YUSUF AKURA VE ZY A CKALP

***
YUSUF AKURA AND ZryA GOKALP
Saym TRKMAN*

. BLM: YUSUF AKURA'NIN HAYATI VE FKRLER

A. YUSUF AKURA'NIN HAYATI

Yusuf Akura, 1876 ylnda Volga kysnda bulunan Simbir ehrinde
dnyaya geldi. Babas Hasan Beye ait uha fabrikalar Rus ordusuna
kaputluk kuma imal ettiinden varhkl bir aileye mensup idi. Yusuf, ocuk
yata babasn kaybetti. Bu yzden fabrikalann ar yk annesinin
omuzlanna yklendi. Yusuf, alt yandayken annesi kzakla kaza geirince
yatalak oldu. Doktorlarn tavsiyesi ile 1883 ylnda annesi ile birlikte Odesa
zerinden stanbul' a geldiler.!
lk okulu ve bunun ardndan " Askeri Rdiye"yi bitirdikten sonra
Pangalt'ndaki

Harbiye Mektebi'ne yazlan Akura, 1897 ylnda Kunnay

Subayoldu. Jn Trklerle ilikileri yznden tutuklanp Harp Divannn
karar ile askerlikle ilikisi kesilerek Fizan' a srld. Ancak bir sre sonra
Trablusgarp'ta rtbeleri geri verilerek greve balad. Bir yl aradan sonra,
1899'da kaarak Fransa'ya yerleti.2 Yusuf Akura ve arkada Ahmet Ferit,
birlikte Paris'e geldikten sonra "Serbest Ulfimu Siyasiye Mektebi"ne
kaydoldular. Her ikisi de burada nl tarihi Albert Sarel ve Emil
Bautmey'den ders alarak bat kltrn de yakndan inceleme imkan
buldular. Yusuf Akura, bitinne tezi olarak hazrlad "Osmanl
mparatorluu Messeselerinin Tarihine Ait Bir Tecri.fue" adl almasyla
1903 tarihinde nclkle bu okuldan mezun oldu. 3

Gnkur. SAREM Uzman.

Hamit Z. Koay, "Yusuf Akura ," Bel/elen ( Yl J977 ), Say: 162, s. 390.
Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, Anadolu Yaynclk, stanbul, 1983, s.171.
Hamit Z. Koay, a.g.m, s. 393.

SAytM TRKMAN

136

renimini tamamladktan sonra Kazan'a amcasnn yanna giderek,

Muhammediye Medresesi 'nde tarih edebiyat derslerinde

retmenlik yapt. 1905 Rus Parlamentosunda Duma'nn kurulmas zerine,
Trklerin burada nfuslar orannda temsil edilmesi iin almalar yapt.
Trk ileri gelenleri ile temas kurarak," Rusya Mslmanlan ttifak" adl
siyas bir partinin kurulmasna nclk etti. Daha sonra bu Partinin ileri
gelenlerinden olan Yusuf Akura, Trk1k konusundaki grlerini, Trk
topluluklar arasnda yaymaya balad. Trklerin gazete karmasna izin
verilmesinden sonra, Kazan'da "Kazan Muhbiri"ni karmaya balad. Ayn
zamanda, Trkiye de Abdlhamit ynetimine kar alanlarla da irtibat
halindeydi. 4
burada

Akura,'' Tarz- Siyaset" isimli nl eserini Kazan'da yazmasna

idaresinden ekindii iin, Kahire'de kan "Trk Gazetesi"nde
yaymlad. Bu makalede; Osmanllk, slamclk ve Trklk tahlil ediliyor
ve sonuta en uygun siyaset tarznn"Trklk"olduu vurgulanyordu.5
ramen, Rus

II. Merutiyet'in (1908) ilanndan sonra, dier Trk dnrleri ile

birlikte stanbul'a geldi. Harp Akademisi, DM'-afaka, Medreset'1Va'izn ve DM'I-mu'allimn okullannda siyas tarih retmenlii yapt.
1909 da stanbul Dar'l-ftimln Edebiyat Fakltesinde, 1914 Mlkiye
Mektebinde tarih dersleri verdi. Mlkiye'deki grevi, 1915'de okulun
kapanmas zerine sona erdi. 1916'da ise, Dar'l-ftinfin'un yeniden
yaplanmas sebebi ile kadro d kald1. 6
Trk milliyetilii temelinde ilm alanda nemli almalar bulunan
"Trk Dernei", 1908 yl sonlarna doru Mlkiye Mektebinde Mdr
Celal Beyin nezaretinde kuruldu. Kurucular; Ahmet Midhat Efendi,
Emrullah Efendi, Necip Asm Bey, Tahir Bey, Dastanl Celal
Korkmazolu, Veled elebi, Yusuf Akura, Mverrih Arif Bey, Musa
Akyiit, Fuat Raif, Filozof Rza Tevfik, Ahmet Ferit Beydir. Kprl Fuad
Bey, Mehmet Emin Bey gibi nl yazarlar ve dnrler de bu dern~e ye
.
idi. 7
"Trk

Dernei

yaymlandktan

Dergisi"nin ilk says 1911'de kt, 7 say

sonra, yerini" Trk Yurdu"na brakt. 18 Austos 1911 'de

Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, s.171.

"Tarih Boyunca Trkk, Tarz- Siyaset",Orkun Dergisi ( Ekim 2000 ), Say:32,
istanbul, s. 48.
Trk ve Dnya nlleri, s.17 .
Hamit Z. Koay, a.g.m., s. 396.

YUSUF AKURA VE ZYAGKALP

137

kurulan "Trk Yurdu Cemiyeti"nin kuruculan; Mehmet Emin Yurdakul,

Ahmet Hikmet, Yusuf Akura, Aaolu Ahmet, Hseyinzade Ali ve Akil
Muhtar BeydiL Mecmuann imtiyaz sahibi olarak Mehmet Emin Bey,
murahhaslna Yusuf Akura, Ahmet Hikmet Bey ve Ziya Gkalp seildi.
Dergi, eski yaz ile 17 yl kmtL 8
12 Mart 1912 de "Trk Oca" kuruldu. 20 Haziran 1912 tarihinde,
program geniletiterek 231 tbbiyeli adna gelen temsilciler ile Mehmet
Emin Bey, Yusuf Akura, Mehmet Ali Tevfik, Emin Blent, Dr. Fuat Sabit
ve Aaolu Ahmet Bey tarafndan cemiyetin ad "Trk Oca" olarak kabul
edilerek almalarna balad. "Trk Yurdu" dergisi, Trk Ocann yayn
organ oldu. Akura, 1931 de Trk Ocaklarnn kapatlmasna kadar dergiyi
ynetti. 1919 Bolevik htiHUi ile Rusya, i. Dnya Sava'ndan ekilince
Akura, Trk esirlerinin yurda dnmeleri iin Kzlay tarafndan Rusya'ya
gnderildi. Burada, esirlere yardmc olabilmek iin tehlikeli artlarda grev
yapt. stanbul'un Kurtulu Sava srasnda igali ile tutukland. 9 Ancak
daha soma bir yolunu bularak "harp yzbas" unvanyla Anadolu'ya geti.
Yana ramen verilen grevleri baaryla srdrd. 10 Akura, Anadolu
harekatna katldktan birka ay soma, Sakarya muharebelerine girdi.
Ankara'da birok grevlerde bulundu. nce Maarif Vekaletine girerek
eviri Brosu'nda vazife ald, ardndan "dou sorunlar" danman olarak
Hariciye Vekaletinde alt. Ankara'da Serbest Halk Dersleri Kursu'nda
(1921-1922) ve daha sonra "Ankara Hukuk Mektebi"nde dersler verdi.
1924'te "Trk Yurdu" dergisi yeniden yaymlanmaya balaynca buradaki
almalan, dergi 1931 ylnda kapanncaya kadar srd. 1923 'te stanbul
milletvekili olarak meclise girdi ve yasama almalarna katld. 1934' e
kadar Mecliste stanbul'u temsil etti. lmnden bir yl nce de Kars
milletvekili oldu. Trk Tarihi kurucu yesi olarak grevald. 12 Mart
1935'te, stanbul'da vefat ederek Edirne Kap ehit1ii'ne defnedildi. ll

9
10

ii

Hamit Z. Koa)', a.g.m., 3 96.

Trk ve Dnya nlleri, s.I72.
Muharrem Feyzi Tog:y, Yusuf Akura Hayat ve Eserleri, Hsrtabiat
stanbul, J944, s. 62.
Franai. Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, ev. Ali Er, Yurt
Ankara. 1986, s.l 05-106.

Basmevi,

Yaynlan,

SAYM TRKMAN

138

B. YUSUF AKURA'NIN FKRLER

Yusuf Akura'nn Trklk ile ilgili dncelerinin stanbul'da,

Rusya'da ve Fransa'da gelitii grlr. Harp Okulu yllannda, Necip Asm
Beyin, Veled elebi Efendinin ve Tahir Beyin Trklk ile ilgili yazlanm
okumu ve etkilenmitir. Ayrca, smail Gaspirinski (Gaspral) tarafndan
baslan "Tercman" gazetesi de stanbul'da datlmakta idi. Bu yazarlann
fikirleri, onu derinden etkilemitir. Harp Okulu'nda renci iken tatil
aylannda Rusya ile ve oradan da orta Asya Trkleri ile temasa geerek,
buradaki Trklerin sosyal yaamn incelemitir. Bu ziyaretleri srasnda,
Osmanl Trkl ile Kuzey Trk arasnda kltrel bir 'kprnn
kurulmasm istemitir. 12

Onu, en ok etkileyen phesiz smil Gasprinski (Gaspral) olmutur.

Knm'da Rusya'nn basksna ramen Mslman halklarla sk ilikiler
kuran Tatarlann varlklann srdrebildiini rnek gsteren Gasprinski
(GaspraI)'ye gre, bu usulle eitli blgelerde yaayan Trkler de
varlklanm koruyabilirdi. Akura, Gasprinski (Gaspral)'nin fikirleri ile ok
erken tarihlerde tanma frsat buldu. Onunla Rusya'ya yapt seyahat
srasnda karlat. Uzaktan da akrabal vard. Gasprinski (Gaspral),
1883 'ten sonra Knm Bahesaray da yaymlarnaya balad "Tercman"
gazetesi ile Trkler arasnda; " dilde ve fikirde i birlii" dncelerini
yaymaya almtr.
stanbul' da

Akura ve dier aydnlar bu dncelerden etkilenmitir.

sansrne ramen, Tercman'n yayn hayatnda
kalmasnn sebebi; siyasal alanda lml tutum, doay gzlemlerne,
gerekliin incelenmesini temel alma, laik dnce yaps olmutur. 13
arlk

Rusyasnn

Akura'nn

hayat

yazm

boyunca

olduu

yazlar,

blme

ayrlmaktadr: 14
.

Genel Trk Tarihi, zellikle, Trkle ilikin yaptlar,

2.

Osmanl

Tarihi konusundaki

3. Avrupa'nn Yakn
konulan ile ilgili yazlan.

12

13

14

yaptlar,

tarihinin siyasal, sosyal ve ekonomik

Enver Ziya Kara, "nsz", Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, 2. bask, TTK Yaynlan,
Ankara, 1987, s. 3-4.
Franois Georgeon, a.g.e, s. 26-27.
Kara, a.g.rn, s. 3.

YUSUF AK URA VE ZYA GKALP

139

anlalaca zere. onun almalarnn nemli ksmn

ve tarih retm yelii olutunnaktadr. Yusufun
temelinde tarihin anlarnma ilikin dnceler egemen

Bu tasniften
tarih

almalar

Trklnn

olmutur. i 5

1904 ylnda Rusya'da kaleme ald " Tarz- Siyaset" isimli

makalenin tamam, Osmanl mparatorluu'nun k ve paralanmasn
nlemeye ynelik arelerin neler olduuna J irdir. 16 Bu makale, Msr'da
Abdlhamit ynetimine kar savaan "Trk" gazetesinin 24-34'nc
saylarmda yaymlanm olup daha sonra Ms! r ve stanbul' da iki kez
baslmtr. Yusuf Akura'nn makalesinden baka Ali Kemal'in ve arkada
Ferit (Tek)'in Ali Kemal'e cevab olan bir mektubu da yaymlanmtr.
" Tarz- Siyaset"te zerinde durduu ana konu unlar

olmutur: 17

1. Bir Osmanl ulusu meydana getirmek (Osmanllk),

2. slamcla dayanan bir devlet yaps kurmak (slamclk),
3. lrka

dayal

bir Trk siyasal

ulusuluu

meydana getirmek

(Trkk).

Osmanllk, slamclk ve Trklk grlerinin karlkl olarak

mukayesesini ilk defa Yusuf Akura yapmtr. 18

a.

Osmanllk:

Akura'ya gre bu fikir, ll. Mahmut dneminde

balam, Abdlmecit dneminde gelimi, Sadrazam Ali ve Fuat Paalar
dneminde en st noktaya ulamtr. "Osmanllk" anlayna gre asl
gaye, "Osmanl memleketindeki Mslim ve gayrimslim halka ayn siyasal
haklar tanmak ve vazifeleri yklemek; bylece aralarnda tam bir eitlik
meydana getirmek; fikir ve din bakmndan tam bir serbesti vermek, bu
eitlikten ve serbestiden faydalanarak sz konusu ahaliyi aralanndaki din ve
soy farkma ramen yekdierine kartrarak ve temsil ederek Amerika
Birleik Hk1netlerindeki Amerikan milleti gibi, mterek vatanla
birlemi yeni bir millet, Osmanl milleti meydana karmak ve btn bu zor
ameliyenin neticesi olarak da" Devlet-i Aliye-i Osmaniye" yi asll ekliyle,
yani eski snrlar ile muhafaza eylemekti... Osmanl hududu haricindeki
15
16

i7
18

Kara,

a.g.m, s. 3.
Georgeon, a.g.e, s.38-39.
Kara, a.g.m, s 6.
Niyazi Berkes, "Unutulan Adam", Sosyo/aji Konferans/ar XIV, stanbul niversitesi
Yaynlan No: 213, stanbul, 1976, s. 195.

SAYiM TRKMAN

140

Mslmanlar ve Trkler bununla o kadar

mahalli ve dahili bir mesele idi".19

megulolamazlard.

Mesele

Akura'ya gre; Almanlarn 1870-71 tarihinde milletlerin esasnda

nemli bir yer tuttuunu iddia ederek Fransa'y malup etmelerinden
dolay bu fikir dayanan kaybetmi oluyordu20
rkn

b. sBmclk: Btn Mslmanlarn bir halife etrafnda toplanarak

fikir ve eylem birliine varmasdr,21 Akura'ya gre slfunclk, balangta
Osmanl halkn Mslim-gayrimslim olarak ayracak, fakat daha sonra
btn dnyadaki Mslmanlan bir fikir etrafnda toplayarak byk bir
birliktelie sebep olacakt.
Osmanllk fikrinin
zayflamas
zerine, Abdlaziz devrinde
"Panislfunizm" dncesi, yaygnlamaya balam ve diplomatik
grmelere de yansmtr. Midhat Paa'nn dmesinden sonra II.
Abdlhamit dneminde bu fikir, eylem haline dnmtr. Eitimde,
sarayda, sosyal ve kltrel alanda dinsellik n plana kmtr.
Mslmanlann kalabalk olduu Afrika ve in diyarna eliler gndererek,
Hicaz demir yolu inasn devam ettirerek slamiyet'teki hilafet nfuzu
kullanlmaya allmtr.22

c. Trklllk: Niyazi Berkes'e gre; Rusya'daki Mslmanlann

ile Osmanl topraklanndaki Mslman ve Trk olmayan
gruplarn uluslama eilimi arasndaki paralellii ilk gren kii Yusuf
Akura olmutur. O, ayn zamanda Trkiye'de Trkln geleceini, Ziya
Gkalp'tan ok nce kavrayan kiidir,23
uluslama akm

Yusuf Akura, milliyeti akmn bnyesinde birinci derecede rol

24
oynam kiilerden biridir. Akura'nn milleti tarifi u ekildedir: "Millet,
rk ve lisann esasen birliinden dolay ictimai vicdannda birlik hasl olmu
bir insan topluluudur" 25. Tarifte de grld gibi, rk ve lisan birlii esas
alrun olmakla beraber kltrel balardan olan ve Ziya Gkalp'n dahil

19

20
21

22

23
24
25

Yusuf Akura, Tarz-! Siyaset, 2. bask, TTK Yaynlar, Ankara, 1987, s. 19-20.
Yusuf Akura, s.19-20.
Kara, a.g.m, s.7.
Akura, a.g.e, s.23.
Berkes, a.g.m, s. 197.
Geargeoni a.g.e, s.7.
Yusuf Akura, 1928 Yl Yazlar, Ankara Kltr Bakanl Yaynlar, Yeni Trk
Devletinin ncleri, 1981, s.5.

YUSUF AKURA VE ZYAGKALP

141

ettii

din faktr bu tarife konulmamtr. Bu da, Mustafa Kemal'in

laik devlet anlayna paralellik gstennektedir.

kurduu

1908 Temmuzunda, Trkiye'de Jn Trk Devrimi meydana geldiinde

lkede Trk milliyetilii henz kklememiti. Hibir basn-yayn organ
bu dnceyi savunmuyor ve siyasiler bu konuda ak bir tutum
taknnyordu. Siyasal sahnede,"Batclar, Osmanlclar ve slamclar" rol
alyordu. Yusuf Akura, 1908 Devrimi'nden sonra stanbul'a gelerek Trk
milliyetilii konusunda youn almalar yapt ve 1911'de "Trk Yurdu"
dergisinde yazlar yazmaya balad ve 1912 de Trk Ocann almalanna
katld. 1912 Austos ayndan sonra, " Trk Yurdu Mecmuas"nn ilk
nshasndan itibaren basm ve yaymn Yusuf Akura yrtmtr. Bu
dergi ile Trkln esasn ekillendinni ve btn dncelerini yinni yl
sreyle bu dergide yaymlamtr. Yusuf Akura'nn "Trk Vurdu
Mecmuas"nn kurulu ve alma ilkelerine Trklkle ilgili dnceleri u
ekilde yansmtr. 26

1. Trk Vurdu, Trk rkna mensup halkn ekseriyeti tarafndan

okunup istifade olunacak bir tarzda ve lisanda yazlacaktr. Binaenaleyh
lisan sade olacak, muhteviyat bu mevzulan Trk rk ekseriyetinin
istifadesine yarayacak eylerden intihap olunacaktr.
2. Trk Vurdu, umum Trklerce makbulolabilecek bir
meydana kannaa alacaktr.

mefkfreyi

3. Trk Vurdu, umum Trklerin kendi aralannda tanmalarna

alacak, gerek ahHiki gerek iktisadi cihetten ykselmelerine hizmet
edecektir.
4. Trklerin birbirleri ile tanmalann kolaylatnnak iin "Trk
Vurdu Mecmuas", Trk dnyasnn her tarafnda olup biten ilerden ve
kardeler arasnda sevin veya kaderi mucip olacak vakalardan ve muhtelif
Trk illerindeki fikir hareketlerinden ve edebi inkiaflardan haberdar
edecektir.
5. Dahilde ancak Trklk ve Trk unsurunun siyasi ve iktisadi
menfaatlerini mdaf'aa edecektir.
6. Mefkfresizlikten mnbais tembellik ve rehavetin ve
nne gemee alacaktr.

26

Muharrem Feyzi Togay, a.g.e, s. 62-63.

mitsizliin

SAYM TRKMAN

142

7. Trk Vurdu'nun beynelmile1 siyasette takip

aleminin menfaatlerini mdafaa olacaktr.

edecei

istikamet Trk

Trk Vurdu dergisi, ttihat ve Terakki 'nin kontrolnde olmayan ender

biri idi. Akura, Talat Paann ve Ziya Gkalp'n btn
srarlanna ramen ittihatlarn merkez komitesinde yer almad. Bunun
balca sebebi, yemin metninde bulunan, "Osmanl, islam" gibi kaytlarn
bulunmas idi. Ayrca Mustafa Kemal gibi, askerlerin siyasete mdahale
etmemeleri gerektii fikrine sahipti. Trk Ocanda, "Trk'n Dn ve
Bugn" konusunda ok sayda konferans verdi. 1914 ylnda Birinci Dnya
Sava'na girildiinde, Trk milliyeti1ii salam bir biimde kk salm bir
dnce akm olarak yer ald. ttihat ve Terakki Cemiyeti, 1913'ten itibaren
Trk evrelerin ifade ettii, ekonomik ve kltrel grmelerden youn
bir ekilde etkilendi ve politikalarna yn verdi. n Bunda Akura'nn nemli
bir yeri olduu muhakkaktr.
yayn organlarndan

Akura, Tarz- Siyaset adl makalesinde; Trklk siyasetinin slam

siyaseti gibi ycni olduunu, Osmanl snrlan ile kstl olmadm ifade
ettikten sonra u dncelere yer verrnitir: 28
"Osmanl Devleti'nin menfaati, btn Mslmanlarn ve Trklerin
menfaatlerine aykr deildir. Zira, tebaas olan Mslmanlar ve Trkler
onun kuvvetlenmesiyle kuvvetlenmi demek olduu gibi, dier Mslman
ve Trkler de kuvvetli bir destek olurlar, Fakat slamn menfaati, Osmanl
Devleti'nin ve Trkln menfaatlerine tamamen uymaz. Zira, slamn
kuvvet kazanmas, Osmanl tebaasndan bir ksmnn (gayrimslim
olanlann) sonunda kaybn ve bu cihetle Osmanl Devleti'nin gnmzdeki
topluluundaki bir parasnn yok olmasn mucip olaca gibi, Trkln
Mslim ve gayrimslim dini anlamazlyla blmnesine ve binaenaleyh
kuvvetsizlemesine sebep olur.
Trkln

menfaatine gelince o da ne Osmanl Devleti'nin ve ne de

slamn menfaatine bsbtn uygun gelmez. Zira, slam toplumunu Trk ve
Trk olmayan ksmlarna blerek zayflatr ve bunun neticesi olarak
Osmanl tcbfusnn Mslmanlar arasna da nifak salp Osmanl Devleti'nin
kuvvetsizlemesini mucip olur.
Bunun iindir ki, her cemiyete ahs, Osmanl Devleti menfaatine
almaldr. U'kin, Osmanl Devleti 'nin menfaati, yani kuvvet kazanmas,
27
R

Georgeon, a.g.e, s. 53-59.

Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, s. 26-31.

YUSUF AKURA VE ZYAGKALP

143

imdiye kadar mevcut olup bahsimizin mevzuunu tekil eden Tarz-

Siyas'i'den hangisini takiptedir? Ve bunlardan hangisi Osmanl lkelerine
tatbiktir?"

Akura, asl mhim mesele olarak eitli din ve rka mensup olan ok
uluslu Osmanl Devleti'nde bulunan milletlerin menfaatleri gerei
kaynamalarnn mmkn olamayacan ileri sryordu. slam birliinin ve
Trk birliinin Osmanl Devleti'ne yararl olup olmadn da u ekilde
izah etmektedir: 29
"slam, siyas ve ictima ilere pek ok ehemmiyet veren dinlerden
biridir. slamn esas kaidelerinden biri "din ve millet birdir", dsturuyla
ifade olunur. slam, mmin olan kimselerin cinsiyet ve milliyetlerini bitirir;
lisanlarm kaldrmaya alr, mazilerini, ananelerini unutturmak ister: slam,
kuvvetli bir deirmendir ki, farkl cins ve din mntesiplerini tp, dinen,
cinsen bir, ayn haklara sahip, yekdierinden hi farksz Mslmanlar
karr...

slamn meydana knda, gl, muntazam siyas tekilat vard.

Kanun-u esasisi Kur'an idi. Resm dili Arapa idi. ntihap edilmi bir reisi,

mukaddes bir riyaset merkezi

vard.

Lakin, dier dinlerin tarihinde grlen deimeler, slam da dahi bir

dereceye kadar mahede olunur: Irk tesirleri ve muhtelif vakalar neticesi,
dinin tekil ettii siyas birlik ksmen bozuldu. Hicretten henz bir asr
gememi idi ki, Arap ve Acem milliyetleri zddyeti, Emeviye ve Haimiye
hanedanlan arasndaki nefret tarznda tecelli ile, slam birliine kapanna
bilmez bir yara at, Snn ve ii byk ihtilafm ortaya kard.
Bir zaman geldi ki, slamn kuvveti en aa noktasna doru inmeye
balad. slam lkelerinin bir ksm, gitgide byk ksm, drtte nden
fazlas, Hristiyan devletlerinin hakimiyeti altna geerek slamiyetin birlii
delik

deik

oldu.

Kuvvetine halel veren bunca vakalar ile beraber, slam hala pek
gldr. Mslimin arasna, dinlerinde phelilik veya daha beteri olan
imanszlk henz girmemi denebilir. slamn hemen btn tabiIeri, din
yolunda her fedakarl gze alacak, muti, dini ile heyecanl, dini btn
kimselerdir.

29

Akura, a.g.e, s. 31-34.

144

SAYMTRKMAN

Hala her Mslman'm, Trk ve ranyim demekten evvel"elhamdlil1al Msman'm.." diyor. Hala slamiyet dnyasnn byk ksm,
Osmanl Trkleri hakann slamn halifesi tanyor. Hala btn
Mslmanlar, gnde be defa Mkerrem Mekke'ye yz eviriyor ve
Kabe'yc yz srp Haeer-i Esved'i pmek iin, byk bir heyecan ile
krenin her tarafndan muhtelif skntya katlanarak kouyorlar. Hi
korkmadan tekrar olunabilir ki, slam henz pek gldr. Bunun zerine
tevhid-i slam siyasetinin tatbikinde, dahill maniler az glk ile
katlamlabilecek surettedir. Lakin haric maniler pek kuvvetlidir. Gerekten,
bir taraftan slam devletlerinin hepsi Hristiyan devletlerinin nfuzu
altndadr. Dier taraftan bir iki mstesnas dnda, btn Hristiyan
devletleri Mslman tebaaya maliktir.
Tabiyederinde bulunan Mslmanlarn, hatta kuvvetlice manev bir
ile olsun, hudutlan haricindeki siyas merkezlere ballklanm
istikbalde, rnhim neticeleri kabilecek umumi bir fikre hizmetlerini
menfaatlerine aykn grdklerinden ortaya kmasndan her suretle kar
koymak isterler, ve btn slam devletleri stndeki nfuz ve iktidarlar
sayesinde bu istediklerini icra da edebilirler. Binaenaleyh, zamanmzda en
kuvvetli slam devleti olan Osmanl Devleti'nin bile cidd bir surette slam
birlii siya..<;etini tatbike kalkmasna , belki de muvaffakiyetc, kar
koyarlar.
vasta

Trk birlii siyasetindeki faydalara gelince, Osmanl lkelerindeki

Trkler hem dini, hem nki balar ile pek sk, yalnz din olmaktan sk
birleerek ve esasen Trk olmad halde bir dereceye kadar Trklemi sair
Mslim unsurlar daha ziyade Trkl bcnimseyecek ve henz hi
benimsememi unsurlar da Trkletirilebilecekti.
Lakin asl byk fayda; dilleri, rkar, adetleri ve hatta ekseriyetinin
dinleri hile bir olan ve Asya kt'asnn byk bir ksmyla Avrupa'nn
arkna yaylm bulunan Trklerin birlemesine ve bylece dier byk
milliyetler arasnda varln muhafaza edebilecek byk bir siyasi milliyet
tekil eylemelerine edilecek ve i bu byk toplulukta Trk toplumlannn en
gl ve en medenilemii olduu iin Osmanl Devleti en mhim rol
oynayacakt. Son vak'alarn fikre getirdii uzaka bir istikbalde, meydana
gelecek beyazlar ve sarlar alemi arasnda bir Trklk cihan husule gelecek
ve bu orta dnyada Osmanl Devleti, imdi Japonya'nn sanlar aleminde
yapmak istedii vazifeyi zerine alacakt.

YUSUF AKURA VE ZYAGKALP

145

Bu faydalara mukabilOsmanl lkelerinde meskiln, Mslim olup da

Trk olmayan ve Trkletirilmesi de mmkn bulunmayan kavimlerin
Osmanl Devleti elinden kmas ve slamiyetin Trk ve Trk olmayan
ksmlarna ayrlarak, artkOsmanl Devleti'nin Trk olmayan Mslmanlar
ile cidd bir mnasebeti kalmamas mahzurlar vardr.
Bugn ekseri Trkler mazilerini unutmu bir halde bulunuyorlar.
Lakin u da unutulmamaldr ki, zamanmzda birlemesi muhtemel
Trklerin byk bir ksm Mslman'dr. Bu cihetle, slam dini, byk Trk
milletinin teekklnde mhim bir unsur olabilir."
Makalenin sonunda Akura; "Mslmanlk ve Trklk siyasetlerinden
hangisi Osmanl devleti iin daha yararl ve kabil-i tatbiktir?" diyerek cevab
okuyucularna brakmtr.

Akura, Tarz- Siyaset adl makalesinde Trk birlii konusunda

sylemleri ile bu birlie eilimli olduunu gstermektedir. Ayrca,
Trkiye'de "Trk Oca"nn kuruluunda ve "Trk Yurdu" dergisinde kan
yazlarnda ne Osmanllk, ne slamclk fikirlerini savunduu sadece
Trkl savunduu grlmektedir. Bu yzden yabanc yazarlar, Yusuf
Akura'y Trklk hareketinin lideri olarak grmlerdir. 3o
Mustafa Kemal, Afet nan'n hazrlad "Meden Bilgiler" kitabnda
milleti u ekilde tanmlar: "Millet, dil, kltr ve mefkilre birlii ile birbirine
bal vatandalarn tekil ettii bir siyas ve ictima heyettir.." 31 Bu
tanmdan sonra, Trk milletinin teekklnde esas olan unsurlar ierisinde
Trk milletinin halk idaresi olan cumhuriyetle idare edildiini Trk
Devleti'nin laik olduunu, her reit olan kimsenin kendi dinini semekte
serbest olduunu, Trk milletinin siyasi, dil, yurt, rk, tarih ve ahlak birliine
sahip olan byk bir milletten meydana geldiini misallerle izah etmitir.
Yusuf Akura'nn millet tarifinde dini birlik aranrnad gibi, ana
unsurun rk ve dilolduu, bu tanmla da Atatrk'n grne paralellik
olduu grlmektedir. Gnmzde de bu tanm, geerliliini muhafaza
etmektedir. 1919'da stanbul Trk Ocanda verdii bir konferansta, Trk
milliyetiliinin emperyalist ve demokratik zelliklerinden bahsetmitir. 0,
kendi ifadesine gre demokratik Trkl savunmutur. Bu adan da
ttihatlarn nemli simalarndan olan Enver Beyin benimsedii emperyalist
30

Kara,

31

A. Afet inan, Medeni Bilgiler ve M Kemal Atatrk 'n El Yazlar, TTK Yaynlan,
Ankara, 1998, s. 18.

a.g.m, s. 17.

SAYM TRKMAN

146

Trklk dncesini reddetmitir.32 arnzda, zellikle 1989'da Sovyet

Birlii'nin dalmasndan sonra ortaya kan yeni Trk devletleri ile Trkiye
arasnda demokratik bir siyasi ba meydana gelmitir. Bunda Yusuf
Akura'nn ve Atatrk'n milletlerin haklarna sayg gsteren, emperyalist
dnceleri reddeden, demokrasi yanls grlerinin nemli etkileri
olmutur.

1932 ylnda toplanan Birinci Tarih Kongresi 'nde/ 3 Atatrk'n de

katlm ile J. A. Gobineau'nun Arleri stn sayan rk grleri; Dr. Reit
Galip, evket Aziz Kansu ve Sadri Maksudi Arsal'n bildirileri ile
tartlmtr. Yusuf Akura, tartmalardan kan sonucu u ekilde izah
etmitir:

"Bir haftadan beri huzurunuzda sz syleyen arkadalarmz ispat

ettiler ki, A vrupal1arn hkmetmek amacn gzeterek ort!lya attklar rk
kuramnn bilimsel bir kymeti yoktur... Biz, btn dnyada yaayan
insanlar, Avrupallar gibi ve onlar derecesinde hukuka sahip adam evlatlar
say yoruz". 34
Atatrk de "stn rk kuram" ile ilgili eitli eserler okumu ve byle
bir teoriyi destekleyen herhangi bir aklama yapmamtr. Bu sebeple de
Yusuf Akura ve dier konumaclarn fikirlerine katlmtr. Almanlarn
"stn rk" iddialar yznden kan II. Dnya Sava, milyonlarca insann
canna malolmasnn yan sra ekonomik kayplara da yol am, dnyaya
byk bir felaket yaatmtr. Dolaysyla, bu teorinin ok zararl olduu
grlmtr.

32
33
34

Georgeon, a.g.e, s. 107.

Muharrem Feyzi Togay, a.g.e, s. 73.
erafettin Turan, Atatrk 'n Dnce yapsn Etkileyen Olaylar,
Kitaplar, TTK Yaynlar, Ankara, 1999, s.44.

Dnrler,

YUSUF AKURA VE ZYA GKALP

147

II. BLM: ZYA GKALP'IN HAYATI VE ESERLER

A. ZYA GKALP'IN HAYATI

1875 ylnda Di yarbakr' da doan Z. Gkalp, lk ve orta okulu yine
ayn ehirde bitirmitir. 35 1886-1890 yllar arasnda Diyarbakr Asker
Rtiyesi 'nde okuduktan soma Diyarbakr Mlk daresine girdi. 36 1890'da
babasn, 1897'de amcas Hasip Efendiyi kaybetti.1898'de Diyarbakr'da
siyas almalar sebebi ile tutukland. Mahkeme sonunda sulu bulunarak
stanbul'da bir yl sreyle hapis yatt. Bu sebeple de Baytar Mektebi'ndeki
tahsili yarm kald ve hapis cezas bitince Diyarbakr'a srld. 29 Aralk
1900 tarihinde Hasip Beyin kz Vecihe Hanm ile evlendi. 37
1908'de II. Merutiyet ilan edilince, Diyarbakr'da bulunan Ziya
Gkalp, ttihat Terakki 'nin ubesinin almasna nclk ederek burada
genlere hniyet, adalet, kardelik, Merutiyet'in faydalar zerine
konferanslar verdi. 1909 tarihinde Avukat kr Bey ile Diyarbakr' da
"Peyman" adl bir gazete neretti. 1909 senesi sonlarna doru, ttihat ve
Terakki Cemiyeti Selanik Merkezi, Ziya Beyi Selanik'e davet etti. Ziya Bey
de derhal bu ary kabul ederek Selanik'e gitti. Ziya Gkalp, hayal ettii
ehri burada bulur. Ziya Beyin siyas ve ilm hayat Selanik'te balar.
ttihatlar yeni fikirlerle donanm bu bilim adamn hi brakmazlar. Ziya
Bey de Avrupa'dan ok sayda kitap getirerek incelemelerine devam
etmitir. 38

Selanik'te, Sosyoloji Krss'n kurarak burada sosyoloji derslerini

verrneye balad. 19 i 2 seimlerinde Ergani -Maden' den mebus seilerek
stanbul'a yerleti. Meclisin 18 Austos' ta feshi ile bu vazife drt ay
srd. 3lJ
Balkan Harbi devam ederken Selanik'te bulunan ittihat ve Terakki
Cemiyeti Umumi Merkezi stanbul'a nakledildi. Ziya Gkalp'ta merkezle
birlikte stanbul'a geldi. Ziya Gkalp'n stanbul'a gelmesinden soma ilk ii
"Trk Oca"na girrnek ve "Trk Yurdu" dergisinde yazlar yazarak
"Trklk cereyann" kuvvetlendirrnek oldu. Gkalp, burada Yusuf
35

36

37

38

39

Kazm

Nami Duru, Ziya Gkalp'ten Seme Yazlar, Smer Basmevi, Ankara, 1942,s.
5.
Enver Behnan apolyo, Filozof Gkalp, Kitap Yazanlar Kooperatifi, Ankara, 1933,s.
9.
Trk Ansiklopedisi,C. XVII, Mi11l Eitim Basmevi, Ankara, 1969,s. 481.
Enver Behnan apolyo, Ziya Gkalp, Ittihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi, Gven
Basmevi, stanbul, 1943, s. 70-71.
Trk Ansiklopedisi, s. 481.

SAYM TRKMAN

148

Akura ile tanarak birlikte ayn dergide

birbirlerinden fikir ynnden istifade ettiler. 4o

almaya

baladlar

ve

Gkalp, 1918 ylnda ngilizler tarafndan stanbul' da tutuklanarak

Malta'ya srgne gnderildi. Ailesinin elindekileri satarak tedarik ettii 500
lira kendisine aadan yukarya atarak ulatmlmak stenirken ngiliz
tayfalan tarafndan kapld.41 Malta srgn srasnda maddeten ok
skntlar ekti ve yoksulluk ierisindeki ailesi eyalann satmak suretiyle
yaamaya alt. 42
Birinci Dnya Sava sonunda, M. Kemal'in giriimleri ile srgnden
kurtarld ve Diyarbakr'a yerlemeye karar verdi. 43 Gkalp, Diyarbakr'da
44
geen uzun ve parasz gnlerinde "Kk Mecmua" ile urat. 5 Haziran
1922-1925 yllan arasnda 33 say karabildi.11 Austos 1923 'te Trkiye
Byk Millet Meclisinin ikinci devresinde Diyarbakr' dan milletvekili
seildi. Hakimiyet-i Milliye'de seim ve parti meseleleri hakknda yazlar
yazd. "naralt" bal ile Cumhuriyet gazetesinde ve "Yeni Trkiye'nin
Hedefleri" bal ile Yeni Trkiye gazetesinde yazlan yaymland.45
Ziya Gkalp, 25 Kasm 1924 Cumartesi gn, stanbul Pasteur Fransz
Hastanesinde vefat etti. 26 Ekim'de eine az rastlanr bir trenle ll. Sultan
Mahmut Trbesi'nin yanna defnedildi. 46
Gkalp'n

bazlan unlardr: Kzl

Elma (1913),
Trklemek,slamlamak, Muasrlamak (1918), Rusya 'daki Trkler Ne
Yapmal ? (1918), Yeni Hayat (1918), Altn Ik (1923), Trkln
Esaslar (1923), Trk Tresi (1923), Doru Yol (1923), Trk Medeniyeti
Tarihi (1925).
Ziya

eserlerinden

Aynca u dergi ve gazetelerde yazlar yazmtr: Gen Kalemler, Trk

Yurdu, Altn Armaan, Halka Doru, Trk Sz, slam Mecmuas,
ktisadiyat Mecmuas, Millf Tetebbular Mecmuas, Harp Mecmuas, Dar '1-

40
41

42

43
44

45
46

Enver Behnan apolyo, a.g.e., s. 96-98.

Orhan zgcdik, Gkalp, Burhan Basmevi, istanbul, 1957, s.20; Tark Zafer Tunaya,
Milliyet, 3 Kasm 1974.
Ali Nzhet Gksel, Ziya Gkalp, Hayat-Eserleri, Ahmet Halit Kitapevi, stanbul,
1949, s. 40-41.
Kazm Nami Duru, a.g.e., s. 5.
Ali Nzhet Gksel, Ziya Gkalp ve naralt, ikbal Kitapevi, stanbul, 1939, s. 14.
Trk Ansiklopedisi,s. 486.
Cavit Orhan Ttengil," Ziya Gkalp zerine Notlar," Sosyoloji Dergisi, Say: 10,
Faklteler Matbaas, 1996, istanbul, s. 105.

YUSUF AKURA VE ZYAGKALP

fnun Mecmuas, Muaflim,

Cumhuriyet.

ctimaiyyat

Mecmuas,

149

Yeni

Mecmua,

Ziya Gkalp, Trk kltr tarihinde ok nemli roloynayan bir fikir

adamdr. imparatorluk nizamndan uL,usal devlet nizamna geite, bu
sistemin ideolojik temellerini dikkatli bir ekilde hazrlamtr.
Abdlhamit'in baskc rejiminden kurtulan dnrler, kendi fikirlerinin
memleketi kurtaracana inanyorlard. Gkalp, bu devirde gelecei grerek
yeni oluacak devlet yapsnn fikr temellerini atmtr. 47 Kltr ve uygarlk
kavramlann, toplum bilimi asndan ele alan ve aralanndaki ilikileri
ortaya koyan ilk dnrlerimizden biri olmutur. Bizde "kltr" kavramn,
"hars" kelimesiyle tanmlayan ilk dnr de yine Gkalp olmutur. O,
kltr, yapc ve birletirici bir kaynak olarak kabul eder. 48 Fuad Kprl,
Gkalp'n milli kltrrnze yapt katklar u ekilde izah etmektedir:
"phe

yok ki, Trk aleminde "Milliyetperverlik" cereyannn olduka

uzun bir mazisi, epey kudretli mbeirleri vardr; bunun tevellt ve
inkiafnda birok tarih amiller, hayat zaruretler, hatta birtakm byk milli
felaketler iddetle messir olmutur. Fakat, btn bu hakikatleri nazar-
itibara almakla beraber, bu cereyan iinde" Ziya Gkalp"n adeta bir
"Mihrak" tekil ettiini itiraf etmeliyiz. Bu harikulade insan, bu cereyan
iindeki dank fikirleri ve kuvvetleri toplam, onlardan yeni ve umum bir
"terkip" vcuda getirerek milli cereyann programn ve felsefesini izmitir.
Hayatn her ubesini ihata eden bu kadar geni bir terkip vcuda
getirebilmek iin "Ziya" kadar yksek felsefi kabiliyetle mcehhez byk
bir dimaa ihtiya vard. Lisan, bediiyat, hukuk, ahlak, din, iktisat ve terbiye
meselelerini byk bir nfuzla ihata ederek Trkln umum programn
ve felsefesini tespit eden bu emsalsiz mtcfekkir, btn Trk ve slam
dnyasnn ilk byk 'milli filozofu'dur. Diyarbekir dadisiyle stanbul'da
Baytar Mektebi'nde geirdii ok ksa bir zaman mstesna olarak muntazam
bir tahsil grmeyen ve srf kendi sai ve istidadyla yetien "Ziya Gkalp"
adeta bir ansiklopedi denecek kadar geni ve salam malumata malikti.
"Felsefe" ve "timaiyat" sahasnda Avrupa aleminin elde ettii neticeleri
onun kadar etrafl bir surette bilen, garbin ilm usullerini o kadar iyi
kavrayan ikinci bir adammz daha yoktur.

47

48

Mehmet Kaplan,"Yaayan Ziya Gkalp", Yol, 8 Haziran 1966.

Hikmet Dizdarogu, " Ziya Gkalp'te Kltr ve Uygarlk kavramlan," Trk Yurdu,
ubat 1965, s. 35.

SAYM TRKMAN

150

Ulfm-i slamiyede de byk bir ihata sahibi olduu iin, milll hayat
kendi gzleriyle grmeye, ve garp dnyasyla slam aleminin mtekabil
vaziyetlerini tetkik ederek inhitat amillerimizi derin bir surette anlamaya
muvaffak oldu. Selanik'te "Gen Kalemler" mecmuasnda mnteir
eserlerinden balayarak "Trkln Esaslar" adl son mhim eserine
vanncaya kadar btn yazlannda onun DHlI1t;zam ve ahenktar tekaml
fikriyesini grmek mmkndr." 49

Ziya Gkalp, Selanik'te siyas almalannn yan sra cemiyete

genleri toplayarak, ttihat ve Terakki Mektebi'ni kurdu. Programna
"ictimaiyyat" (sosyoloji) adnda bir ders koydurdu. Bu dersi verecek kimse
bulunamadndan hocaln zerine ald. Bylece ilk defa sosyoloji ilmi
Gkalp tarafndan fikir ve renim hayatmza girmi oldu. 5o Balkan
Sava'nn kmas zerine stanbul'a gelerek stanbul Edebiyat Fakltesine
bir Sosyoloji Krss kazandrdL5 ! Sosyoloji yazlanna "Trk Yurdu"nda
balad. lk yazs, bu derginin nc cildinde (s. 331-337) "Trklernek,
52
slamamak, Muasrlamak" balyla ktL Trk milliyetiliinin teorik
formln Durkheim sosyolojisinde buldu. 53
Ziya Gkalp'n alma alanlan geni bir perspektif arz etmektedir.
Mecmua" dergisinde; dil-edebiyat, tarih zerine; "slam
Mecmuas 'nda ekonomi zerine yazlar yazarak yepyeni bilim ve kltr
akmlarn yurdun her yanna yaymtr.54

"Yeni

Trklk hareketi, Ziya Gkalp'a gelinceye kadar yurt iinde ve yurt

dnda Trkler arasnda zaman zaman dnsel boyutlarda ortaya
konulmutur. 55 II. Abdlhamit dneminde slamclk ve Osmanllk
hareketleri n pana karlm, Trklk hareketleri snk kalmtr.
Trk milliyetilii (VIII. yy.) Orhon Yaztlan'nda grld gibi, ok
eski zamandan beri uurlara ilenmi, ancak Ziya Gkalp, bu fikri sistemli
bir ekilde ortaya koymu ve ilmi temeller zerine oturtmutur. Gkalp,
Osmanlcla kar Trkl, Osmanlla kar Trkl esas almtr.

49

50
51
52
53

54

55

Ali Nzhet Gksel, Ziya Gkalp, Hayat- Eserleri, Ahmet Halit Kitapevi, stanbul,
1949, s. 85.
Ali Nzhet Gksel, a.g.e,s. 7.
Nurettin azi Ksemihal, "Ziya Gkalp,", Cumhuriyet, 12 Ocak 1965.
Cavit Orhan Ttengil, Ziya Gkalp zerine Notlar, s. 106.
Bemard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, TTK Yaynlar, Ankara, s. 230.
Kazm Nami Duru, Ziya Gkalp, Mim Eitim Basmevi, stanbul, 1949, s. i 08.
Ali Nzhet Gksel, a.g.e, s. 68.

YUSUF AKURA VE ZiYAGKALP

151

Trklk hareketi, dalmaya balayan Osmanl mparatorluu'nda

ok hararetli bir ekilde geliti. Osmanlcla kar tavr alrken o zaman
gndemini muhafaza eden "slamclk" ve "Garpln" Trkle kar
olmadn aklamak zere i 918 ylnda, "Trklernek, slamamak,
Muasrlamak" isimli eserini yazd. Burada, "Trk milletindenim, slam
mmetindenim, garp medeniyetindenim" diyerek bu fikirlerin birbirini
56
desteklediini izah etti.
Avrupa'da ortaya kan Trkiyat yada Trkoloji bilimi ile,Trkler
hakknda arkeolojik aratrmalara balanm ve Trklerin ok eski bir millet
olduu, geni bir alana yayld, byk uygarlklar kurduu tespit edilmiti.
Dar'l-ftinfn'da (stanbul niversitesi ) Tarih Felsefesi retim yesi
Ahmet Vefik Paa, ecere-i Trki'yi (Trklerin Soy Kt) Dou
Trkesinden stanbul Trkesine evirmesi ve Lehe-i Osman ( Osmanl
Lehesi) adl bir Trke szlk dzenlenmesi, Trkiye' deki Trkenin
Genel Trkenin bir lehesi olduunu ortaya koydu. Askeri Okullar
Nazrl yapan pka kahraman Sleyman Paa da Dnya Tarihi isimli
kitabnda Trklk ile ilgili almalar yapm, Avrupa'nn karalayc ve
aalayc ksmlarn tasfiye etmitir. Ayrca, "Sarf- Trki" (Trke Dil
Bilgisi) isimli bir kitap da yazmtr. Rusya'da Azeri Trklerinden Mirza
Fethali Ahunzade ve Krm'da "Tercman" gazetesini karan smail
Gaspral ve Yusuf Akura, Trklk hareketinin nemli savunucular
arasnda yer aldlar. 57
Ziya Gkalp, dncede, tarihte, dil ve edebiyatta balayan fakat
dank halde bulunan fikirleri, bir sistem halinde toplamak istemitir.
Gkalp, Trk1k fikrinin yaylma sresini Trkln Esaslar adl
yaptnda yle ifade etmektedir:
"zetlersek, on yedi, on sekiz yldan bu yana Trk ulusunun
sosyolojisini (toplum bilimi) ve psikolojisini (ruh bilimi) incelemek iin
harcadm emeklerin rnleri kafamn iinde ylm duruyordu. Bunlar
ortaya atmak iin yalnz bir neden gerekiyordu. te Gen Kalemler'de mer
Seyfettin'in balatm olduu dn savam bu nedeni hazrlad. Fakat ben
dil sorununu yeterli grmeyerek Trkl btn lkleriyle, btn
programyla ortaya atmak gerektiini dndm. Btn bu dnceleri
56

57

Faruk K. Timurta," Ziya Gkalp, lmnn 40. yldnmnde," Yeni stanbul, 25

Ekim 1964.
Ziya Gkalp,rrkln Esaslar, hzL. Mahir nl, Yusuf otuksken, nklap
Kitapevi stanbul, 1973,s. 4-7.

SAYM TRKMAN

152

kapsayan "Turan"

iirini

yazarak Gen Kalemler'de

yaymladm.

Bu

iir

tam

zamannda yaymlanmt.

nk Osmanlclktan da slam birlikteciliinden de lke iin

tehlikeler doacan gren gen ruhlar kurtarc bir lk aryorlard. Turan
iiri bu lknn ilk kvCmyd. Ondan soma srekli olarak bu iirdeki
esaslar aklamak ve yorumlamakla uratm.
"Turan"

iirinden

sonra Ahmet Hikmet Bey,

"Altn

Ordu" makalesini

yaymlad. stanbul'da Trk Yurdu dergisiyle Trk Oca dernei kuruldu.

Halide Edip (Advar) Hanm, "Yeni Turan" adl romanyla Trkle

byk nem verdi. Hamdullah Suphi Bey, Trkln etkin liderlerinden
biri oldu. Adlar yukarda geen ya da gemeyen btn Trkler, gerek
Trk Yurdu'nda gerek Trk Oca'nda birleerek birlikte altlar.
Kprlzade Fuad Bey ( Fuad Kpr1) Trklk bilimi (Trkiyat, Trkoloji)
alannda byk bir bilim adam oldu. Bu alanda hazrlad bilimsel
yapt1aryla Trk1 ve Trkleri aydnlatt.
Yakup Kadri, Yahya Kemal, Falih Rfk, Refik Halit, Reat Nuri
Beyler gibi yazarlar, Orhan Seyfi, Faruk Nafiz, Yusuf Ziya, Hikmet Nazm,
Vala Nurettin Beyler gibi ozanlar yeni Trke'yi gzelletirdiler. Mfide
Ferit Hanm da gerek deerli kitaplaryla gerek Paris'teki konferanslaryla
Trkln ykselmesi iin byk abalar harcad.
Trk1k dnyas bugn o denli genilemitir ki, bu alanda alan
sanatlarla bilim adamlarnn tmnn adlarn saymak, ciltlerle kitap
yazmay gerektirir.
Rus Panislavizmine Osmanllarn, Tatarlarn tepkisi zeJlikle
Balkanlar'da ve Rusya'daki Trkler arasnda milliyetilik ve Trk1k
fikirlerinin younlamas eklinde ortaya kmtr. Osmanllarn
Balkanlar'da yenik dt ve baz blgelerin elden kt bir zamanda,
Avrupa'dan Pasifik'e kadar yaylan bir alanda, Trklk ve Panturanizm
fikirleri yaygn bir sylem halini almt. Knmh smail Gasprinski (18141914)'nin nderliinde Tatar aydnlarnn ve Yusuf Akura'nn " Tarz-
Siyaset" isimli eseri ile tartmaya alan "Pantrkist fikirler" 1908
devriminden sonra ykselen bir ivme kazand, 24 Aralk 1908'de Yusuf
zzet'in kurduu" Trk Dernei" kurulu amacn "Trk" diye anlan btn

YUSUF AKURA VE ZYA GKALP

153

Trk kavimlerinin mazi ve haldeki ashar ve eral, ahval ve muhitini

renmeye ve retmeye almak, olarak aklyordu. 58
1911 'de Trk Dernei yedi saylk bir dergi karabildi. Bunu "Trk
Yurdu" isimli yeni bir dergi izledi. Kurucular,Ozan Mehmet Emin, Ahmet
Hikmet, Dr. Akil Muhtar, Aaolu Ahmet, Hseyinzade Ali ve Akuraolu
Yusuf idi. Eyll 1912'de Ahmet Hikmet Viyana'ya konsolosluk grevine
gidince yerine Trk akmn en nemli dnrlerinden olan Ziya Gkalp
geti. Trk Yurdu, Trk kltr ve siyasal Trkln byk teorik
konularn tartld nemli bir krs oldu. 59 Yusuf Akura ve Ziya Gkalp,
burada karlkl fikir etkileiminde bulunarak teorinin daha da glenmesini
saladlar. Yayn organlaryla konferanslarla halk aydnlattdar. ktidara
gelen ttihat ve Terakki 'nin ulusal politikalarna yn verdiler.
sonra Rumeli topraklar kaybedildi. Araplar, hala
Osmanl mparatorluu'nun bnyesinde bulunduundan ttihatlar,
slamch ve Osmanlclt savunuyorlard. Bu ortamda Gkalp,
Trkln boyutlarn genileterek "Turanclk ve Pantrkizm" fikirlerini
ortaya koydu. 6o
Balkan

Sava'ndan

mer Seyfettin'in dil de balatt Trklk hareketini yeterli

gnneyerek btn fikirleri bir araya toplayp bir program halinde yrtme
arzusu, Gkalp'n "Turan" iirini yazarak, Gen Kalemler'de
yaymlamasyla balad. 6 !
TURAN
Nabzlanmda vuran

duygular ki tarihin

Birer derin sesidir, ben sahifelerde

Gzide,

anl,

necip

rkmn

deiL.

uzak ve

yakn

Btn zaferlerini kalbimin tanininde,

Nabzlarmda okur,

anlar, eylerim tebcil.

Sahifelerde deil nk Atilla, Cengiz

Zaferle

rkm

tetvic eden bu nasiyeler,

O tozlu erevelerde, o ifiiraamiz

58
59
(,0
(,1

Ziya Gkalp, a.g.e, s. 10- 1 .

Bernard Lewis, a.g.e , s. 346-348.
Tark Zafer Tunaya, Milliyet, 3 Ekim 1974.
Ali Nzhet Gksel, a.g.e, s. 70-71.

SAYM 1'RKMA.N

154

Muhit iinde grnmekte kirli,

ermende;

Fakat erefle nmayan Sezar ve skender!

Nabzlarmda evet,

Kalan
Ouz

Ouz Han

Han,

ite

unk ilim iin mphem

kalbim tanr tamamiyle

budur gnlm eden mlhem:

Vatan ne Trkiye'dir Trkler'e, ne Trkistan:

Vatan, byk ve mebbet bir lkedir: Turan...

Bu

iir,

dnyasnda tesirinigstermitir,

. Trk

Osmanllar 'olmad,

tcphluMm1n -olduu,

kQnulanndaki

Trklerin sadece
blgesinde Trk rkndan olan .
tarihi -helgelecle tespit e4ilerek .z~ikle dil. ve .tarih,
dny~n. birok'

almalar'hz kaianmtr.

Gkalp'a gre.Trkn evr~ivard:62

a. Gerek Tiltk!k; Anadolu Trkl,
..
b. Yakmo';~ii; 'Oguzista:n, Anadolu, 'Azerbeycan, ran, Harzem
Trklerinin
birlemesiyle doacaktr,
.
.
c. Uzak ve byk lk; Turan...
Gkalp, Turancl tarif ederken u ifadeleri kullanmaktadr: 63
"Turan, hars -itibariyle ayrlan Trkleri de ihtiva eden birliktir"demek
suretiyle .Anadolu snrlarn aan ve dny.aya yaylmTrklerin bir araya
gelerek bi~ birlikteik ~ltitura9jlece'ini ifade ~trnektedir, .
......

Trkiye devletim, Trklk milletim,

. ,,0 ."" .

.cins.iRl1nokl~.Tiir~'~ zarar m,?

.

.Ne kadar Trk varsa l;mgiin cihanda

:Buradaki harse var meyli vicdanda,
Dili dilimdendir, dini dinimden
Olacaz
62

63

biz hep

ayn

vatanda.

Nurettin azi Ksemihal, "Ziya Gkalp", Cumhuriyet, 12 Ocak 1965.

Orhan zgedik, a.g.e., s. 83.

YUSUF AKURA VE ZYA GKALP

155

Gkalp, bu iirinde Turanclk ile grlerini msralara dkmtr.

Buna gre, Trk milletinden olan, dili, dini, kltrleri bir olan insanlann
byk Trk dnyasn kurabileceini izah eder.
Ziya Gkalp, saf bir rk kavramn dolays ile rkl reddeder.
Trklb'1n Esaslar adl eserinde, "budun" terimini tari f ederken "Ayn
anadan, babadan remi, iine hi yabanc kanmarn, kanda bir topluluk"
der. Byle bir toplumun olamayacan u szlerle ifade eder: "Tarih ncesi
alarda bile saf bir budun (rkn) bulunmazsa tarihsel dnemlerdeki
budunlann kanmasndan soma artk, saf bir budun aramak anlamsz olmaz
m? .. Bugnk toplumsal aamamzda ise, toplumsal dayanma kltr
birliine dayanyor. Kltrn kuaklara aktanlmas arac eitim olduu iin,
kandalkla hibir ilgisi yoktur." 64
Buradaki szlerinde grld gibi, saf bir rk, saf bir kan birliini
bir ekilde reddederek bunun kltr birlii olduunu izah etmektedir.

ak

stanbul'da Dnya gazetesi ile yaplan syleide kardei Nihat Bey,

Trklk:le ilgili grlerini u ekilde izah etmektedir:

"Trkln sistemli kurucusu Ziya Gkalp'a gre, Trklk:, Trk
milletini kurtarmak ona bir birlik vermek onu ykseltmektir. Buradan
hareket ederek bir milleti yapan itimai faktrlerin neler olduunu aratrr.
Ona gre bir milleti meydana getiren hars (kltr) birliidir.,,65 Bu gre
gre de Gkalp, dank halde dnyaya dalm Trklerin esareUen
kurtarlmas, bir kltr etrafnda birleerek g birlii, gnl birlii meydana
getirmesini savunmutur.

Ziya

Gkalp'n

Ziya Gkalp, bata sosyoloji olmak zere tarih, iktisat, felsefe, hukuk,
edebiyat,
din,
folklor
vb.
birok
alanda
makale
yazm
mtefekkirlerimizdendir.
0, sosyal ve felsefi dncelerinde, daima tarih geliime bavurarak
konulan bilimsel temellere dayandrmak istemitir. Tarim aratrmalar
yaparak konulan enine boyuna deerlendirmesi, onun tarihi kimliini
ortaya karmtr. Bal bana bir tarih kitab hazrlarnamakla beraber,
onun tarih metodolojisi ve felsefesi alannda Trk tarihine uyarlamalan
vardr.

65

Ziya Gkalp, Tr/u,:ln Esaslar, s. 14-15.

Dnya gazetesi,25 Ekim 1954.

SAYiM TRKMAN

156
Yazlarna

daha ok Yeni Mecmua ve Kk Mecmua (haftalk)

dergilerinde rastlamaktayz. Yeni Mecmua'da; on drt makale halinde "Aile
Ahlak", yine ayn dergide makale halinde "Eski Trk Devleti" , drt
makale halinde " Eski Trklerde Din" ve "Kay Slalesinin Eskilii ve
erdi" ad ile tarihi makalelerde yazmtr. Kk Mecmua'da yirmi drt
makale halinde "Trk Devleti'nin Tekaml", "Milletimizin Tarihi Nerede
Balar" adnda yazlar yazmtr. O dnemde, mevcut yerli kaynaklar yeterli
olmad iin. yabanc kaynaklardan da istifade etmi ve bir sentez
yapmtr. Onun sosyoloji alannda olduu gibi ilmi tarihiliin usullerini de
ok iyi bildiini eserlerinde grmekteyiz. Ziya Gkalp, tarihi aratrmalarda
tarafsz olunmasn, hissi olunmamasn iaret ederek bu konuyu, Kk
Mecmua (Say:ll, 1922)'da "Tarih lim mi Yoksa Sanat m?" adl bir
makalesinde detayl bir ekilde aklamtr. Gkalp, ilmi tarihilik anlay
ile lkemizde modem anlamda tarih aratrmalarnn yaplmasna nclk
etmitir. Ayrca, Osmanl-slam tarihiliinin yetersiz olduunu grerek
mazimizi milattan nceki yzyllara ulatran milli Trk tarihiliinin
gerekliliini ortaya koymutur.66
Gkalp, bu almalar ile Trk
tarihiliine ok nemli katklarda bulunmutur.
Gkalp'n,

ekonomi ile ilgili yazlar da mevcuttur. Birinci Dnya

ile birlikte "milli iktisat" grlerini youn bir ekilde ilemitir.
Serbest ekonomi politikalarn savunan Adam Smith, Leroy Beaulieu,
Charles Gide vb. iktisatlar yerine Von List, Wagner Schmuller,
Philippovich gibi milli ekonomi grlerini savunan ekonomistlerin
fikirlerini savunmutur. Savatan nce 45 milyon Osmanl Liras olan
ithalat, 1915 ylnda ancak 6 milyon civarnda olmutur. 67 Bu sebeple de
kendi kendine yeten bir sanayi ve tarm politikas icra etmek kanlmaz
olmutu. Gkalp, bu ortamda tarmda, sanayide, ticarette millilemeyi ktisat
Sava

mecmuasndaki yazlaryla savunmutur.

SONU
Ziya Gkalp ve Yusuf Akura, Merutiyet ve Cumhuriyet dneminde
sosyolojik, felsefi, iktisadi ve tarihi konularda devlet adamlarna ve aydn
halk kitlelerine nemli lde fikri katklarda bulunmutur. ki nl
dnrn Trk Yurdu dergisinde birlikte hareket ettii konularn banda
"Trklk, milliyetilik" konular gelmektedir. Bu son blmde,
66

67

ibrahim Kafesolu, "Ziya Gkalp'da Tarihilik", Bel/eten, XLVIII, Yl: 1984, s. 189190.
Zafer Toprak, Trkiye'de Milli iktisat (/908-1918), Yurt Yaynlan, Ankara, 1982, s.
25-26.

YUSUF AKURA VE ZYAGKALP

Cumhuriyet dneminde Atatrk ile fikir

konular ele alnacaktr.

birlii

edilen ve

157
ayr dlen

Atatrk ilkeleri, bilindii gibi cumhuriyetilik, milliyetilik, laiklik,

devletilik, halklk, irklHiplktr. Ziya Gkalp'e bir gazetecininl924 de
u soruyu sorar: 68
Gazeteci - Bu milletin en byk mefkureleri nelerdir?
Gkalp - Bu milletin en byk mefkureleri drt mefkurede icmal
(toplamak) edilebilir: 1. Milliyetilik 2. Halklk 3. Garp medeniyetilii (
Batclk) 4. Cumhuriyeti/ik.
Grld

gibi, ilk karlatinnada "cumhuriyetilik, milliyetilik,

halklk" fikirlerinin hemen rtt anlalmaktadr.
Milll-iktisadi yazlarnda devletilii savunan Gkalp, bu konuda da
Atatrk ile ayn gr paylamaktadr. Cumhuriyet Halk Frkas 'nn dokuz
maddesini kaleme alarak fikirlerini ortaya koymutur. 69
Atatrk, Gkalp'n "Turanclk" fikirleri ile ters dmektedir. 7o
Vatan ne Trkiye 'dir Trklere ne Trkistan
Vatan byk mebhet bir lkedir:Turan
diyen Gkalp'a karlk Atatrk kendi fikirlerini "... Biz yle
milliyetileriz ki, bizimle i birlii eden btn milletlere hnnet ve riayet
ederiz... Bizim milliyetiliimiz herhalde bencil ve marurca bir
milliyetilik deildir... Biz haddimizi bilir kimseleriz. Bitmez tkenmez
istek sahibi deiliz." sz,leriyle izah etmitir.
Atatrk, devletin gc kadar hayal etmeyi bilmi ve "Misak- Milll"
snrlarn ve hedetlerini tespit ederken akcl ve gerekilii n plana
kararak "Turanclk" fikirlerine kar kmtr. Ulusal bamszl yeni
vermi bir milletin yeni maceralara srklenmesini nlemitir.
Birinci Dnya

Sava

sonunda Rusya'da meydana gelen (1917)

zerine Kzlayadna Rusya'ya giden ve orada Trk
esirleri ile ilgilenen Yusuf Akura'nn dnnde Ziya Gkalp'n
"Turanclk" ile ilgili grlerine kar karak bunun emperyalizmden baka
Bolevik ayaklanmas

68

69
70

Ali Nzhet Gksel, a.g.e., s. 97.

Tark Zafer Tunaya, Milliyet, 3 Kasm 1974.
Ali Yaar Sarboy, "Ziya Gkalp ve Trk Devrimi," Sosy%ji Konferans/ar, stanbul
niversitesi Yaynlar No: 2183,1976, s. 107-108.

SAYiM TRKMAN

158

bir eyolmadn ileri snTIesi, Turancl kabul etmeyen Mustafa

Kemal'in zerinde tesir yapm olmas mmkndr. 7!
Pantrkizm ve Panislamizm gibi an fikirlere kar kan Atatrk,
yeni bir Anadolu Trk vatan fikirlerini zihinlere yerletirmek istedi. Bunun
iin de Trk tarihine nem verdi. nce, "Tarih-i Osman! EncIlleni"ni
tasviye etti. Bunun yerine, i 930 ylnda Trk Tarih Kurumu kuruldu.
Kurumun grevi, okullarda ve niversitelerde Trk vatann sevdiren bir
tarih eitimi verdirmek idi. n Ziya Gkalp, Trk milletinin fedakar ve
kahraman bir millet olduunu sylemektedir. 73 "Tehlike ve harp anlarnda
daima Trk milletinin mucizeler gstermesini bekleyebiliriz ve Trklerin
hibir millette grlmeyen fedakarlklar yapacandan emin olabiliriz. Trk
milletinin daima gvenebileceimiz en esasl kudreti budur". Atatrk'n bu
konuda genlie seslenirken kulland "...Muhta olduun kudret
damarlarndaki asil kanda mevcuttur" veciz sz, ayn duygulan
paylatklann gstermektedir.
Mustafa Kemal ile Gkalp'n millet tanmlan arasnda farkllklar
grlmektedir. Mustafa Kemal, milleti yle tanmlar: "Millet, dil, kltr ve
mefkOre birliine bal vatandalarn tekil ettii bir siyas ve itima
heyettir.,,74. Gkalp ise "Millet, ne rk ne kavm ne corafi ne siyas ne de
iras bir zmre deildir. Millet, lisanca, dince, ahlaka ve bediata mterek
olan, yani ayn terbiyeyi alm fertlerden mrekkep bulunan bir zmredir" 75
Atatrk, Trk milletinin

oluumunda

etken olan

unsurlar

da

ekilde sralamaktadr:76
.Siyasal varlkta

2. Dil

birlik,

birlii,

3. Yurt birlii,

4. Irk ve kken
5.

71

72

73

birlii,

Tarih yaknlk,

Niyazi Berkes, a.g.m., s. 202.

Bemard Lewis,a.g.e.,s. 356.
Ali Nzhet Gksel, Ziya Gkalp Diyor ki, Ahmet Halit Kitapevi, stanbul, 1950, s. 95-

96.
74

75
76

Afet nan, Medeni Bilgiler, s. 18.

Bemard Lewis, a.g.e., s. 321.
Afet nan, a.g.e., s. 22.

YUSUF AKURA VE ZYA GKALP

159

6. Ahlaki yaknlk.
Bu tariflere baktmzda, aralarndaki en nemli kltr farknn "din"
grlmektedir. Gkalp, dini bu tanmlamann iine alrken Atatrk,
din birliini dahil etmeyerek laik bir anlay ne karmtr. Ancak bu,
Gkalp'n laik anlayna kar olduu manasna gelmemelidir. Merutiyet
dneminde gen Trk subaylar arasnda Voltaire, J. J. Rousseau, Comte ve
Haeckel gibi laik dnen kiilerin says gn getike artt sralarda, Ziya
Gkalp da laikliinin ncleri arasnda yer ald. Franszca "laique" deyimini
anlatmak iin "la-dini" szcn kullandnda, bata eyhlislam olmak
zere, din adamlarnn tepkisini zerine ekti. 77 Zaman zaman bu
grlerinden dolay, "dinsiz" gibi sulamalarla kar karya kald. Mill"i
Mcadele'nin en hareketli zamannda II Nisan n'de eyhlislam
Drrizade'nin Anadolu'da toplanan "Kuva-y Milliye" kuvvetleri ile Atatrk
ve silah arkadalar hakkndaki fetvas i atmaya yol am ve ulusal zafer
nemli lde sekteye uratlmt. 5 Mays 192'de Anadolu mftlerinin
153 kiinin imzasyla yaymlanan "Anadolu Fetvas" bir nebze de olsa,
"stanbul Fetvas"nn tesirini ortadan kaldryordu. Dinin siyasete alet
edilmesinin zararlarn gren Atatrk, bilindii gibi laik devlet yapsn
aama aama tesis etmitir.

olduu

Cumhuriyet'in ilan ncesinde, Mustafa Kemal ve devrin ileri gelen

mebuslar ile inklap fikir adamlarnn Ankara stasyonu'ndaki Kalem-i
Mahsus (zel Kalem) binasnda krk kiiden oluan bir heyetle yaptklar
grmeler esnasnda, Ziya Gkalp'n, devlet ekillerinin olduunu,
bunlarn da monari, merutiyet ve cumhuriyet rejiminden meydana
geldiini ifade etmitir. Ata'nn huzurunda "Yeni Trkiye hakimiyet-i
milliye esaslarna dayandna gre devlet eklinin Cumhuriyet olmas
gerekir" diyerek, dncelerinin O'nun ile ayn olduunu ortaya
koymutur. n

Dilin sadelernesi konusunda da gr farkllklar mevcuttur. Z.

Gkalp, "Trkelemi Trke'dir" kuraln kullanarak yabanc kkenli
kelimelerin yerine baka kelime tretilmemesini savunmaktadr. Atatrk ise,
"Trke'nin yabanc dillerin boyunduruundan kurtu!mas"nn gerektiine

77
78

Bemard Lewis,a.g.e., s. 398-399.

Enver Behnan apo1yo, a.g.e., s. 162

160

inanmaktadr.

SAYM TRKMAN

O'nun, Dil nklah'nda temel ilkesi, Trke'yi

kaynaklanna dayanarak zenginliine kavuturmak olmutur.79

Tekinalp'in Atatrk'n salnda yazd Kemalizm adl kitabnda

Ziya Gkalp'in fikirlerinin dnsel boyutta kald, Atatrk'n ise bunu
gerekletirdiini u cmlelerle beyan etmitir:
"Ziya Gkalp... Millicilik hamlesini ve heyecann ancak hayal ve
fantazi sahasnda gsterebilmitir. Mehur "Kzl Elma" yahut "Arz Mevut"
destan bu hayallerin mahsudr. Sonradan Atatrk'n eseri ile hakiki bir
kehanet mahiyeti olan bir efsanedir. Ziya Gkalp'in iirinde ne varsa
Kemalizm tarafndan tahakkuk ettirilmi, yahut tahakkuk etmekte
bulunmutur." 80

Sonu olarak sosyoloji, dil, tarih, ekonomi, felsefe vb. konularda

Yusuf Akura ve Ziya Gkalp, nemli fi1cri almlar icra etmilerdir.
Yaadklar dnemin siyasi, askeri ve ekonomik artlar iinde fikirleri
zaman zaman n plana km, bazen de an tenkitlere maruz kalmtr.
Birok yazann ortak kanaati, "Kemalizm'in biricik idolou" durumunda
olmadklar ynndedir. Atatrk'n aratrmac yaps, bu dnrlerin
temsil ettii "Durkheim" ve dierlerinin kitaplanm da okumaya sevk etmi
ve lke artlanm gz nne alarak akl n plana karan bir sentez
uygulamtr. Atatrk, ald btn kararlar ncesinde konuyu yakn
arkadalan ve uzmanlarla tartm, grlerini alm ve bu konudaki
eserleri inceleyerek sonuca varmay alkanlk haline getirmitir. Bu sebeple,
Atatrk'n sadece bir veya birka kiinin fikri ile hareket etmesi sz konusu
olamaz.

79 erafettin Turan, Atatrk 'n Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar,
TTK Yaynlar, Ankara, 1999. s.20.
80 Ali Yaar Sarboy, a.g.e., s. 113.

YUSUF AKURA VE ZiYAGKALP

161

ABSTRACT
Ziya Gkalp and Yusuf Akura made important intellectual
contributions to the statesmen and intellectuals on sociological,
philosophical, financial, historical issues, and etc. during the Constitutional
monarchy and the Republic. Among the issues these two well-known
thinkers dealt with in the magazine "Trk Yurdu", "Turkism and
nationalism" were the most dominant ones. Under the political conditions of
their time, their thoughts were sometimes appreciated, but from time to time
subjected to extreme criticisms. Atatrk, while benefiting from the ideas of
Ziya Gkalp and Yusuf Akura, did not completely adopt the intellectual
principles of these estimable characters; and made a synthesis unifying the
thoughts ofWestern intel1ectuals and the realities of the Republic of Turkey.