Srednja struna kola

"Spasoje Raspopovi"-Podgorica
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Ispitivanje metala

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

P o d g o r i c a , 2007.
1

Uvod
Postupci dobijanja metala ljudima su odavno poznati. U prvo vrijeme metali su
korieni u stanju u kakvom su dobijeni iz ruda. krajem devetnajestog vijeka saznalo se da
se svojstva metala osjetno mogu mijenjati nekim postupcima prerade (zagrijavanjem pa
kovanjem, valjanjem isl). Od tada se postepeno poelo sa sistematskim istraivanjem
osobina metala, odnosno legura, pa se vrtemenom razvila nova grana nauke fizika
metalurgija. Njen zadatak je da ispituje fiziko hemijska, posebno strukturna i mehanika
svojstva metala i legura, i da unapreuje metode njihovog istraivanja. Ona nastoji da veliki
broj podataka koji se vremenom nakupi sredi i svede na ogranien broj principa i osnovnih
zakona u cilju racionalnijeg razvoja proizvodnje metala i izbjegavanja isto empirijskog rada.
Prema postavkama fizike metalurgije, fiziko hemijska i mehanika svojstva
metala, odnosno legura odreena su prirodom atoma i njihovim meusobnim rasporedom u
prostoru. Meutim, zbog postojanja greaka u metalnoj strukturi, svojstva metala izraunata
na osnovu poznavanja karakteristika atoma i njihovih agregata ne slau se sa vrijednostim a
dobijenim neposrednim mjerenjem. Prema tome, teorijske postavke fizike metalurgije,
uticaji greaka u metalnoj strukturi, odnosno stvarna svojstva metala mogu se pouzdano
provjeriti i utvrditi jedino neposredim ispitivanjima i mjerenjima.
Jo u vrijeme kada tehnikih metala u primjeni nije bilo mnogo vreno je njihovo
odabiranje, bar u pogledu najosnovnijih svojstava. Vremenom se razvio itav niz postupaka
ispitivanja kojima je cilj da se svojstva metala to bolje upoznaju i tako to racionalnije
iskoriste.
Sve vei broj raznovrsnih materijala u primjeni i sve otriji zahtjevi u pogledu kvaliteta
nametnuli su potrebu da se izvri standardizacija i propiu osnovna svojstva raznih vrsta
materijala, a samim tim i standardizacija postupaka ispitivanja.
Danas, praktino. nije mogue zamisliti ni jedno predutee koje se bavi preradom
metala, odnosno izradom metalnih proizvoda bez sopstvene laboratorije sa opremom za
razliite vrste ispitivanja.
Ispitivanje metala ne vri se samo radi utvrivanja svojstava pr ilikom proizvodnje, ili
prijema, ve vrlo esto i radi raznih ekspertiza u svrhu utvrivanja naina upotrebe i
odgovornosti koja nastaje usljed nesjelishodne upotrebe. U razvojnim centrima veih
industrijskih preduzea i nauno istraivakim institutima ispitivanja se vre u cilju to
potpunijeg upoznavanja svojstava metala, kao i u cilju poboljanja tih svojstava, kako bi se
dobili materijali za nove proizvode, odnosno nova podruja primjene.
Znaaj ispitivanja metala za razvoj tehnike i dananja dostig nua na polju gradnje
aviona, automobila, eljeznica, brodova, turbina, mlaznih motora, svemirskih letilica itd.
svakako je izvanredno veliki.
Veoma rasprostranjena primjena metala kao gradivnih materijala pripisuje se
prvenstveno njihovim izvanredo podesnim mehanikim svojstvima visokij vrstoi uz
odgovarajuu sposobnost deformisanja. Odreivanje ovih svohstava vri se mehanikim
postupcima ispitivanja.
S obzirom na nain dejstva sile, vrstu naprezanja i uslove pri kojima se ova svojstva
odreuju moe se nainiti vie podjela mehanikih podjela.
Prema naini dejstva sile razlikuju se statika i dinamika ispitivanja. Pod statikim
ispitivanjima podrazumijevaju se ona koja se obavljaju pri mirnom dejstvu sile tako da napon
postepeno raste, obino ne bre od 10 Mpa u sekundi. Kod dinamikog ispitivanja sila
djeluje udarom ili se uestano mijenja po odreenom zakonu. Broj promjena optereenja
obino se kree u granicama od 3 do 20.000 u minutu.
S obzirom na vrstu naprezanja razlikuju se ispitivanja zatezanjem, pritiskom,
savijanjem, uvijanjem, smicanjem itd. uz mogunost njihovog kombinovanja. Sva ova
ispitivanja mogu se vriti pri statikom ili dinamikom dejstvu sile tako da je mogue ostvariti
dosta veliki broj raznih kombinacija.

Mehanika ispitivanja najee se vre na sobnoj temperaturi, ali isto tako i na

niskim, odnosno povienim temperaturama.
Posebnu grupu ine tzv. tehnoloka ispitivanja. Za razliku od mehanikih ispitivanja
pri kojima se odreuju svojstva otpornosti, kod tehnolokih ispitivanja vrijednosti dejstvujuih
sila nisu od interesa ve se iskljuivo posmatra nain deformisanja, odnosno oteenja usled
dejstva spoljnih sila.

1. Ispitivanje zatezanjem
Ispitivanje zatezanjem izvodi se na maini za ispitivanje zatezanjem koja trteba da
obezbijedi ravnomjerno prenoenje sile na epruvetu uglavljenu u eljusti maine. Epruveta
se u podunom pravcu izlae zateznim silama do prekida, pri emu se na ureaju za
registrovanje optereenja prati tok promjene sile.
Ispitivanje zatezanjem ponekad se izvodi na gotovim elementima i djelovima
konstrukcija, koji su pri eksploataciji izloeni zateznim naprezanjima, da bi im se ustanovila
nosivost, odnosno sila potrebna da izazove prekid.
Odsjeci ica, traka, betonskog elika, cijevi i profila, jednostavnijeg oblika poprenog
presjeka, mogu se bez posebne obrade, neposrednim stezanjem eljustima maine,
podvrgnuti ispitivanju zatezanjem.
Po pravilu, naroito za tanija ispitivanja, od materijala ili elemnata koji se ispituje,
izrauju se epruvete cilindrinog ili prizmatinog oblika. Srednji dio epruvete ima manju
povrinu poprenog presjeka od krajeva kako bi se osiguralo da prekid nastane u srednjem
mjernom dijelu.
Ispitivanje zatezanjem, u poreenju sa ostalim statikim postupcima ispitivanja
vrstoe, prua najpotpuniju sliku o mehanikim svojstvima metala, pa se stoga najee
primjenjuje. Ono se moe izvoditi dok se potpuno ne iscrpi sposobnost deformisanja metala,
pa se time mogu dobiti brojni podaci o svijstvima otpornosti, a istovremeno i karak teristini
podaci za mogunost deformisanja materijala.

1.1. Dijagram napon jedinino izduenje

ponaanje metalnih materijala pri ispitivanju zatezanjem moe se pregledno predstaviti
dijagramom na ijoj je ordinati nanijeta sila koja djeluje na epruvetu u N, a na apscisi
trenutno izduenje u mm. Poto na krajevima srednjeg, stanjenog, dijela epruvete , usled
dejstva susjednih krajeva, izduenje po presjeku nije ravnomjerno raspodijeljeno, kao
osnova za mjerenje uzima se kraa duina, tzv. mjerna duina (l o), iji su krajevi na
dovoljnom udaljenju od prelaza ka krajevima epruvete(slika 1).

Slika 1. Epruveta krunog presjeka sa naznaenm mjernom duinom (l o) i duinom cilindrinog

dijela ( p)

Ako se na ordinatu nanesu naponi , tj sile svedene na prvobitni presjek epruvete (A o):
=F:Ao , a na apscicu trenutno izduenje (l=l t-lo) svedeno na mjernu duinu (l o): =l:lo,
dobie se dijagram napon jedinino izduenje, koji pokazuje ponaanje materijala pri
ispitivanju zatezanjem nezavisno od dimenzija epruvete.

Maine za ispitivanje zatezanjem obino su snadbjevene ureajem za neposredno

crtanje dijagrama sila trenutno izduenje. Iz ovako dobijenih dijagrama, meutim, ne mogu
se sa dovoljnom tanou, oitati sile, a pogotovo ne izduenja, jer ona, pored izduenja
mjerne duine, sadre u sebi i izduenja ostalih djelova epruvete, zatim elastina izduenja
eljusti, kao i eventualna klizanja epruvete u eljustima. Ipak, ovako dobijeni dijagrami mogu
korisno da poslue za priblinu ocjenu ponaanja materijala pri spitivanju zatezanjem.
Karakteristini oblici dijagrama sila trenutno izduenje, odnosno napon jedinino
izduenje, prikazani su na sledeoj slici. kriva a odnosi se na krti materijal, a krive b, c i d na
razliito ilave materijale.
U svom poetnom dijelu kriva ima najee pravolinijski tok, to znai da izmeu sile
i trenutnog izduenja postoji linearna zavisnost (Hukov zakon). Trenutna izduenja u ovom
podruju su tako mala da se mogu mjeriti samo preciznim instrumentima. Po prestanku
linearne zavisnosti (taka p na dijagramu) prirataji duine za jednake prirataje sile postaju
sve vei, pa se kriva postepeno savija ka apscisi. Granini napon, do kojeg je izduenje
proporcionalno naponu, naziva se granica proporcionalnosti ( p).

Slika 2. Karakteristini oblici dijagrama sila-trenutno izduenje

Ako se epruveta u podruju pravolinijskog porasta napona rastereti, izduenje e nestati.

Epruveta ponovo dobija svoju prvobitnu duinu-izduenje je, dakle, potpuno elastino. Pri
porastu napona iznad jedne granine vrijednosti (taka E na dijagramu), epruveta se po
rastereenju ne vraa u potpunosti na prvobitnu duinu. Ovaj granini napon naziva se
granica elastinosti ( e).
Odnos napona i jedininog izduenja, ija je vrijednost konstantna u elastinom
podruju, predstavlja modul elastinosti E=/.
Kod krtih materijala (slika 1-a) lom nastaje uskoro iznad granice elastinosti, dakle
prije nego to nastanu vea trajna izduenja epruvete. kod ilavih materijala (slika1 -b,c i d)
iznad granice elastinosti kriva se sve vie povija ka apscisi, pri emu, u jednom manje ili
vie uzanom podruju, nastaje izrazitija promjena pravca, a ponekad ak i prevoj (slika1 -d).
Pri porastu napona iznad take koja lei na zaobljenju najmanjeg radijusa, odnosno na
prevoju (taka v na dijagramu) nastaje jako plastino deformisanje materijala.

Slika 3. Otro istaknuta granica razvlaenja

Napon pri kome izduenje poinje primjetno bre da raste nego do tada naziva se granica
razvlaenja ( v). Ona oznaava prelaz elastinog ka plastinom ponaanju metala. U sluaju
pada sile, kao na slici 3, razlikuju se gornja granica razvlaenja ( vg) tj. granica od koje
napon opada, i donja granica razvlaenja ( vd), do koje napon opada i od koje tee dalje
deformisanje epruvete.
Granica razvlaenja ima veliki tehniki znaaj za sve materijale iji dijagram sila
trenutno izduenje ne pokazuje izraeno podruje teenja, ve stalni porast sile sa
priratajem duine. Kod materijala koji nemaju izraeno podruje teenja, umjesto granice
razvlaenja, konvencionalno se odreuje napon pri kojem trajno izduenje iznosi 0.2% i ovaj
napon se naziva granica 0.2%.
im se daljim zatezanjem iscrpi mogunost deformisanja materijala, nastaje prekid
epruvete. Zatezna sila moe ili da raste do prekida (slika 2-b) ili da dostigne neku
maksimalnu vrijednost posle koje ponovo opada, dok u jednom momentu ne nastane prekid
(slika 2-c i d).
Sve dok se ne dostigne maksimalna sila zatezanja epruveta se po cijeloj duini
ravnomjerno izduava i suava. Pri daljem zatezanju nastaje na jednom ogranienom dijelu
mjerne duine upadljiva kontrakcija suenje presjeka.

Slika 4. Kontrakcija presjeka epruvete posle dostizanja maksimalne sile zatezanja

Deformacije epruvete pri daljem zatezanju ograniene su, uglavnom, na podruje

kontrakcije. Udio lokalnog izduenja na mjestu kontrakcije u ukupnom izduenju je razliit za
razne materijale., a zavisi, uglavnom, od oblika epruvete. Prekid epruvete obino nastaje na
najmanjem presjeku u podruju kontrakcije.
Oblik i izgled prekidne povrine zavisi od vrste materijala, njegovog sastava i
strukture, a ponekad i od postupka ispitivanja. Kod krtih materijala prekodna povrina je
skoro ravna i upravna na podunu osu epruvete. Izgled preloma zavisi od strukture, prije
svega od veliine zrna kod krupnozrnastih materijala pojedina kristalna zrna jasno tre
(zrnast lom), dok je kod sitnozrnaste strukture, kakva je, na primjer, kod otvrdnutih elika,
prekidna povrina glatka.
Greke u materijalu. kao ukljuci, upljine i dr. kao i pteenja povrine epruvete,
nastala pri obradi, obiljeavanju i sl. mogu znatno da utiu na izgled preloma. Dejstvo
greaka i oteenja naroito dolazi do izraaja kod krtih materijala dok je kod jako istegljivih
metala, usled prijevremenih plastinih deformacija na ivicama oteenja, ovo dejstvo znatno
manje.

1.1.1. Zatezna vrstoa

Statika vrstoa pri ispitivanju zatezanjem naziva se zatezna vrstoa ( M). Ona
predstavlja izraunati napon koji proizvodi maksimalna sila zatezanja FM na jedinicu povrine
prvobitnog presjeka epruvete:

FM
Ao

(Mpa)

Oblici i dimenzije epruvete treba da odgovaraju uslovima propisanim standardima. pri

ispitivanju, naroito krtih materijala, treba obratiti panju da epruveta bude centrino
optereenja, jer usled dodatnih savojnih optereenja moe da nastane prijevremeni prekid.

Brzina porasta sile mora da bude takva, da specifino optereenje u materijalu na

prelazi 10 Mpa u 1 sekundi, u podruju do granice razvlaenja.

1.1.2. Granica razvlaenja

Granina sila pri kojoj za male promjene vrijednosti sile nastaju osjetno vee
promjene duine nego do tada naziva se sila na granici razvlaenja ( v) podrazumijeva se
izraunati napon koji proizvodi sila F v na jedinicu povrine prvobitnog presjeka epruvete:

FV
Ao

Ako pri granici razvlaenja nastane osjetan pad sile (slika 3-b) zazlikuju se gornja i donja
granica razvlaenja. Sila na granici razvlaenja moe se oitati na ureaju za mjerenje sile u
momentu kad kazaljka, posle ravnomjernog kretanja u podruju elastinosti, prvi put zastane
ili krene unazad. Kod materijala koji u poruju teenja pokazuju pad napona, za granicu
razvlaenja usvaja se vrijednost gornje granice razvlaenja a ne donje iako se vrijednosti
ove poslednje malo rasipaju.

1.1.3. Granica 0.2%

Ako granica razvlaenja pri ispitivanju zatezanjem nije otro istaknuta, umjesto nje
odreuje se granica 0.2 % ( 0.2), tj. napon pri kome trajno izduenje iznosi 0.2 % prvobitne
mjerne duine:

0.2

F0.2
Ao

Granica 0.2% moe se odrediti grafiki iz dijagrama napon jedinino izduenje, tako to se
na rastojanju od 0.2 % mjerne duine povue prava paralelna sa poetnim pravolinijskim
dijelom krive napon jedinino izduenje. Ordinata take presjeka te prave sa krivom napon
jedinino izduenje predstavlja traenu granicu 0.2 %.

1.1.4. Granica elastinosti

Granica elastinosti ( E) nekog materijala je granini napon do kojeg ne nastaju
nikakve trajne deformacije. S obzirom na tekoe sa kojima je vezano precizno odreivanje
ovog graninog napona, jo odavno je usvojeno da se kao praktina vrijednost granice
elastinosti uzima napon koji izaziva pouzdano mjerljivu malu vrijednost trajnog izduenja.
Ove vrijednosti se kreu izmeu 0.001% i 0.05% mjerne duine.
Grafiki se granica elastinosti moe odrediti na slian nain kao i granica 0.2%, stim
to se prava paralelna poetnom pravolinijskom toku krive napon jedinino izduenje
povlai na udaljenju od 0.01%, odnosno 0.005% mjerne duine.

1.1.5. Granica proporcionalnosti

Najvei napon pri kome jo postoji proporcionalnost izmeu napona i jedininog izduenja
(tj. do kojeg vai Hukov zakon) naziva se granica proporcionalnosti p. Kriva napon
jedinino izduenje bie, prema tome prava linija. Pri porastu napona iznad ove granine
vrijednosti, proporcionalnost izmeu napona i jedininog izduenja nestaje, a izduenje, u
odnosu na napon, poinje bre da raste.

1.1.6. Izduenje
Epruveta mjerne duine l o, podvrgnuta dejstvu zatezne sile, izduie se na novu
duinu lt, pa e razlika izmeu rastojanja mjernih taaka u bilo kom trenutku ispitivanja i
prvobitne mjerne duine l= l t - lo predstavljati priratah duine ili trenutno izduenje.
trenutno izduenje, svedeno na prvobitnu mjernu duinu, predstavlja jedinino
izduenje ():

lt lo l

lo
lo

Izduenje je veoma zavisno od mjerne duine. Ono se sastoji od ravnomjernog

izduenja koje nastaje, do momenta dostizanja maksimalne sile zatezanja, ravnomjerno du
cijele mjerne duine i izduenja u podruju kontrakcije koje nataje posle dostizanja
maksimalne sile zatezanja i gotovo je nezavisno od mjerne duine.

1.1.7. Kontrakcija
Procentualno smanjenje povrine poprenog presjeka epruvete je razlika izmeu
prvobitne povrine poprenog presjeka A o i povrine poprenog presjeka u bilo kom trenutku
ispitivanja A t, svrdena na prvobitnu povrinu poprenog presjeka:

Ao At
.100%
Ao

Epruvete iji popreni presjek nije krug pokazuju, obino nie vrijednosti kontrakcija od
epruveta krunog presjeka (istog materijala).

1.2. Izbor oblika i veliine epruvete

Svojstva otpornosti i drformacija koja se odreuju pri ispitivanju zatezanjem
predstavljae karakteristine vrijednosti za jedan metal ukoliko se pri ispitivanju uvijek
dobijaju isti rezultati, bez obzira na mjesto (laboratoriju) ispitivanja, ispitivaa, oblik i veliinu
epruvete. To e biti mogue samo ako su ispunjeni izvjesni uslovi koji su stoga propisani
standardima. Rezultati ispitivanja nee se meusobno razlikovati ukoliko se, pri ostalim
jednakim uslovima ispitivanja, upotrijebe epruvete kod kojih je odnos izmeu mjerne d uine i
kvadratnog korijena povrine poprenog presjeka jadnak. Vrijednosti ovog odnosa su
razliite u raznim zemljama, napr. u SAD 4.48, u Rusiji i Njemakoj 11.3 i 5.65, u Engleskoj
4, u Francuskoj 8.17.
Domai standard za ispitivanje zatezanjem, predvia kao osnovnu epruvetu tzv.
normalnu epruvetu ija mjerna duina iznosi 200 mm a prenik 20 mm. Odnos mjerne duine
i prenika kod ove epruvete iznosi, prema tome, 10, a odnos mjerne duine i kvadratnog
korijena povrine poprenog presjeka 11.3. Umjesto normalne epruvete moe se upotrijebiti
proporcionalna epruveta krunog (ipitivanje ipki) ili pravougaonog (ispitivanje limova)
presjeka, bilo kog prenika, odnosno veliine presjeka, kod koje je l 0=10do, odnosno
lo=11.3Ao.
Oblik krajeva kod epruveta krunog presjeka moe biti razliit, u zavisnosti od maine na
kojoj e se vriti ispitivanja, vrste materijala kao i pottreba samog ispitivanja. Na sledeoj
slici prikazani su oblici epruveta koji se najee primjenjuju.

Slika 5. Epruvete krunog presjeka

Iz limova debljine ispod 5 mm izrauju se epruvete (prema slici 6) sa dimenzijama datim u

tabeli 1.

Slika 6. Epruveta iz lima debljine ispod 5 mm

Tabela 1.

1.3. Instrumenti za mjerenje deformacija

Deformacije koje nastaju u epruveti uobiajenih dimenzija, pri naponima u podruju
elastinosti, toliko su male da se mogu indicirati jedino ako se upotrijebi neki sistem za
njihovo poveavanje. Za tu svrhu se koriste instrumenti tenzometri koji mogu biti
konstruisani na mehanikom, optikom ili elektrinom principu.
Tenzometri se koriste za mjerenje deformacija ne samo na epruvetama ve i na
gotovim mainskim ili graevinskim konstrukcijama. Cilj ispitivanja gotovih konstrikcija
obino se svodi na to da se, koristei se postavkama elementarne nauke o vrstoi, odnosno
analitikim vezama izmeu napona i deformacija, odrede maksimalni naponi u pojedinim
djelovima konstrukcije.

1.4. Maine za ispitivanje zatezanjem

Maine za ispitivanje zatezanjem mogu imati mehaniki ili hidrauliki pogon, a isto
tako se i optereenje moe mjeriti mehaniki ili hidrauliki.
Sa tog gledita maine za ispitivanje zatezanjem mogu se podijeliti u 4 grupe:
1.
2.
3.
4.

maine
maine
maine
maine

sa
sa
sa
sa

mehanikim pogonom i mehaninim mjerenjem optereenja,

mehanikim pogonom i hidraulinim mjerenjem optereenja,
hidraulinim pogonom i mehanikim mjerenjem optereenja,
hidraulinim pogonom i hidraulinim mjerenjem optereenja.

Prema poloaju podune ose epruvete u toku ispitivanja maine se mogu podijeliti na
vertikalne i horizontalne.
Vertikalne maine su mnogo rasprostranjenije. Zauzimaju mali prostora, pristupane
su i lako se posluuju. Maksimalna sila koju mogu da ostvare kree se od nekoliko stotina

Njutna (mikromaine9 do 1000kN pa i vie. Maine za velika optereenja imaju obino i

veliku visinu (4-5 metara), pa se na njima pored epruveta, mogu ispitivati i raznovrsni gotovi
konstrukcijski djelovi. Ove maine se esto konstruiu tako da se na njima, pored ispitivanja
zatezanjem, pomou dodatnih ureaja mogu vriti i ispitivanja pritiskivanjem, savijanjem i
smicanjem. Takve, esto nazvane univerzalne maine naroito su podesne za manje
laboratorije.
Maine za ispitivanje zatezanjem u poslednje vrijeme su znatno usavrene, naroito
u pogledu tanosti pokazivanja i mogunosti regulisanja brzine optereivanja i brzine
deformisanja. Ovo je omogueno, uglavnom, primjenom razliitih elektronskih ureaja.
Savremene konstrukcije ovih maina treba da zadovolje sledee zahtjeve:
da su to jednostavnije i to lake, a pri tom dovoljno vrste da se nijedan dio
maine tokom dejstva sile ne bi deformisao,
da se optereenje moe prenositi na epruvetu, odnosno uzorak koji se ispituje
eljenom brzinom, i da se isto u svakom trenutku moe oitati sa potrebnom
tanou,
da se optereenje postie mirno, bez udara i da se po potrebi moe odravati
due vremena konstantnim,
da ureaj za privrivanje bude jednostavan, lak za manipulisanje i da pri
tome onemogui klizanje krajeva epruvete, odnosno uzorka koji se ispituje.
Glavni djelovi maina za ispitivanje zatezanjem su: postolje (ili okvir), ureaj za
optereivanje, ureaj za mjerenje sile i ureaj za automatsko crtanje dijagrama sila
deformacija.
Na veini maina za ispitivanje zatezanjem ugrauju se ureaji za automatsko crtanje
dijagrama sila izduenje. Za preciznije registrovanje dijagrama sila izduenje koriste se
mehaniko elektronski tenzometri, koji omoguavaju poveanje deformacije do 2000 puta.
Njihova tanost je relativno velika, pa tako dobijeni dijagrami mogu da se koriste umjesto
dijagrama koji se konstruiu na osnovu podataka dobijenih snimanjem pomou najpreciznijih
tenzometara. Na sledeoj slici pokazan je izgled savremene maine za ispitivanje
zatezanjem sa elektronskim mjeraem deformacija.

Slika 7. Maina za ispitivanje zatezanjem sa elektronskim mjeraem deformacija (AMSLER)

10

2. Ispitivanje pritiskivanjem
Pri ispitivanju pritiskivanjem pod dejstvom aksijalnih sila, iji je smjer suprotan smjeru
zatezanja, nastaje smanjenje visine uzorka. Ispitivanje metala pritiskivanjem rijetko se vri i
uglavnom je ogranieno na ispitivanje legura za leaje i nekih livenih materijala koji e pri
radu biti izloeni pritisnim naprezanjima. Ispitivanje pritiskivanjem i u cilju dobijanja podataka
za izraunavanje potrebnih sila i rada pri postupcima prerade metala u plastinom stanju.
Ispitivanje se obino izvodi ili na univerzalnim mainama za ispitivanje metala ili na
univerzalnim presama. Epruveta u obliku valjka, sa paralelnim eonim povrinama upravnim
na podunu osu, pritiskuje se izmeu dviju paralelnih ploa na maini, pri emu se prati tok
sile i mjere nastale deformacije.

2.1. Dijagram napon jedinino skraenje

Ponaanje metala pri ispitivanju pritiskivanjem moe se predstaviti dijagramom na
ijoj je ordinati nanijeta pritisna sila (F p) koja djeluje na epruvetu a na apscisi skraenje
epruvete (lp) koje predstavlja razliku izmeu prvobitne duine epruvete (l o) i duine u
trenutku posmatranja (l t). Ako se, kao i kod ispitivanja zatezanjem, sila (F p) svede na
prvobitni presjek epruvete (A o) a skraenje (lp) na prvobitnu duinu epruvete (l o) dobie se
dijagram napon ( p) jedinino skraenje ( p).
Na sledeoj slici prikazani su dijagrami napon - jedinino skraenje za sivi liv kao
primjer za krti materijal i niskougljenini elik kao primjer za plastini materijal

Slika 8. Dijagram napon-jedinino skraenje

Na slici koja slijedi pokazan je izgled slomljene epruvete karakteristian za krti materijal.
Djelovi epruvete klize jedan prema drugom du ravni nagnutoj za 45 o u odnosu na pravac
pritiskivanja.

Slika 9. Izgled slomljene epruvete od krtog materijala

11

2.2. Izvoenje ispitivanja

Ploe za pritiskivanje treba da su ravne, ispolirane i vrlo tvrde. Ukoliko bi tvrdoa
uzorka bila vea od tvrdoe ploe tragovi utiskivanja uzorka ometali bi ionako oteano
deformisanje materijala u zoni dodira sa ploama, to bi osjetno uticalo na rezultate
ispitivanja. Jedna od ploa, obino gornja, treba da ima sferni zglob kako bi se mogla sama
podeavati i tako eliminisati male neparalelnosti eonih povrina epruvete. po mogunosti
treba obezbijediti da se ploe, pomou naroitih viica, odravaju u meusobno paralelnom
poloaju.
ispitivanje metala pritiskivanjem, po pravilu, vri se na epruvetama u obliku valjka.
Prenik epruvete se podeava prema dimenzijama materijala koji se ispituje i snazi maine
koja stoji na raspolaganju. Najee se prenik bira izmeu 10 i 30 mm. Uko liko se ne vre
precizna mjerenja deformacija obino se uzima da je visina epruvete jednaka preniku. U
tom sluaju cijela visina epruvete slui kao mjerna duina, pa se deformacije ne mjere na
samoj epruveti, ve se prati razmak izmeu ploa za pritiskivanje. Precizna mjerenja
deformacije vre se na epruvetama ija je visina 2.5 do 3 puta vea od prenika. U tom
sluaju za mjernu duinu uzima se visina epruvete umenjena za polovinu prenika da bi se
iskljuio uticaj trenja na eonim povrinama epruvete.

3. Ispitivanje savijanjem
Ispitivanje savijanjem, u cilju utvrivanja svojstava otpornosti metala pri naprezanju
savijanjem, ree se primjenjuje. Ovim postupkom se uglavnom ispituju krti materijali (npr.
sivi liv) koji se lome pri relativno malim uglovima savijanja. Kod ilavih materijala lom pri
savijanju, po pravilu, ne nastaje, pa je ispitivanje ogranieno na iznalaenje napona pri
kojem poinju da nastaju trejne deformacije.
Mnogo ee se ispitivanje savijanjem izvodi kao tehnoloka proba u cilju u tvrivanja
ilavosti materijala, odnosno njegove sposobnosti deformisanja.

3.1. Izvoenje ispitivanja savijanjem

Ispitivanje savijanjem vri se na univerzalnim mainama za ispitivanje vrstoe
metala ili na presama snadnjevenim posebnim ureajima za ispitivanje savijanjem.
Epruveta, najee krunog ili pravougaonog presjeka, postavlja se na dva obrtna
oslonca u vidu valjaka i optereuje jednom ili dvijema koncentrisanim silama, iji se porast
prati na ureaju za mjerenje sile na maini. Za mjerenje nastalih ugiba koriste se posebni
ureaji. Radi poveanja tanosti oitavanja esto se koristi dvokraka poluga (slika 10).

Slika 10. Mjerenje ugiba pomou dvokrake poluge

12

4. Ispitivanje uvijanjem
Ispitivanje metala uvijanjem nema iroku primjenu. Ono se vri kada postoje posebni
razlozi da se svojstva otpornosti metala pri naprezanju uvijanjem.
Ispitivanje uvijanjem ima iru primjenu kao tehnoloka proba za ice.

4.1. Izvoenje ispitivanja uvijanjem

Maine za ispitivanje uvijanjem imaju dvije glave, u kojima su smjetene eljusti za
stezanje epruveta. Jedna od glava je pogonska a druga je obino u vezi sa ureajem za
mjerenje momenta uvijanja (klatnom, oprugom ili drugim mjernim sistemom). Maina treba
da bude tako konstruisana da jedna od glava moe da slijedi promjenu duine epruvete za
vrijeme ispitivanja, tj. da se pomijera u pravcu podune ose epruvete. Takoe je potrebno da
maina bude snadbjevena ureajem sa mjerenje ugla uvijanja i ureajem za crtanje
dijagrama moment uvijanja ugao uvijanja.
Epruvete za ispitivanje uvijanjem najee su krunog presjeka. Glave epruvete treba
da su veeg prenika od srednjeg dijela kako bi se sprijeile deformacije i lom u eljustima.
Prelaz izmeu glava i srednjeg dijela epruvete treba da je postepen. Za stezanje glava
krunog presjeka koriste se tvrde eljusti sa uzdunim ozubljenjem i otvorom u obliku romba.
eljusti se izrauju najee u obliku konusa (slika 11), tako da, sa poveanjem momenta
uvijanja epruvetu sve vre steu.

Slika 11. Privravanje epruvete koninim eljustima

5. Ispitivanje tvrdoe
Pod tvrdoom se uopteno podrazumijeva otpor kojim se neko tijelo opire prodiranju
drugog tijela. Da bi se rezultati ispitivanja mogli meusobno uporeivati potrebno je da obl ik i
veliina utiskovaa, zatim sila utiskivanja, kao i svi ostali uslovi ispitivanja, budu tano
definisani.
U toku razvoja tehnike ispitivanja predlagani su razliiti postupci ispitivanja, ali je
samo nekoliko od njih nalo iru primjenu u praksi. Za primjenu u praksi postupak treba da je
viestran, jedmostavan, da daje dovoljno otre razlike u tvrdoi i da, po mogunosti,
posjeduje skalu tvrdoe od najmanjih do najveih vrijednosti.
Po nainu dejstva sile postupci se mogu podijeliti na statike, kod kojih se sila
postepeno poveava, i dinamike, kod kojih sila djeluje udarom.

13

5.1. Ispitivanje tvrdoe statikim dejstvom sile

Postupci ispitivanja tvrdoe statikim dejstvom sile mogu se podijeliti u dvije grupe:
1. postupci kod kojih je tvrdoa definisana odnosom sile, kojom je vreno utiskivanje, i
povrine dobijenog otiska,
2. postupci kod kojih se kao osnova za odreivanje tvrdoe uzima trajna dubina otiska.
U prvu grupu spadaju tvrdoe po Brinelu (Brinell), Vikersu (Vickers) i Mejeru (Meyer), a u
drugu tvrdoa po Rokvelu (Rockwell).

5.1.1. Tvrdoa po Brinelu

veanin J.A.Brinel objavio je 1900. godine postupak prema kojem se tvrdoa
definie odnosom odreene sile, kojom se u ispitivani materijal utiskuje tvrda elina kuglica
odreenog prenika, i povrine nastalog otiska u materijalu. Otisak ima oblik kalote (slika 12)
ija je povrina:

A Dh

D2
2

D
2

D2 d 2

Gdje je: h dubina otiska,

D prenik kuglice,
d - prenik otiska.
Prema tome, tvrdoa po Brinelu (HB) data je izrazom:

HB

2F

D( D D 2 d 2 )

Za praktino izraunavanje koriste se tablice u kojima se za svaki prenik otiska nalazi

odgovarajua vrijednost tvrdoe po Brinelu.

Slika 12. Ispitivanje tvrdoe utiskivanjem eline kuglice

Tvrdoa raste sa porastom sile utiskivanja, i to najprije brzo a zatim sporije. Kod mekih
materijala, pri veim silama utiskivanja, zapaa se izvjestan pad tvrdoe po <Brinelu.

14

Kuglice koje se koriste za ispitivanje tvrdoe po Brinelu treba da su izraene od

kaljenog elika, tvrdoe najmanje 850 HV. Povrina kuglica mora biti polirana. Standardne
vrijednosti prenika kuglica navedene su u sledeoj tabeli.

Tabela 2.

Sila utiskivanja treba da se poveava postepeno i bez trzaja dok se ne dostigne propisana
vrijednost. Kod tvrih materijala konana veliina otiska dostie se relativno brzo pa je
dovoljno da se sila utiskivanja odrava 10 do 15 sec. Za aluminijum i legure aluminijuma
propisano je trajanje utiskivanja 302 sec a za magnezijum i njegove legure 120 5 sec.
Podloga na koju se stavlja uzorak koji se ispituje treba da je stabilna i da omogui da
smjer sile utiskivanja bude upravan na povrinu koja se ispituje.
Povrina uzorka na kojoj se vri utiskivanje mora biti glatka i ravna, da bi se prenik
otiska mogao tano izmjeriti. Pri pripremanju povrine uzorka treba izbjegavati postupke
kojima se mijenja stanje materijala, kao to su, na primjer, zagrijavanje ili hladna prerada.
Otisci e imati pravilan kruni oblik ukoliko ispitivani materijal ima homogenu
strukturu sainjenu iz mnotva sitnih kristala, jer u takvim sluajevima razliiti otpori
deformisanja, uslovljeni anizotropijom kristala, bivaju izjednaeni nepravilnim poloajem
kristala. Kod materijala sa krupnozrnastom strukturom, meutim, otisci esto nemaju
pravilan oblik i konture im nisu dovoljno otre.
Kod hladno valjanih limova od obojenih i lakih metala otisci imaju oblik elipse sa
veim prenikom u pravcu valjanja. Otisci e imati nepravilan oblik i u sluaju ako povrina
uzorka na kojoj se vri utiskivanje nije ravna. Stoga je standardima propisano da se za
odreivanje tvrdoe po Brinelu uzima srednja vrijednost prenika otiska, dobijena mjerenjem
prenika otiska u dva meusobno upravna pravca.
Za mjerenje prenika otiska najee se koristi mikroskop sa mikrometarskim
zavrtnjem. Mikroskop, ili drugi mjerni sistem koji se koristi za mjerenje, treba da omogui
mjerenje prenika otiska sa tanou 0.25 % prenika kuglice.
Oznaci tvrdoe po Brinelu dodaju se dopunske oznake koje izraavaju uslove pod
kojima je izvreno ispitivanje, i to: prenik kuglice, sila utiskivanja i vrijeme dejstva sile. Na
primjer, tvrdoa po Brinelu odreena kuglicom prenika 5 mm i silom utiskivanja 750 daN,
odravanom u toku 15 s. oznaava se:
HB 5/750/15

5.1.2. Tvrdoa po Vikersu

Smit (R.I.Smith) i Sanderland (G.E.Sanderland) predloili su da se umjesto kuglice,
kao utiskiva pri ispitivanju tvrdoe, koristi piramida kako bi otisci bili geometrijski slini, bez

15

obzira na veliinu primjenjenog optereenja. prema firmi koja je prva poela da pro izvodi
aparate sa piramidom kao utiskivaem, ovaj postupak je poznat kao tvrdoa po Vikersu
(Vickers)
Utiskiva ima oblik prave piramide sa dvadratnom osnovom i uglom izmeu
naspramnih stranica od 136 o (slika 13).

Slika 13. Oblik utiskivaa i otiska kod ispitivanja tvrdoe po Vikersu

Pri navedenom uglu strane piramide dodirivae kuglicu prenika D u takama ije odstojanje
d=0.375D, koliko iznosi srednja vrijednost dozvoljenih prenika otiska (d/D=0.2 -0.5) pri
ispitivanju tvrdoe po Brinelu (slika 14).

Slika 14. Geometrijska veza izmeu kuglice prenika D i piramide sa uglom izmeu
o
naspramnih strana od 136

Pod dejstvom optereenja piramida e u ispitivanom materijalu ostaviti otisak ija se

povrina moe izraunati iz srednjih duina dijagonala (d), po obrascu:

d2
A
2 cos 22o
Tvrdoa po Vikersu (HV) definisana je, kao i tvrdoa po Brinelu, odnosom primjenjene sile
utiskivanja F i povrine nastalog otiska (u mm 2).

HV

F 2 F cos 22o
F

1.854 2
2
A
d
d

16

Prema vaeim standardima, utiskiva je prava dijamantska piramida sa kvadratnom

osnovom i uglom izmeu naspramnih strana od 136 0.5 o.
Ispitivanje se izvodi tako to se utiskiva, postavljen upravno na povrinu koja se
ispituje, bez trzaja utiskuje u materijal, sve dok sila utiskivanja ne dostigne odreenu
vrijednost. Ova sila se odrava 10 do 15 s, a kod lakih metala 30s.
Za izraunavanje tvrdoe uzima se aritmetika sredina obiju dijagonala otiska. Duine
dijagonala kraih od 0.2 mm treba mjeriti sa tanou 0.001 mm, a duih od 0.2 mm sa
tanou 0.002 mm.
Tvrdoa po Vikersu obiljeava se oznakom HV uz koju se dodaju dopunske oznake
kojima se izraava sila utiskivanja i vrijeme trajanja dejstva sile. Na primjer, HV 10/30
oznaava tvrdou po Vikersu za ije je odreivanje primjenjena sila od 10 daN u trajanju od
30 s.

5.1.3. Tvrdoa po Rokvelu

Za razliku od tvrdoe po Brinelu i tvrdoe po Vikersu koje se izraavaju odnosom sile
utiskivanja i povrine nastalog otiska, tvrdoa po Rokvelu odreuje se na osnovu trajne
dubine otiska koji naini otiskiva u obliku konusa ili kuglice u ispitivanom materijalu.
Povrina uzorka, i pored briljive obrade, sadri neravnine koje mogu uticati na
rezultate mjerenja dubine otiska, stoga se kao osnova za odreivanje tvrdoe po Rokvelu
koristi razlika dviju dubina nastalih pri dvijema razliitim silama utiskivanja.
Ispitivanje se izvodi tako to se utiskiva najprije optereti poetnom silom F o pri kojoj
e dubina otiska iznositi h 1 (slika 15). Tada se komparater, kojim se mjeri dubina prodiranja,
dovede u poetni poloaj, pa se nanese glavna sila F 1 pri kojoj e utiskiva prodrijeti u
materijal za dubinu h 2. Poslije zavretka teenja materijala, tj. kada se kazaljka komparatera
zaustavi, ukloni se glavna sila, usled ega se kazaljka komparatera vrati za iznos elastine
deformacije ispitivanog materijala i postolja maine. Nastala trajna dubina otiska h 3, izraena
u jedinicama po 0.002 mm, utima se kao mjera trdoe. Da bi vrijednosti tvrdoe po Rokvelu
tekle u istom smislu kao i veliine brojeva, tj. da bi se za vee tvrdoe dobile v ee brojane
vrijednosti, trajna dubina otiska oduzima se od jednog konstantnog broja. Za sluaj
ispitivanja konusom, konstanta ima vrijednost 100, a za ispitivanje kuglicom 130.

Slika 15. Ispitivanje tvrdoe po Rokvelu

Postupak ispitivanja konusom skraeno se obiljeava sa HRC (C-Cone-konus) a kuglicom sa

HRB (B-Ball-kugla). Tvrdoa po Rokvelu pri ispitivanju konusom data je izrazom:

HRC 100

h3
0.002

17

a pri ispitivanju kuglicom

HRB 130

h3
0.002

5.2. Ispitivanje tvrdoe dinamikim dejstvom sile

Pri ispitivanju tvrdoe dinamikim dejstvom sile utiskiva je izloen dejstvu sile za
neko odreeno vrijeme, a kod ispitivanja tvrdoe dinamikim dejstvom sile kuglica ili valji
udaraju sa izvjesnom kinetikom energijom na ispitivani komad. Ureaji za i spitivanje
tvrdoe dinamikim dejstvom sile jednostavniji su i jeftiniji od aparata za statike postupke.
Kao lako pokretivi ureaji, podesni su, prije svega, za odreivanje tvroe velikih komada i
uopte materijala na skladitima.
Pri ispitivanju tvrdoe dinamikim dejstvom sile raspoloiva energija se moe
ralaniti:
1. u energiju promjene oblika za natajanje otiska;
2. u energiju odskoka tijela koje pada i
3. u izgubljenu energiju, kao npr. toplotu ili pad oscilovanja.
Shodno tome, kao osnova za odreivanje tvrdoe slui ili nastali otisak (kao kod
ispitivanja tvrdoe padom ili udarom), ili visina odskoka (kao kod postupka ispitivanja tvrdoe
elastinim odskakanjem).

5.2.1. Ispitivanje tvrdoe udarom

Ispitivanje tvrdoe udarom izvodi se pomou aparata sa oprugom (postupci po
Baumann-Steinrucku, Wilku i dr.). Dejstvom prethodno zategnute opruge elina kuglica
(prenika 5 ili 10 mm) udara odreenom silom na povrinu ispitivanog komada. Pomou
badarenih vrijednosti aparata i izmjerenih prenika otisaka iznalaze se odgovarajue
vrijednosti tvrdoe po Brinelu.
Kod druge vrste aparata, umjeto oprugom, utiskivanje kuglicom vri se udarom ekia
(Poldijev aparat, Brinelmetar, Morinov aparat i dr.). Postupak ispitivanja Poldijevim aparatom
(slika 16) sastoji se u jednovremenom utiskivanju kuglice (a) u ispitivani materijal (b) i u
etalon (c) poznate tvrdoe. Poto u oba otiska dobijena dejstvom iste sile F, to se diobom
izraza za tvrdou po Brinelu ispitivanog materijala

Hu

2F

D( D D 2 du2

sa izrazom za tvrdou po Brinelu etalona

He

2F

D( D D 2 de2

dobija izraz za tvrdou ispitivanog materijala

Hu He

D D 2 d e2
D D 2 du2
18

gdje je:
Hu tvrdoa ispitivanog materijala,
He tvrdoa etalona,
du prenik otiska u ispitivanom materijalu,
de prenik otiska u etalonu.

Slika 16. Poldijev aparat za ispitivanje tvrdoe

5.3. Preraunavanje tvrdoe

Preraunavanje vrijednosti tvrdoe dobijenih po jednom postupku u jedinice nekog
drugog postupka sadri uvijek greku u sebi. Stoga ovakva pretvaranja treba izbkegavati,
sem u specijalnim sluajevima, kad je pouzdana osnova za preraunavanje dobijena
uporednim ispitivanjima.
U praksi, meutim, ovakva preraunavanja esto se vre radi sticanja orjentacione
predstave o tvrdoi izraenoj u jedinicama nekog drugog postupka. Kao osnova za
preraunavanje slue brojne krive dobijene uporednim ispitivanjima. Usled razliitih sastava
upotrebljenih materijala i njihovih elastinih svojstava pojedine objavljene krive znatno se
meusobno razlikuju. Usledeoj tabeli date su uporedne vrijednosti tvrdoe prema
standardima.

19

Tabela 3. Uporedne vrijednosti tvrdoe

6. Ispitivanja udarnim optereenjima

Veliki broj djelova maina i konstrukcija izloen je u toku rada udarnim (dinamikim)
optereenjima. Takva optereenja metali tee podnose od postepenih, mirnih (stati kih)
optereenja. Karakteristike materijala pri udarnim optereenjima razlikuju se od
odgovarajuih karakteristika dobijenih pri statikom dejstvu sile pa ako se ima u vidu i to da
pri odreenim uslovima (sniene temperature i vee brzine optereenja) mogu nastati krti
(trenutni) lomovi koji se proraunom samo izuzetno mogu predvidjeti, razumljiv je interes za
ispitivanja koja imaju za cilj da se to bolje upozna ponaanje metala pri navedenim
uslovima upotrebe.

20

6.1. ilavi i krti lom

Postoje razne vrste lomova: krti lom, ilavi (duktilni) lom, zrnasti lom, vlaknasti lom,
udarni lom, zamorni lom, torzioni lom itd.
Neki od ovih naziva opisuju nain optereenja kojim je lom izazvan, a drugi
kristalografski karakter, odnosno oblik pojave loma ili nain ponaanja materijala prije i posle
loma. Pojedini tipovi loma su zavisni od materijala, oblika i veliine metalnog dijela, zatim od
optereenja, temperature i naponskog stanja.
Od posebnog znaaja su dva suprotna, glavna, tipa loma: krti i ilavi lom. Oba stoje u
uskoj vezi sa ponaanjem materijala, pa pojmove krt i ilav treba shvatiti vie kao osobenost
ponaanja nego kao osobine materijala.
Podjela na krti i ilavi lom vri se prema iznosu deformisanja materijala koje je
prethodilo lomu.
Kod krtog loma ne nastaje nikakvo ili samo vrlo malo trajno deformisanje do loma.
Krti lom moe biti prouzrokovan strukturom materijala ali i geometrijskim oblikom metalnog
dijela (ometanjem teenja pri vieosnom naponskom stanju).
Kod ilavog loma razdvajanju tijela uvijek predhodi znatno plastino deformisanje
materijala. Takva vrsta loma je karakteristina za veinu metala pri sobnim i povienim
temperaturama. ilavi lom, po pravilu, nastaje tek pod dejstvom spoljnjeg napona, veeg od
granice teenja materijala. Granini sluaj ilavog loma nastao bi u sluaju kad bi plastina
deformacija bila tako velika da popreni presjek na mjestu prekida bude jednak nuli.
Da li e kod nekog materijala nastati krti ili ilavi lom u velikoj mjeri zavisi, osim od
temperature i brzine optereenja nastati krti ili ilavi lom u velikoj mjeri zavisi, sem od
temperature i brzine optereenja, jo i od odnosa smiuih i normalnih napona, kao i od
postojanja makroskopskih zareza.
Razliitim postupcima ispitivanja i analizama dolo se do zakljuka da se male
prskotine, koje se ne mogu otkriti postupcima ispitivanja bez razaranja, mogu nalaziti u
svakom konstrukcionom dijelu. Pri tom se misli na prskotine koje nastaju usled
preoptereenja, (npr., u podruju koncentracije napona na konstrukcionim zarezima). ili na
greke nastale pri izradi (npr., pri zavarivanju, termikoj obradi i bruenju), ili na povrinske
livarske, odnosno valjaoniarske prskotine i dr.
Sigurno je da takve greke predstavljaju potencijalnu opasnost za nastajanje krtog
loma u svakoj konstrukciji.
Za procjenu ponaanja konstrukcionih elemenata sa zarezom postoji vie razliitih
postupaka ispitivanja, npr.,ispitivanje udarne ilavosti, ispitivanje zatezanjem epruveta sa
zarezom, ispitivanje savijanjem epruveta sa inicijalnom prskotinom i dr. Ovi postupci su se
pokazali koje bi se mogle neposredno upotrijebiti za proraunavanje vrstoe.

6.2. Postupci ispitivanja

Za ispitivanje udarnim dejstvom sile koriste se razliiti ureaji, razne vrste naprezanja
i razliiti oblici i dimenzije probnih ugleda.
Obzirom da se uslovi ispitivanja kao i oblik i dimenzije epruveta meusobno razlikuju,
to se rezultati ispitivanja, dobijeni razliitim postupcima ne mogu meusobno uporaivati.

6.2.1. Postupak po arpiju

Ispitivanje ilavosti po arpiju izvodi se na ureaju koji se naziva arpijevo klatno
(slike 17 i 18).

21

Slika 18. ematski prikaz arpijevog klatna

Slika17.
arpijevo
klatno

Ureaj se sastoji od klatna duine R obrtnog oko osovine O. na slobodnom kraju

klatna nalazi se teg mase G. masa tega podeena je tako da klatno pri putanju sa najvieg
poloaja moe da ostvari rad od 300 J. Ispitivanje se doputa, meusobno, i pri
raspoloivom radu od 100 J. U svom najniem poloaju teg prolazi kroz sredinu prostora
izmeu dva oslonca na koje se postavlja epruveta. Za standardizovana ispitivanja rastojanje
izmeu dva oslonca treba da iznosi 40 mm. Ovo rastojanje se po potrebi moe mijenjati.
Unutranje strane oslonca imaju nagib 1:5 a ivice su zaobljene sa poluprenikom krivine 1
mm.
Obratanje klatna oko osovine treba da se obavlja sa najmanjim moguim trenjem. U
svakom sluaji, ako se klatno pusti sa jedne poetne viosine da slobodno pada, ugao do
kojeg klatno treba da se otkloni s druge strane vertikalnog poloaja smije da bude najvie za
1% manji od poetnog ugla. Zaustavljanje klatna posle obavljenog prekida epruvete vri se
automatskom ili runom konicom.
Brzina tega klatna, u trenutku udara u epruvetu, treba da iznosi 5 7 m/sec.
Epruveta se postavlja na oslonce tako da zarez doe u sredinu izmeu oslonaca, i to sa
suprotne strane od one koju udara teg klatna pri padu.
Rad utroen za prelom epruvete (N o) dobija se kao razlika izmeu raspoloivog rada
(N1) i neutroenog rada (N2). U poetnom poloaju za ispitivanje klatno se iz vertikalnog
(najnieg) poloaja otkloni za ugao 1 (slika 18/). U ovom poloaju klatno raspolae
potencijalnom energijom N 1=G.h1, gdje je G masa, a h 1visina za koju se podiglo teite
klatna u odnosu na njegov najnii poloaj. Putanjem klatna da pada sa visine h 1 ono e
udariti epruvetu, pri emu e se dio raspoloive energije utroiti na prelom epruvete, dok e

22

se ostatak (N2) utroiti na otklon klatna sa druge strane vertikalnog poloaja za ugao 2,
odnosno na uzdizanje teita na visinu h 2. Prema tome utroeni rad bie:
No=N1-N2=Gh1-Gh2=G(h1-h2)
Zamjenom vrijednosti za h 1=R(1-cos 1), i za h 2=R(1-cos2) gornja jednaina dobie oblik:
No=GR(cos 2 cos 1)
Veliine R,G i 1 poznate su i predstavljaju karakteristike klatna. Promjenjiv je samo
ugao 2 ija se vrijednost oitava na ugraenom uglomjeru sa kazaljkom. Rad utroen za
prelom epruvete moe se i neposredno oitati na jednoj izbadarenoj skali sa pokretnim
indeksom.
ilavost () se izraunava kao utroeni rad po jedinici povrine a izraava se u J/cm 2

No
Ao

Vrijednosti ilavosti manje od 100J/cm 2 daju se sa jednom decimalom, a vee od 100

J/cm zaokrugljuju se na cijele brojeve.
Prema standardima za ispitivanje ilavosti po arpiju primjenjuju se epruvete
prizmatinog oblika, kvadratnog poprenog presjeka, sa zarezom na sredini. Kao normalna
epruveta za ovu vrstu ispitivanja smatra se epruveta sa dubinom zareza 3 mm. U Rusiji,
Italiji i paniji uglavnom se koristi epruveta sa dubinom zareza 2 mm. Ova epruveta je
poznata i pod nazivom Menaeova (Mesnager).
Oznaci za ilavost dodaje se index 2.3 ili 5 koji oznaava dubinu zareza.
2

7. Ispitivanje zamaranjem
7.1. Zamor metala
Veliki broj djelova maina i konstrukcija izloen je u toku rada optereenjima
promjenjivim po veliini, a esto i po smjeru. Jo od poetka razvoja industrijske
mainogradnje poznato je da materijali mnogo tee podnose optereenja koja se u toku
vremena mijenjaju nego mirna statika optereenja. Tako se neki mainski dio, pri
uestanom ponavljanju istog optereenja, moe prelomiti, iako je to optereenje znatno
manje od statikog optereenja potrebnog da nastane prelom. Za pojavu loma nije, dakle, od
odluujueg znaaja samo visina optereenja, ve i uestanost njeg hovog ponavljanja.
Usled dugotrajnog dejstva periodino promjenjivih optereenja moe da nastane
postepeno razaranje materijala. Ta pojava naziva se zamaranje, a tako izazvan prelom
prelom usled zamora.
Kao osnovu za racionalnije dimezionisanje djelova izloenih promjenjivim
optereenjima, potrebno je, dakle, iznai dinamiku vrstou, tj. najvei napon koji materijal
moe izdrati bez loma i pri neogranienom broju promjena optereenja. Ispitivanje
zamaranjem prua mogunost za njeno odreivanje.
Ponaanje materijala pri promjenjivom optereenju nije lako upoznati. Pokazalo se
naime da vrstoa pri promjenjivom optereenju zavisi od itavog nizs uticsjnih veliina:
kvaliteta i stanja povrine, eventualnih korozionih oteenja, frekvencije optereenja,
temperature, dimenzija, oblika, itd.

23

7.2 Termini, definicije i oznake pri ispitivanju zamaranjem

Periodino promjenjivo optereenje moe se pregledno predstaviti kao sunusoidalna
zavisnost optereenja od vremena (slika 19).

Slika 19. Periodino promjenjivo optereenje

Ovakvo optereenje moe se u optem sluaju shvatiti kao superpozicija nakog stalnog
srednjeg optereenja i nekog kolebajueg optereenja.
Najmanji dio funkcije optereenje vrijeme, koji se periodino ponavlja, naziva se
ciklus.
Broj ciklusa u jedinici vremena predtavlja frekvenciju (f).
Karakteristine vrijednosti optereenja u ciklusu su:
Gornje optereenje najvea algebarska vrijednost optereenja u ciklusu;
Donje optereenje najmanja algebarska vrijednost optereenja u ciklusu;
Srednje optereenje algebarska vrijednost aritmetike sredine gornjeg i donjeg
optereenja u ciklusu; stalna komponenta optereenja;
Amplituda apsolutna vrijednost polovine algebarske razlike gornjeg i donjeg
optereenja;
Raspon apsolutna vrijednost algebarske razlike gornjeg i donjeg optereenja.

7.3 Karakteristine veliine pri ispitivanju zamaranjem (prema standardima)

Broj ciklusa n broj ciklusa do odreenog momenta posmatranja;
Broj ciklusa do loma N Broj ciklusa koji ispitivana epruveta izdri do pojave
prskotine;
Dinamika vrstoa (dinamika izdrljivost) za N ciklusa N, odnosno N napon
sastavljen od zbira srednjeg napona sr, odnosno sr i najvee amplitude napona AN
odnosno AN, pri kome epruveta izdrava N ciklusa do loma. Odreuje se iz Velerovog
dijagrama zamaranja (slika 17).
Dinamika vrstoa (dinamika izdrljivost) D, odnosno D napon sastavljen od
zbira srednjeg napona sr, odnosno sr i najvee amplitude napona A odnosno A, koji
epruveta moe izdrati bez loma i pri neogranienom broju ciklusa (slika 17). Odreuje se iz
Velerovog dijagrama zamaranja.
Granini broj ciklusa N D posle kojeg ne nastaje lom ni pri neogranienom broju
ciklusa. Odreuje se iz Velerovog dijagrama zamaranja.

7.4. Odreivanje dinamike vrstoe

Ispitivanje zamaranjem u cilju odreivanja dinamike vrstoe moe se vriti
zatezanjem, pritiskivanjem, savijanjem ili uvijanjem, ili kombinovanjem navedenih
naprezanja.

24

7.4.1. Nain optereivanja, frekvencija

Oblik i dimenzije epruveta za normalna ispitivanja propisuju se u odgovarajuim
standardima u zavisnosti od svrhe i naina ispitivanja zamaranjem.
Nain optereivanja zavisi od vrste naprezanja i propisuje se u odgovarajuim
standardima za pojedine postupke ispitivanja zamaranjem. On mora biti jednak za sve
epruvete u toku jednog ispitivanja ili jedne serije ispitivanja.
Frekvencija treba da bude tako odabrana da se izbjegne pretjerano zagrijavanje
epruvete u toku ispitivanja. Ako se zagrijavanje ne moe izbjei, epruvetu treba u toku
ispitivanja hladiti pogodnim nekorodivnim sredstvima.

7.4.2. Tok ispitivanja

Za odreivanje dimamike vrstoe (dinamike izdrljivosti) prema postupku
predloenom od Velera, potrebno je 6 do 10 potpuno jednakih epruveta.
Epruvete se jedna za drugom izlau razliitim promjenjivim optereenjima do pojave
vidljive prskotine ili do potpunog lima. Srednji napon, a u nekim sluajevima donji napon, za
sve epruvete je konstantan, a amplituda napona smanjuje se stepenasto od jedne epruvete
do druge. Za svaku epruvetu registruje se broj ciklusa N pri kojem je nastala prskotina na
epruveti. Smanjenje amplitude napona vri se sve do vrijednosti pri kojoj se epruveta ne lomi
ni poto je izdrala veoma veliki granini broj ciklusa N D. Pod graninim brojem ciklusa N D
podrazumijeva se najmanji broj ciklusa posle kojeg ne nastaje lom ni pri neogranienom
broju ciklusa. Poto se vrijednost graninog broja ciklusa unaprijed ne zna, pri ispitivanju
zamaranjem primjenjuje se uvijek neki vei broj ciklusa koji sa dovoljnom sigurnou
premauje vrijednost graninog broja ciklusa. Ovaj brij ciklusa iznosi 10.10 6 za obine
konstrukcione elike, a 100.10 6 za ostale elike i obojene metale. Kod nekih metala ne
postoji granini broj ciklusa, a pod izvjesnim uslovima (korozija, povrinska temperetura) ne
postoji ni kod jednog metala.
Rezultati ispitivanja unose se u kordinatni sistem na kojem su, kao ordinate, nanijete
amplitude napona, uz naznaenje srednjeg napona, a kao apscise odgovarajui brojevi
ciklusa do loma. Take unesene na osnovu rezultata ispitivanja spajaju se u kontinualnu
krivu (slika 20) koja najprije strmo pada, a zatim postepeno prelazi u horizontalnu pravu.

Slika 20. Velerov dijagram

Ovako dobijen dijagram naziva se dijagram zamaranja ili Velerov dijagram. Napon koji
odgovara horizontalnom dijelu Velerove krive predstavlja dinamiku vrstou. Prema tome
dinamika vrstoa D moe se iskazati kao napon sastavljen od zbira srednjeg napona sr i
najvee amplitude napona A koji epruveta moe izdrati bez loma i pri neogranienom broju
ciklusa.

25

Numeriki dinamika vrstoa moe se izraziti dvojako:

kao simbol D= sr A gdje je sr + A predstavlja gornji granini napon, a sr - A
donji granini napon, na primjer: D =20 5 daN/mm 2,
kao vrijednost gornjeg graninog napona, uz naznaenje srednjeg napona, na
primjer:
D = 25 daN/mm 2 ; pri sr =20 daN/mm 2
Poto prelaz Velerove krive u horizontalu esto nije lako uoljiv, preporuljivo je da
podjela na apscisi bude logaritamska. N ovaj nain padajui dio Velerove krive prelazi u
padajuu pravu, a sem toga take krive dobijene pri manjem broju ciklusa bie
razvuenije, im se postie bolji pregled. Ponekad se logaritamska podjela koristi za obje
ose. Na slici 21 prikazan je Velerov dijagram za zatezanje pritiskivanje pri srednjem
naponu ravnom nuli, sa logaritamskom podjelom na apscisnoj osi. Prikazano je i grafiko
odreivanje graninog brija ciklusa N D.

Slika 21. Velerov dijagram sa logaritamskom podjelom na apscisnoj osi

7.5. Maine za ispitivanje zamaranjem

U cjelini posmatrano, maine za ispitivanje zamaranjem su mnogo sloenije
konstrukcije od maina za statika ispitivanja. Greke u konstrukciji ili nepreciznosti pri izradi
maina, mogle bi da prouzrokuju neravnomjernu raspodjelu napona, pa bi u takvim
sluajevima prelom nastajao uvijek na istom mjestu, tj. na mjestu najvee koncentracije
napona, to bi bilo od uticaja i na rezultate ispitivanja.
Sa gledita konstrukcije maina, na rezultate ispitivanja nepovoljno bi mogao da utie
nedovoljno vrst okvir, neispravno postavljen temelj iji je zadatak da priguuje vibracije, kao
i neprikladna konstrukcija ureaja za proizvodnju promjenjivog optereenja.
U zavisnosti od vrste naprezanja koje mogu da se odtvare, maine za ispitivanje
zamaranjem mogu se podijeliti na:
maine za ispitivanje promjenjivim zateznim-pritisnim optereenjem (pulzatori);
maine za ispitivnje promjenjivim uvojnim optereenjem;
m,aine za ispitivanje promjenjivim kombinovanim (npr. savijanje uvijanje)
optereenjem.
U pogledu naina ostvarivanja promjenjivog optereenja, maine za ispitivanje
zamaranjem mogu se podijeliti na:
1. maine sa mehanikom pogonom;
maine sa direktnim optereenjem tegovima ili oprugama;
maine sa bregastim mehanizmom;

26

 maine
koje
ostvaruju
promjenjivo
nauracnoteenih masa;
maine koje rade na principu rezonancije;
2. maine sa hidraulinim pogonom.

optereenje

rotacijom

8. Provjeravanje maina i aparata za ispitivanje metala

Tanost maina i aparata koji slue za ispitivanje metala je uslov za pouzdanost
rezultata ispitivanja. Nove maine i aparati trebalo bi da rade sa tanou koju garantuje
proizvoa. Meutim, tokom upotrebe, naroito kod eeg korienja, razlika izmeu
indiciranog i stvarnog optereenja moe prekoraiti dozvoljene granice, pa je potrebno, u
odreenim vremenskim intervalima, vriti provjeravanje tanosti. Provjeravanje treba
obavezno vriti i posle bilo kakve opravke mehanizma za optereivanje, zatim poslije
promjene poloaja usled transporta, selidbe, kao i kad se iz bilo kog razloga posumnja u
tanost maine.

9. Ispitivanje mehanikih svojstava na povienim temperaturama

Djelovi nekih maina i konstrukcija (npr. parnih turbina, parnih kotlova, reaktivnih
motora, motora sa unutranjim sagorijevanjem itd.) izloeni su u toku eksploatacije dejstvu
povienih temperatura. Mehanika svojstva metala u velokoj mjeri zavise od visine
temperature, stoga su konstruisani razliiti ureaji koji omoguavaju prouavanje uticaja
temperature pri statikim i dinamikim optereenjima.
Pri ispitivanju zatezanjem na sobnoj temperaturi trajanje optereenja nema veliki
uticaj na svojstva vrstoe, pa se i za konstrukcije koje su izloene dugotrajnom optereenju,
kao osnova za dimenzionisanje, uzimaju podaci dobijeni pri uobiajenom kratkom trajanju
ispitivanja (reda veliina minuta). Meutim, pri povienim temperaturama trajanje
optereenja znatno utie na rezultate ispitivanja pa se svojstva vrstoe moraju odrediti u
zavisnosti od visine temperature i trajanja optereenja.
Od postupaka ispitivanja na povienim temperaturama najvei praktini znaaj imaju:
ispitivanje zatezanjem, ispitivanje trajnim optereenjem i ispitivanje zamaranjem.

9.1. Ispitivanje zatezanjem na povienim temperaturama

Ispitivanje zatezanjem ma povienim temperaturama, u cilju odreivanja svojstava
otpornosti i svojstava deformacije, u osnovi se izvodi na isti nain kao i pri sobnoj
temperaturi, pri emu je potrebno da epruveta bide zagrijana i za vrijeme ispitivanja drana
na eljenoj temperaturi.
Za zagrijavanje epruvete koriste se elektrine vazdune pei, a za relativno nie
temperature (100 oC do 600 oC) i elektro zagrijavana uljna, sona i olovna kupatila.
Pei za zagrijavanje epruveta treba da su snadbjevene temperaturnim regu latorima
koji omoguavaju ofravanje konstantne temperature po cijelij mjernoj duini epruvete sa
tanou od 2 oC.
Na sledeoj slici prikazana je maina za ispitivanje zatezanjem na kojoj su
postavljene dvije elektrine vazdune pei. U jednoj pei nalazi se epruveta koja se ispituje
se ispituje dok se u drugoj pei zagrijava naredna epruveta.

27

Slika 22. Maina za ispitivanje zatezanjem sa dvije elektrine vazdune pei

Zatezna vrstoa pri povienim temperaturama definisana je kao i zatezna vrstoa pri
sobnoj temperaturi, odnosom maksimalne sile zatezanja i prvobitne povrine poprenog
presjeka. Kako, meutim, pri povienim temperaturama trajanje ispitivanja osjetno utie na
vrijednost vrstoe, reprodukujui rezultati mogu se dobiti jedino pod uslovom jednakog
trajnog ispitivanja. Sa porastom temperature ispitivanja zatezna vrstoa neprekidno i dosta
naglo opada kod ispitivanih materijala.
Pod granicom razvlaenja pri povienim temperaturama podrazumijeva se, kao i pri
sobnoj temperaturi, napon pri kojem nastaje primjetno jae istezanje materijala.
Ako je granica razvlaenja jae istaknuta, najjednostavnije se odreuje praenjem
kazaljke na ureaju za registrovanje sile, pri emu orirataj napona ne treba da pree 5 Mpa
u sekundi.
Ako granica razvlaenja nije otro istaknuta, umjesto nje odreuje se napon pri kojem
nastaje trajno izduenje u iznosu od 0.2% od prvobitne mjerne duine i oznaava se kao
granica 0.2%.

9.2. Ispitivanje sa trajnim optereenjem

Ispitivanje sa trajnim optereenjem ima za cilj da se ispita ponaanje materijala pri
mirnom optereenju, pri emu, pored visine optereenja i temperature, na rezultate
ispitivanja u velikoj mjeri utie i trajanje optereenja.
Pri optereenju zatezanjem na sobnoj temperaturi, da bi nastalo plastino
deformisanje elika, potrebno je da naponi budu vei od granice razvlaenja. Pri povienim
temperaturama, meutim, plastino deformisanje, ili kako se u ovom sluaju naziva
puzanje, moe nastati i pri naponima niim od granice razvlaenja ukoliko optereenje
vremenski due traje.
Veliina i brzina puzanja poveavaju se sa porastom napona i temperature. Na
sledeoj slici ematski je prikazan tok linija puzanja za est razliitih napona pri jednoj
odreenoj temperaturi ispitivanja.

28

Slika 23. Krive puzanja istog materijala pri razliitim naponima

Sa povienjem temperature smanjuju se otpori metala prema deformisanju, pa se puzanje

javlja pri niim naponima. Ukoliko je temperatura rekristalizacije metala nia, ut oliko e, pri
jednakim ostalim uslovima ispitivanja, biti nia temperatura pri kojoj e se pojaviti puzanje.
Pri odreenom odnosu napona i temperature, pslije izvjesnog vremena, iscrpljuje se
mogunost daljeg deformisanja materijala poslije ega nastale prelom (kriva 6 sl.23).
Ispod odreenih graninih vrijednosti napona i temperature puzanje ne nastaje.
Sa eksploatacionog gledita od interesa je odrediti maksimalne napone, koji, pri
odreenoj temperaturi, za odreeno due vrijeme, nee izazvati deform acije vee od nekih
odreenih vrijednosti.
Ispitivanje trajnim optereenjem moe e izvoditi u cilju odreivanja deformacija pri
konstantnom optereenju i u cilju odreivanja pada napona pri konstantnoj deformaciji.
Puzanje je plastino deformisanje materijala pri trajnom konstantnom optereenju.
esto se koristi pojam DVM granica puzanja ( DVM) koja se definie kao napon koji
pri odreenoj temperaturi, u intervalu izmeu 25-og i 35-og asa ispitivanja, izaziva brzinu
puzanja od 10.10 -4%, uz uslov da posle 45h od poetka ispitivanja ztajno izduenje ne bude
vee od 0.2%.

9.3. Ispitivanje zamaranjem na povienim temperaturama

Dinamika vrstoa elika do temperature od oko 300 oC neznatno je nia od
vrijednosti koju ima pri sobnoj temperaturi, pa se njeno odreivanje vri po uobiajenom
Velerovom postupku. Meutim, pri viim temperaturama i dovoljno visokim amplitudama
napona nastaje, kao i pri konstantnom trajnom optereenju, puzanje, koje se mora uzeti u
obzir pri odreivanju graninih napona koje materijal moe trajno da podnosi.
Pri temperaturama ispod 300 oC DVM granica puzanja ne moe uticati na smanjenje
dinamike vrstoe poto je oigledno da u tom temperaturnom podruju DVM-granica ima
veu brijednost od dinamike vrstoe.
Tek pri temperaturi od 300oC dinamika vrstoa i DVM-granica puzanja imaju
priblino jednake vrijednosti. Iznad 300 oC, meutim, DVM-granica puzanja bre opada od
dinamike vrstoe usled ega se smanjuje raspon napona pri promjenjivom optereenju koji
materijal moe trajno da podnosi.

10. Ispitivanje mehanikih svojstava metala na niskim

temperaturama
Na osnovu rezultata velikog brija ispitivanja uopteno se moe rei da pri niskim
temperaturama rastu svojstva otpornosti, tj. granica razvlaenja, zatezna vrstoa,
dinamika vrstoa i tvrdoa postaju vee. Uticaj niskih temperatura na svojstva deformacije

29

moe se, meutim, u zavisnosti od vrste metala, u osnovi razlikovati. Tako npr. kod metala
koji kristaliu u prostorno centriranim kubnim reetkama (elik, molibden, volfr am i sl.) i
heksagonalnim reetkama (magnezijum, cink) sa opadanjem temperature smanjuje se
mogunost deformisanja ili, drugim rijeima smanjuje se ilavost. Nasuprot tome, metali koji
kristaliu u povrinskim kubnim reetkama (bakar, aluminijum, olovo, austenitni elici)
zadravaju svoju ilavost i do najniih temperatura.
Sa snienjem temperature raste sklonost metala ka krtom lomu. Kao osnova za
procjenu sklonosti ka krtom lomu moe da poslui odnos ozpora deformisanja prema
vrstoi. Ukoliko je ovaj odnos vei utoliko je vea i opasnost od krtog loma. Metali koji
kristaliu u povrinski centriranim kubnim reetkama manje naginju krtom lomu od onih koji
kristaliu u prostorno centriranim kubnim ili heksagonalnim reetkama.
Treba napomenuti da pored niskih temperatura, kao osnovnog faktora, na mogunost
deformisanja utiu i hemijski sastav, stanje termike obrade, hladna deformacija, strukturna
graa, naponsko stanje i dr.

11. Tehnoloka ispitivanja

Tehnoloka ispitivanja predstavljaju najstariji nain ispitivanja metala. Ona imaju za
cilj da se ustanovi pogodnost materijala za razliite uslove primjene.
Postupci ispitivanja su jednostavni, ne zahtijevaju sloene ureaje i aparature ni
skupu pripremu uzoraka. Vremenom su ova ispitivanja usavravana tako da danas za veinu
postupaka postoje propisi i standardikoji tano definiu uslove ispitivanja, kao i uslove koje
pojedini standardizovani proizvodi treba da ispune.
Uslovi ispitivanja se tako podeavaju da to je mogue vie odgovaraju uslovima
primjene.
Uzorci za ispitivanje moraju biti u stanju u kakvom e biti primjenjeni.
Ovakvim ispitivanjima podvrgavaju se limovi, ice, cijevi i drugi metalurki proizvodi s
ciljem da im se ustanovi sposobnost za deformisanjem.
Najee primjenjivana tehnoloka ispitivanja su: ispitivanje limova savijanjem i
izvlaenjem, ispitivanje ica previjanjem, uvijanjem i namotavanjem, ispitivanje cijevi
gnjeenjem, proirivanjem, sabijanjem itd.

11.1. Ispitivanje savijanjem

Ispitivanje savijanjem je postupak koji se esto primjenjuje za utvrivanje ponaanja
materijala prilikom savijanja pri uslovima kakvim e materijali, odnosno njihovi proizvodi, biti
izloeni u eksploataciji. ovim postupkom se, uglavnom, ispituju elini limovi, ali i proizvodi
od legura aluminijuma i bakra.
Prema standardima ispitivanje se vri tako to se epruveta krunog ili ee
poligonalnog poprenog presjeka postavlja na dva paralelna oslonca i u sredin i savija
pomou valjka (slika 24). Savijanje se vri dotle dok oba kraka epruvete ne dostignu
propisani ugao. Pri savijanju do 180 o krakovi epruvete mogu, u zavisnosti od zahtjeva u
standardu za posmatrani proizvod, nalei jeda na drugi ili biti paralelni na prorisanom
odstojanju.

30

Slika 24. Ispitivanje savijanjem (prva faza)

Za limove i profile debljina epruvete je jednaka debljini materijala koji se ispituje. Ako
je debljina izvaljanog materijala vea od 25 nmm, obradom samo jedne strane, epruveta se
moe svesti na propisanu debljinu, ali ne manju od 25 mm. Pri savijanju, neobraenu
povrinu epruvete treba staviti na spoljnu stranu pregiba.
Duina oslonca na koji se postavlja epruveta i duina valjka kojim se vri pritiskivanje
mora biti vea od irine epruvete. Radijusi oslonca R i raijus valjka D/2 obino su propisani u
standardu proizvoda, a ako to nije sluaj, uzima se da je R=25 mm za epruvete debljine
a12mm, odnosno R=50mm za epruvete debljine iznad 12 mm. Rastojanje izmeu oslonaca,
ukoliko nije propisano u standardu proizvoda, treba da iznosi priblino D+3a.
Za manje vrijednosti propisanog ugla () savijanje se izvodi u jednoj fazi. Ako se na
opisani nain epruveta ne moe saviti do eljenog ugla, savijanje se dovrava direktnim
pritiskivanjem krakova epruvete (druga faza). Epruveta se u tom sluaju stavlja pod presu i
laganim stiskanjem krakova savija dalje do propisanog ugla (slika 25).

Slika 25. Ispitivanje savijanjem (druga faza)

Ako je potrebno moe se upotrijebiti umetak odgovarajue debljine.

Za ocjenu sposobnosti savijanja uzima se veliina ugla (slika 24) do pojave
prskotine, ili savitljivost K koja se odreuje po obrascu:

K 50

gdje je: a debljina epruvete, a

poluprenik krivine neutralne ose epruvete.

31

11.2. Ispitivanje limova naizmjeninim previjanjem

Limovi i trake nazivne debljine ispod 3 mm ispitiju se naizmjninim previjanjem.
Ispitivanje se sastoji u naizmjeninom previjanju epruvete za 90 o, preko valjka
odreenog poluprenika, na jednu, pa zatim na drugu stranu, u istoj ravni, do loma ili do
propisanog broja previjanja. Jedno previjanje sastoji se u previjanju epruvete, u bilo kom
snjeru, za ugao od 90 o i njenom vraanju u prvobitni poloaj (smjer O-A-O ili O-B-O, slika
23).
Broj previjanja se zaokruava na 0.5, pri emu se ne ubraja poslednja polovina
previjanja u kojoj se dogodio lom.

Slika 26. Ispitivanje naizmjeninim previjanjem (ematski)

Brzina previjanja treba da je tolika da zagrijavanje epruvete ne utie na rezultat

ispitivanja, u svkom sluaju, brzina ne smije biti vea od jednog previjanja u s ekundi.
Epruveta ima oblik pravougaonika irine 15 do 20 mm. Debljina epruvete jednaka je
debljini lima, odnosno debljini trake iz koje je uzeta. Povrine epruvete treba da ostanu
netaknute a ivine zone, na koje je uticala hladna obrada, moraju biti odst ranjene
mehanikom obraom ili turpijanjem.
11.3. Ispitivanje dubokim izvlaenjem
Proizvodi koji se dobijaju postupkom dubokog izvlaenja, kao npr. posue, aure,
karoserije za automobije i dr., izrauju se od tankih limova ija se podobnost za ovu svrhu
ispituje po metodi Eriksena (Erichsen).
Ispitivanje se vri na za tu svrhu konstruisanom ureaju (slika 27).

32

Slika 27. Ispitivanje lima izvlaenjem po metodi Eriksena

Uzorak lima, stegnut izmeu matrice i prstenastog pritezaa, pomou kuglastog utiskivaa
izvlai sve dok ne nastane prskotina. Kao mjera podobnosti materijala za izvlaenje uzima
se visina kalote dobijene opisanim postupkom.
Konstrukcija ureaja mora biti takva da se trenutak prskanja epruvete moe tano
odrediti.
Izgled glavnog dijela ureaja sa mjerama i tolerancijama mjera dat je na slici 24.
Matrica, prstenasti priteza i utiskiva moraju biti dovoljno otporni da se ne deformiu
pri ispitivanju.
Povrine matrice i prstenastog pritezaa, koje dolaze u dodir sa povrinom epruvete,
treba da su ravne, polirane, meusobno paralelne i upravne na pravac kretanja utiskivaa.
Radna povrina utiskivaa je sferina i treba takoe da bude polirana.
Postupak ispitivanja: prije ispitivanja obje povrine epruvete i povrina utiskivaa
premau se tankim slojem grafitne masti. Epruveta se zatim pritegne izmeu matrice i
prstenastog pritezaa pritisnom silom od oko 10 kN. Utiskiva se bez udara dovede u dodir
sa epruvetom, poslije ega se utiskuje brzinom od 5 mm/min do 20 mm/min. Pri zavretku
utiskivanja brzinu treba smanjiti prema donjoj granici da bi se trenutak poetka prskanja
uzorka mogao tano odrediti.
Kao poetak prskanja uzorka smatra se pojava dovoljno otvorene pukotine kroz cijelu
debljinu uzorka, tako da kroz cijelu pukotinu ili njen dio moe da proe svjetlost. Uopte
uzev, poetak cijepanja praen je padom sile kojom se epruveta opire, a esto i primjetnim
umom. U tom trenutku utiskivanje se prekida, a zatim se oita dubina prodora utiskivaa
(oznaka K na slici 24) sa tanou od 0.1 mm. Ova dubina, izraena u mm, daje broj koji
predstavlja indeks dubine izvlaenja IE uzorka.
Dubinu izvlaenja propisuje odgovarajui standard proizvoda.

12. Ispitivanja strukture materijala

Struktura materijala istrauje se metalografskim mikroskopom. Posmatranje se vri u
odbijenom svijetlu sa poveanjem 50 do 1500 (2000) puta. Posmatraju se oblik i veliina
kristalita metala i oblik i veliina nemetalnih ukljuaka.

33

Ispitivanje metala i legura vri se na dobro pripremljenim povrinama. Za ispitivanje

se pripremi uzorak u obliku valjka, prenika 10 do 15 mm i visine 15 mm, ili u obliku kocke
ije su ivice 10 mm. Jedna od ravnih povrina paljivo se obradi brusnim papirom, a zatim se
polira do visokog sjaja. Ovako pripremljena povrina posmatra se pod mikroskopom da bi
se odredio kvalitet poliranja a i postojanje i raspodjela nemetalnih ukljuaka (grafita, sulfida,
oksida itd).
Da bi se otkrila mikrostruktura metala potrebno je pripremljenu povrinu staviti u
rastvor kisjeline u cilju nagrizanja. Poslije nagrizanja povrina se pere vodom, a zatim
alkoholom i osui. Cilj nagrizanja je da se vjetaki dobiju otre granice koje razdvajaju zrna
jedno od drugog. I kao rezultat, pod mikroskopom e se vidjeti zrna razliitih nijansi, od jarko
svijetlih do savreno tamnih.

Slika 28. Metalografski mikroskop

Literatura:
Petar Terzi Ispitivanje metala Tehnoloko-metalurki fakultet, Beograd, 1988.

34

Plan izrade vjebi:

Vjebe iz ispitivanja metala

Uenik:_________________________
Odjeljenje:_______________________

Vjeba broj __:

Naziv vjebe

Materijal:
Naziv:__________________________
Oznaka:__________________________
Hemijski sastav:_____________________

Postupak ispitivanja:
_________________________________________

Zadatak:

Objasniti sprovedeni postupak,

Tabelarno prikazati rezultate,
Grafiki prikazati zavisnost,
Izvesti zakljuke.

35