AKIL YRTME PROBLEMLER

Mantk kelimesi hem bir bilime ad olarak hem de bir dnme tarzn belirtmek iin kullanlr.
Herhangi bir dnce karsnda mantkl ya da mantksz deyimlerini kullanrken kastedilen
mantk bilimi deildir. nsan mantk bilimini renmeden de mantkl dnr. nsan yaratlndan
beri mantkl dnebildii halde, mantk biliminin kuruluu daha ok sonralar olmutur. Mantkl
dnme ile mantk bilimi arasnda sk bir iliki vardr. Mantk, mantkl denen dnme tarzn
kendisine konu olarak alan bilime verilen addr. Baka bir deyimle mantk bilimi, mantkl
dnmenin dzenli olarak tespitinden ibarettir. Mantkl dnmeye, doru dnme ya da
tutarl dnme de denilir. Mantkl dnmede, fikirlerden yaplan hkmlerden karlan
sonularn tutarl olmas gerekir. Tutarl dnme ise akl yrtmenin akl ilkeleri denen ilkelerle
uygun olmas mmkndr. Dnme, akl yrtme veya akl yrtmeler zinciridir. Akl yrtme
ise hkmler arasnda ba kurarak, zihnin ,bilinenlerden bilinmeyenleri elde etmesidir. Eski
mantklar mant konusuna gre tanmlarken bilinenlerden bilinmeyenlerin elde edilmesine
vasta olan bilimdir ; Mantk hakikate sevk eden zihin ilemlerinin bilimidir derler. Mantn
bir de amacna gre tanmlamas yaplr. Mantk zihni hatadan koruyan bir fen, bir alettir;
mantk eylerin bilgisinde akln iyi kullanma sanatdr. ( Necati ner, Klasik Mantk. S:14,15)
Ksacas mantk bilimi, mantkl dnmenin kural ve yasalarn ortaya koyan disiplindir. Mantkl
dnme ise doru ve tutarl dnme demektir. Doru ve tutarl dnme ise akl yrtmenin
akl prensipleri denen ilkelere uygun olmas ile mmkn olur. Burada mantn asl konusu olan
akl yrtmelerin yaplabilmesi iin dncenin kendilerine dayand prensiplerdir.
Bilim olarak mantn menei denince akla Aristoteles gelir. Dnce tarihinde mantk
bilimini derleyen toparlayan ve bir sistem haline getiren de yine odur. Mantk biliminin
kurulmasna nc olanlara Platonu hatta sofistleri gsterebiliriz. Grld gibi Aristotelesten
nce mantn bir sistem olarak kurulmasn salayacak n hazrlklar yaplm, bir birikim
meydana gelmi bulunuyordu. Aristoteles, kendisinden nceki Elea'llarn ve Sofistlerin
tartmalarnda Sokrates'ilerin diyalektiklerini bir disiplin haline getirdi. Aristotelesin mantk
hakkndaki eserlerine kendisinden sonra Organon denmitir. Aristoteles, bu kitaplarda kavramlar,
hkmler, akl yrtmeler ve eitli ispat ve rtme ekilleri zerinde durur. Aristotelesin en
byk katks, akl yrtmenin kendi bana bir formu olduunu, bu formun dilsel ifadelere tam
uymadn ve akl yrtmenin geerliliinin dilsel formlar tarafndan deil, dnme formlar
tarafndan belirlendiini gstermesi ve bylece dil ile dnme arasndaki fark ortaya
koymasdr. Bu bakmdan Aristoteles, dil ile mantk arasnda koutluktan teye neredeyse
zdelik kurmaya alan baz mantklar ve dil felsefecileri iin, bugn de uyarc olmas
gereken bir grn sahibidir.te biz de tam bu noktada klasik mantn mihenk ta
Aristotelesin de yntemi olan akl yrtmelerin mahiyetini, eitlerini, epistemik
temellendirmesini, eletirilerini ve varsa problemlerini tanmlamaya alacaz.
Akl yrtmenin mahiyetinin daha iyi anlalmas iin mantk dorusu ile bilgi dorusu
arasndaki farka dikkat etmek gerekir.
1. Hibir insan hayvan deildir.
Ali de insandr.
yleyse Ali de hayvan deildir.
2. Trkiyede en dk maa alan memurlardan birisi de retmenlerdir.
Burada 1 numarada gsterilen karma, 2 numarada gsterilen nerme dorudur. Birincisi
mantk dorusudur, ikincisi ise bilgi dorusudur. Mantkta sz konusu olan akl doruluudur. Akl
doruluu kendisini akl yrtmede gsterir. Akl yrtmede basamaklar arasnda tutarllk veya
akla yatknlk olursa ona doru denir. Burada sz konusu olan tutarllk veya yatknlk akl ve
mantk ilkeleri denen ilkelere uygunluk demektir. Akl bu ilkelere kendinden uyar, doru ya da
yanl akl yrtmeyi hemen farkeder.
1

Mantn doru ve dzgn akl yrtme formlarn inceleyen bilim dal olduunu ifade
etmitik. O halde, mantn asl konusu akl yrtmeler ve karmlardr. karmlar ve akl
yrtmeleri inceleyen mantk, ncelikle karmlarn nermelerden kurulduunu ve nermelerin
de kavram ve terimlerden olutuunu ortaya koyar. Bu nedenle, mantk ilk olarak kavramlar
kendisine konu yapar. Doru ve dzgn dnmek akl yrtmedir. Akl yrtmek, yargda
bulunarak ve usavurarak karm yapmaktr. Mantksal karmlar veya akl yrtmeler, en az iki
dnce arasndaki bir ilikiyi ortaya koymak sratiyle birini dierinin kantlayan yaparak yeni
bir yarg ne srmektir. Yargya nerme, akl yrtmeye karm denir. Yarglar, hkm ve haber
veren cmleler olduundan doru ya da yanl olabilirler. Doruluk ve yanllk, nermenin
gerekle uygunluuna baldr. Akl yrtmek, en az iki nerme arasndaki iliki sonucu birinden
dierini kartma, yani bir veya iki nermeden yeni bir nerme kartmaktr. Temele konulan
nermelere ncl, kartlan yeni nermelere de sonu denir. Akl yrtme, ncllerden sonu
kartma ilemidir. Doru ncllerden zorunlu olarak doru sonu kartma ilemi ise geerli akl
yrtmedir. Bylece, mantk geerli akl yrtme yollarn eitli alardan inceler.
Akl yrtme eitleri:
1) Tmdengelim (dedksiyon )
2) Tmevarm ( Endksiyon )
3) Benzetme (Analoji )

1-Tmdengelim : Doru tmel ncllerden zorunlu olarak doru tmel veya tikel sonu
kartmaya denir. Tmdengelim akl yrtme, genelden genele ya da genelden zele doru giden
bir dnme biimidir. rnein;
Btn insanlar lmldr.
Aristoteles insandr.
O halde, Aristoteles lmldr.

Tmdengelim akl yrtmeleri zorunlu olarak geerli karmlardr. Mantktaki tm geerli

karmlar, tmdengelim akl yrtmelerdir. Tmdengelim karmlar geerli ise, sonular da
yanl olmaz. ncller mantksal olarak sonucu iermekte ve kapsamaktadr. Bu nedenle sonu
nermesi, bir tr akl yrtme ile elde edilir. Yani sonu ncllerden kartlr. Tmdengelim akl
yrtmenin temelleri ilk defa Aristoteles tarafndan formle edilmitir. Doru ncllerden yanl
sonu karan tmdengelim olmayan akl yrtmeler denir. Bu tr karmlar olasl ierirler.
Sonu nermesi zorunlu olarak ncllerden doru olarak kmaz. rnein;

Mantk blm Yksek lisans rencileri genellikle Mantk dersinde zorlanrlar.

Tolga, mantk blm yksek lisans rencisidir.
O halde, Tolga mantk dersinde zorlanmaktadr.
Doru ncllere sahip olmasna ramen yukardaki karmn sonu nermesi zorunlu olarak
ncllerden kmamaktadr. Ksaca sonu nermesinin doruluu zorunlu olarak ncllerden
kaynaklanmamaktadr. nk bu karmda sonucun yanll imkansz deildir. Dier bir
sylemle, sonucun doru olmas ncllerden zorunlu olarak kaynaklanmamaktadr. Tmdengelim
akl yrtmeler doru ncllerden zorunlu olarak doru sonular kartrken, tmdengelim
2

olmayan akl yrtmeler bu tr bir zorunluluk iermemektedir. Dier iki akl yrtme biimi
zorunlu olarak her zaman doru ve geerli olmad iin geerli akl yrtme biimi olarak kabul
edilmezler. Fakat yine de mantk tmevarm ve analojiyi kendisine konu edinip incelemektedir.
Tmdengelim akl yrtmeleri, ncllerde varolan bir eyleri sonuta aa kartmas
bakmndan eletirilmektedir. nk ncllerde varolanlar sonuta tekrarlanmakta ve yeni bir
bilgi vermemektedir. Fakat tmdengelim, bir ispatlama ve kantlama biimi bakmndan mantkta,
matematikte ve felsefede kullanlmaktadr. Tmdengelim akl yrtmeyi u ekilde
sembolletirirsek; ( Kadir en,Mantk, s: 17-19 )
Tm Alar Bdir.
X bir Adr.
O halde, X bir Bdir.
te, bu forma uygun tm akl yrtmeler birer dedksiyondur. Baka bir ifadeyle,form geerli
olduundan, bu forma uygun tm somut rnekler de geerlidir. Bir akl yrtme geerli ise, o bir
dedksiyondur. Ne var ki, bunun tersi doru deildir. Yani her dedksiyon geerli bir akl yrtme
deildir. Aadaki rnee bakalm.
Baz drt ayakllar kedidir.
Btn atlar drt ayakldr.
O halde, baz atlar kedidir.
Bu dedksiyon geerli deildir.nk baz drt ayakllarn kedi olmas, btn atlarn drt
ayaklolmasndan dolay baz atlarn kedi olmasn zorunlu klmaz. Burada, bir dedksiyonu
geerli klan baz kurallarn bulunduunu tahmin edebiliriz. Her dedksiyon geerli deildir; ama
her geerli akl yrtme bir dedksiyondur. Geerli bir dedksiyona baktmzda, byle bir
dedksiyonun bir karm olduunu grrz.nk geerli bir dedksiyonda, sonu ncllerin
iinde sakl olarak vardr. rnein; Btn insanlar lmldr; Sokrates bir insandr o halde
Sokrates lmldr. gibi geerli bir dedksiyonda, Sokratesin lml olduunu bildiren sonu
nermesi, zaten Btn insanlar lmldr. ncl nermesinde sakl olarak bulunmaktadr. Bu
nedenle, dedksiyon, ncllerde sakl olarak bulunan aa karma, sakly aa karma ilemi
olarak kendini gsterir. Dedksiyonun bilgi asndan felsefe tarihi ierisinde bir eletiri konusu
olmu ve dedksiyonun bize yeni bilgiler vermedii, eldeki bilgileri yineledii sylenmitir.
( Doan zlem,Mantk. S:38/40) Gerektende, tmdengelimde, sonu nermesi, ierik
bakmndan ncllere ne yeni bir ey katar, ne de bu ncllerin ieriini aan yeni bir ey bildirir.
Yani, tmdengelimin ilevi, ncllerde zaten sakl ya da rtk olarak ierilmi olan sonu
nermesinde aa karmaktan ibarettir. Bu nedenle, tmdengelime bilgimizi arttrc bir
dnme ynteminden ok, bilgilerimizi zmleyici , aa karc, denetleyici bir akl yrtme
yntemi olarak deerlendirmek mmkndr. Ancak, tmdengelimin esas nemi ve ilevi,
bilgilerimizi bir kuram ve hatta bir sistem ierisinde dzenlememize elveren kantlayc
zelliindendir. Bilimler kadar matematik ve felsefe de, tmdengelimin bu zelliinden
yararlanrlar.
2-Analoji ( Benzetim ):
Tmdengelime benzer gzkmesine ramen, analoji ncllerde ortak olan veya benzer
zelliklerden
sonuta da
olduunu varsayan bir karmdr. Bu nedenle zorunluluu iermediiiindorulukdeeri de
olaslkldr. rnein;
3

Tolga ve Olgu kardetirler.

Tolga alkandr.
O halde, Olgu da alkandr.
Analojinin bir temel zellii de dedksiyon ve endksiyonun bir karm olmasdr. nce ondaki
endktif yn ortaya karacak olursak, analoji, A ve Bnin X gibi bir ortak zellikleri, ayrca Ann
Y gibi bir baka zellii olduunda, Bnin de Y gibi bir baka zellii olduunda, Bnin de Y gibi bir
zellii olacana varmaktr. Aadaki rnee bakarsak;
Ispartallar ve Burdurlular Akdeniz blgesinde yaar.
Ispartallar scakkanldr.
O halde, Burdurlularda da scakkanl olmallar.
Yukardaki rneimizde grld gibi, analojide ncller sonucu zorunlu klamamaktadr. nk
iki ortak zellikten hareketle, o iki eyden birinde bulunan bir zellik ikincisine de yklenmektedir
ki, sz konusu bu zelliin ikincisinde de bulunmas zorunlu deildir. phesiz benzerlik yani
ortak zelliklerin says arttka, sonucun doru olmas olasl da artar. Analojiyi endksiyona
benzeten yn de budur. Burada da sonu ncllerde bildirilenin kapsamn amaktadr. Analojide
de tekil rneklerden yola klmaktadr. Ancak, endksiyonun temel zellii, tekil olgu, olay
nesneler iin saptanm olann o olgu, olay ya da nesnelerin btn iin de doru saylmas yani
bir genellemeye gidilmi olmasdr. Oysa analojide bir genellemeye gidilmez. Baz olgu, olay veya
nesnelerden dier baz olgu olay ya da nesnelere gidilir ve varlr.
Analoji akl yrtme sistemini genel bir bak asyla deerlendirecek olursak, analoji
deneyden ok gzleme dayal olarak alan astronomi gibi doa bilimlerinde ve sosyoloji gibi
sosyal bilimlerde ok sk kullanlan bir yntemdir.

3- Tmevarm ( Endksiyon ) :
zel ya da tekil nermelerden genel veya tmel nermelere doru yaplan akl yrtme eklidir.
Bu akl yrtmeler zorunlu olarak geerli deildir. Tmevarm karmlar olasl doruluu veya
geerlilii ierirler. rnein;
Gzlediim birinci ta yere dt.
Gzlediim ikinci ta yere dt
Gzlediim nc ta yere dt.
Gzlediim x. ta yere dt.
O halde, btn talar yere der.
Btn talarn yere dp dmediini saptayamayacamza gre burada sonuca dier talarn
da yere decei varsaylan bir genellemeye varlmtr. Sonu zorunluluk tamamaktadr. Sonu
varsaymc genellemedir. Doruluu veya zorunluluu mantksal deil de, olaslkl varsayml
ortaya konulmutur. Bu nedenle tmevarm karmlar bir tr tme varmak iin yaplan
varsaymdr. O halde, bu tr akl yrtmelere eksik tmevarm denilir. Bu nedenle geerlilii
zorunlu olmayan tmevarm akl yrtmeleri, mantn deil bilimlerin yntemi olmutur. nk
4

bilimler mantksal zorunluluu deil, olaslkl doruyu iermektedirler.( Kadir en, Mantk. S:
18 ) Yukarda betimlediimiz ekliyle, sonucun ncllerde bildirileni aan bir genelleme nitelii
tad bu akl yrtme trne endktif akl yrtme denir. Bu yntemde dedksiyonun aksine
bir karm deil bir varm sz konusudur. Endksiyonda, baz olay ve nesnelerin bir arada
bulunmalarndan, birlikteliklerinden hareketle, o olay ve nesnelerin btn hakknda bir sonuca
varlmaktadr. Dolaysyla ,endksiyon bir varmdr; ama bu akl yrtmenin problemi tme hibir
zaman varamayan bir akl yrtme trdr. Bu nedenle, dedksiyon iin tmdengelim terimini
tam karl olamayacan belirtmi olmamz gibi, endksiyon iin de tmevarm teriminin tam
karlk olamayacan belirtmemiz gerekmektedir( Doan zlem, Mantk s: 42 ). Bunula birlikte,
klasik mantkta Aristoteles tmevarm veya biimsel tmevarm adlaryla da anlan ncllerin
sonucu zorunlu klar gibi grnd bir endksiyon trne de rastlamaktayz. Aristotelesin bu
endksiyon trne verdii rnek udur:
nsan, at, katr, uzun mrldr.
Btn safrasz hayvanlar insan, at ve katrdr.
O halde, btn safrasz hayvanlar uzun mrldr.
lk bakta biimsel olarak zorunlu bir sonu elde edildii izlenimini veren bu endksiyon
kalbnda, bizi gerektende tme vardrd iin tmevarm adn verebiliriz. Ancak, yakndan
bakldnda, birinci ncln znesi olan insan, at ve katr , sonu nermesindeki safrasz
hayvanlar ile zde tutulmutur. Oysa bunun olabilmesi iin, insan, at ve katr dndaki
safrasz hayvanlarn tam bir saymnn yaplm olmas gerekirdi. Aristoteles de, biimsel adan
zorunlu sonu verir gibi grnmesine ramen, bu akl yrtme kalbnn uygulamada
sakncalarna deinir. Bu belirlemelere dayanarak, endksiyon terimini, yalnzca, Aristotelesin
eksik tmevarm teriminin karl olarak kullanmann uygun olaca anlalr. Tmevarm geerli
akl yrtme kalplar olmasalar da, zellikle bilimsel yntem asndan nemlidir. yle ki, gzlem
ve deney yoluyla olgulardan yasalara ulamak isteyen tm deneysel bilimler iin, endksiyon
vazgeilmez bir yntem grnmndedir.Eksik tmevarm veya bilisel tmevarm da ama, bir
btn meydana getiren paralarn hepsine deil de, bir ksmna dayanlarak o btn hakknda
hkm vermek veya btnn bal bulunduu kanunlara ulamaktr. Mesela, Arimed, suya
batan birka cismi gzlemleyerek, bundan mehur kanununu karyor: Bir svya daldrlan bir
cisim, aadan yukarya doru bir itme kuvvetinin etkisindedir. Bu kuvvet cismin tard svnn
arlna eittir. Grlyor ki, burada az sayda yaplm deneylere dayanlarak genel bir
hkm karlmtr. Bu ikinci tr tmevarm zerinde dikkati ilk defa Bacon ekti. Onu StuartMill
gelitirdi. Deneysel bilimlerin kanunlarna varmak iin bavurduu tmevarm ite bu ikinci
tmevarmdr. Bu iki tr tmevarm arasnda fark vardr. Birincisinde sonu zorunlu, ikincisinde
ise olumsaldr. Klasik mantn urat tmevarm srf birinci tr tmevarmdr. Aristoteles,
Birinci Analitiklerde yle der: Tmevarm veya tmevarmlk akl yrtme ulardan birine
dayanlarak brnn orta terime yklendiini kartmaktan ibarettir. Aristotelesin ald
terimlerle tmevarm yle olacaktr:
nsan, at, katr uzun mrldr.
Btn safrasz hayvanlar insan, at ve katrdr.
O halde btn safrasz hayvanlar uzun mrldr.
Sonucun kesin olmas nedeniyle tmevarmn mmkn olmas iin kk terim ( safrasz
hayvanlar ) ile orta terim ( insan, at, ve katr )n edeer olmas gereklidir nk sonuta, birinci
nermenin konusu olan insan, at ve katr yerine, sonuta, konu olarak, btn safrasz hayvanlar

alnmtr. Bunun anlam udur, Tmevarmda saymn tam olmas gerekir. Aristotelesin verdii
terimlerle kyas yapacak olursak yukardaki ifade u ekli alr:
Btn safrasz hayvanlar uzun mrldr.
nsan, at ve katr safrasz hayvanlardr.
O halde, insan, at ve katr uzun mrldr.
Dikkat edilirse ayn terimlerle yaplan iki ifadede, kyas yani akl yrtme arasndaki fark aka
grlr. Ayn terimlerle yaplm bu iki akl yrtme yolunun benzer taraflar unlardr: her
ikisinde de terim ve nerme vardr. He ikisinde de sonu ncllerden zorunlu olarak
kmaktadr. kisi arasndaki farklara gelince, ilkin orta terimin durumu farkldr. Tmevarmda
orta terim tek tek saylan fertler topluluudur ( at, insan ve katr ), tmevarmn mmkn olmas
iin bu saymn tam olmas gerekir. Kyasta yani akl yrtmede ise orta terim yine bir kavramdr
( safrasz hayvanlar ). kinci fark her iki akl yrtmenin ikinci ncllerinde grlr. Tmevarmda,
ikinci ncln konu ve ykleminin kaplamlar birbirine eittir. Fakat kyasta, her ikisinin
kaplamlar arasnda fark vardr. Yklemin kaplam konudan daha fazladr. Aristotelesin tmevarm
teorisi baka bir yoruma tabi tutulmutur. Aristoteles, tmevarm tikelden tmele gei
tanmlyordu. Hamelin ve Tricota gre, Aristoteles iin tmel yalnz btn demek deildir,
bilhassa zorunlu demektir. Byle olunca, o zaman tmevarm btne gei deil, zorunluyu, z
yakalamak olur. Bu gr Aristotelesin ikinci analitiklerinin sonundaki Biz ferdi varlklar idrak
ediyoruz, fakat idrakn asl konnusu tmel olandr, mesela, insan,

Callias diye adlandrlan insan deildir. fikrinden karlyor. Yani biz fertlerden tr
kartmyoruz, fakat fertte tr gryoruz. Aristotelesin tmevarmn bu ekilde yorumlama
klasik mantn tmevarm anlayndan farkldr. Tmevarmn Aristoteleste nemlidir. nk
mantn zn tekileden kyasn temelinde, Hamelinin de belirttii gibi tmevarm vardr.
Kyas, bir takm genel kurallardan ve ilkelerden hareket eder. Aristoteleste doutan fikirler
olmadna gre, o halde bu genel fikirler nasl elde ediliyor ? Aristoteles bu sorunun cevabn
ikinci analitiklerde yle verir: O halde bize ilkeleri bildirenin gerekli olarak tmevarm olduu
apaktr. Aristotelesin tmevarmnda nemli olan ey, karsamann ieriinden ayr bir
biiminin olduunu gstermesidir.u rnekten gidecek olursak:

Tm insanlar lmldr.--- Sokrates insandr. = Sokrates lmldr.

Bu karsama rneinde ncllerle sonu arasndaki iliki sz konusu snf ve yesinden

bamszdr. Baka snflar ve yeleri iin de geerlidir. karmlar biimlerini incelemekle
Aristoteles, mantk bilimine giden yolda en byk adm atm oldu. stelik bu elimezlik ve
zdelik ilkelerinin formle edilmesinde de Aristotelesin rol vardr. Fakat Aristotelesin yapt
yalnzca bir ilk admd. Onun dnd mantk, belli baz akl yrtme biimlerinden teye
gemez. Snflar dnda ilikiler vardr. Bu ilikinin bireysel yeleri deil, ikili l hatta oklu
yeleri olabilir. rnein; Sokrates Platonun hocasdr derken dile getirilen gerek, Sokratesle
Platona ilikindir; nn hocas ile belirtilen bir iliki snf-ye trnden bir iliki deildir.
likisel karmlar snf mant ile dile getirmek olanakszdr ( Reichenbach, Bilimsel Felsefenin
Douu s: 146-147)

Aristotelesin akl yrtmesi olan kyasa yaplan eletiriler zellikle ortaada balad.
Mantk biliminde Aristotelesle balayan klasik gr bu yeni dnemde modern grle yeni bir
boyut kazanmtr. Bu yeni grte klasik akl yrtmenin yani kyasn temellendirilmesi yetersiz
bulunmutur. lk alarda Aristoteles eliyle kitaba girmi olan genel mantk, ortaada hakikat
aramak iin tek yol haline getirilmiti. Genel yani klasik mantn direi olan kyas, sade bir
dnme vastas olarak deil, doa iindeki canl veya cansz btn varlklara ait her trl
bulularn da anahtar saylyordu. Bylece kavratc bir yntem olmak zere ilk zamanlarda kabul
edilen kyas, sonralar bo ve kark bir fikir haline geldi. Bu akl yrtmenin doay anlamak iin
yeterli olmadn, eyann ne olduunu bulmaya yarayacak yeni bir mantk kurulmas lazm
geldii sylendi. Yeni alarda da ayn eletiriler srp gitti. Onyedinci yzyl Alman
filozoflarndan Leibniz Kyasn kefini insan zekasnn en gzel hatta gz alc bulularnda biri
sayarm. Kyas, genel olan matematiin, nemi kafi derecede tannm olmayan bir eitidir.
Kullanlmas bilinir ve iyi kullanlabilirse kyasta, yanl yapmamak sanatnn gizli olduu grlr.
Leibnizin bu szlerinden anlalaca zere kyas, dorudan doruya bize hakikati bulduran bir
alet olmaktan ziyade zihnimizi kontrol eden ve bizi yanltan koruyan bir aratr. Boussetnin u
szleri de Leibnizi destekler niteliktedir; Bize kar zayfln syle byle sezdiimiz bir kant
ileri srld m, onu kyas ekline sokalm; hemen ak bir surette yanllarn grrz. Mesela
benim kabul etmediim byk bir nermeden hareket ediyorsunuz, ya da kk nermeniz,
by sonurguya balamyor; yahut da nclleriniz itiraz gtrmez bir ekilde doru ise
neticeyi onlardan karmakla hata etmisinizdir. Bilmemiz gereken ey kyas ve genel olarak

tmdengelim tek ve her eye uyar bir yntem deildir. nk kyas, ancak ncller doru olduu
zaman neticenin doruluunu salayabilir, yoksa ncllerin doruluunu bize gstermez. Bunun
iindir ki neticelerin doruluunu bize gsterecek baka bir yol bulmalyz. Descartesda kyas
zerine yapt eletiride unlar sylemitir: Kyas hibir eyin kefine yaramaz, sz ve
dnceleri tekrardan ibarettir. Descartes tarafndan yalnz kyas hakknda ileri srlen bu
itiraz, bilgilerimizin tamamyla doutan sonra kazanlm olduunu iddia eden ampirist filozoflar
ve zellikle StuartMill tarafndan ask tmdengelime de yneltilmitir. SuartMill kyas hakkndaki
eletirilerinin birinde unlar sylemitir: kyas hibir eyi ispat etmez. Bir sav kantsamadan
baka bir ey deildir. Bu iddiaya gre: kyasta sonurgu, byk nerme vastasyla ispat olunur.
Halbuki ispattan nce sonurguyu iine alan byk nerme de sonurgu gibi kendisinden phe
edilir haldedir. u rnekle durumu somutlatracak olursak:

Her insan dnr. Ben de insanm. O halde, ben de dnrm.

Yukarda verdiimiz kyasta Benim dnr olduum her insan dnr nermesi ile
ispatlanamaz. nk Ben dnrm nermesinden ne kadar phe ediyorsam Her insan
dnr nermesinden de o derece phe etmekteyim. StuartMill burada kyasn bu
tmdengelim akl yrtme ekline aldatc usavurma olduunu dile getirir.
Humeaklyrtmelerin iki farkl trden nesnesi olduunu savundu, bunlar: idea ilikileri
(kavramlar ve terimler aras ilikiler) ve olgu sorunlar (d dnyda olup bitenler). Humea gre
idea ilikileri hakkndaki aklyrtmelerin doruluundan phe etmek iin hakl bir nedenimiz
yoktur; nitekim insan zihni idea ilikilerinin tersini dnecek olursa elikiye der. Fakat olgu
sorunlar sz konusu olduunda bunlarn tersini dndnde zihin elikiye dmez. mdi
rnein zihin Yrn gne domayacaktr nermesi ile Yrn gne doacaktr nermesini
ayn aklkla kavrayabilir ve bunlar arasnda elikiye dmez; ancak belirli bir alkanlk sonucu
Yrn gne doacaktr nermesini olumlamaya daha yatkndr.
7

Humea gre iki farkl trden aklyrtme vardr, bunlar: tantlayc aklyrtmeler ve olgusal
aklyrtmeler. Bunlardan tantlayc aklyrtmelerde kullanlan ncller Aristoteles ile
Descartesniddi ettiinin aksine ni bir sezile bir anda ortaya konmaz ve doutan da gelmez;
bunlar idea ilikileridir ve zihne dardan gelir. Bu aklyrtmeler idea ilikilerine dayand iin
tutarl ve geerli aklyrtmelerdir. Bu aklyrtmelerde -drl bir tmceden baka bir -drl
tmceye ulalr ki bunun yadrganr bir taraf yoktur. Ne var ki olgusal aklyrtmeler sz konusu
olunca durum deiir: Hume etikte kullanlan olgusal aklyrtmeleremoralaklyrtmeler der. Bu
aklyrtmelerde -drl bir tmceden bu kez olmas gerekirli veya olmamas gerekirli bir
tmceye ulalr ki bunun mantksal bir dayana yoktur. Bu aklyrtmelerin temelinde ise
duygudalk bulunur. te yandan dier olgusal aklyrtmelerde de -drl bir tmceden baka
bir -drl tmceye ulalr ki bunun da yine mantksal bir dayana yoktur. Bu aklyrtmelerin
temelinde ise belirli bir alkanlk vardr. Hem stelik bu aklyrtmelerde ulalan vargnn doru
olduunu syleten ey de yine bu alkanlktr; nitekim insan zihni olgu sorunlarn her defsnda
belirli bir ncelik-sonralk ilikisi iinde grr ve buna koullanr. mdi bu varglar ancak gnlk
hayt srdrmede snrl bir fayda salar, bundan fazlasn deil.
Bylelikle Hume indksiyon sorunu tartmasn balatr ve bilimsel bilgilerin de altn oyar;
nitekim bilimlerde olgusal aklyrtmeler kendisiyle i yaplacak olan genel yasa nermelerini
dile getirmenin olanakl tek yoludur; ancak Hume bunlarn belirli bir alkanla dayandn
sylemekle bilimsel bilgilere olan gveni de sarsm olur. Yeniada F. Bacon, yeni bir endksiyon
kuram gelitirdi ve endktif alan deneysel bilimlerin kurulmasn ve gelitirilmesini destekledi.
Bugn endksiyon, formel mantn bir konusu olmaktan ok, bilgi kuramnn, bilim felsefesinin
ve metodolojinin bir konusudur. Yenia balarnda byle bir ayrmn hi yaplmadn, mantk
konular ile bilgi kuram ve bilim retisine ait konularn birbirine kartrldn saptyoruz. Port
Royal mant byle bir kartrmann tipik rnei olarak grlebilir.
Akl yrtme sistemlerinin yukarda bahsettiimiz gibi baz noksan ynleri de olsa, tamamyla
gz ard edilemeyecek kadar nemlidir. Her bilgiye ayn yntemle ulaabilmek aslnda en
mkemmeli ancak ortada olan yntemlerin u an iin bunu karlayamayaca da aikardr. Bizim
burada yapmamz gereken doruya en yakn bilgiye ulamak iin hangi akl yrtmelere
ihtiyacmzn olduudur. Eer elimizde bu eitlilik varsa her birinden durumsallklarna gre
yararlanabilmek en makbuldr. nemli olmas gereken bir akl yrtmenin eksikliine
odaklanmak deil bu akl yrtmeden olabildiince nasl yararlanacamzn farknda
olunmasdr. Tabiki, hibir sistem mkemmel olmayabilir. Dnce tarihinin balangcndan bu
yana her sistem eletiriye uramaktan kurtulamamtr. Zaten felsefenin dnce kaynan da
besleyen, onu gelitiren, deitiren bu zelliidir. Aristotelesle balayan akl yrtmelerin yaps
halen eletirilmekte ya da hala kuvvetlice savunulmaktadr. Elbette bu akl yrtmelerin
eksiklikleri olabilir ama yeni nesil akl yrtmelerin temelini de oluturmas onlarn ne denli
vazgeilmez olduklarn da gzler nne serer.

KAYNAKA
- DOAN ZLEM, MANTIK
- NECAT NER, KLASK MANTIK
- BRAHM EMROLU, KLASK MANTIA GR
- HASAN AL YCEL, BLMLER FELSEFES MANTIK
8

- NECAT NER, FRANSIZ SOSYOLOJ OKULUNA GRE MANTIIN MENE PROBLEM

- KADR EN, MANTIK
- AHMET CEVZC, FELSEFE TARH