Professional Documents
Culture Documents
ANAHTAR KELMELER
Kutadgu Bilig, siyaset, siyasetnme, devlet felsefesi
ABSTRACT
Kutadgu Bilig, which is the co-production of Turk-Islam milieu in the eleventh century,
Karahanid period, is the first poetical book of government belongs to Turkish-Islamic culture.
There are chronologically, from the aspect of both philosophical information and imaginative
style, different and original writings in Kutadgu Bilig. That precious work, as well as being
the first production of Turkish-Islamic literature, must been exemined not only from the aspect
of Turkish Literature History but also Turkish sociology, Turkish cultural history, and Tur-
Bu makale, 26-27 Ekim 2009da stanbul niversitesi Trkiyat Aratrmalar Merkezi ve Trk
Dil Kurumu ibirlii ile dzenlenen Doumunun 990. Ylnda Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu
Bilig adl Uluslararas Sempozyumda sunulmu daha sonra yazar tarafndan ikmal edilerek
yayna hazr hale getirilmitir.
Do. Dr., Eskiehir Osmangazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi,
hhadali@ogu.edu.tr
kish government philosophy. Although most of books of government are a syntheses of Persian
politic tradition and Islamic principles in Persia-Muslim geography, Kutadgu Bilig mostly
includes Turkish government and politic tradition. Thus, it is different and original than the
others. Kutadgu Bilig shows us that a more or less remaining society and state understanding
lives although many changes on geography, climate, religion, culture, and civilization during
the thousand of year Turkish history.
KEY WORDS
Kutadgu Bilig, Politics, Politicsbooks, State Philosophy
Giri
Balasagunlu Yusuf Has Hacibin yazd Kutadgu Bilig, 11. yzyldan gnmze gelen slam Trk edebiyatnn ilk rnlerinden biridir. Bu kymetli
eser, yalnzca Trk Edebiyat Tarihi bakmndan deil, ayn zamanda Trk sosyolojisi, Trk kltr tarihi ve Trk devlet felsefesi asndan da ele alnp incelenmesi gereken nemli bir kaynaktr. Nitekim imdiye kadar Kutadgu Bilig
zerinde edeb (filolojik ve linguistik), din, siyas ve felsef ynden deerli
aratrmalar yaplmtr.
Kutadgu Bilig, ba tarafna sonradan ilave edilen manzum ve mensur metinlerden de anlalaca zere, bir idare ve siyaset kitabdr. Yusuf Has Hacib bu
eserde, eitli konu ve meseleler hakknda felsefi ve sosyolojik fikir ve dnceler ileri srp tler vermektedir. Bundan baka, toplumu oluturan eitli
snf ve zmrelerin yapsn ve deerini, onlara kar hkmdar tarafndan izlenmesi gereken davran ve tutumlar belirler. Byle olmakla birlikte, Kutadgu
Biligin, eski devirlerde douda benzerlerine ska rastlanan trden, devrin idarecilerine ve devlet adamlarna pratik tavsiyelerde bulunmak ve adaletli bir
ynetim oluturmalarn istemek amacyla ahlaki telkinler veren, devlet iindeki sosyal gruplamalar gz nne seren, tarihin tannm ahsiyetlerinin yaptklarndan rnekler sunan t kitaplar durumundaki siyasetnme (nashtlmlk)lerden farkl ve zgn bir yaps vardr.
Biz bu almamzda, ncelikle Kutadgu Biligin beslendii kaynaklar konusunda aratrmaclarn kanaatlerine yer verdikten sonra, ounluk aratrmaclarn bir tr siyasetname olarak kabul ettii Kutadgu Biligden nce veya sonra
yazlm siyasetnamelerin genel zelliklerini dikkate alarak, onunla benzeen
veya zgn ynlerini tespit etmeye alacaz.
slam dnyasnda Kutadgu Biligden nce veya sonra yazlan birok siyasetnamenin kaynaklarna baktmzda, yabanc kltrlerin tesirini grrz. Abbasilerin iktidara geliinden itibaren Farsa, Hinte ve Yunanca kitaplarn tercme edildiini ve bu yolla ran, Hint ve Yunann felsefe, tp, matematik, astronomi ve gramer gibi tabii ilimlerin yan sra, devlet ve siyaset geleneine ait
bilgi ve tecrbelerin de slam dnyasna intikal ettiini biliyoruz (lken 1935:
19).
Siyasetnamelerin klasik kaynaklar arasnda, ran krallarnn hayat hikyelerini anlatan Hdaynme, yinnme gibi eserlerle, Abbasilerin ilk devirlerinde idarecilik grevi yapan Bermekler ve bnl-Mukaffa gibi Fars kkenli dev-
Giri ksmnda ifade ettiimiz gibi Kutadgu Bilig felsef, ahlak ve siyas tavsiyelerde bulunan bir siyasetnmedir. Karahanl kltr muhitine mensup Trkslam Edebiyatnn bir rnndr. Kutadgu Biligin kaynaklar konusunda aratrmaclar, Trk ve slam kltrnn haricinde farkl ve muhtelif grler ileri
srmlerdir. Bu grler daha ziyade Hint, ran, in ve Yunan tesiri olarak
belirginlemektedir. Yine kitap zerinde aratrma yapanlar, Kutadgu Biligin
ngrd devlet modelinin ne olduu (teokratik, monarik veya demokratik)
konusunda da birbirinden farkl fikirler sylemilerdir (Arslan-1 1987: 20; Doan 2002: 130-145). Bu fikirlerin bazs, yazarn bak asna veya olmasn istedii ideolojik yapya uydurulmak amacyla sylenmi yaktrmalardr. Bu nedenle Kutadgu Biligin kaynaklar ve nerdii devlet modeli konusunda sylenenlerin ksa bir deerlendirmesini yapacaz.
Kutadgu Bilig zerinde ilk kez gnmz harfleriyle alma yapan ve eserin
nce metnini daha sonra da tercmesini yaymlayan Reit Rahmeti Arat, eserin
muhtevas ve etkilendii kltrler zerine bir aratrma yapmay dnm,
ancak, buna mr vefa etmemitir (nalck 2000: 12). Fakat o, bu konuda, Yusuf
Has Hacibin fikirlerini kuvvetlendirmek iin evrenin fikir mahsullerinden
faydalanm olduunu, ifade etmitir (Arat 2007: XXVII). Kutadgu Biligin kaynaklar ve tesir ald kltrler konusunda nce Batl aratrmaclar, Reit
l ve kend Beyi ne diyor dinle! ( KB.216.b) l Erkini (Karluk Kl erkini) ne diyor dinle!
(KB.4752.b.) Bilgili iil Beyi ne diyor dinle! (KB.3491.b.) Bke Yabgusu (Karluk Beyi) ne diyor
dinle! Her trl ie akl eren Yagma Beyi ne diyor dinle! (KB.4947.b.) tken Beyi ok iyi sylemi, szlerin iyisini sana dili ile ulatrm (KB.2682.b.) Hilmi zden, Kutadgu Biligte Ahlak
Kavram ve Tp Etiine Katks, tken Neriyat, stanbul 2007, s. 21; Ahmet B. Ercilasun, agm., s.
772.
slam eser yazm geleneine uygun kaleme alnmtr ki, nce, Tanr (azze ve
celle)nn medhi ve Peygamber (aleyhis-selam)in medhi ve Drt Sahabe (halife)ye vg gibi konu balklar yer alr. Bu durum eserin, slam bir gaye ile
yazldn ortaya koyduu gibi, Yusufun, slam devir kltrn iyi bildiini
de ortaya koymaktadr. Dolays ile Trk kltrnn yan sra slam kltr
Kutadgu Biligin ikinci nemli kaynadr. A. Bombacinin de ifade ettii gibi,
Yusufun eseri, heyeti umumiyesi itibariyle slam kltrnn olgun bir mahsuldr (Bombaci 1953: 66). Dini unsur ve bilhassa slam zhd ideolojisi eserde
geni bir yer tutmaktadr.
Yusuf eserini yazarken, 11. yzyl Arap ve ran edebiyatnda bol miktarda
mevcut olan herhangi bir siyasetnmeyi veya pendnameyi nnde rnek olarak
kullanm mdr? diye bir soru sorulduunda, muhtemelen byle bir rnekleme
veya kopyalama da sz konusu deildir (Bombaci 1953: 66). Yani Kutadgu Bilig
zgn bir manzum siyasetnmedir.
Bununla birlikte, Kutadgu Biligte ksmi de olsa yabanc kltrlerin tesiri olduu muhakkaktr. Belki de bu tesir, 11. yzyl Trk ve slam dnyasnda yaygnlam ve insanln ortak kltr haline gelmi bilgilerdir. Bu kltrlerden
biri ran (Fars) kltrdr. H nalck, Kutadgu Biligde aklanan hususlar ile
Hint-ran gelenekleri arasnda birok benzerlikler, hatta bazen aynilikler bulunduunu ifade eder (nalck 2000: 12). ran, erken dnemde slamn etkisine
girip Mslmanlam olmakla birlikte, kadim geleneklerinin etkisi slam dnemde de devam etmitir. zellikle ran siyaset geleneinin, slam siyaset gelenei zerinde messir olduu kabul edilmektedir. Ancak, H. nalck, Kutadgu
Bilig zerindeki ran tesirini fazla abartmamak gerektiini, nk Trk ve ran
kanun ve siyasi hkimiyet anlaylar arasnda byk farklar mevcut olduunu
belirtmi, ran devlet geleneinde hkmdarn mutlak otoritesi sz konusu
iken, Kutadgu Biligde yani Trk devlet anlaynda, hkmdarn trden
ayrlmamas, doru kanunlarn uygulanmas ile mmkn olduunu sylemitir. Yani adalet hkmdarn bir balama fiili deil, trnn doru ve tarafsz ekilde uygulanmasdr. Sonu olarak, Kutadgu Biligdeki ynetim anlaynn ve yneticilerde bulunmas gereken niteliklerin ounlukla Trk siyaset
anlayn yanstt muhakkaktr demitir (nalck 2000: 21; Ercilasun 2003:
771). H. nalcktan sonra A. Caferolu da Kutadgu Biligin dil ve konu ynnden Arap ve ran tesiri altnda kaldn syler. Ona gre, ilk slam devreye ait
Trke bir eser olmas bakmndan Kutadgu Bilig, hem konu hem de dilce Arap
ve ran tesiri altnda kalmtr (Caferolu 1984: 56). Bu nedenle dier siyasetnmelerde olduu gibi Kutadgu Biligde de dolayl olarak Fars krallarnn
efsanevi kahraman tiplerine rastlyoruz. Yusuf Has Hacib Kutadgu Biligde, iyi
ve kt insan konusunu anlatlrken ran krallarnn efsanevi tarihi olan
ehnmeden alntlar yapyor. rnein, Kstah Dahhak neden svld de,
Feridun neden medhe ve ikble kavutu. ifadesi kullanlyor.3 Baka bir yerde,
akl konusunda, Nui-revan akl gzyle dnyay aydnlatt ifadesi geiyor.4
Kutadgu Biligin Trk Kltr tarihi iindeki yerini aratran . Kafesolu ise,
eski Trk hkimiyet anlay ile Hint-ran anlay arasnda ciddi bir mnasebet
ve uzlama mevcut deildir, eserde herhangi bir Hint-ran tesiri aramak ta bounadr, der. Ne ehnme, ne de Kelile ve Dinme ile bir benzerlik arz etmez,
Kabusnme (1082) ile de siyaset grnn ok ayrld noktalar vardr. Kutadgu Bilig ile Kelile ve Dimne veya Kabusnme arasndaki benzerlikler o kadar
umumidir ki, siyaset nazariyesini kaba kuvvete dayandran eski Yunann fikri
mahsullerinden ilham alarak yazlan Machiavellinin kitabnda da bu kadar
benzerliklere tesadf edilebilir, der (Kafesolu 1980: 34-37).
Kutadgu Biligde in, Hint ve Yunan kltrlerinin tesiri konusunda farkl
iddialar ileri srlmtr. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Biligin i dinamiini drt
sembol zerine kurgular; Birincisi, Kn-Togd=hkmdar, kincisi, AyTold=kut. ncs, dlmi=akl (uku). Drdncs, Odgurm=akbet,
mnzevi, zahit (nler 2003:180) Kutadgu Bilig, bu drt sembolik ahsn karlkl
(mkalemeli) konumalarndan ibarettir. Kutadgu Biligde dier bir sembolik
anlatm (metafor), hkmdar Kn-Togdnn iktidarnn dayanaklar ve temel
ilevleri anlatlrken tasvir edilen sahnedir. Bu sahnede Kn-Togd bir gn AyToldy huzuruna arr. Kendisi ayakl gm bir krs zerinde oturmaktadr. Elinde byk bir bak tutmakta, solunda ac Hint otu, sanda da eker
durmaktadr. Ay-Told, bunun ne anlama geldiini ve neyi sembolize ettiini
sorar. Sonunda hkmdar bu sembolik sahneyi izah eder. te bu iki girift sembolik anlatmn esin kaynann hangi kltr olduu konusunda aratrmaclar,
farkl fikirler ileri srmler ve farkl kltrleri referans olarak gstermilerdir.
Bazlar bu sembolizmi Hint panteounundaki tanrlarla zdeletirmi5, bazlar
eski Yunan lemindeki ilahlarn tasvirleri ile tetabuk ettiini (Bombaci 1953: 7172) veya Yunan filozoflar Eflatun ve Aristodan mlhem olduunu (Dilaar
1995: 24-28) bazlar ise, in ve Konfyanizmin tesirinin mevcudiyetini ileri
3
4
5
gre, lkesinde uzun sre hkm srmek isteyen hkmdar, kanunu eit uygulamal ve halk korumaldr. Hkmdar, rf ve kanunlara uyarsa halk da ona
itaat eder. Bu modeli gnmzde hukuk devleti olarak adlandryoruz. Nitekim eser zerinde detayl bir inceleme yapan A. Dilaar da bu kanaati izhar
ediyor. Dilaar, bu devlet modelini, insan haklarna saygl ve haklar koruyucu
dil bir hukuk dzeni kuran, hukuk kurallarna uygun davranan, btn eylem
ve ilemleri yarg denetimine bal olan devlet olarak tarif ediyor. Kutadgu Biligi de hukuk devleti modelini neren bir yapt olarak gryor (Dilaar 1995:
149).
II. Siyasetnmelerin Genel zellikleri ve Kutadgu Bilig
Bata da ifade ettiimiz gibi, bu ksmda, ounluk aratrmaclarn bir tr
siyasetnme olarak kabul ettii Kutadgu Biligden nce veya sonra yazlm siyasetnmelerin genel zelliklerini dikkate alarak Kutadgu Biligle benzeen veya
zgn ynlerini tespit etmeye alacaz.
Kutadgu Biligin kelime anlam, mutlu olma bilgisi, terim anlam ise siyaset
bilgisidir (Ercilasun 2003: 764). imdiye kadar eserin ad, Trkeye ve Bat dillerine ounlukla Mutluluk veren bilgi eklinde evrilmitir. Ancak, son yllarda Kut szc zerinde yaplan etimolojik ve semantik almalar, bu eviri
eklinin eksik olduunu ortaya koymutur. Kagarl Mahmudun Divn Lgatit-Trkte anlamlandrd ekliyle Kutun, devlet (Atalay (ev.) 1998: 320) yani siyasal iktidar ve egemenlik anlamnda kullanlmas daha isabetlidir. Yani
eserin adn mutluluk veren bilgi anlamndan ziyade, iktidara ulatran bilgi ya da Devlet ynetme bilgisi diye evirmek, eserin muhtevasna daha uygun bir adlandrma olacaktr (Arslan 1987: 32-33; Kafesolu 1980: 32-33)).
Kutadgu Biligi tarihi sre ierisinde ilk okuyandan, eseri istinsah edip n
ksmndaki mensur veya manzum girileri yazan mstensihlere kadar, hatta
gnmzde, eser zerinde aratrma yapanlarn ounun ortak kanaati eserin
bir siyasetnme olduu gereidir. Gemite Kitaba, inlilerin Edebl-mlk
Hkmdarln Adab, Min hkmdarlarnn (bilgelerinin) yinlmemleke Memleketin Aynas, Markllarn, Znetl-mer darecilerin
Ss, veya Pendnme-i mlk, Hkmdarlara tler gibi isimler vermeleri, eserin bir siyasetnme olarak alglandn gstermektedir. Nitekim gnmzde de aratrmaclarn byk ounluu bu eserin bir siyasetnme olduu
ve dier siyasetnmelerle ortak ynlerinin bulunduu kanaatini tamaktadrlar. rnein, Yusuf Has Hacibin Kutadgu Biligi ile Nizaml-mlkn Siyasetnmesini karlatran bir aratrmac, iki eserde alacak derecede benzerlik-
Ahmet Uur, Osmanl Siyaset-nmeleri, Kltr ve Sanat Yaynlar, Tarihsiz, s. 21-25; Mehmet
Arslan, Osmanl Devlet Ynetimine Ait Siyasetnme zellii Tayan Kk Bir Risale: Gelibolulu linin Hakyikul-Eklim Adl Eseri, Osmanl Edebiyat-Tarih-Kltr Makaleleri, Kitabevi
Yay., stanbul, 2000, s. 419-430; Zencn Sultana tler, Alaeddin Keykubata Sunulan Siyasetnme,
Haz. H. Hseyin Adalolu, Yeditepe Yay., stanbul, 2005, s. 11-12.
saltanatn esaslar belirtilir. Kutadgu Biligin esas, hkmdar (beg) ve onun etrafnda bulunan kiilerle devlet ynetimi; yani ideal devletin, ideal bireylerin, ve
devlet bakannn (Beg) nasl olmas gerektii konusunda yapt konumalardan oluur (Dilaar 1995: 145). Eserde konuturulan drt temel karakterden biri
olan Kntogd (beg) hkmdar temsil etmekte ve eserin bandan sonuna dek
bata vezir olmak zere dier nemli devlet grevlileri ile ahlak, siyaset ve devlet sorunlarn tartmaktadr (nler 2003: 179). Bu adan bakldnda Kutadgu
Bilig ile siyasetnmeler arasnda paralellik olduunu syleyebiliriz.
Siyasetnmelerin tesir ald klasik kaynaklar arasnda Hint, ran, Yunan
ve in kltrlerine ait bilgi ve tecrbeler yer almaktadr. Baz siyasetnme yazarlar bu kltrlerden nakiller yaptklarn bizzat ifade etmilerdir. Yani, siyasetnmeler, slam medeniyetinin erken dnemde temasa getii yabanc kltrlerin tecrbelerinden ve bilgi birikimlerinden yararlanmlar ve bu kltrleri
kaynak olarak zikretmilerdir (Adalolu 2004: 5). Kutadgu Bilig, ad geen kltrlerden herhangi birini aka referans gstermiyor. Ancak, eser zerinde
aratrma yapanlar onda, bata slam kltr olmak zere, Hint, ran, in ve
Yunan tesirleri olduu kanaatini serdediyorlar. Kutadgu Biligde ksm de olsa
yabanc tesirlerin mevcudiyeti hissedilmektedir. Ancak, slam ve onun bnyesinde intikal eden ran kltrnn haricindeki dier kltrlerin tesirini ortaya
karmak pek kolay gzkmemektedir.
Genel olarak siyasetnmeler, konular ilgin hale getirmek iin, hikyeler,
sz gzelletirmek ve anlam kuvvetlendirmek iin tannm airlerden msralar naklederler. Tarihe ml olmu hkmdar, hekim, filozof veya air gibi
nemli ahsiyetlerin szlerinden veya uygulamalarndan temsiller sunarlar.
rnein, Bat dnyasndan Makedonya kral Byk skenderin hayatndan ve
siyasi uygulamalarndan, nl tabipler Galen/Calinus, Hipokrat/Bukrattan ve
antika Yunan filozoflar Sokrates, Platon/Eflatun ve Aristotelesin hikmetli
szlerinden pasajlar sunarlar. Bununla birlikte eski Hint hekimlerinden ve in
filozoflarndan veya krallarndan (fafur) hikmetli szler naklederler. Bazlarnda ran krallarnn davranlar, saray ve idare hayatlar model olarak alnr.
Bu balamda Kutadgu Biligde, yalnzca ran krallar Enirvan, Dahhak ve Feridunun isimleri ile Bat dnyasna ait Byk skenderin ismi gemektedir.8
Bu arada, dier baz siyasetnmelerde9 de zikredildii gibi Trklerin efsanevi
8
9
10
11
li, haya sahibi yumuak huylu, iyi grnml ve vefakar olmaldr der.12 Bu ynden
deerlendirildiinde Kutadgu Bilig tam bir nasihat kitab yani bir pendnmedir.
Pratik gayeler gden siyasetnmeler, siyaset teorisinden ziyade, siyaset sanat ynnden nem arz ederler. Kutadgu Bilig de ise siyaset sanatnn yan sra
devlet felsefesi ve bir siyasi anlay ta ortaya konmaktadr. Mesela, siyasetnmelerde adalet anlay ran devlet geleneinin tesiri ile yle anlalmaktadr. Suun cezasn vermek adalettir. Ama suu affetmek fazilettir. Bu bakmdan affedici olmak, sua ceza vermekten daha faziletli ve stndr. Kutadgu
Biligde ise, yani Trk devlet geleneinde adalet, hkmdarn bir balama fiili
deil, kanunun (kni tr) doru ve tarafsz bir ekilde uygulanmasdr.13 Dolays ile hukukun stnl prensibi esas alnmtr. Kutadgu Biligin zgn
ynlerinden birisi dier siyasetnmelerden farkl bir devlet felsefesi ve siyasi
anlay ortaya koymu olmasdr.
Siyasetnmelerin genel zellii ahlak karakterde olduundan ve ahlakn
kayna da din olduundan, din temalar arlkldr. Allahn sfatlar, inan
esaslar ve ahiret hayat, cennete zendirme ve cehennemden sakndrma gibi
konularda mstakil blmler yer alr. Dnya hayatnn geicilii, ahiretin ebedi
olduu temel inancndan mlhem dnyay yerme, ona rabet etmeme ve ahirete ynelik hazrl tevik etme en fazla vurgulanan tema olarak karmza kar.14 Kutadgu Biligde de Allahn (Tengri) isim ve sfatlar, hem o devirde kullanld biimde meng (ebedi), idi, (sahip, rab), bayat (kadim) gibi, hem de
slam terimler olarak kerim, hlik, bk, rab ska kullanlmaktadr. Keza cennet (umak) ve cehennem (tamu) kavramlar da Yusufun yaad devirdeki
ekliyle kullanlmaktadr. Kutadgu Biligde de dnya hayat yerilip zhd ve takva yaam nerilmektedir. Ancak, hkmdar ile akl temsil eden dlmi ve
kbeti, zhd temsil eden Odgurm arasnda geen mkalemelerde, dlm yani akl, Odgurm yani zhd hkmdara hizmet konusunda ikna
etmeye alyor.
Siyasetnmeler, devlet idaresinde hkmdara yardmc olacak vezir ve dier devlet adamlarnn vasflar hakknda neriler sunarlar. Kutadgu Biligde
dlmi, Beylere vezir olacak insann nasl olmas lazm geldiini syler
bal altnda vezirin nemi ve vezirde bulunmas gereken ahlaki meziyetlerden sz eder.15 Daha sonra hcip, komutan, kapcba, eli, ktip ve hazinedar
12
13
14
15
gibi devlet adamlarnda bulunmas gereken ahlaki meziyetleri sralar ki, btn
siyasetnmler devletin bekas ve salkl ilemesi iin bu konulara nem verirler.
Siyasetnmelerde devlet hazinesinin korunmas, vergi toplama ve askeri
konulara nem verilmesine ilikin tavsiyeler yer alr. Ayn zamanda toplumdaki eitli meslek gruplarnn ifti, zanaatkr ve memurlarn korunup denetlenmesi konusunda neriler sunulur. Kutadgu Biligde de bu konularda tavsiyeler sunulmaktadr.16 rnein, Kutadgu Biligde, 58. babda, ilim adamlarna, tabiplere, byclere, rya tabircilerine, mneccimlere, airlere, iftilere, hayvan
yetitiricilerine, ustalara ve fakirlere nasl davranlmas gerektii konusunda
tavsiyelerde bulunulmaktadr.
Kutadgu Biligin en zgn yn, ann ynetim anlayn yanstan bir siyaset kitab olmasdr. Bilindii gibi eski Trklerde hkimiyet anlay, hkmdarda Tanr ba olan baz vasflarn varln kabul eden bir anlaytr. Buna
gre idare etme hakk, hkmdara Tanr tarafndan ilahi bir ltuf olarak balanmtr.17 Bu anlay daha sonra, slam halifesini veya ona tbi hkmdarlar,
Allahn yeryzndeki glgesi (Hitti 1989: 488) olarak telakki eden anlayla
sentezlenerek siyasetnmelerin ana temalarndan birini oluturmutur. te bu
Trk hkimiyet anlaynn zamanmza kadar intikalinde yegne kaynak Kutadgu Bilig olmutur.
Siyasetnmeler, iyi idarenin gerekleebilmesi ve devletin ayakta durabilmesi iin olmazsa olmaz prensipleri drt ana balk altnda sunarlar. Bunlar
Adalet, Meveret, Ehliyet ve Liyakattr. Bu temel prensiplerle ilgili Kutadgu
Biligde onlarca beyite rastlamak mmkndr. Kutadgu Biligde nerilen devlet
modelinin en bariz nitelikleri de bunlardr.
Son olarak, siyasetnmelerin temel amac, yeryznde adaletli bir ynetim
ve iyi bir devlet dzeni oluturmak; niha olarak ta dnya ve ahiret mutluluuna ulamaktr. Kutadgu Biligte de nihai ama, dnya ve ahiret saadetine kavumak iin, siyasi ahlaka uygun, adaletli bir devlet dzeni oluturmaktr.
Sonu
Kutadgu Bilig, 11. yzyl Karahanllar devri Trk-slam kltr muhitinin ortak bir rn olup slam dnem Trk kltrnn ilk manzum siyasetnmesidir. Kutadgu Biligde, kronolojik olarak kendisinden nce veya sonra yazlm
16
17
KAYNAKLAR
ADALIOLU, Hasan Hseyin (2004), Siyasetnmelerin Klasik Kaynaklar , Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. 5, S 2,
Aralk. (1-21)
ARSLAN, Mahmud (1987), Kutadgu-BiligdekiToplum ve Devlet Anlay, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay. No. 3414.
ARSLAN, Mehmet (2000), Osmanl Devlet Ynetimine Ait Siyasetnme
zellii Tayan Kk Bir Risale: Gelibolulu linin HakyikulEklim Adl Eseri, Osmanl Edebiyat-Tarih-Kltr Makaleleri, stanbul,
Kitabevi Yay.
BERGL, M. Suat, Kutadgu Biligdeki Hint Etkisi Bilim ve topya, Eyll (s.
72-73), 1998. Ocak, (s. 64-65) Mays ( s. 58-59), Temmuz ( s. 54-55) 1999
saylar.
BOMBAC, Alessio (1953), Kutadgu Bilig Haknda Baz Mlahazalar, 60.
Doum Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan, stanbul, Dil ve TarihCorafya Fakltesi Neri.
CAFEROLU, Ahmet (1984), Trk Dili Tarihi I-II, stanbul.
AATAY, Saadet (1970-1971), Kutadgu Biligde gdlmi, Trk Kltr, S. 97-108, 1970-1971 (95-111)
DLAAR, Agop (1995), Kutdgu Bilig zerinde almalar, Ankara, TDK
Yay.
DOAN, Nejat (2002), Kutadgu Biligin Devlet Felsefesi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.12, Bahar. (127-158).
ERCLASUN, Ahmet B. (2003), lk Mslman Trk Devletlerinde Dil ve
Edebiyat, Trkler, C. 5. Ankara, Yeni Trkiye Yay., (759-783).
GAZZL, Nashtl-mlk (Devlet Bakanlarna Nasihatler),Tercme ve
zahlar, Osman ekerci, stanbul 1995, Sinan Yay.
HTT, Philip K. (1989), Siyasi ve Kltrel slam Tarihi I-IV, ev. Salih Tu, C.
I-IV, stanbul, Boazii Yay.
NALCIK, Halil (2000), Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye ve
Gelenekleri Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, stanbul, Eren Yay.
KAFESOLU, brahim (1980), Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, stanbul, Kltr Bakanl Yay.: 368.
KARA, Mehmet (1998), Bir Baka Adan Kutadgu Bilig, Ankara, Kltr Bakanl Yay.: 2031.
KAGARLI Mahmud (1998), Divn Lgtit-Trk, eviren Besim Atalay, C.
I, 4. bask, Ankara, TDK Yay.
Nizml-Mlk (1987), Siyerul-mlk, Siyasetnme, terc. Nurettin Bayburtlugil, stanbul, Dergh Yay.
NLER, Zafer (2003), Kutadgu Biligde ktidar Kavram ve Siyaset Anlay, Trkler, C. 4, Ankara, Yeni Trkiye Yay., (179-186)
ZDEN, Hilmi (2007), Kutadgu Biligte Ahlak Kavram ve Tp Etiine Katks,
stanbul, tken Neriyat.
ROSENTHAL, Erwin I. J. (1996), Political Tought in Medieval Islam, ev. Ali
aksu, stanbul, z Yay.
UUR, Ahmet (?), Osmanl Siyaset-nmeleri, Kltr ve Sanat Yay.
UYDU, Mualla (1992), Yusuf Has Hacibin Kutadgu Biligi ile Nizamlmlkn Siyasetnmesinin Karlatrlmas, Trk Kltr, S. 351, yl
XXX, Temmuz. (428-436)
LKEN, Hilmi Z. (1935), Uyan Dneminde Tercmenin Rol, stanbul, lken Yay.
YILMAZ, Gkhan (2002), Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig Hakknda n
Bilgi, Kutadgu Bilig, Felsefe-Bilim Aratrmalar Dergisi, S. 1, Ocak. (9-13)
Yusuf Has Hcib (2007), Kutadgu Bilig I, Metin, Reit Rahmeti Arat, 5. Bask,
Ankara, TDK Yay.
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig (1998), .ev. Reit Rahmeti Arat, Trk 7.
Bask, Ankara, TTK Yay.
Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig III (1979), Reit Rahmeti Arat, ndeks, Haz.
Kemal Eraslan-Osman F. Sertkaya- Nuri Yce, stanbul, Trk Kltrn Aratrma Enstits.
Zencn Sultana tler, Alaeddin Keykubata Sunulan Siyasetnme, haz. H.
Hseyin Adalolu, stanbul, 2005, Yeditepe Yay.