan 3. 4500 trigu nam ? Hé vanh dai Vai su hinh thanh va phat trién cla bau khi quyén @ cac hanh tinh, Hé Mat Trai da gan hoan thanh. Chi con hai thir con phai thém vao: cac vanh dai ciia cac hanh tinh khéng 1d, va mat vai vé tinh khdng phd bién nh. Cac vé tinh khang phé bién at han da xuat hién ty som trong Hé Mat Trdi, khi cac hanh tinh khdng Id bat git? nhing hat giéng hanh tinh bang da ti Tinh van Mat Trai mang. Mat sé trong dé lai chdc chan cé ngudn géc gan day hon. Tuy nhién, nguén géc clia cac vanh dai lai khd xac dinh hon. Hé vanh dai ndi tiéng nhét la cla Sao Thd. Chtra hang sa sé nhieng tang bang khdng Id dén nhé bé — voi dudng kinh trong déi giéng nhu mét manh gidy so voi mat qua bong da. Nnung Sao Thd khdng chi co mat minh, vi méi hanh tinh khang Id khac cling co mét bd suu tap nh vay, mac dui cé tinh chat khac. Thue té, cdc nghién clu cho thay khéng cé hai hé nao giéng nhau: chung khac nhau +t dang kinh, d6 sang cho dén kich thudc va thanh phan cac phan tl trong dé. 84 1a nh@ng manh méi cho sy hinh thanh cia chung. Nhung dau hiéu lon nhat la hau hét cac vanh dai quanh cac hanh tinh me dé nam trong ‘gidi han Roche’. Ba la khoang cach tty mat hanh tinh cho trudc ma @ do luc hap dan cla nd sé xé nhé bat ky thién thé nao dugc két din chi yéu bang np d&n. Nhing manh mai nay cé nghia rang cac vanh dai cé thé Ia tan tich cla nhimng mat tréng a4 dam budc vao khu vuc nguy hiém nay va bi xé nhé thanh ting mann, hay la nhéng manh cén sét lai cia cdc sao chdi di qua gan va chiu sé phan tang tu. Giai tuyét trén giai thich kha té cho su khac biét gifa cac vanh dai: chung ty thudc vao cau truc cla cac thién thé da bi pha hily dé tao ra chung. Ngoai ra, cac vanh dai co thé Ia dau 4n con lai cua nhing cai dia quay quanh cac hanh tinh khéng Id trong Hé Mat Troi thud ba dau,ma @ do cac mat trang phd bién da dugc hinh thanh. Tuy nhién, diéu nay khé xay ra. Dau tién, cdc phan tty bang cia Sao Thé da cé thé phai bay hoi tl rt Iau khi hanh tinh nay con la mat qua cau khi ndng. Thir hai, cac mé phéng may tinh vé chuyén déng cila cac phan tr cho thay hé vanh dai nay khang dn dinh qua quang thoi gian dai, Néu mé phéng dang hoc dé Ia duing thi cac vanh dai cé ngudn géc kha gn day — khoang it hon 100 triéu nam vé trudc. Nhung diéu dé cling cd vn dé. Lam cach nao ma ching ta lai séng vao dung thai diém dé chung kién su ton tai clla kndng chi mat ma la c@ bén hé vanh dai, néu chung déu dé mat nh vay? Cau tra Idi tat nnt la cac vanh dai cé thé da tin tai au hon, nhung nhing phan tl cla chung duge thay thé lien tuc béi nhing mat trang nhé va sao chéi vo vun 4660 triéu nam Hé Mat Troi hién dai ‘Cudi cing thi chung ta cing da dén duge ngay nay. Chung ta d@ du hanh qua 4 ty nam dé én nai chting ta dang 6. Nhung khi quan sat ky hon ngdi nha Hé Mat Tréi cia chting ta, ta c6 thé dé dang nhn ra nhirng bang ching cho su hinh thanh cia nd. Chung ta thay nhing quy dao gan tran, hau hét nam trén cung mat mat phang — mat tan tich cla Tinh van Mat Troi. chung ta thay nhing thé gidi cé bé mat bi pha nat — nhing vét seo ghi dau thai ky dai va rac réi cla nhing con mua thién thach 6 tén tran mua bom dé déi. Va, vi cach hinh thanh clia Hé Mat Trdi, chung ta c6 thé tinh duge nam khu we chinh trang go. Khu vue dau tién nam trong khoang 1,7 AU tinh tl Mat Troi. Day 1a ngdi nha cla bin hanh tinh da nhd, Sao Thiy, Sao Kim Trai Dat va Sao Hda. Nhieng thé gidi ti non cia da va sat nay duge hinh thann tir ngon itva néng nhét trong Tinh van Mat Trai. Khu réng han tir 2 — 3,3 AU dann d4u ving lanh thé thw hai, la cia cac tiéu hanh tinh. Mét vai trong sd nhdrng thién thé da va kim loai nay khdng né bi cham tdi trén 4 ty nam, diéu nay co nghia la chung chia mét trong s6 nhing vat chat cd xua nhat trong Hé Mat Trai. Vung thir ba lén hon, nhiéu, manh dat cla ning ga khdng Id. Ving bién trong cng dugc danh dau béi Sao Méc, gan gp dai khoang cach tr Mat Troi dén Sao Hda, vung ngoai cling cla nd nam & Sao Hai Vuong, gdp sau lan khoang cach ty Mat Trdi dén ca Sao Méc. Tat ca cac hanh tinh khng Id Ion han rat nhiéu so vdi cac hanh tinh da, voi thanh phén tl bang va khi 0 va mat it da. Khu vy thir tu la vanh dai Kuiper cla cac sao chai, hay con goi la cac thién thé cat- Sao Hai Vuong. No trai rng tir khong quy dao clia Sao Hai vrong dén ving chua xac Ginn, nhung khoang ching la 1000 AU. Bai rac bang da nay cdn la nha clia thé gidi bé nnd Sao Diém Vuong, ma chung ta sé gap 6 phan 3. Ving th nam va la cudi cling cia HE Mat Troi cd kich thudc Ion nhat. Day la mat Idp va hinh cau cla nhirng sao chdi bang gia mang tén dam may Oort bao boc l4y Mat Trai vai knoang cach cé thé la 50000 AU — mat phan lon cla mat naém anh sang. Nhing sao chai & ca dam may Cort va van dai Kuiper thé hién su ton tai cia chngs qua luc hap dan cla Sao Hai Vuong va Sao Thién Vuong a nhu vay chung ta da dén bién gidi da biét cla HE Mat Trai. Theo mat céch nao do cé su phii hop Kkhi bang ma may Oort dang bao boc Mat Tri’ Iai cd kich thudc khéng 16 nhu vay. Né co kich c@ tuang ty voi knéi cau khi bui ma moi thir cla Hé Mat Trdi da hinh thanh nén tyr nhiéu nam trde,