Skripta

3 cjeline za izuavanje:
1. osnovi informatike
2. informacioni sistemi
3. raunarski kriminal
Sve tipove komuniciranja moemo smjestiti u jedan model, tzv.model
komunikacionog procesa (MKP)
Izvor
Informacije

kanal veze

prijemnik

Komunikacija moe biti jednosmjerna i dvosmjerna.

Od kanala veze zavisi koliina inf. koja moe da se prenese.
Koliina inf. se mjeri u BIT/s.
Oko moe primiti oko 105 bit/s.
MKP se moe proiriti tako da izgleda:
smetnje
Izvor

koder

kanal veze

dekoder

prijemnik

Od izvora do kodera putuje poruka gdje se pretvara u signal koji putuje

kanalom veze do dekodera gdje se signal pretvara u poruku koja je razumljiva
korisniku.Na kanalu veze mogu postojati smetnje koje mogu uzrokovati lo
prijem poruke.

1
U posmatranju KP postoje 4 nivoa:
1. tehniki (bavi se samo pitanjima prenosa prruke, kvalitetom.
Ne interesuje ga sadraj poruke.Ona se prenosi na isti nain)
2. semantiki (ovde se razmatra znaenje poruke,njen smisao)

3. efektivni (razmatra se kakav efekat poruka ima na prijem,da li e

poruka kod prijemnika izazvati efekat i pomae mu da
donese odluku)
4. pragmatini (razmatra se pitanje pravovremenosti poruke,tj. da li e ona
u pravo vrijeme stii do prijemnika)
POJAM INFORMACIJE I PODATKA
Informacija je podatak iskoriten za proirenje znanja ili donoenja odluke.
Podatak je vrijednost o nekoj pojavi zapisana odreenim alfabetom.
Npr.
podatak
12
dva podatka o nekoj pojavi zapisana odreenim alfabetom.
Kako razlikovati podatke,pojave,po emu ?
Dvije pojave se razlikuju jedna od druge po svojim osobinama,atributima.
Osobina je ponovo podatak tj. vrijednost napisana nizom znakova.
Npr.
kua
auto
vrata
vrata
lift
tokovi
Ako imamo 2 primjerka iste pojave:
Npr.
kua
kua
vrata 80 vrata 120
lift 2
lift 5
Dva primjerka iste pojave se razlikuju po vrijednostima osobina tj. atributa.
Vrijednosti atributa su ponovo podaci zapisani odreenim alfabetom.
Elementarna inf. je sastavljena od sljedeih podataka:
1. subjekt ili pojava (S)
2. osobina ili atribut (O)
npr. 185(V) cijena(O)
3. vrijednost (V)
2

cipela(S)

Odluka se donosi na osnovu ova 3 elementa.

Elementarna inf. vai u odreenom vremenskom trenutku.Komponenta za
donoenje odluke sa ova 3 elementa je i vrijeme.
Raunar je napravljen po modelima koje definie ovjek,dakle ne grijei raunar
ve ovjek.

PRINCIP RADA RAUNARA

Ulaz

obrada

izlaz

Postoje 4 osnovne karakteristike raunara:

1. brzina (nekoliko miliona operacija u sekundi)
2. tanost (raunar radi samo ono to mu je zadano i to tano onako kako
mu je zadano.Korisnik je onaj koji grijei)
3. mogunost ponavljanja operacija
4. prilagodljivost (raunar sa istom opremom moe se prilagoditi
rjeavanju novih problema)
Eric Von Newman je definisao koncept raunara:
U raunaru se na isti nain posmatraju postupci koji se obavljaju i podaci
kojima se ti postupci obavljaju.
npr.
ax2+bx+c=0
postupci
a=5

b=-4 c=1

podaci

Dord Bul Bulova algebra

Konstante bulove algebre su 0 i 1.U njoj postoje odreeni zakoni.Bulova algebra
funkcionira na bazi sudova.Sud moe biti taan ili ne.
Ako je sud taan ima vrijednost 1.
Ako je sud netaan ima vrijednost 0.
sabiranje u Bulovoj algebri

mnoenje u Bulovoj algebri

0+0=0
1+0=1

00=0
10=0

0+1=1
1+1=1

01=0
11=1

3
Sastavni dijelovi raunara su prekidai koji realizuju logike funkcije i
operacije.Tranzistor ima podatke koje moe uvati.Ti podaci su 0 ili 1.
BInary digit = BIT

Za decimalne cifre potrebna su 4 bita.

256=28 8 bita=karakter=1 BYTE (bajt)
Ovaj broj kombinacija dovoljan je da se predstavi svaki znak.
Standard koji govori koji znak je predstavljen sa odreenom kombinacijom bita
je ASCII kod.
American Standard Code for Information Interchange
npr.
A+B za svaki lan potreban je po 1 bajt,(za A,+,B) dakle 3 bajta.
STRUKTURA RAUNARA

aritmetika logika upravljaka

jedinica ALU
jedinica
PROCESOR

Ulaz
Tastatura
Mi
Tablet
Ekran
Pero

izlaz
ekrani
tampai
crtai

sabirnica

sat

read only
memory
ROM

random access
memory
RAM

CENTRALNA MEMORIJA
CENTRALNA JEDINICA

4
Postoje 2 memorijska bloka:
1. centralna memorija koju ine ROM I RAM
2. procesor koji ine ALU i upravljaka jedinica

periferne memorije
traka,disk
cd-rom,disketa

U centralnoj memoriji nalaze se podaci u obliku bajta.

ROM se koristi samo za uzimanje podataka.U ROM se ugrauje memorija sa
unaprijed ugraenim programima.U ROM-u se nalaze podaci i programi
potrebni za dovoenje raunara u operativno stanje.
RAM je memorija sa direktnim odn. sluajnim pristupom.RAM je organizovan
tako da je svaka jedinica memorijskog prostora sastavljena iz 2 dijela:
1. adresa
2. podatak
Svakom podatku se moe pristupiti na osnovu adrese.Adrese i podaci su
interpretirani bajtom.
U RAM-u se podaci mogu smjetati I uzimati za razliku od ROM-a.
Operacija smjetanja podataka na adresu je destruktivna.Smjetanjem nove
vrijednosti unitava se stara i tako stalno.RAM se unitava pri prekidu
napajanja.
Jedine 2 operacije koje se izvode nad RAM memorijom su:
1. itanje (uzmi podatak)
2. pisanje (smjesti podatak)
U RAM-u se nalaze korisniki podaci i programi.Svi podaci smjeteni u
memoriji obrauju se u procesoru i to dijelu koji se zove ALU.
ALU=Aritmetiko Logika Jedinica Unit (Unit eng.=jedinica)
Osnovne operacije u ALU su:
1. sabiranje
2. oduzimanje
3. mnoenje
4. dijeljenje
5. poreenje
U ALU se nalazi privremena registarska memorija koja slui za privremeno
uvanje rezultata.Registarska jedinica je pod kontrolom ALU koja upravlja
cijelim raunarom,njegovim radom.

5
UPRAVLJAKA JEDINICA obavlja 4 klase naredbi:
1. naredbe prenosa podataka
2. naredbe ulaza/izlaza
3. upravljake naredbe

4. kontrolne naredbe
RAM
A

B
C

-3
381

A,B,C - adrese
-3,7,381 - vrijednosti

ALU
REGISTRI
ALU daje naredbe ,a vrijednosti se prenose u registre.
SAT slui za to da bi se znalo kada moe poeti izvrenje neke naredbe.
SAT daje takt.On je oscilator koji daje impulse koji ovako izgledaju:
Izvoenje neke funkcije moe poeti samo u trenutku otkucaja.
Funkcija traje odreeni broj otkucaja.Ako sat bre radi i raunar radi bre.
Brzina otkucaja sata mjeri se u MHz (megaherci)
npr.
550 MHz=550 miliona impulsa
Instrukcije su veoma jednostavne.
Sve ovo se zove CENTRALNI PROCESOR.

ULAZNE JEDINICE

Zadatak ulaznih jedinica je da podatke koje korisnik priprema prezentira

raunaru u obliku koji je njemu razumljiv.
Ulazne jedinice se dijele na:
1. automatske
2. rune
Kod automatskih jedinica komunikacija sa raunarom se obavlja bez posredstva
korisnika.Podaci se prenose direktno.
Kod runih jedinica korisnik mora da posreduje prilikom prezentiranja podataka
raunaru. Kod runih jedinica podaci se prezentuju u obliku dokumenta.
Ti dokumenti mogu biti itljivi i neitljivi.
itljivi doc. znae da raunar ima mogunost da prepozna sadraj doc. i prevede
ga u binarni oblik.
itljivi doc. se dijele u 2 klase:
1. optiki
2. magnetni
Kod optikih doc. postoji nekoliko naina zapisivanja:
- BAR-kod (tanje i deblje linije-tapovi)
- pomou specijalnih znakova(koriste se kod bankovnih transakcija)
Danas praktino svi zapisi mogu biti itljivi na raunaru.
SKENERI ulazni ureaji koji prepoznaju sadraj dokumenta optikim putem.
Svi optiki itai rade na bazi intenziteta svjetlosti koja se prenosi putem el.
naboja.
Kod magnetno itljivih dokumenata iskoritena je osobina feromagnetizma.
Feromagnetizam je postupak magnetizovanja odreenih elemenata.
Magnetisanje postoji odn. ne postoji tj. 0 ili 1.
Magnetne kartice:
- kreditne
- telefonske
- identifikacione
Ukoliko su dokumenti neitljivi za raunar onda se unos podataka mora obaviti
pomou ulaznih runih jedinica .
7

Ulazne rune jedinice se dijele na:

1. pripremne
2. pokazivake
Jedini pripremni ureaj je tastatura.
Pokazivaki ureaji omoguuju izbor objekta koji e biti aktiviran u odreenom
trenutku.Za pripremanje objekata mora da postoji ekran i sa njega se bira
objekat.
Pokazivaki ureaji su:
1. mi
2. svjetlosno pero (objekat se aktivira svjetlosnim zrakom)
3. tablet
4. dojstik
5. ekrani osjetljivi na dodir
Tablet slian je tastaturi.Njegova povrina je podijeljena na odreeni broj
polja koja imaju odreeno znaenje. Pritiskom pera na tablet aktivira se odreeni
objekat.Raspored polja na tabletu se moe programirati,te ovo ujedno
predstavlja razliku izmeu tableta i tastature.
tablet

Dojstik - ima isti efekat kao mi.Mehanizam palice omoguava pomjeranje po

ekranu.
Ekrani osjetljivi na dodir koriste se tamo gdje postoji veljki broj korisnika.
Svi ovi ureaji omoguavaju komunikaciju sa raunarom koja moe biti
jednosmjerna i dvosmjerna.
Svi podaci prvo dolaze u memoriju.Sve ulazne jedinice prvo komuniciraju sa
memorijom i procesorom putem sabirnice.

IZLAZNE JEDINICE
Njihova namjena je da podatke tj. rezultate obrade izvedene na raunaru prikau
korisniku u njemu razumljivom obliku.
Dijele se u 2 klase:
1. jedinice sa privremenim zapisom
2. jedinice sa trajnim zapisom
Kod jedinica sa privremenim zapisom rezultati stoje dok se ne pojave novi
rezultati.
Kod jedinica sa trajnim zapisom rezultati ostaju trajno zapisani.
U jedinice sa privremenim zapisom spadaju:
- svjetlosni indikatori
- ekrani
Svjetlosni indikatori pokazuju da li je ureaj u pogonu ili ne.
Druga klasa svjetlosnih indikatora moe pokazati samo slova ili cifre. K od njih
postoje LED diode.Kombinacija dioda je 7 ili 24.
Ako ima 7 dioda onda su sloene u ovakvu matricu

Ako prikazuju slova

Ekrani postoje 2 klase:

1. alfanumeriki (prikazuju alfabet i brojeve)
2. grafiki (prikazuju sliku)
Kod alfanumerikih ekrana jedinica prikaza je znak.Njihove dimenzije su
25 redova800 kolona
Grafiki ekrani se sastoje od taaka.Taka je element slike.
9

PIcture Element (PIXEL)

Elektroni
Fosforoscentni premaz

RGB ekran
Elektronski top
Elektronski mlaz osvjetljava fosforoscentni premaz i osvjetljava taku.
Elektronski mlaz se moe skrenuti tako da osvjetljava cijeli fosforoscentni
premaz,koji se moe kombinovati-RGB ekrani.
y

x
Za svaku taku se mogu odrediti karakteristike:
- pozicija
- boja
BIT mapa (BMP)
- osvjetljenje
BMP je predstavljena nizom taaka.Skeneri uzimaju sliku i prenose je putem
BIT mape.
Za kvalitet slike bitno je da nema RASTERA.
REZOLUCIJA broj taaka na jedinici povrine.
Kree se od 300300 do 12001200 taaka po cm2
Problem BIT mape je da se gubi kvalitet slike kada se mijenja veliina slike.
Zato se koristi tzv. vektorska grafika.U tom sluaju prikaz slike je odreen
vektorom u koordinatnom sistemu (slika iznad),a vektor take ima konstantnu
vrijednost,veliinu.
Uz ekrane mora postojati dodatna memorija koja omoguava brzo pomjeranje
slike.To su grafike kartice i one se nazivaju video-grafiki adapteri (VGA).

10

Za razliku od jedinica sa privremenim zapisom,jedinice sa trajnim zapisom

imaju mogunost da formiraju zapis dokumenta na takav nain da se ti
dokumenti mogu sauvati u trajnoj formi.
Jedinice sa trajnim zapisom su:
1. tampai (printeri)
2. crtai (ploteri)
Kod printera mehanizam ispisa je fiksan,a medij na koji se ispisuje je pokretan.
Kod plotera je obrnuto.
tampai rade sa relativno malim formatima papira A4 i A3,dok ploteri rade sa
formatom A0.
A4=300210 mm
A3=300400 mm
A0=1000800 mm
Za nas su interesntne klase tampaa koje su u upotrebi.
tampae emo svrstati u klase.
klasa
matrini
linijski
ink-jet
laserski

jedinica ispisa
znak
linija
znak
stranica

brzina
80-500 z/s
300-5000 l/m
80-500 z/s
2-30 str/min

format
A4,A3
80,120,132 z/l
A4
A4,A3

cijena
400-1000 km
2000
400
800-30.000

Matrini zovu se tako to se znak formira na bazi matrice iglica 79 ili 924.
Iglice izau i preko karbonizirane trake otiskuju znak.Postoje prednosti i mane.
Prednost je cijena,karbonizovana traka za ispis je 6-10 KM a traje mjesecima.
Samo matrini tampai mogu raditi sa dokumentima u kopiji
(virmani,uplatnice).
Mana je to je buan.
Linijski tampai koriste se za ispis veoma velikih koliina podataka.
Izuzetno su brzi i veliki.
Ink- jet - tampai sa brizganjem tinte (pljucavci)
Jedinica ispisa je znak koji se formira slino znaku na ekranu.Umjesto znaka na
ekranu,mlaz tinte se ubrizgava na papir.
Laserski rade slino kao foto-kopir aparati.Vie svjetlosti vie magnetie
foto-osjetljivi bubanj,preko kojeg laser crta cijelu stranicu.Stranica se proputa
kroz ureaj koji produkuje visoku temperaturu nakon lijepljenja crnog praha.
11

Kod plotera mehanizam je drugaiji.Postoji ravna povrina koja nosi 2 ruke koje
nose mehanizam ispisa.Medij je fiksan.Ispis se vri preko pokretnog
mehanizma.Ploteri su efikasniji u ispisu velikih povrina npr. geografske karte,
projektni nacrti...

Pitanje na ispitu koji je ulazno-izlazni ureaj ?

To je ekran osjetljiv na dodir.
Podaci se uvaju ne samo na ROM-u,va i na perifernim memorijama.

PERIFERNE MEMORIJE
Slue za uvanje podataka i programa,trajno uvanje, u obliku koji je prilagoen
raunaru odnosno binarnom obliku.
Dijele se na 2 grupe:
1. magnetne
2. optike
Kod magnetnih perifernih memorija postoji mogunost da se podaci uzimaju,ali
i da se na te memorije podaci i vraaju,kao kod RAM memorije.
Kod optikih perifernih memorija podaci se jednom zapisuju i mogu se koristiti
neogranieno puta.
Magnetne memorije rade na principu feromagnetizma zahvaljujui magnetnoj
indukciji.
Proputanjem struje estice se
namagnetiu.Postoji mag. polje
i to je stanje 1
0

12

Ukoliko su estice u neredu to

je stanje 0.

Ovde spadaju:
1. magnetna traka
2. disk
3. disketa
TRAKA koristi se za arhiviranje podataka.Traka se kree uzduno a podaci se
zapisuju irinom trake.Zapisuje se 9 bita te se govori o 9-o kanalnom zapisu.
Svaki kanal ima svoju glavu za itanje i pisanje.
8 bita se zapisuje a 1 preostali je kontrolni.
81 (parnost) to znai sljedee:
U zapisu sa 9 kanala uvijek mora biti paran broj jedinica.
Ako je zapisan neparan broj 1 onda je kontrolni bit 1
Ako je paran broj 1 onda je kontrolni bit 0.
Ako nije tako onda je traka oteena.Kapacitet trake je 750 KB .
DISK najee koritena periferna memorija zbog velike brzine memorisanja i
pristupa podacima.Sastoji se iz ploa koje su povezane zajednikom osovinom.
Svaka ploa je premazana feromagnetnim materijalom sa obje strane osim
gornje i donje ploe koje imaju zatitu.
Svaka povrina ima svoju glavu za itanje i pisanje.Te glave su vezane za
zajedniku ruku i pomjeraju se istovremeno.
Osovine rotiraju brzinom od 2500-7000 obrtaja/min.
Glave se kreu radijalno po disku i pristup podacima je veoma brz.
Svaka povrina je izdijeljena na koncentrine krugove koji se zovu staze.
Skup staza kojima u jednom trenutku pristupaju glave zove se cilindar.
Podaci se upisuju na sve staze tj. po cilindrima.
Svaka povrina je izdijeljena i radijalno na sektore.
Broj staza je 80-200.
Broj sektora je 8-32 i svi su numerisani na odgovarajui nain.
Na sektoru postoji urez i fotoelija koja registruje prvi sektor.
Podaci se uvijek upisuju u dio staze u sektoru koji se zove blok. Blok predstavlja
najmanju jedinicu prenosa podataka na disk i sa diska.Blok ima 128-1024 bajta.
Ukupan kapacitet diska je veliine GB.
GB=230 bajta
210=KB
210210=MB
210210210=GB
Postoje fiksni i promjenljivi diskovi.Kod fiksnih diskova pogon koji
omoguava kretanje glava za itanje i pisanje i ploe ine jednu cjelinu koja je
vezana za raunar.
13

Kod promjenljivih diskova pogon i glave za itanje i pisanje su vezane za

raunar,a ploe se mogu mijenjati.
Loa strana diska je njihova izvedba.Zbog velike brzine itanja i pisanja moraju
biti vrlo blizu namagnetisanih ploa te mehaniki potres moe dovesti do
oteenja diska ime se svi podaci unitavaju.

Povrina diska 4

staza
1
urez

sektor

blok

DISKETA je disk sa jednom ili maksimalno dvije feromagnetne povrine,

odnosno disk sa jednom ploom.
Organizacija povrine diskete ista je kao kod diska,postoje staze,blokovi,sektori.
itava povrina je smjetena u plastini omot. Glava za itanje i pisanje moe
pristupiti disketi kroz poseban otvor na njenoj jednoj strani.
Diskete se uvijek rade u formi izmjenjive memorije.Standard za diskete je 3,5
to iznosi oko 10 cm,i kapaciteta 1,44MB ili 2MB.Pogodne su za prenoenje
podataka.Disketa nosi opasnost od virusa.
VIRUS je takav program koji unitava druge programe i podatke.Sposoban je
da se prekopira na na disketu i da se aktivira na drugom raunaru i zapisuje na
disk drugog raunara.Postoje i antivirusi.
Druga klasa perifernih memorija su OPTIKE MEMORIJE.
Ovde spada CD ROM.Ovi diskovi su raeni u tehnologiji WORM.
Warm
Once
Read
Many
14

CD je jedna ploa od plastike na kojoj se nalazi jedna staza koja je spiralno

smjetena od centra ka obodu.Podaci se zapisuju u spiralu mehanizmom
paljenja.
Na mjestima gdje je 0 ostavi se crna taka.
Na mjestima gdje je 1 ostavi se svijetla taka.
Disk se ita pomou laserskog zraka.Disk dobija refleksiju crnog i svijetlog.
Refleksija oitava 0 ili 1.Disk je otporan na magnetna polja i vrlo je pogodan za
uvanje podataka.Pogodni su za distribuiranje programa te poto izau iz fabrike
isti su od virusa.Njegov kapacitet ja 650 MB.
CD se radi u izmjenljivoj izvedbi to znai ima podatke a uz raunar je vezana
glava za itanje i pisanje.
Ispitno pitanje razlika izmeu perifernih memorija i izlaznih jedinica ?
Periferne memorije zapisuju podatke razumljive za raunar.Izlazni podaci
se ponovo mogu vratiti u raunar.
Izlazne jedinice zapisuju podatke razumljive korisniku.

15

HARDWARE
Svi dijelovi raunara koji se mogu vidjeti,dodirnuti ili fiziki unititi zovu se
hardver.Svi ovi dijelovi moraju biti neim upravljani.
SOFTWARE-je skup programa koji omoguavaju upravljanje radom raunara s
jedne strane i realizaciju korisnikih zahtjeva s druge strane.
Po svojoj strukturi softver se dijeli na:
1. sistemski (omoguuje upravljanje radom raunara)
2. aplikativni (slui za realizaciju korisnikih zahtjeva)
Sistemski softveri su vezani za tip raunara.
Oosnovni skup programa koji dovodi raunar u operativno stanje i omoguava
komunikaciju raunara i korisnika zove se OPERATIVNI SISTEM (OS).
Zavisno od tipa i namjene raunara postoje 4 klase operativnih sistema.
1. jednokorisniki-jednoprogramski
2. jednokorisniki-vieprogramski
3. viekorisniki-jednoprogramski
4. viekorisniki-vieprogramski
Same kategorije ve odreuju ta se moe raditi u OS-u.
Kod jednokorisnikih-jednoprogramskih OS-a raunar u nekom vremenskom
periodu koristi samo 1 korisnik i u toku koritenja raunara moe izvravati
samo 1 program.Tek nakon zavretka jednog programa korisnik moe poeti sa
izvravanjem drugog.
Karakteristian predstavnik ovog OS-a je DOS.
Kod jednokorisnikih-vieprogramskih OS-a 1 korisnik u periodu u kome on
jedino moe da koristi raunar moe istovremeno da izvrava vie programa.
Predstavnik je WINDOWS.

p1 p2 p3 p1 p2 p3
Prvo se radi malo jednog programa,pa drugog...
Programi su izdijeljeni na jednake dijelove.

16

Kod viekorisnikih-jednoprogramskih OS a u toku nekog vremena izvrava

se 1 program ali ga moe koristiti vie korisnika.Kod nas je prihvaen
AMADEUS
OS.Problem koji se ovde javlja je problem koritenja podataka od vie
korisnika.
Problem je kako razrijeiti korisnika od izmjene podataka.
Kod viekorisnikih-vieprogramskih OS-a omogueno je da vie korisnika
koristi iste raunarske resurse za realizaciju svojih zahtjeva.Sistem mora
omoguiti takvu komunikaciju tako da on ima utisak da je jedini na raunaru.

p1

p2

p3

p4 uskae na prazno mjesto. Ovo predstavlja problem jer sistem mora

pretraivati i traiti mjesto za novog korisnika.
Predstavnik je UNIX operativni sistem.
DOS
Disk
koji se
Operating
Sistem

Mali dio OS-a dri se u RAM-u a ostatak na disku

po potrebi prebacuje u RAM.Zbog toga se i zove DOS.

Organizacija periferne memorije napravljena je preko direktorija.Direktoriji su

organizacione forme memorijskog prostora na disku koji mogu da sadre
podatke i direktorijske datoteke (file).Svaki fajl pripada jednom direktoriju.
Direktoriji su organizovani kao hijerarhijska struktura pri emu postoji jedan
direktorij iz kojeg ta struktura polazi.Taj direktorij se zove korjenski direktorij
(ROOT).Svi ostali direktoriji su njegovi sljedbenici.

ROOT

D1

D2
D21

D3
D22

D31

17
Broj direktorija i njihovih sljedbenika nije ogranien (ogranien je veliinom
D211
diska)
Na povrini diska jedan dio je korjenski a ostali dio je podijeljen prema potrebi.

ROOT

Pisma
slike

Da bi se dolo do podataka mora se poznavati pristupni put.Taj put se zadaje

navoenjem svih direktorija kroz koje se mora proi od korjena do odredita i
tek kad se nalazimo na odgovarajuem direktoriju moemo koristiti svoje
podatke.Komunikacija sa OS-om obavlja se putem komandi.
Kod WINDOWS-a usvojena je organizacija memorijskog prostora na disku
kakva je definisana u DOS-u.Da korisnik ne bi morao traiti pristupne puteve u
windows-u je na povrinu diska dodan prozor kroz koji se vidi dio povrine
diska.Taj prozor se moe kretati u svim pravcima to omoguuje korisniku da
vidi itavu povrinu diska.
U prozoru se pored pregleda sadraja memorijskog prostora mogu vidjeti i
rezultati izvrenja programa.Svaki prozor predstavlja 1 program.
Kada prozor nije aktivan onda se on moe smanjiti na veliinu sliice (ikone)
i korisnik sebi moe organizovati posao na raunaru sa sliicama za programe
koje e prerasti u prozore aktiviranjem programa.Otvaranje prozora znai
uveanje sliice do nekog nivoa na ekranu.U svakom prozoru postoje meniji
(menu),u kojima se nalazi spisak funkcija koje su vezane za taj prozor.
Ti meniji se zovu i padajui meniji,ali je bitno da se funkcije u meniju nalaze u
obliku da ih korisnik moe direktno aktivirati.

window

18
Mehanizam povezivanja raunara zove se raunarska mrea.Da bi se raunari
povezali u mreu potrebni su jo i oristupni putevi i veze.
- tel. linije 2400 b/s
- kablovi (koaxijalni,optiki) prenose nekoliko Gb/s
- beini prenos (satelit) Kb,Mb/s
U nekim sluajevima potrebni su ureaji za prilagoavanje komunikacije
pristupnom putu.Zavisno od vrste pristupnog puta zavisi brzina komunikacije
meu raunarima.
Optiki kablovi su najbezbjedniji i prenos inf. je najbri.
U osnovi raunari rade sa malim snagama reda mV,to je dovoljna snaga za
prenos podataka putem sabirnice unutar raunara.
Ureaji za prilagoavanje pojaavaju signal namijeanjen za prenos (modulacija),
Ala isto tako prilagoavaju jaki signal koji je primljen za upotrebu na raunaru
(demodulacija).
S obzirom da je komunikacija dvosmjerna,ove ureaje imamo na obje strane.
Postoje mehanizmi koji omoguavaju koritenje prilaznih puteva i bez modema,
A to je ISDN.U samoj centrali vri se modulacija i demodulacija i takva inf. ide
do raunara.
Da bi uspostavili komunikaciju izmeu 2 raunara trebamo imati odgovarajue
programe.Taj skup programa zove se protokol.Protokol treba da obezbijedi
adresu primaoca,poiljaoca,potvrdu prijema i poruku.
Prema nainu slanja poruka protokoli se dijele na 2 grupe:
1. protokoli sa slanjem poruka
2. protokoli sa slanjem paketa
U sluaju 1 poruka se alje u cjelosti.Prednost je to se poruka prenosi do
primaoca u cjelosti,ali je nadostatak to moe doi do oteenja poruke koja
nastaje zbog uma u kom. procesu.
U sluaju 2 poruka se alje izdijeljena na jednake dijelove koji imaju elemente
poruke (adresu primaoca,poiljaoca,potvrdu prijema i poruku)
Paketi se mogu slati razliitim putevima.Prednost je vea sigurnost poruke i
vea je brzina prenosa jer su paketi mali.
Nedostatak je to,da ako se 1 paket izgubi poruka se ne moe sastaviti.
Prema veliini odn. rasprostranjenosti raunara u mrei raunarske mree se
dijele na:
- lokalne (nalaze se u poslovnim org.,udaljenost je 2-5 km)
- globalne (povezuju raunare na udaljenim geografskim podrujima)

19
Prema nainu komuniciranja u lokalnim mreama postoje 3 tipa konfiguracija:
1. zvijezda
R5

R1

R4

vor

R2

1 vor upravlja
mreom raunara

R3

2. prsten

R1

R5

R2

R4

R3

Kod ovog modela komunikacijska linija ini zatvorenu petlju i svi korisnici su
povezani na tzv. petlju.Komunikacija izmeu raunara obavlja se tako da 1
raunar u jednom trenutku emituje poruku a svi ostali sluaju.Nakon zavretka
emitovanja 1 raunar pravo emitovanja predaje drugom itd.

3. sabirnica
R1

R3

)
R2

R4

Kod ovog tipa raunari se povezuju na otvorenu liniju koja na krajevima ima
reflektore koji poruku koja putuje do njega odbija do sljedeeg reflektora itd.
tako da poruka krui.
20
Svi raunari su ravnopravni u emitovanju i sluanju.
Mrea tipa sabirnice zove se i ETERNET.Kod eterneta je mogue zaguenje
prenosnog puta.Kabl ne moe da prenese koliko raunari emituju.
Globalne mree
U ovim mreama mogu se koristiti istovremeno i tel. linije,sateliti,kablovi kao
naini prenosa podataka.
INTERNET
Uokviru interneta ne moraju se povezivati samo raunari ve i itave mree.
Internet se sastoji od niza vorova meusobno povezanih razliitim putevima.
Ti vorovi se zovu kapije (GATEWAY),i to su ulazna vrata za prikljuenje svih
korisnika na internet mreu.Svaka kapija ima adresu koja je predstavljena u
decimalnom obliku a mogu se interpretirati u obliku kapija.oblast.domen.
Kapija i oblast dodjeljuje svaka kapija prema nekim konvencijama.
Domen oznaava pripadnost kapije ili funkciji ili dravi.
com-kompanija
edu-obrazovanje
ba-bih
de-njemaka
hr-hrvatska
sl-slovenija

Svaka kapija vidi samo susjedne kapije

sa kojima je direktno povezana.
Kada poruka putuje od kapije do kapije
onda se ona zaustavlja na svakoj kapiji
gdje se analizira te ako ne pripada toj kapiji
alje se drugoj sve dok ne stigne do one
kojoj je namijenjena.

bih.net.ba.
utic.net.ba. Ove 2 kapije se ne vide meusobno.
bih .net.-New York
utic.net.-Amsterdam
Utic.-Amsterdam-New York-Sarajevo
Svaki korisnik na kapiji ima svoju adresu.
korisnik@kapija.oblast.domen.
Kako koristiti resurse povezane internetom?
Postoje tzv. INTERNET SERVISI koji omoguavaju razliite naine koritenja
resursa.To su:
- TELNET
- FTP

- E-mail
- WWW
21
TELNET je servis koji se zove i udaljeni terminal.U okviru telneta korisnik
interneta moe da se prijavi kao korisnik udaljenog raunara i da na udaljenom
raunaru koristi podatke i programe.
Telnet se koristi u sluajevima kada je koliina podataka koji se nalaze na
udaljenom prevelika da bi je korisnik prenio na svoj raunar.
FTP File Transfer Protokol (protokol za prenos datoteka)
Koritenjem FTP servisa korisnik moe sa udaljenog raunara da preuzme
podatke i programe i da ih koristi na svom raunaru nakon prekida
komunikacije.FTP je jedan od najee koritenih servisa.
E-mail (elektronska pota)
Ovaj servis radi na principu pote.Svaki korisnik na kapiji na kojoj je prikljuen
na internet ima svoje potansko sandue i ima svoju adresu.Adresa je oblika:
korisnik@kapija.oblast.domen.
Sandue je prostor na disku na kapiji koju ima svaki korisnik.Sandue je
zatieno kljuem kojim korisnik otvara svoje sandue.Klju je u obliku lozinke.
E.mail ima mogunost emitovanja poruke (broadcasting) jednom broju
korisnika,a oni mogu dati svoja miljenja drugim korisnicima u mrei.

Zbog toga ovaj sistem se moe koristiti za

pravljenje konferencije.Dodavanjem AV
ureaja moe se uspostaviti AV konferencija

Osnovna prednost E-maila je to je

nain

komuniciranja veoma jeftin.Svu komunikaciju obavljaju kapije i ona je relativno

jeftina.Jedini pravi troak je od raunara
do kapije.

WWW World Wide Web (tkanina rasprostranjena oko svijeta)

Tkanina je sastavljena od stranica koje su generisane na bazi hiperteksta.
To je tekst u kojem pored osnovnog teksta postoje tzv. kljune rijei.

Te rijei upuuju na objanjenje pojma na nekoj drugoj stranici.Upuivanje sa

stranice na stranicu moe ii razliitim smjerovima,
Npr.kljuna rije tuba,moemo otii na tubu kao pastu za zube,muziki
instrument,uho...
Ovako organizovani tekstovi uz kljune rijei mogu da daju grafiki prikaz ili
eventualno zvunu interpretaciju.Tada ne govorimo o hipertekstu ve o
hipermediji.
22
WWW se sastoji od hipertekstualnih stranica pri emu sve gore nabrojano,i
kljune rijei imaju adresu kapije na kojoj se jo nalazi poblie objanjenje te
kljune rijei npr. www.siemens.com. Na adresi siemens nai emo siemens
pa emo na kapiji nai objanjenje www.pc.de.
Ovaj servis omoguava pretraivanje pojedinih stranica koje se nalaze na jednoj
od internet kapija i putovanje sa stranice na stranicu odn. sa kapije na kapiju
zavisno od interesa i potreba korisnika.
Za komunikaciju izmeu stranica u okviru WWW koristi se HTTP.
HTTP Hiper Text Transfer Protocol
Stranice u WWW-u mogu biti statine i dinamine.
Dinmike stranice svakdnevno mijenjaju sadraj (to su str. kompanija CNN,
i onih koji npr. prodaju svoje proizvode)
One su u osnovi povezane sa bazom podataka u kojoj se vre odreene promjene
koje se odraavaju na web stranicu.

23

METODOLOGIJA PROGRAMIRANJA
Postoji tok akcija koje je potrebno definisati odreenim redom.Taj princip je tzv.
princip POLIJE.
POLIO italijanski matematiar koji je definisao problem.
1.faza-razumijevanje problema
U toj fazi treba definisati ulaze,izlaze i uslove koji su bitni za odreeni problem.
Ako je problem sloeniji za razumijevanje treba koristiti neke
slike,oznake,eventualno razdvojiti problem na vie dijelova.Od problema ne
treba ii dalje sve dok se on ne razumije.
2.faza-razrada plana akcija
Uovoj fazi treba nai analogan problem.Postavlja se pitanje ta treba uraditi sa
ulazima,koji je postupak tranformacije ulaza i izlaza,da li smo se susreli sa
takvim problemom.
Modul 11-jedna od bitnih stavki prilikom provjere matinih brojeva.
-razbijanje problema na podprobleme.
3.faza-da li je problem raunarski
-ako jeste ide se na izradu programa
-ako nije ide se odmah na izvrenje akcija
Potrebno je detaljno opisati svaki korak i provjeriti svaki korak.
4.faza-pogled unazad
Vratiemo se unazad nakon obavljenog postupka testiranja i nakon provjere
rezultata.Da li postoji bolji plan ili drugi postupak.
Razumijevanje
problema

Da li je problem
raunarski

Razrada plana
akcija

da

ne
Izvrenje
akcija

Izrada
programa

Pogled
unazad

24

Postupak rjeavanja nekog problema zove se ALGORITAM.

Def: algoritam je skup niza koraka koji opisuju rjeavanje problema
Algoritam opis rjeenja daje se u konanom broju koraka.Rjeenje koje se dobija
takoe treba da je u konanom broju koraka.Ako nema rjeenja algoritam treba
da da odgovor da takvo rjeenje ne postoji.Opis algoritma moe se obaviti
pomou algoritamske strukture.
Algoritamska struktura se dijeli u 3 klase:
1. sekvenca
2. strukture izbora
3. strukture ponavljanja
Ove strukture se mogu predstaviti grafiki.Obzirom da se algoritam sastoji od
niza koraka koji opisuju neki problem sekvenca predstavlja osnovni tok
algoritma.
sekvenca

N1

jedna naredba slijedi drugu

N1

Nm

Strukture izbora opisuju kako se moe promijeniti tok izvoenja nekog postupka
pod odreenim uslovima.Prva od tih struktura je:
1.jednostruki izbor
uslov

T
naredbe

Sljedea
naredba

kod strukture izbora definie se neki uslov

Vrijednost uslova moe biti tano (T),
i netano (N).Ako je T onda se izvrava neki
niz naredbi pa se postupak nastavlja.
Ako je vrijednost uslova N onda se niz
naredbi ne izvrava nego se postupak
nastavlja.

25

N1

Ako je vrijednost uslova T onda je redoslijed

izvravanja naredbi N1,N2,N3

N
uslov

Ako je vrijednost uslova N onda je redoslijed

izvravanja naredbi N1,N3

T
N2

N3

2.dvostruki izbor
T

N
uslov

N1

N0
N2

N
uslov

Sljedea
naredba

N1

N2

N3

Kod strukture dvostrukog izbora neki niz naredbi izvrava se i u

sluaju da je
je vrijenost uslova T i u sluaju da je vrijednost uslova N.
Nizovi naredbi mogu biti:
T-N0,N1,N3
N-N0,N2,N3
Ne moe se nikako dogoditi da se izvri i jedna i druga naredba

26

3.viestruki izbor
Kod strukture viestrukog izbora ne postavlja se uslov nago se definie
vrijednost parametra i za neki skup vrijednosti parametra izvravaju se odreene
naredbe.Ako vrijednost parametra ne pripada zadanom skupu vrijednosti onda se
ne izvrava nijedna naredba nego se prelazi na izvrenje sljedee u nizu naredbi.
parametar
V1

V2

Vn

N1

N2

Nn

V1-Vn skup vrijednosti parametra

N1-Nn naredbe koje su vezane za pojedine
Vrijednosti parametra
Struktura viestrukog izbora transformie se
samo u jednu naredbu.

Sljedea
naredba

N1
temperatura
0

kaput

10

jakna

20

koulja

30

P
0

10

20

30

N2

N3

N4

N5

majica

N6

Idi na
fakultet

0
N1
N2
N6

10
N1
N3
N6

20
N1
N4
N6

30
N1
N5
N6

Sukture ponavljanja omoguavaju da se dio postupka opie na jednostavan nain

sa naznakom da e se taj dio postupka ponoviti neki broj puta uz razliite
vrijednosti nekih elemenata.

27

1
uzmi jednu ocjenu ili
saberi
uzmi drugu ocjenu
saberi
uzmi treu ocjenu
saberi itd.

2
uzmi sljedeu ocjenu
saberi
ponovi postupak

ili

U sluaju 2 postupak je opisan na jednostavniji nain,ali se postupak obavlja kao

u sluaju 1.
U strukturama ponavljanja mora se definisati neki mehanizam kad e se proces
zavriti.

inicijalizacija

Niz naredbi koje

se ponavljaju

Mehanizam promjene treba da

obezbijedi prekid ponavljanja.

promjena

provjera

Sljedea
naredba

Postoje 3 strukture ponavljanja:

1.strukture sa konanim unaprijed zadanim brojem ponavljanja
Kod ove strukture ponavljanja unaprijed se zada od koje do koje vrijednosti
parametra e se izvravati niz naredbi.Svaki putse korak poveava za odreenu
vrijednost sve dok se ne dostigne maksimalno zadani parametar.

28

inicijalizacija poetnih vrijednosti,krajnja

vrijednost,korak parametra

Niz naredbi

Promjena
za korak

provjera
parametara

parametar
manji od krajnje
vrijednosti

slijed

2.struktura ponavljanja sa provjerom unaprijed

inicijalizacija

N
uslov

T
niz naredbi

sljedea naredba

Nakon inicijalizacije prvo se provjerava uslov koji je zadan u inicijalizaciji pa se

onda vri niz naredbi.Ovaj niz naredbi se izvrava sve dok je vrijednost uslova
tana T.
Onda kad je vrijednost uslova netana N prelazi se na sljedeu naredbu.
Promjena uslova mora se obezbijediti u okviru niza naredbi koje se ponavljaju.
Moe se desiti da se postupak koji treba da se ponovi ne izvri jednom,konaan
broj puta ili beskonaan broj puta.

29

3.struktura ponavljanja sa provjerom unazad

inicijalizacija

Niz naredbi

uslov

T
Sljedea naredba

Uovoj strukturi ponavljanja niz naredbi e se ponavljati dok uslov ne postane

taan.Kad uslov postane taan postupak se prekida.
Poto je provjera unazad prvo se vri niz naredbi pa se vri provjera.
Niz naredbi e se izvriti bar jednom,konaan broj puta ili beskonaan broj puta.
U nizu naredbi potrebno je postojanje naredbe koja e dovesti do promjene
uslova.

STRUKTURE PODATAKA
Podaci mogu biti:
1. elementarni
2. sloeni
U elementarne podatke spadaju: - cijeli brojevi
- realni brojevi
- znakovi (ASCII)
- logike konstante T i N
Podaci su razdvojeni u ove grupe zbog razliitog naina operisanja sa njima.
Sloeni podaci su: - nizovi
- slogovi
Niz je takva sloena struktura podataka u kojoj se nalazi vie vrijednosti istog
tipa.Svaka od tih vrijednosti je odreena imenom niza i pozicijom odn.
indeksom u nizu.
30

6 8
1 2

10 7
3 4

8
5

9
6

8
7

7
8

6
9

8
10

niz ocjena,pozicija 6 ocjena 9

Moe se izvravati jedna vrijednost u jednom trenutku.
1
2
3
4

8 10 7

6 7

10

9
1

red 3,kolona 4 - ocjena 9

Nizovi su takve vrste podataka koje koje imaju uvijek isti tip vrijednosti.

Slogovi su takve strukture podataka koje predstavljaju skup vrijednosti

razliitog tipa.Te vrijednosti su vezane za atribute sloga,a sam slog opisuje neki
subjekt odn. neku pojavu.
Niz vrijednosti jednog sloga opisuje primjerak jedne pojave,jednog subjekta.
522 sarajli 385 jedan primjerak pojave student
Skup svih primjeraka jedne pojave potrebnih za realizaciju jednog postupka ini
datoteku (FILE).

31

DATOTEKA
DATOTEKA skup vrijednosti slogova odreene pojave vezane za neku
obradu.
ta se nalazi u direktorijima?
Odgovor je datoteke.Podaci ne mogu stajati samostalno i zato imaju atribute koji
imaju odreene vrijednosti,te ako takve podatke elimo sauvati na perifernoj
memoriji za to veemo pojam datoteke.
Svaka datoteka ima konaan broj slogova koji nije unaprijed poznat.Zbog toga
se uvodi pojam ''kraj datoteke'' koji upuuje na kraj skupa vrijednosti.
Svaka datoteka ima jasno definisan nain pristupa pojedinim vrijednostima
sloga,i uvijek se pristupa samo jednom slogu datoteke.Slogovi u datoteci mogu
biti identifikovani na jedinstven nain.
Atribut ili kombinacija atributa koji na jedinstven nain identifikuje slog naziva
se klju sloga.
Naini (pristupa) organizacije datoteka
1. serijski
2. sekvencijalni
3. direktni
a) relativni
b) indeks sekvencijalni
Kod serijske organizacije datoteka slogovi se smjetaju onim redom kojim
dolaze i novi slogovi se uvijek smjetaju na kraj datoteke.Prilikom pronalaenja
eljenog sloga potrebno je pretraiti datoteku od poetka.Zbog toga je vrijeme
pretrage sporo.
Kod ovih datoteka ne mogu se jednostavno vriti izmjene u slogu.
D1

Mehanizam pristupa odmah pokazuje sljedei slog.Izmjene se mogu

vriti ali je mehanizam pokvario mjesto sloga.U tom sluaju on gubi
svoju poziciju.Zbog toga se vri prepis slogova koji nisu mijenjani
a slog koji je izgubio svoju poziciju prvo se sredi,
(izvri se promjena),pa se onda prepisuje strukture jednostrukog
izbora.

32

Kod sekvencijalnih datoteka postoji definisan klju sloga pa je pretraivanje

olakano.Slogovi se smjetaju u datoteku po nekom kriteriju ureenja u kljuu.
01
02
03
04
05
07
08

01
02
03
04
05
06

Mora se izvriti prepisivanje ali ne do mjesta gdje se treba ubaciti

slog.
Prilikom umetanja sloga mora se prepisati cijela datoteka.
Brzina traenja je vea.

Kod direktnog pristupa svakom slogu se pristupa na osnovu adrese direktno bez
potrebe za prolaskom kroz itavu datoteku.Zadaje se vrijednost kljua i odmah
se pristupa slogu.
a) Kod relativne organizacije datoteka je organizovana na sljedei nain.

1
2
3
4
5(812) 6
7
8
9
1 zona prekoraenja
2 zona prekoraenja

zona slogova
10%
3-5%

itav prostor slogova datoteke podijeljen je na 3 dijela.Prostor za slogove

adresiran je relativno u odnosu na poetak datoteke.Na osnovu kljua rauna se
adresa u datoteci i slog se smjeta na odgovarajuu adresu.
Zone prekoraenja u svakom raunanju postoje greke.
Npr. vrijednosti 812 i 1100 mogu da generiu istu adresu sloga.U tom sluaju
1100 ide u zonu prekoraenja 1.
Ako se desi da imamo 3 sloga sa istom adresom onda trei slog ide u zonu
prekoraenja 2.
Pristup je na bazi kljua koji generie adresu te se pristupa slogu.

33

b) index sekvencijalna organizacija

Indeksne elije
blok 1
blok 2
slog1,slog2, 3

.....................

blok 3

blok 4

blok 5

blok 6

adresa bloka

max. min.
klju u bloku

indexna elija

1 zona prekoraenja
2 zona prekoraenja

Prostor za slogove podijeljen je na blokove.U svakom bloku nalazi se odreeni

broj slogova.U indexnim elijama nalaze se adrese blokova i max. tj. min. kljua
u bloku.
Pronalaenje sloga obavlja se u 2 faze.Prvo se u indexnim elijama pronae blok
u kome se nalazi slog sa zadanim kljuem,a onda se unutar tog bloka pronalazi
slog.Slogovi u blokovima su ureeni po nekom kriteriju vrijednosti kljua,i
elije u prostoru indeksnih elija su ureene po kriteriju vrijednosti kljua tako
da index sekvencijalna organizacija spaja mehanizme direktnog pristupa slogu i
ureenje slogova po nekom kriteriju kljua.
Pristup je brz ali je sporiji od onog u direktnom nainu organizacije.
Generalni problem kod datoteka je to se kod razliitih korisnika moe desiti
razliito stanje i to jednu datoteku u jednom trenutku moe koristiti samo jedan
korisnik.
BAZE PODATAKA
Osnovni cilj baze podataka je sljedei:
1. jedinstven nain opisa podataka to se odvija pomou jezika za opis
podataka (Data Definition Language - DDL)
2. jedinstven nain pristupa podacima (Data Manipulation Language-DML)
3. mogunost istovremenog koritenja podataka od strane vie korisnika
4. jedinstven nain definisanja integriteta i privatnosti podataka
5. objedinjavanje vie struktura podataka u jednu
Kod jedinstvenog naina opisa podataka znai da za jedan podatak koji se
definie u bazi postoji samo jedan tip i to se definie pomou odgovarajueg
jezika.
Kod jedinstvenog naina pristupa podacima jednom definisani pristup vai za
sve podatke u bazi podataka.
34

Svi podaci su dostupni svim korisnicima viekorisniki operativni sistem

Jedno je pitanje integriteta podataka,a jedno privatnosti podataka.
Integritet nijedna operacija ne smije naruiti integritet podataka.
Prvatnost podataka zatita podataka od unitenja.Podaci u bazi podataka se
tite na jedinstven nain,a zatite mogu biti na razliitim nivoima.Za svaki skup
podataka definisana su odreena prava i ona se dodjeljuju samo odreenim
korisnicima.
Podaci mogu biti organizovani u razliite datoteke,koje su su na odreeni nain
povezane.Izmeu njih postoje veze koje omoguuju koritenje podataka svih
datoteka.
Prema nastanku i razvoju postoje 3 modela podataka:
1. hijerarhijski
2. mreni
3. relacioni
Kod hijerarhijskog modela organizacija podataka je slina organizaciji
direktorija i datoteka u DOS-u.Jedan nadreeni,vie podreenih.
Kod mrenog modela postoji mogunost da svaki lan baze podataka
ima vie nadreenih i vie podreenih elemenata.

Kod relacionih modela osnove su postavljene isto,jasno,na bazi

algebre,matematike,skupova.Osnova reelacionog modela je relacija koja je
ustvari dvodimenzionalna tabela.
Atribut 1

Atribut 2

Atribut 3

Atribut4...

Vrijednost1 Vrijednost2 Vrijednost3 Vrijednost4

- N torka

U relaciji postoji konaan broj kolona koji predstavljaju atribute neke pojave i
postoji konaan broj redova koji predstavljaju vrijednosti tih atributa.
Redoslijed atributa u relaciji nije bitan i redoslijed N-torki u relaciji nije bitan.
Bitno je da nema duplih N-torki,odn.da nema N-torki koje imaju sve iste
vrijednosti.Par atribut-vrijednost mora biti elementarni podatak.

Datum
roenja
290679

dan

mjesec

godina

35
Dan,mjesec,godina ne
mogu se uzimati kao
nezavisne pojave.To su atributi koji se zovu dan,mjesec,godina.Svaki atribut ne
moe imati svoje atribute.
Jedna relacija predstavlja pojavu koja ima svoje atribute pri emu jedan atribut
ne smije imati karakteristike pojave tj. ne smije imati svoje atribute.
Jedan ili vie atributa mogu na jedinstven nain identifikovati svaku N-torku
relacije i onda oni ine klju relacije.
Operacije nad podacima u relacionom modelu obavljaju se pomou jezika
Structured Query Language (SQL) strukturirani upitni jezik
SQL je defininisan kao neproceduralni jezik,odn. mi samo zadamo ta hoemo,
a rezultat e se pojaviti u odreenom vremenu.
Osnovna verzija SQL-a ima 20 glagola koji ukazuju na odreene akcije.
Formiranje relacije obavlja se naredbom CREATE TABLE ime relacije
lista atributa.Ovim smo nacrtali okvir i napisali ime relacije.
Ime relacije
Indeks ime i prezime god.st. smjer

Uz listu atributa daju se njihovi tipovi vrijednosti:

- za indeks cijeli broj
- za godinu studija cijeli broj
- za ime i prezime skup znakova
CREATE TABLE STUDENT (br.indeksa#no.null,ime;char:30,god.st;int:2,
smjer;char:2)
INSERT INTO STUDENT VALUES (718,' sarajli ',3,'b')
Student(relacija)

Br. indeksa

Ime

God. stud.

Smjer

718
924
650
825
911

Sarajli
Hadi
Isovi
Markovi
Boli

2
1
3
3
3

B
B
A
A
C

36
Sve operacije nad relacijama rade se pomou jednog upitnog bloka.
SELECT (odaberi) lista atributa
FROM (iz) lista relacija
WHERE (gdje su) uslovi
SELECT br.indeksa,ime
FROM student

SELECT god.studija
FROM student
Rezultat ovoga e biti

Ovakva forma upita (SELECT,FROM) zove se

PROJEKCIJA.

God.stud.

2
1
3
Ne pojavljuju se sve 3,jer su duple (N-torke)
Rezultat svakog upita je nova relacija.

student
SELECT *
FROM student
WHERE ime = 'Hadi'

Br. indeksa

Ime

God. stud.

Smjer

718
924
650
825
911

Sarajli
Hadi
Isovi
Markovi
Hadi

2
1
3
3
3

B
B
A
A
C

Rezultat ovoga je

911

Hadi

924

Hadi

Ova operacija (SELECT,FROM WHERE) se zove operacija SELEKCIJE.

Selekcija i projekcija se kombinuju.
SELECT smjer

smjer

FROM student

A
WHERE god.studija = 3
A
Rezultat ove operacije je sljedei:
C
A se brie jer je dupli (N-torka).
37
GRANT (odobriti) operacija ON (nad) relacija TO (nekom) korisnik
IDENTIFIED BY (koji se identifikuje) lozinka.
GRANT SELECT ON student
TO sluba
IDENTIFIED BY Azra
Postoji funkcija koja se zove administrator baze podataka.Uovoj funkciji su
objedinjene sve specifine operacije vezane za bazu podataka.
Te operacije su:
- odravanje baze u operativnom stanju
- dodjeljivanje prava zatite (i oduzimanje)
- voenje postupka dnevnik i back up (zatitne kopije)
- dogradnja baze

38

TEORIJE SISTEMA
Sistem je skup elemenata povezanih tako da ine funkcionalnu cjelinu koja ima
zakon i svrhu svog djelovanja.
Svaki od elemenata ima svoje osobine,ali se svi elementi sistema nalaze u
meusobnom djelovanju,znai nisu nezavisne jedinke.Ukupnost veza meu
elementima sistema ini njegovu strukturu.Svaki sistem ima granice kojima je
odijeljen od drugih sistema.Te granice mogu biti prirodne ili vjetake.
Uglavnom su u izuavanju sistema postavljene vjetake granice.
Prirodne granice su koa,obale jezera...Svaki sistem je u kontaktu sa okolinom.
Iz okoline sistem crpi energiju i informacije,prerauje ih i u preraenom obliku
u vidu materije,energije ili informacije vraa u okolinu.
Tako se sistem moe posmatrati kao:
X1,X2...XnS1,S2...Sn

Y1,Y2...Yn

X skup ulaznih veliina

Y skup izlaznih veliina
S skup unutranjih svojstava sistema
Skupovi X,Y,S nazivaju se karakternim (karakteristinim) veliinama sistema i
njihov broj zavisi od problema koji se rjeava.
Sama transformacija odreenih ulaznih sistema u izlazne predstavlja kretanje
sistema.Kretanje sistema predstavlja promjenu njegovih karakteristinih sistema
u vremenu.Opis kretanja sistema odn. redoslijed dogaaja ili operacija naziva se
proces.Procesi ne mogu da se odvijaju nekontrolisano.U suprotnom dolazi do
raspada sistema.Svaki sistem u svojoj strukturi ima 2 segmenta: upravljaki i
izvrni dio sistema.
X

Y
Upravljaki

Izvrni

dio

dio

Povratna veza

Upravljaki dio usmjerava odvijanje procesa u sistemu ka postavljenom cilju.

Taj mehanizam usmjeravanja procesa obavlja se putem povratne sprege (veze)
Povratna sprega uzima vrijednosti izlaznih karakteristinih veliina,vraa ih na
ulaz i u zavisnosti od zadanog cilja,modifikuje ulazne veliine da bi se dobio
eljeni rezultat.
Po svojoj snazi djelovanja povratna veza moe biti pozitivna i negativna.
Negativna povratna veza odrava sistem u kretanju u okviru zadanih granica.
39

Npr, bojler je jedan takav sistem:

T
T2

t
Kada temperatura u bojleru padne ispod negativne
vrijednosti,negativna sprega
alje na ulaz informaciju da se on ponovo ukljui.
Pozitivna sprega ima funkciju pojaavanja sistema i prevodi sistem u drugo
stanje.Pri tom moe doi do raspada sistema ako ne postoje mjere kontrole.
Npr. nervoza pred ispit kada ovjek ne moe da spava pa se jo vie umara.
Informacioni sistem je takav sistem koji se bavi prikupljanjem,obradom, i
distribucijom podataka.Cilj informacionog sistema je obrada prikupljenih
podataka na nain koji pomae donoenju odluka.
Informacioni sistemi postoje otkad postoji i ljudski rod,ali sa pojavom raunara
dobijamo brzinu,tanost,mogunost ponavljanja operacija,pohranjivanje i
uvanje podataka.
Informacioni sistemi koriste:
- Hardver (raunarsku opremu)
- Softver (postupci za rjeenje problema)
- Ljudi ( korisnici,specijalisti)
Korisnici koriste usluge informacionog sistema a specijalisti omoguavaju da se
proces u informacionim sistemima obavlja bez problema.

Ekonomski
resursi

Organizacioni
procesi

Dobra i
usluge

Informacioni
sistem
Povratna sprega
Kontrola
menadment
Rezultat svakog procesa je neko materijalno dobro.
40

UPRAVLJAKI (MENADMENT) INFORMACIONI SISTEMI

Informacije iz
okruenja

Upravljanje
operacijama

Planiranje
prodaje
informacioni
sistem

Nabavka

Knjigovodstvo

Obrada
narudbi

Planiranje
proizvodnje

Kontrola
proizvodnje

Kontrola
zaliha

gotovi proizvodi
sirovine
Proizvodnja

operativni
dio
dobavljai

kupci

Piramida donoenja odluka:

strateki
nivo
tehniki nivo
donoenja odluka
operativni nivo
donoenja odluka

41

Na operativnom nivou se koristi najvei broj podataka za donoenje odluke.

Ovde postoji najvei broj uesnika,ali odluke su relativno kratkog trajanja
(pokrivanje dnevnih,sedminih potreba)
Ovj nivo omoguava redovno odvijanje priozvodnog sistema.
Na taktikom nivou postoji manji broj uesnika u donoenju odluka.Podaci
sa operativnog nivoa se objedinjavaju u logike cjeline,tako da je i manji broj
podataka koji se koriste,a odluke su krajnjeg karaktera (par mjeseci do godinu
dana)
Na stratekom nivou se pojavljuje najmanje uesnika,najmanji broj infomacija
ali su odluke dugoronog karaktera.
Upravljaki (menadment) informacioni sistemi

Zadatak raunara je da prikupi podatke,obradi ih i prezentira korisnicima koji e

na bazi toga donositi odluke.
FAZE PROJEKTOVANJA INFORMACIONOG SISTEMA

1.PRELIMINARNA ISTRAIVANJA
- priroda problema (razumijevanje)
- obim problema
- okolnosti (pod kojima se odvija projektovanje sistema)
trokova (odluka da li se isplati investirati u rjeavanje nekog problema)
2. ANALIZA SISTEMA
Cilj analize sistema je da definie sve potrebne podatke i sve postupke vezane za
te podatke u okviru postojeeg sistema,i sve podatke i postupke koji e biti
ukljueni u novi sistem.
Za kvalitet sistema vani su podaci.U sistemskoj analizi prvo se vri prikupljanje
podataka koje se vri kroz nekoliko razliitih metoda:
2.1.

Metode

1. Osnovna metoda na osnovu koje se prikupljaju podaci je pisani dokument.

Ovde su u pitanju ulazni i izlazni dokumenti.Na izlaznim doc. nalazi se vie
zahtjeva za podacima nego na ulaznim.U pisanim doc. nalazi se 90%
podataka koji se uoavaju u okviru informacionog sistema.
42

2. Druga metoda na osnovu koje se prikupljaju podaci su intervjui.

U procesu prikupljanja podataka mora se obaviti razgovor sa ljudima koji
trae izvjetaje i sa ljudima koji generiu te izvjetaje.Iz tih intervjua moe se
prikupiti odreen broj podataka za koje je bitno da budu elementi sistema.
3. Trea grupa poslova prilikom prikupljanja podataka su upitnici.
Oni otkrivaju podatke koje izvrioci operacija ne evidentiraju kroz sistem
nego ih ostavljaju negdje kao pomone podatke,za njihovu upotrebu.
Ovde postoji mogunost davanja 2 razliita odgovora na iste upitnike,to
znai da su podaci razliiti.
4. Prilikom prikupljanja podataka teba ukljuiti i posmatranje izvrilaca na
poslu i podataka sa kojima oni rade jer se i tu dodatno mogu otkriti neki
elementi.
5. Za prikupljanje podataka bitno je i uzimanje uzoraka.
Uzimanje uzoraka dokumenata koji se koriste u sistemu da bi se ustanovilo
da li svi podaci iz takvih doc. imaju svoju zastupljenost odn. da li su
predstavljeni u sistemu.Uzimanje uzoraka je vano da se odredi domen i
vrijednost podatka.

2.2. Analiza podataka

Analiza podataka omoguava da se definie tok podataka od ulaza ka izlazu i da
se definie skup procedura koje se javljaju u okviru sistema.U analizi podataka
treba ustanoviti koje su procedure rune a koje raunarske.

1. Dijagrami

Podaci 1

Procedura 1

Podaci 4

Podaci 2

Podaci 3

procedura 2

Podaci 5

Procedura 3

43

Podaci 6

Zgodno je napraviti i tabele analize koje jasnije prikazuju skup podataka vezanih
za odreene procedure.
Podaci
Proced.
Procedura1

Pod 1 Pod 2
u

Procedura4

Pod 4

Pod 5

x
ix
x

Procedura2
Procedura3

Pod 3

x
ux

Uz ovo se moe definisati koji su podaci ulazni a koji izlazni

2.3. Zahtjevi za opremom

Nakon svega dolazi pitanje koliko sve to kota.
3. PROJEKTOVANJE SISTEMA
3.1.

Alternativni kandidati za projektovanje sistema su:

- gotovo rjeenje
- vlastito rjeenje
Gotovo rjeenje pokriva oko 70% informacionih potreba korisnika to
predstavlja nedostatak.Prednost ovog rjeenja je to se rjeenje moe relativno
brzo primijeniti i to je relativno jeftino.
Vlastito rjeenje treba da odgovara svim zahtjevima korisnika.To je njegova
prednost,a nedostatak to to dugo traje.Prednost ovog rjeenja je to se moe
izvoditi etapno i to se svaka etapa moe detaljno provjeriti.Vrlo esto se desi da
se pobjegne van okvira sistema.Nekada se ide na kombinovanje rjeenja tako da
se kao glavno rjeenje uzme kao gotovo pa se dopunjava vlastitim.

3.2.Izlazi mogu biti:

- dokumenti
- datoteke
Izlazni dokumenti su ogledalo sistema odnosno firme.
3.3. Ulazi mogu biti:
- dokumenti
- datoteke
44

3.4. Obrade procedure

Za sve procedure mora se naznaiti da li su rune ili raunarske.Ovde se
moramo vratiti na razumijevanje problema.
3.5.Kontrole
Znaajne su zbog mogunosti zloupotrebe podataka ili zbog nenamjernih
greaka.Za svaki podatak na ulazu mora se definisati nain kontrole i moraju se
definisati pravila za unoenje takvih podataka.
123
234
345
702

132
234
345
nije ista

Radi se dupli unos,isti podaci se piu dva puta radi provjere npr. SAJRALI.
3.6. Zatitne kopije
Treba napraviti kopije podataka gdje se definiu uslovi kad se ti podaci
uzimaju.Zatitne kopije se rade u 2 ili vie nivoa (rade se serije tih podataka).

4.RAZVOJ SISTEMA
- Programiranje ( vremenski zauzima 10%)
- Testiranje
(vremenski zauzima 90 %)
Koriste se externi i interni programeri odn. gotova ili vlastita rjeenja.
Testiranje se odvija u nekoliko faza u kojima treba da se provjeri svaka
kombinacija podataka.Pri tome se testiranje prvo vri za poznata rjeenja ili na
potpuno poznatom skupu podataka.
5.IMPLEMENTACIJA
5.1.Obuka
Prije uvoenja sistema mora se izvriti obuka i korisnika i izvrilaca.Pri tome
je znaajno pitanje izbora rjeenja tj. vlastito ili gotovo.
Kod vlastitog rjeenja obuka se moe vriti paralelno sa testiranjem sistema.
Problem gotovog rjeenja je problem vrlo skromne obuke .Zbog toga uz gotovo
rjeenje treba zahtijevati detaljnu dokumentaciju o koritenju sistema.
5.2. Konverzija opreme
Obino se u informacionom sistemu prelazi sa jedna vrste opreme na drugu.
Za razliite raunarske sisteme postavlja se pitanje kompaktibilnosti opreme tj.
da li se oprema kod jednog sistema moe koristiti kod drugog.
45

5.3. Konverzija podataka

Postavlja se pitanje prenoenja podataka na raunar i prenoenje podataka sa
postojee raunarske opreme na novu.Problem je ustvari vijeme potrebno za
prenos podataka.
5.4. Praenje rada sistema
Prelazak na novi sistem rada kod ljudi esto uzrokuje otpor prema tom
sistemu, odreeno nepovjerenje ili ak pokuaj sabotae.Praenje mora da
otkrije '' uska grla '' sistema i take na kojima se mogu javiti otpori.
5.5. Procjena
Procjenjuje se da li projektovani sistem daje odgovor na sve zahtjeve koji su
postavljeni u fazi projektovanja.Na bazi ovih procjena vre se modifikacije
sistema.
5.6.Odravanje
- HARDVER
- SOFTVER
- Odravanje hardvera je relativno lako.Svaki prodava mora da ima neki
servis za odravanje.Danas se sklop jednostavno izvadi i zamijeni drugim.
- Odravanje softvera znai omoguavanje da programi funkcioniu u skladu sa
projektnim zahtjevima i da se pri tome omogui svaka promjena u programima u
skladu sa organizacijom sistema ili vanjskim zahtjevima.Ovde treba voditi
rauna o tome da li je rjeenje gotovo ili vlastito.
Kod vlastitog rjeenja lako se mogu pratiti organizacione promjene iz promjene
okruenja i ugraivati u sistem.
Gotovo rjeenje predstavlja zaokruenu cjelinu i promjene u organizaciji mogu
dovesti do toga da gotovo rjeenje ne moe da odgovori zahtjevima.Pored toga
trenutne izmjene na osnovu zahtjeva iz okruenja su teko izvodljive u zadanim
rokovima.

46

SISTEMI ZA PODRKU ODLUIVANJU

(decission support systems DSS)
Kod DSS sistema postoje definisana odreena pravila.Pravila su odreena:
AKO uslov TADA akcija
Uslov moe biti prosti (istina ili la),ili sloeni koji je uvijek vezan funkcijom I.
Ova pravila se obino zadaju tabelama.

Ime tabele
PROCEDURE

broj pravila

PRAVILA
3
4
5

6
oznake uslova

Uslovi
AKO
Akcije
TADA

oznake akcija

Neke procedure mogu se definisati u tabelama.Za nju vae odreena pravila

kojih ima nekoliko i ta pravila su odreena uslovima.Ovi uslovi definiu
kombinacije pod kojima se izvrava neka akcija.Sistem za donoenje odluka radi
tako da analizira uslove na bazi podataka.Na bazi toga se bira akcija koja e se
izvriti pod datim uslovima.
Npr. procedura narudbe neke robe
P R A V I L A

USLO
VI

AKCI
JE

NARUDBA ROBE
Ispravan zahtjev
Roba postoji u skladitu
Roba postoji u prodavnici
Zahtijevana koliina
Specijalna narudba
Isporui robu iz skladita
Isporui robu iz prodavnice
Odredi dobavljaa
Poalji na narudbu
Zadri zahtjev
Obavijesti kupca
Odbaci narudbu

Y
Y
X

Y
N
Y
-

Y
N
N
Y
-

Y
N
N
N
Y

Y
N
N
N
N

N
-

X
X

X
X
X

47

Sistemi za odluivanje imaju dvostruku ulogu:

1. mogu sami da realizuju neku od akcija
2. da predloe neka rjeenja koja mogu pomoi direktnim uesnicima u
donoenju odluka.
Izvrenje odluke u sluaju 2 moe se ponovo prepustiti raunaru,ali izvrenje
odluke samo od onih ponuenih varijanti.
EKSPERTNI SISTEMI
Oni predstavljaju drugu klasu sistema.Bazirani su na sistemima slinim
zakljuivanju.U expertnim sistemima postoji:
- baza pravila ( ako uslov tada zakljuak )
- baza podataka (postoji nekoliko tipova podataka od kojih su najznaajniji:
injenice;podaci tipa je (IS A);podaci tipa ima (HAS))
Na bazi ovih podataka i pravila dolazi do zakljuivanja.
Npr. porodino stablo
O

Zakljuci su ponovo pravila pri emu ako takvo pravilo ve ne postoji u bazi
pravila onda se ono smjeta,dodaje i time se proiruje znanje samog sistema.
Skup pravila se vee za jednu usku expertnu oblast,u kojima su strogo
definisana pravila koja mogu koristiti struni ljudi.
Struktura expertnog sistema izgleda otprilike ovako.
Program za proiavanje znanja

Baza znanja
pravila i injenice

Maina za
zakljuivanje

Korisniki
interfejs

Program za
objanjavanje

48
Korisnik preko interfejsa (program za komunikaciju) zadaje svoj problem,

injenice koje prolaze kroz program za proiavanje znanja da bi se dovele u

formu koja se moe pronai u bazi.Sve to nema u bazi program e vratiti
korisniku uz objanjenje kako da zada (problem,injenice).Na osnovu zadanih
injenica maina za zakljuivanje daje korisniku neka rjeenja.Korisnik moe
zahtijevati da se tano definie put kako se dolo do tih rjeenja (to je program
za objanjavanje koji prikazuje put do dolaska rjeenja)
Computer Aided Design (CAD)
kompjuterski podrano projektovanje
Ovaj segment se koristi u upravljakim informacionim sistemima u dijelu
pripremne proizvodnje.Sve simulacije koje su potrebne mogu se obaviti na
raunaru prije nego se pristupi izgradnji realnog modela.
Computer Aided Manufacturing (CAM)
kompjuterski podrana proizvodnja
Omoguava da se raunarski izveden projekt direktno realizuje pomou maina
kojima upravljaju raunari (roboti).
CAD i CAM se spaja u Computer Integrated Manufacturing (CIM)
raunarski integrisana proizvodnja
Ovo je ideja fabrike bez radnika ili bar fabrika bez skladita.Japanci su uspjeli
napraviti fabriku bez skladita (priozvod se odmah prodaje).
Problem koji se ovde javlja je problem specijalnih zahtjeva.
RAUNARSKA ZATITA
Postoje 2 segmenta definisana u okviru raunarske zatite:
1. zatita pomou raunara
2. zatita raunara
3. zakonska regulativa
U ZATITI POMOU RAUNARA, raunar se nalazi kao jedan od objekata
u sistemu zatite.U tom sluaju raunar se moe pojaviti u trostrukoj ulozi kao:
1. sredstvo za prikupljanje i obradu podataka
2. ureaj za obradu podataka i prijedlog rjeenja
3. sistem za obradu,praenje i nadzor objekta koji se titi
U definisanju ovakvog sistema zatite definie se odgovarjua studija prijetnje
koja obuhvata mogue poinioce,pravce djelovanja i mjere bezbjednosti.
49

U svakom od ovih dijelova podaci mogu da se nalaze u raunaru.

U sluaju 1 podaci se prikupljaju i obrauju sa mjernih mjesta i kontrolnih
taaka
U sluaju 2 raunar je aktivniji jer pored prikupljanja i obrade podataka raunar
moe da aktivira odreene elemente sistema zatite.
U sluaju 3 raunar je taj koji na sebe preuzima 90% akivnosti za odbranu od
napada.
U sva 3 sluaja bitna je analiza podataka jer ta analiza predstavlja osnovu
pokretanja sistema odbrane.
U sluaju 3 raunrska konfiguracija je dupla i oba raunara rade iste zadatke.
Vri se preduzimanje mjera zatite samog raunara.Glavna tehnika pitanja
vezana su za kvalitet mjernih ureaja i raunarskog sistema.
ZAKONSKA REGULATIVA
Ona treba da obezbijedi zatitu proizvoaa i zatitu korisnika.Postoji zbirka
propisa i uputstava koji definiu odnose u oblasti proizvodnje i primjene
raunara.
Zatita proizvoaa- sve poznate svjetske marke danas su plagirane.Zbog toga
postoje meunarodni ugovori koji tite originalne varijante (proizvoaa) od
plagijata.
Zatita korisnika-to je omoguavanje korisniku da raunar i programe moe da
koristi u okviru utvrenih uputstava bez ogranienja,tj. da su pod garancijom.
Da bi korisnik mogao da koristi programe pod uslovima definisanim uputstvom
treba da postoji zakon koji titi proizvoaa i korisnika.
U osnovi to je zakon o autorskom pravu.
ZATITA RAUNARA
Moe biti - fizika
- logika
- proceduralna
Fizika zatita predstavlja skup mjera za fiziko obezbjeenje raunara i
prateih ureaja.Ova zatita obuhvata i mjere zatite od elementarnih nepogoda.
Veliki raunarski sistemi su veliki potroai el. energije te moraju imati
klimatizirane prostorije,zatitu od poara...
Proceduralna zatita je skup pravila,postupaka koji definiu nain koritenja
raunara.To je interni dokument u organizaciji,ako postoji.
Logika zatita
50

Mogui poinioci kriminalnih radnji

1. osobe koje imaju fiziki pristup raunaru i mogunost da poine krau ili
unitenje.
2. osobe koje imaju pristup i znaju rukovati opremom
3. programeri koji imaju pristup raunaru
4. osobe koje imaju pristup i tehnika znanja
Zajedniko za ove 4 klase je pristup tako da se pristup treba to vie kontrolisati.
Pored pristupa postoje jo neke zajednike karakteristike inilaca kriminalnih
radnji sumnjivci.
- poinioci su mlae osobe (18-45 god.,teite je na 25 god.)
- nemaju razvijen osjeaj odgovornosti
- meu najbistrijim i najboljim zaposlenim nalaze se poinioci
- esto su ljudi od povjerenja
- uglavnom imaju saradnike (pomo)
Ovi poinioci imaju probleme ponaanja.Jedan od problema je :
- diferentno ponaanje (razlikuje se od uobiajenog)
- sindrom ROBIN HUDA
- igre na raunaru

51

SLABE TAKE (mogue take napada)

Postoje 2 kategorije
1. funkcionalne slabosti
2. fizike lokacije
- U funkcionalnim slabostima prva i jedna od najznaajnijih slabosti je loa
kontrola i manipulacija ulaznim i izlaznim podacima.
- Druga funkcionalna slabost je fizika zatita
- Neodgovarajue procedure koritenja raunara i terminala
- Slaba poslovna etika (neadekvatan odnos prema sistemu)
- Loa kontrola u programima
1. program loe izvrava algoritme
2. ne posjeduje sve mehanizme zatite
3. program ne vodi rauna,tj. koritenje programa se ne evidentira u
programskom dnevniku
- Nedostaci operativnog sistema
Windows 98 ee pravi greke,blokira ee nego windows 95
Problem mrtvog kljua
Imamo 2 programa A i B i podatke X i Y.Program A trai podatke Y iz
programa B,a program B trai X podatke iz programa A.Ovo se moe desiti
istovremeno tako da oba programa zakljuaju svoje podatke te dolazi do
mrtvog kljua,koji se rjeava prekidom izvrenja naredbe
A

- Loa kontrola nad medijima

U funkcionalnim slabostima moe se uoiti nekoliko elemenata koji su
karakteristini za napad.
1- rukovanje podacima 41%
2- pristup opremi
13%
3- operacije
12%
4- koritenje programa 9%

52

Fizike lokacije najee pogodne za napad:

- Zone za pripremu podataka i izvjetaja

U velikim sistemima postoje prostori gdje se vri priprema podataka.
- Raunarske sobe
U velikim sistemima postoji operatorska kontrola preko koje se vri kontrola
sistema.
- Prostori koji su van raunarskih funkcija
Izvjetaji koji se distribuiraju odlau se u ove prostore.
- On-line sistemi (raunari koji su trenutno aktivni,povezani u mreu)
- Prostorije za uvanje medija
TIPOVI RAUNARSKOG KRIMINALA
1. pijuni i uhode
Njihov cilj je pokuavanje dolaska do podataka interesantnih suprotnoj strani.
1a) prikupljanje otpadaka.
Postoji mehanizam koji prati nekoliko zadnjih funkcija na raunaru,pa se ovim
praenjem moe doi do podataka koji su interesantni.
Druga kategorija su pravi skupljai otpadaka koji pregledaju sadraj kanti za
otpatke.
potencijalni poinioci
- korisnici raunara
- osobe koje imaju pristup
raunarima i okolnim
prostorijama

nain otkrivanja
- praenje otkrivene
informacije do njenog
izvora

dokazi
- izlazni raunarski
ureaji
- vrsta ispisa
- sline inf. proizvede
ne na sumnjiv nain
u istom obliku

1b) curenje podataka

Radi se o slanju podataka ili putem mree ili putem dokumenata.Pri
tome se moe iskoristiti samo dio korisnih informacija koji se alje ili se
izvjetaji pripremaju u formi koja je ifrirani skup povjerljivih informacija.
potencijalni poinioci
- programeri
- zaposleni
- bivi zaposleni
- radnici pod ugovorom

nain otkrivanja
- otkrivanje ukradene inf.
- praenje izlaznih raunar
skih medija do mjesta
nastajanja

53
1c) Lano predstavljanje

dokazi
-raunarski mediji
- izlazni izvjetaji
- vrste pisma
- dokazi o trojanskom
konju odn. curenju
informacija

Radi se o vrlo jednostavnim nainima stvaranja uslova za injenje kriminalnog

akta.Podmetanje je odreeno falsifikovanje podataka gdje se u fazi pripreme
obavljaju odreene operacije nad podacima koje dovode do kriminalnog djela
odn. greaka u rjeavanju nekog postupka.Postoji mogunost generisanja
virtualnog terminala koji simulira pravi terminal preko kojeg se moe upasti u
sistem.
potencijalni poinioci
- zaposleni
- bivi zaposleni
- radnici pod ugovorom
- stranke

nain otkrivanja
- nadzor pristupa
- intervjuisanje svjedoka
- pregled dnevnika prijava
- posebni programi za
analizu pristupa

dokazi
- dnevnici i prijave
- parametri koritenja
opreme
- drugi fiziki dokazi

1d) Prislukivanje
To je direktno prikljuivanje prislunog ureaja na komunikacionu liniju i
preuzimanje podataka sa te linije.
potencijalni poinioci
- ininjeri komunikacija
- radnici zaposleni na
komunikacijama

nain otkrivanja
- metodi detekcije
prislukivanja

dokazi
- zapis prislukivanog
materijala

Podaci se od prislukivanja tite kodiranjem i uspostavljanjem posebnog sistema

veza.Mogue je uz ifrovanu poruku slati i signal koji e ometati
prislukvanje.Problem prislukivanja danas je veliki broj informacija koje krue.

54

2. Manipulacije podacima

Ovo je najei oblik kriminala.Najei uzrok loih rezultata je loa

kontrola u programima.
2a) Prepravljanje podataka
Radi se s ciljem ostvarivanja koristi.
potencijalni poinioci
- radnici na pripremi
podataka
- osobe sa pristupom

nain otkrivanja
- poreenje podataka
- provjera dokumenata
- rune kontrole
- analize izvjetaja
- raunarski izlazi
- testovi integriteta

dokazi
- dokumenti podataka
izvorni
transakcijski
raunarski itljivi
- raunarski mediji
- dnevnici rada,runa
evidencija,izvjetaji o
izuzetnim stanjima
- nepravilni raunarski
izlazi

2b) Salama tehnika

Ovo je jedna vrsta manipulacije podacima gdje se odreene vrijednosti prilikom
obrade podataka namjerno pogreno zaokruuju,a onda se takva razlika (nastala
zaokruivanjem) prebacuje na neki raun u toj instituciji.Rauni koji se koriste u
ovu svrhu zove se ,,mrtvi rauni,,.Poinioci su obino zaposleni u banci koji
znaju za mrtve raune i koji imaju mogunost izvoenja daljih transakcija.
potencijalni poinioci
- finansijski programeri
- zaposleni
- bivi zaposleni
- programeri pod
ugovorom

nain otkrivanja
- detaljna analiza programa
- poreenje programa
- praenje transakcija
- posmatranje finansijskih
akcija sumnjivih osoba

dokazi
- mnogo malih
finansijskih gubitaka
- neosnovan porast
iznosa rauna
- ugraena zamka
,,trojanski konj,, za
sumnjive osobe

2c) Super korisnik

To su ljudi koji upravljaju sistemom i koji imaju mogunost aktiviranja svih
resursa raunara.
55

2d) Asinhroni napadi

To su pokuaji da se u odreenom trenutku izvri samo jedna transakcija koja
omoguava znaajniju dobit.Sa aspekta standardnih analiza ovo su nepredvidivi
pokuaji.
potencijalni poinioci
- programeri i operatori
na raunarima i
sloenim poslovima

nain otkrivanja
- testiranje sistema na
mogue metode napada
- ponavljanje izvrenja
programa u normalnim
i sigurnijim uslovima

dokazi
- raunarski izvjetaji
koji se razlikuju od
standardnih i dnevnici
koji sadre izvjetaje o
neuobiajenim
operacijama

2e) Simulacije i modeliranje

Pomou ovih simulacija realni procesi se prikazuju u obliku u kome bi mogle
da se izvode u drugim okolnostima i u tom sluaju takve okolnosti kad se
primjene na realan sistem mogu da izazovu odreene promjene na podacima
koje omoguavaju krau stvarnih podataka.Vrlo su este krae podataka
prilikom izrade novih proizvoda.
potencijalni poinioci
- programeri i eksperti
za simulacije

nain otkrivanja
- istraga koritenja raunara
od strane sumnjivih osoba

56

dokazi
- raunarski program
- raunarski izvjetaji
- raunarski dnavnici
rada i prijavljivanja

3 Unitenje
Unitenje podataka radi se s ciljem nanoenja tete korisniku raunara.
Postoje 2 tipa unitenja:
3.1.Trojanski konj
To je program u programu koji se izvrava u odreenom trenutku a pri tome
obavlja operacije tako da se ini se da program odvija normalno.
potencijalni poinioci
- programeri sa iskustvom
- zaposleni
- bivi zaposleni

3.2.

nain otkrivanja
- poreenje teksta
programa
- praenje mogueg
poinioca putem
dnevnika rada

dokazi
- neoekivani rezultati
programa
- dio programskog
teksta koji ne pripada
sumnjivom programu

Vrata sa zamkom
Ovaj mehanizam se koristi u postupku testiranja programa.

potencijalni poinioci
- sistemski programeri
- programeri experti

nain otkrivanja
- uporno testiranje
- poreenje performansi
- posebna testiranja
zasnovana na dokazima

dokazi
- raunarski izlazi koji
daju neoekivane
rezultate

Da bi se obezbijedili od gore navedenih metoda potrebno je osnovni tekst

programa koji je provjeren i stavljen u funkciju sauvati na sigurnom mjestu da
bi se mogao koristiti za poreenje.

3.3. Virusi
Virusi su nainjeni sa zlom namjerom da se nekome nanese teta.Virusi su
programi koji se sami aktiviraju i koji su u stanju da se sami prepisuju sa jednog
medija na drugi.Problem virusa je ustvari igra andara i lopova (virusi su uvijek
korak naprijed).Jedino to se moe uraditi je imati dobar antivirus i dopunjvati
podatke u datoteci novim antivirusima.Svaki virus na svoj nain napada
zaglavlje diska,tako da operativni sistem ne prepoznaje podatke koje sam
zapisuje.

57

ZATITE
- Lozinka
To je ustvari identifikacija korisnika prilikom poetka koritenja
raunara.Postoje razliiti tipovi lozinki koje imaju odreene nedostatke i
mane.Lozinka se moe dodijeliti trajno jednim korisniku ili se moe stalno
mijenjati.Prednost trajnog dodjeljivanja je to se lako pamti.ali je nedostatak to
se lako otkrije.Postoji mogunost da lozinku definie raunar odn. korisnik.
Ako je definie raunar,takvu lozinku je teko otkriti ali je i korisnik teko
pamti.
- Proceduralna sigurnost
Ovde se definiu postupci koji obezbjeuju maksimalnu zatitu raunara.
Ta proceduralna sigurnost obuhvata definisanje:
a) zahtjeva
Zahtjevi se odnose na pitanja koritenja raunara,kako se koriste.ko koristi...
b) kontrola pristupa
Ona treba da osigura pravo pristupa raunarima.
c) upotreba raunara uz zatitu
Ne bi se smjelo dozvoliti da raunarski sistemi u sebi nemaju ugraene
mehanizme zatite u ovakvim sluajevima upotrebe od odreenog znaaja.
d) cjelovitog programa rada u organizaciji
Svaka kompanija ima odreena pravila ponaanja.U svemu tome mora postojati
sigurnost.
PC Personal Computer
U zatiti PC-ja treba primijeniti iste metode i elemente zatite kao i kod velikih
raunara,s tim da je tih metoda odn. obezbjeenja znatno vie.
Posebni problemi kod zatite PC-ja:
- mogunost krae
- vee mogunosti pristupa
- povezanost raunara
- posebni mehanizmi zatite podataka
PC su relativno malih kapaciteta.Njihova tehnoloka izvedba je takva da je
najee podlona kvarovima i fiziko unitenje dovodi do neupotrebljivosti
raunara.Zbog toga je potrebno praviti kopije podataka.To se radi iz vie
razloga:
- zatita od kvara
- zatita od virusa
- podaci se mogu koristiti kao dokazi u sluajevima kada je potrebno
poreenje rezultata prema programu koji je napravljen da vri nelegalne
operacije.
58

Zatita raunarskih mrea

To je jedan od najeih ulazaka u drugi raunar (putem mree).
U zatiti raunarskih sistema treba imati:
- lozinku
- kontrolu pristupa
- nivoe ovlatenja u koritenju
- zatita kablova
- ifriranje poruka
Vrenje uviaja
1. Upoznavanje sa prostorom na kome je poinjeno djelo
- Prvo treba napraviti mapu prostora.
- Ustanoviti koliko je raunara ukljueno u taj prostor
- Odrediti prostor za ispitivanje osumnjienih
2. Formiranje tima
-

Upoznavanje tima sa situacijom

Prikupljanje dokumentacije
Nabavka neophodnog hardvera i softvera
Pripremanje neophodnih materijala i alata
Pripremanje raunarskih medija za uzimanje kopija
Okupljanje tima
Podjela zadataka

3. Plan napada
-

Situacija (kakvo je trenutano stanje u prostorima u kojima se vri uviaj)

Cilj istrage (koji dokezi treba da se prikupe)
Tok izvoenja akcije
Pravci ulaza i bijega
Komuniciranje izmeu lanova tima

4.
5.
6.
-

Priprema naloga za pretres

Akcija prema nalogu
Obezbjeenje prostora
Trenutno locirati sve raunare u prostoru
Svaki raunar i terminal fiziki obezbijediti policijskim snagama
59