Tema 8: Funcins reais dunha ou varias

variables reais.
1

Funcins e aplicacins

1.1

Funcins. Curvas de nivel

Denicin 1 Unha funcin real de n variables reais (tamn chamada funcin escalar) calquera aplicacin
f:

IRn

x = (x1 ; :::; xn ) ,!

IR
f (x1 ; :::; xn )

s veces dentase y = f (x1 ; :::; xn ). Entn x1 ; :::; xn chmanse variables independentes e y variable dependente.
Unha funcin pode estar denida nun subconxunto A de IRn : Nese caso
escribiremos f : A

IRn ! IR: Se n = 1 trtase dunha funcin real dunha

variable real.
Denicin 2 Chmase dominio da funcin f ao conxunto
Dom(f ) = fx 2 IRn = 9 f (x)g
Chmase conxunto imaxe da funcin f ao conxunto
Im(f ) = fy 2 IR= y = f (x); para algn x 2 Dom(f )g
0

f:

IR

Exemplo 3
x

f : IR
Exemplo 4
x

IR
(funcin exponencial)
x

,! f (x) = e

IR

,! f (x) = sin x

f : IR2
Exemplo 5

(x; y) ,!

f : IR2
Exemplo 6

(x; y) ,!

IR
x2

xy
+ y2

f (x; y) = x2

y2

f (x; y) =

IR

Denicin 7 Dada unha funcin f : A

IRn ! IR e unha constante k 2 IR;

defnese a curva de nivel k de f como o conxunto de todos os puntos que teen

imaxe igual a k:
Ck = fx 2 A

IRn = f (x) = kg
2

As curvas de nivel dunha funcin de utilidade chmanse curvas de indiferenza e as dunha funcin de producin, isocuantas.

Exemplo 8 f (x; y) = (x

1.2

1)2 + (y + 2)2

Aplicacins

Denicin 9 Dada
f:

sendo x = (x1 ; :::; xn ) 2 A

IRn

IRm

,!

y = f (x)

IRn ; y = (y1 ; :::; ym ) 2 IRm ; diremos que unha

aplicacin de IRn en IRm

IRn ! IRm determina m funcins escalares

Toda aplicacin f : A
fj :

IRn
x

IR

,!

yj = fj (x)

j = 1; :::; m

que se chaman compoentes da funcin f .

O dominio e o conxunto imaxe dunha aplicacin defnense de xeito anlogo
aos dunha funcin.

1.3

Operacins con funcins ou aplicacins

1. Suma de funcins: dadas das aplicacins do mesmo tipo f; g : A

IRn ! IRm ; pdense sumar e a suma f + g : A
(f + g)(x) = f (x) + g(x);

IRn ! IRm ven dada por:

8x 2 A

2. Produto por un escalar: dada unha aplicacin f : A

escalar

2 IR defnese a aplicacin ( f ) : A
( f )(x) = f (x);

O conxunto ff = f : A

IRn ! IRm e un

IRn ! IRm :

8x 2 A

IRn ! IRm g coas operacins suma e produto por

un escalar ten estrutura de espazo vectorial.

Tanto esta propiedade como a anterior tamn son certas para funcins (s
hai que facer m = 1 ).

3. Produto de funcins: dadas das funcins f; g : A

a funcin produto (f g) : A

IRn ! IR; defnese

IRn ! IR

(f g)(x) = f (x) g(x);

8x 2 A

4. Composicin de aplicacins: dadas das aplicacins f : A

IRm e g : B
g f :A

IRm ! IRp con f (A)

IRn !

B; existe a aplicacin composta

IRn ! IRp denida por:

8x 2 A

(g f )(x) = g[f (x)];

IRn ! IRn ; defnese a sa

5. Inversa dunha aplicacin: dada f : A

inversa como f

IRn ! IRn tal que:

: f (A)
f

e f

f = idA

= idf (A)

A inversa existe se e s se a aplicacin f bixectiva.

Lmite dunha funcin nun punto

No que segue denotaremos por A o dominio de denicin dunha funcin (ou

aplicacin) f e por a un punto de acumulacin de A (a 2 A0 ):
Denicin 10 Dise que l 2 IR o lmite dunha funcin f : A
no punto a e dentase por lim f (x) = l; se 8 > 0; 9
x!a

IR ! IR

> 0 tal que 8x 2

(a

; a + ) \ A , x 6= a; verica f (x) 2 (l

; l + ) ou, o que o mesmo

8 > 0; 9 > 0 tal que 8x 2 A; 0 < jx

aj <

=) jf (x)

lj <

A continuacin vexamos a denicin para algns casos nos que a ou l son 1.

As demais combinacins posibles pdense facer da mesma maneira.
lim f (x) = +1 se

x!a

8K 2 IR; 9 > 0 tal que8x 2 A; 0 < jx

lim f (x) =

x!a

aj <

=) f (x) > K

aj <

=) f (x) < K

1 se

8K 2 IR; 9 > 0 tal que 8x 2 A; 0 < jx

lim f (x) = l se

x!+1

8 > 0; 9k 2 IR tal que 8x 2 A; x > k =) jf (x)

lj <

Ntese que neste caso o conxunto A non pode estar acotado superiormente.
lim f (x) = l se

x! 1

8 > 0; 9k 2 IR tal que 8x 2 A; x < k =) jf (x)

lj <

Ntese que neste caso o conxunto A non pode estar acotado inferiormente.
Denicin 11 (Lmites laterais) Dise que l 2 IR o lmite pola dereita da
funcin f : A

IR ! IR no punto a e dentase lim+ f (x) = l; se 8 > 0; 9 > 0

x!a

tal que 8x 2 (a; a + ) \ A, x 6= a; tense que f (x) 2 (l

; l + ):

Dise que l 2 IR o lmite pola esquerda da funcin f : A

punto a e dentase lim f (x) = l; se 8 > 0; 9 > 0 tal que 8x 2 (a
x!a

x 6= a; tense que f (x) 2 (l

IR ! IR no
; a) \ A,

; l + ):

Teorema 12 l 2 IR o lmite da funcin f : A

IR ! IR no punto a se e

s se existen os lmites laterais de f en a e son iguais. Entn:

lim f (x) = lim+ f (x) = l

x!a

x!a

Exemplo 13 O grco da funcin f (x) = ln(x) :

Obsrvese que esta funcin est denida en (0; +1): En x = 0 non est denida,
pero un punto de acumulacin do dominio de denicin. Entn pdese calcular
o lmite nese punto, anda que neste caso s pola dereita. Comprbase inmediatamente no grco que lim+ ln(x) =
x!0

1:
7

Exemplo 14 A funcin denida por f (x) =

lmite en x = 1 como se ve no grco:

8
>
>
< x3 + 1 se x

>
>
: x2 + 2 se x > 1

; non ten

lim x3 + 1 = 2 e lim+ x2 + 2 = 3: Por ser distintos os lmites laterais non existe

x!1

x!1

lmite nese punto.

Exemplo 15 A funcin f (x) = e1=x non ten lmite para x = 0: Tamn neste
caso vemos que a funcin non est denida en x = 0; pero un punto de acu-

mulacin do dominio A = ( 1; 0) [ (0; +1):

Calculando os lmites laterais obtemos:

lim e1=x = e

x!0

=0

lim+ e1=x = e+1 = +1

x!0

Denicin 16 Dise que l 2 IR o lmite da funcin f : A

IRn ! IR no

punto a e dentase lim f (x) = l; se 8 > 0; 9 > 0 tal que 8x 2 B (a; ) \ A

x!a

tense que f (x) 2 (l

; l + ): Dito doutro xeito,

8 > 0; 9 > 0 tal que 8x 2 A; x 6= a y kx

ak <

=) jf (x)

lj <

Denicin 17 Dise que l = (l1 ; l2 ; :::; lm ) 2 IRm o lmite da aplicacin

f :A

IRn ! IRm no punto a e dentase lim f (x) = l; se

x!a

8 > 0; 9 > 0 tal que 8x 2 A; x 6= a e kx

9

ak <

=) kf (x)

lk <

Teorema 18 Dise que l = (l1 ; l2 ; :::; lm ) 2 IRm o lmite da aplicacin f : A

IRn ! IRm no punto a se e s se
lim fj (x) = lj ;

x!a

dicir, para calcular o lmite dunha aplicacin temos que calcular os lmites
das sas compoentes que son funcins.

Teorema 19 O lmite de unha funcin ou dunha aplicacin nun punto, se existe, nico.

2.1

Operacins con lmites

No que segue suporemos que as funcins f e g cumpren os requisitos necesarios

para que se poidan realizar as operacins que se indican. Ademais, denotaremos
por a un punto de acumulacin do seu dominio de denicin e suporemos que
existen lim f (x) e lim g(x): Entn, verifcase:
x!a

1. lim [f (x)
x!a

x!a

g(x)] = lim f (x)

x!a

lim g(x):

x!a

2. 8 2 IR; lim [ f (x)] = lim f (x):

x!a

x!a

3. lim [f (x) g(x)] = lim f (x)lim g(x):

x!a

x!a

x!a

lim f (x)
f (x)
x!a
=
, sempre que g(x) 6= 0; 8x; e que lim g(x) 6= 0:
4. lim
x!a
x!a g(x)
lim g(x)
x!a

10

h
i lim g(x)
5. lim [f (x)]g(x) = lim f (x) x!a
:
x!a

x!a

h
i
6. lim ln[f (x)] = ln lim f (x) :
x!a

x!a

Clculo de lmites

3.1

Lmites de funcins dunha variable

Para calculalos, en xeral, basta con substitur o punto na variable. As, lim x2
x!2

1 = 22

1 = 3: Non obstante, en moitos casos, ao facer a substitucin obtense

unha indeterminacin. Para resolvela emprganse tcnicas similares as das sucesins.

As veces resulta til a substitucin dun innitsimo (funcin que nun certo
punto a ten lmite 0) por outro equivalente. Diremos que dous innitsimos f e
g son equivalentes cando x ! a se verican:
f (x)
=1
x!a g(x)
lim

Para calcular un lmite pdese substitur un innitsimo por outro equivalente.

Son innitsimos equivalentes os seguintes:
sin(x)
1

cos(x)

x en a = 0
x2
en a = 0
2
11

x en a = 0

tan(x)
arcsin(x)

x en a = 0

ln(1 + x)

x en a = 0

ln(x)

1 en a = 1

ex

x
1

x en a = 0

Vexamos gracamente o primeiro:

x sen(x)
xx
= lim 2 = 2:
x!0 1
cos(x) x!0 x
2

Exemplo 20 lim

Analogamente, substituiremos un innito (funcin que nun certo punto ten

lmite

1) por outro equivalente.

O caso mais frecuente ser o dos polinomios

an x n + an 1 x n

+ ::: + a1 x + a0
12

an xn cando x ! 1

Tamn aqu, igual que nas sucesins, pdense empregar as ordes de innidade
para resolver algns lmites. Recordemos que son os seguintes:
ln(x)

x ( > 0)

ax (a > 1)

x!

xx

Obsrvese no grco a rapidezcon que tenden a 1 algunhas destas funcins.

No caso dunha funcin que cambia de denicin nun punto, para calcular o
lmite nese punto utilizaremos os lmites laterais:

Exemplo 21 Dada a funcin denida por f (x) =

8
>
>
< x2
>
>
: x

1 se x

1
para

se x > 1

calcular lim f (x) preciso utilizar os lmites laterais posto que a funcin non est
x!1

denida da mesma maneira pola dereita e pola esquerda de 1. Gracamente:

13

lim f (x) = lim x2

x!1

x!1

1 = 0;

lim f (x) = lim+ x

x!1+

x!1

1=0

Xa que os lmites laterais coinciden, 9lim f (x) = 0:

x!1

3.2

Lmites de funcins de varias variables.

Para calcular estes lmites, en xeral, substituiremos as compoentes do punto no

que calculamos o lmite nas correspondentes variables. Por exemplo:
2
2
y
=
=
(x;y)!(1;2) x + y
1+2
3
lim

Ao calcular estes lmites, o mesmo que nos casos anteriores, poden aparecer
indeterminacins (por exemplo, o cociente anterior cando (x; y) ! (0; 0) resulta
14

0
). entn cando aparecen diferenzas co caso de funcins dunha variable.
0
Mentres que nestas s cabe aproximarse ao punto no que se calcula o lmite pola
dereita e pola esquerda, agora poderemos facelo de innitas maneiras distintas
a travs de todas as rectas e curvas que, pertencendo ao dominio de denicin
da funcin, pasan polo punto. evidente que non podemos calcular o lmite
a travs das innitas traxectorias posibles. Facndoo para algunhas concretas
poderemos conclur que o lmite non existe se a travs de distintas traxectorias
obtemos resultados distintos ou coecer o seu valor, se existe. Neste ltimo caso
(existencia de lmite) pdese conrmar empregando a denicin.
Vexmolo con detalle para funcins de das variables.
1. Lmites reiterados da funcin f : IR2 ! IR no punto a = (a1 ; a2 ) 2 IR2 :
lim

x!a1

lim

y!a2

lim f (x; y)

y!a2

lim f (x; y)

x!a1

2. Lmites direccionais da funcin f : IR2 ! IR no punto a = (a1 ; a2 ) 2 IR2

:
lim
y

Posto que y

(x;y)!(a1 ;a2 )
a2 =m(x a1 )

a2 = m(x

f (x; y) = lim f [x; a2 + m(x

x!a1

a1 )]

a1 ) a ecuacin da recta de pendente m que

pasa polo punto a = (a1 ; a2 ); ao deixar m como un parmetro estaremos

calculando o lmite a travs de todas as rectas que pasan por a:
15

Se os lmites reiterados e/ou os direccionais son distintos, ou non existe algn

deles, a funcin non ten lmite no punto a: Se son iguais, non se pode armar
nada acerca da existencia do lmite en a: Unicamente se pode asegurar que se
existira, o valor do lmite sera igual ao dos lmites reiterados e direccionais.

Continuidade dunha funcin

Denicin 22 Unha funcin f : A

IRn ! IR continua nun punto a 2 A

se e s se
lim f (x) = f (a)

x!a

dicir, se
8 > 0; 9 > 0 tal que 8x 2 A; x 6= a e kx

ak <

=) jf (x)

f (a)j <

Unha funcin continua nun conxunto contido no seu dominio se continua en

todos os puntos dese conxunto.
Unha aplicacin continua nun punto a se son continuas todas as sas funcins
compoentes.
Teorema 23 Se f e g son das funcins continuas nun punto a; Entn as
funcins
f

g;

f g;

f =g (sendo g(a) 6= 0)

tamn son continuas en a sempre que estean denidas.

16

Teorema 24 Se f e g son das funcins que se poden compoer, f continua

nun punto a e g continua en f (a); Entn g f continua en a:
f

IRn

IRm

,!

f (a) ,!

IRp
g [f (a)]

Nota 25 As funcins elementais

f (x) = k;

ln(x);

xn ;

ax (a > 0);

sin(x);

cos(x);

tan(x)

son continuas en todos os puntos do seu dominio de denicin.

As funcins lineais e os polinomios tamn son funcins continuas.

4.1

Teoremas relativos s funcins dunha variable real

continuas nun intervalo

Nos teoremas que seguen f ser unha funcin real dunha variable real f : [a; b] !
IR:

Teorema 26 (de Bolzano) Se f continua en [a; b] e f (a) f (b) < 0; Entn

existe polo menos un punto x0 2 (a; b) tal que f (x0 ) = 0:

17

Gracamente:

Teorema 27 (do valor intermedio ou de Darboux) Se f continua en [a; b]

e x1 < x2 son dous puntos calquera de [a; b] tales que f (x1 ) 6= f (x2 ); Entn para
todo k comprendido entre f (x1 ) e f (x2 ); existe polo menos un punto x0 2 (x1 ; x2 )
tal que f (x0 ) = k:
Denicin 28 Unha funcin f : A

IR ! IR alcanza un mximo absoluto

no punto xM 2 A se
f (xM )

f (x);

8x 2 A

O nmero real f (xM ) o mximo absoluto da funcin en A:

Unha funcin f : A

IR ! IR alcanza un mnimo absoluto no punto xm 2 A

18

se
f (xm )

f (x);

8x 2 A

O nmero real f (xm ) o mnimo absoluto da funcin en A:

Teorema 29 (de Weierstrass) Se f continua en [a; b]; Entn alcanza nese

intervalo o mximo e o mnimo absolutos.

19