ISI DETRCLER

1.1. GR
Mhendislik uygulamalarnn en nemli ve en ok karlalan ilemlerinden birisi,
farkl scaklklardaki iki veya daha fazla akkan arasndaki s deiimidir. Isl uygulamalarda
en ok karlalan ilemlerden biri, kat bir yzeyle birbirinden ayrlan farkl scaklklarda
bulunan akkanlar arasnda s al veriidir. Is deiimin yapld cihazlar, s deitirici,
ekonomizatr ve eanjr olarak adlandrlmakta olup, pratikte termik santrallerde, kimya
endstrilerinde, stma, iklimlendirme, soutma tesisatlarnda, tat aralarnda, elektronik
cihazlarda, tp alannda, uzay almalar, ya soutma niteleri, alternatif enerji kaynaklar
kullanmnda vb. birok yerde bulunabilmektedir.
Is deitiricilerinin tasarmnda baz kriterler gz nne alnr. Bunlar boyut, arlk,
mukavemet, basn kayb, performans ve ekonomiklik olarak ifade edilebilir. Mhendislik
ynnden bu temel kriterler gz nnde bulundurularak s deitiricilerin sl dizayn yaplr.
Uygulamada genel olarak performans ekonomiklik dncesi ar basar. Fakat baz zel
uygulamalarda (uzay almas) sadece performans ve boyut n plana kar. Byle durumlarda
ekonomiklik ikinci plana der. Is deitiricilerinin analiz ve tasarm dorudan makine
mhendislii ile ilikilidir. Bu nedenle, s deitiricilerin imalat iin mukavemet, malzeme
ve konstrksiyon bilgisi yannda, sl dizayn iin iyi bir s transfer bilgisine ihtiya duyulur.
Is deiim problemlerini zerken, s deitiricisini seen mhendis veya dizayn
mhendisi tarafndan alnan en nemli karar, s deitirici tipinin seilmesidir. Is deitirici
tipinin seiminde temel kural, deneyime dayanarak, benzer fonksiyonlar yerine getiren ve
benzer proses koullarnda alan s deitirici tipini semektir. Bu nedenle s deitirici
tipinin seimini yapacak mhendisin deneyimi ok nemlidir. Deneyimle beraber tam bir
aratrma yapldktan sonra eer benzer proses koullarnda alan s deitiriciler var ise bu
tip s deitiricinin kullanmna karar verilir. Eer benzer proses koullarnda alan s
deitirici mevcut deilse, eitli faktrler dikkate alnarak s deitirici seimi yaplr. Is
deitiricilerin alma artlar geni snrlar iinde deitiinden, yapl ve alma
yetenekleri deiik isteklere gre belirlendiinden, s deitirici seiminde dikkate alnacak
faktrlerin tm zel uygulamalara baldr ve bu nedenle genel kurallar verilemez. Bununla
beraber, s deitirici tipini seerken dikkate alnmas gereken faktrler u ekilde
zetlenebilir
1- Konstrksiyon malzemeleri
2- Basn ve scaklk
3- Performans parametreleri- scaklk, debiler, basn dmleri
4- Kirlenme eilimleri
5- Muayene, temizleme, tamir ve ilave
6- Akkanlarn fazlar
7- Is deitiricinin boyutu

8- Bulunabilirlik
9- Ekonomik faktrler

1.2.ISI DETRCLERNN SINIFLANDIRILMASI

Is deitiricilerin kapsamlar ok geni olmas nedeniyle, literatrde farkl kriterler
dikkate alnarak snflandrmalar yaplmaktadr. Genel bir snflandrma; transfer prosesine,
yzey kompaktlna, konstrksiyon geometrisine, ak dzenlemesine, akkan saysna, s
transfer mekanizmalarna ve uygulama alanlarna gre snflandrlrlar.

Rekperatrler
Rejeneratrler

Sabit dolgu maddeli

rejeneratrler
Dner dolgu maddeli
rejeneratrler

Disk tipi
Rejeneratrle
r
Dner tipi
Rejeneratrle
r

1.2.1.a Rekperatrler
Kat bir metal yzeyle birbirinden ayrlan akkanlar arasnda s geiinin metal
yzeyle saland s deitiricilerine yzeyli s deitiriciler veya rekperatrler ad verilir.
Rekperatrler ticari meknlarda; atlan kirli havann ssn, dardan emilen taze havaya
transfer eder. Bu ilemi ek bir enerji harcamadan gerekletirir. Dar atlan havadan dolay
mekna gereken stma enerjisi en az % 45 civarnda azaltr.
Atlan kirli havann s yk, Rekperatrler vastas ile emilen taze havaya geirilir.
zerinde bulunan kontrol nitesi sayesinde, yaz ve k aylarnda taze ve kirli hava
scaklklarnn fark 2oC ve zerinde olduunda otomatik devreye girer.
stenildii durumlarda sadece meknn havasn dar atmak veya sadece dardan taze hava
emmek iin de kullanlabilir.

Is eanjrnde, emi ve eksoz havasnn cihazda gei yollar tamamen ayrdr. Bu sebeple
eksoz havasnda bulunan bakteri ve kokular, emi havasna karmazlar. zerinde bulunan
filtreler sayesinde havay temizler.
Opsiyonel olarak, ek filtreler de koymak mmkndr. rnein, davlumbazdan kan yal ve
kokulu havadan, ya duman ve kokuyu yok etmek iin aktif karbon filtre konulabilir.
Kullanm alanlar; lokantalar, Kafeler ve Kahvehaneler, Barlar, Gece Kulpleri, Sinema
Salonlar, Toplant Salonlar, Kapal otoparklar, Alveri Merkezleri, Merkezleri, Otomobil
Servisleri, malathaneler, Seralar, Tavuk iftlikleri, Allar, Basnl Kompresr Odalar
1.2.1.b Rejeneratrler
Rejeneratrlerde, s nce scak akkan tarafndan bir ortamda depo edilir, daha sonra souk
akkana verilir. Is geii dolayldr. Rejeneratr ierisinde snn depoland gzenekli
elemanlara dolgu maddesi veya matris ad verilir. Is nce akkan tarafndan dner veya
sabit dolgu maddesine verilerek depo edilir. Depo edilen bu s souk akkana aktarlr. Bu tip
s deitiriciler rejeneratr olarak adlandrlr. Dner dolgu maddeli rejeneratrler genellikle
gaz trbinleri, buhar kazanlar, iklimlendirme tesisleri ve enerji ekonomisi alannda ok
kullanlr. ekil 1.2.de Rejeneratrn prensip emas, ekil.1.3.de ise, dner dolgu maddeli
rejeneratrlerden disk ve silindir tipi rejeneratrler gsterilmitir.
zellikleri :
- Basnc, atmosfer basnc civarndadr.
- Rotoru, alminyum, elik, paslanmaz elik yaplabilir.
- Scaklk alminyum rotorlarda 200 0C, elik rotorlarda 425 0Cye kabilir.
Avantajlar :
- Kompaktlk ok byk deerlere kabilir.
- Dier s deitiricilerine gre ilk yatrm maliyeti daha azdr.
- Sistemin kendi kendini temizleme zellii vardr.
Dezavantajlar :
- Scak ve souk akmlar arasnda her zaman bir miktar kaak vardr.
- Kullanm alan, yksek scaklkta olsa bile dk basnl gazlar arasndaki s deiimi ile
snrldr.
- Akkanlar birbirine etki edebiliyorsa bu tip s deitiricileri kesinlikle kullanlmaz.

ekil 1.2. Rejeneratrn prensip emas

ekil.1.3. Dner dolgu maddeli rejeneratrlerden disk ve silindir tipi rejeneratrler

1.2.2. Is transferi ekline Gre Snflandrma
Akkanlarn dorudan kontak
halinde olduu s deitiricileri
Is transfer ekline gre
Snflandrma
Akkanlarn arasnda dorudan
kontak olmayan s deitiricileri

Is deitiricilerinde akkanlar arasnda veya kat yzeyle akkan arasnda dorudan temas
olabilecei gibi dorudan temas olmayabilir. Dorudan temasn olduu s deitiricilerinde
farkl scaklktaki akkanlar veya akkan ile kat madde birbirileriyle direkt kartrlr veya
temas durumuna getirilir. Uygulamada kullanlan soutma kuleleri ve sprey youturucular
bu tip s deitiricileri iin iyi bir rnektir. ekil 1,4de direkt kontak hali s deitiricisi ve
ekil 1,5de direkt kontak hali olmayan s deitirici verilmitir.

ekil 1.4. Direkt kontak hali s deitiricisi

ekil 1.5. Direkt kontak hali olmayan s deitirici

1.2.3. Konstrksiyon Geometrisine Gre Snflandrma
Dz borulu s deitiricileri
Borulu s
deitiricileri

Spiral borulu s deitiricileri

Levha tipi
artmal s
deitiricileri

Gvde borulu s deitiricileri

ubuk tipi
artmal s
deitiricileri
Levhal kanatl s
deitiricileri
Geniletilmi yzeyli
s deitiricileri

Konstrksiyon
geometrisine gre
snflandrma

Borulu kanatl s
deitiricileri
Kartrmal s
deitiricileri
Contal levhal s deitiricileri
Spiral levhal s deitiricileri

Lamelli s deitiricileri

Konstrksiyon zelliklerine gre s deitiricileri borulu, geniletilmi yzeyli, kartrmal

ve levhal olmak zere drt snfa ayrlmtr. Borulu s deitiricilerinde genellikle dairesel
kesitli borular kullanlmaktadr. Levhal s deitiricilerinde s transferi yzeyini arttrmak
iin, yzeylere dalgal form kazandrlr.
Geniletilmi yzeyli s deitiricilerinde ama, stma yzeylerine verilen kntlar
yardmyla, boyut bymeden s transfer yzeyini byterek s transfer orann arttrmaktr.

Kanatlar genellikle s transfer katsaysnn kk olduu akkan tarafna konur. Kanatlar ile
s transfer alannn arttrlmas basn kayplarnn artmasna neden olurlar, bu yzden uygun
kanat profilini semek gerekir. Uygulamada levha-kanatl ve boru-kanatl s deitiricisi
olmak zere iki ekilde dizayn edilir.
ift borulu s deitiricileri:
ift borulu s deitiricileri en basit s deitirici tipidir. Bir borunun daha byk apl bir
boru ierisine emerkezli olarak yerletirilmesi ile elde edilir. Akkanlardan biri iteki
borudan akarken, dieri dardaki borudan akar. ekil 1.6da borulu s deitiricilerden ya
soutucusu olarak kullanlan ift borulu s deitiricisi gsterilmitir. Bu tr s deitiriciler,
kk s transfer alanlarna ihtiya duyulan yaklak 50 m 2 ve hassas stma ya da soutma
ilemlerinin yapld uygulamalarda geni olarak kullanlr. Her iki akkann yksek basnl
olduu uygulamalarda bu tip s deitiriciler tercih edilmektedir. Bu stclarda dezavantaj
birim transfer alannn pahal ve hantal olmasdr. borular tekli ya da oklu olabilir. Scaklk
aral 200 oC ile 600 oC arasnda deiir.

ekil 1.6 ift borulu s deitiricisi

zellikleri :
- Maksimum basn: Gvde tarafnda 350 bar (mutlak), boru tarafnda 1400 bar (mutlak)
- Scaklk aral: (-200 0C) ile (600 0C) arasnda deiir. zel malzemeler ile bu scaklk
aral genileyebilir.
- Tek bir nite iin tipik yzey alan 0.25-200 m2 arasnda deiir.
- Maksimum etkinlik : e =0.9
- Genellikle oklu niteler kullanlr.
- Mmkn olduu zaman karbon eliinden yaplr.
- Esas kullanm alan, kk s transfer alanlarnn (50 m 2ye kadar) gerektii proses
akkanlarnn duyulur stlmas ve soutulmas iindir.
Avantajlar :
- Isl kapasiteyi ve s gei yzey alann artrmak iin seri halde montajlar yaplabilir.
- Kart ak elde etmek kolaydr.
- Yksek basnlara dayanabilir.
- Standart modler konstrksiyona sahiptir.

- Bakm ve tamiri kolaydr.

- Temizlenmesi kolay olduundan, zellikle kirletici akkanlar iin uygundur.
- Piyasadan kolay ekilde bulunabilir.
- Bir ok metal ile imal edilebildiinden akkan snrlamas ok azdr.
Dezavantajlar :
- zellikle kk kapasiteler iin uygundur.
- Yksek sl kapasiteler (1 MWdan daha fazla) iin pahaldr.
Plakal Kanatl s deitiricileri
Kanatlar, paralel plakalar halindeki yzeyler arasna mekanik olarak preslenerek,
lehimlenerek veya kaynak edilerek tespit edilir. Kanatlar, dz, delikli, trtll, zikzak vs.,
ekillere sahiptir. ki tarafnda da gaz akkan bulunan s deitiricilerinde s gei yzeyinin
iki tarafna da kanat, gaz ve sv akkanlar ile alan s deitiricilerinde ise genellikle
sadece gaz tarafna kanat konulur.

zellikleri :
- Maksimum basn: 80 bar (boyuta bal)
- Scaklk aral: Alminyumda (-2000C) ile (+150 0C) arasnda deiir. Paslanmaz elikte
600 0Cye kadar kabilir.
- Kk boyut ve arlk iin kullanlr. Tipik olarak 500 m 2/m3 hacim kompaktla sahiptir
fakat 1800 m2/m3 hacim kompaktla kadar ulalabilir.

- Kullanm alanlar, gaz ve buhar trbinleri, otomobil, kamyon, uak motorlar soutma
sistemleri, s pompalar, soutma ve iklimlendirme tesisleri, elektronik devrelerin soutma
devreleri ile enerji geri kazanm sistemleridir.
- Akkan snrlamas, malzeme tarafndan olmaktadr.
- Tek fazl ve ift fazl aklarda kullanlabilir.
Avantajlar :
- Son derece kompakttr.
- Yksek etkinlie sahiptir. Etkinlik, 0.98e kadar kabilir.
- apraz-akl veya kart-akl ak konfigrasyonuna sahip olabilir.
- Dk arla sahiptir.
- Kullanlan kanatlar s deitiricinin rijitliini artrr ve yksek basnlarda almasn
salar.
- oklu akm kullanlabilir.
Dezavantajlar :
- Sadece temiz akkanlar ile kullanlr.
9- Borulu Kanatl s deitiricileri
Bir tarafnda gaz, dier tarafnda sv akan s deitiricilerinde, sv tarafndaki s tanm
katsays yksektir, bu nedenle ounlukla sv akkan taraf kanat gerektirmez. Yksek
basnl akkan genellikle boru iinden aktlr. Pratikte dairesel veya oval kesitli boru
dndaki kanatl yzeyler ile daha ok karlalr. Kanatlar boru ile birlikte imal edilebildii
gibi, sonradan boru zerine dkm, kaynak, lehim veya sk geme teknii ile tespit edilebilir.

zellikleri :
- Kompakttr, kompaktl 3300 m2/m3 deerine kadar ulaabilir.
- Kullanm alanlar, g santralleri, pervaneli soutma gruplar, tat aralar, iklimlendirme
ve soutma tesisatlardr.
- Is deitiricinin kullanlabilme scakl kanatlarn boruya tespit ekline baldr.
Dezavantajlar:

- Kanatlarn oluturduu ilave basn kayplar gz nne alnmaldr.

Spiral borulu s deitiriciler :
Bir depo iine yerletirilen spiral eklinde sarlm bir veya daha fazla borulardan
olumaktadr. Is transfer katsays, spiral bir boruda dz bir borudakinden daha yksek
olduundan spiral sarm kullanlr. Bu s deitiricileri genellikle havuz ve depolardaki
akkanlarn scaklk kontrolnde kullanlr. Soutma sistemlerinde kullanlan kondenser ve
evaporatr iinde kullanlrlar. Helisel bir ekilde yaplabilen serpantinin adm, sarm ap ve
alan uygun bir ekilde seilebilir. Kk serpantinlerin depo iinde destee ihtiyac
olmamasna ramen, byk serpantinlerin desteklenmesi gerekir
ekil 1.7de ise spiral borulu s deitiricisi verilmitir. Is transfer katsays spiral boruda dz
bir boruya nazaran daha byktr. Bu tip s deitiriciler termal genlemeye ve temiz
akkanlara uygundur. nk bunlarn temizlenmesi nerdeyse imknszdr. Konstrksiyonu
basit maliyetleri dktr.

zellikleri :
- Temizleme hemen hemen imkansz olduundan, temiz akkanlar iin uygundur.
- Soutma sistemlerinde kullanlan kondenserler ve e-eksenli evaporatrler olarak dizayn
edilirler.
Avantajlar :
- Basit ve ucuz bir ekilde elde edilebilir.
- Isl genlemenin oluturduu gerilme problemleri yoktur.
- Spiral borunun d yzeyi ve depo kolaylkla mekanik olarak temizlenebilir.
Dezavantajlar:
-

Spiral borunun i yzeyi mekanik olarak kolay bir ekilde temizlenemez.

ekil 1.7. Spiral borulu s deitiricisi

Gvde borulu s deitiriciler:
Endstrisinde en yaygn olarak kullanlan s deitirici tipidir; yaklak olarak
kullanlan tm s deitiricilerinin % 60 gvde borulu s deitiricidir. Gvde borulu s
deitirici, boru ekseni gvdenin eksenine paralel olacak ekilde byk silindirik gvde iine
yerletirilen birbirine paralel yuvarlak borulardan yaplr. Akkanlarn biri gvde dndan,
dieri borularn iinden akar. Gvde iindeki ak artmal levhalar yardmyla ynlendirilir.
Gvde borulu s deitiriciler zellikle kimyasal proseslerde yaygn olarak kullanlrlar. ekil
1.8de gsterilen gvde borulu s deitiricisi, silindirik bir gvde ile bu gvde iine
yerletirilmi birbirine paralel borulardan meydana gelir.

ekil 1.8 Gvde borulu s deitirici

zellikleri :
- Maksimum basn: Gvde tarafnda 350 bar (mutlak), boru tarafnda 1400 bar (mutlak).
- Scaklk aral: (-200 0C) ile (600 0C) arasnda deiir. zel malzemeler ile bu scaklk
aral genileyebilir.
- Tek bir nite iin tipik yzey alan 10 1000 m2 arasnda deiir.
- Maksimum etkinlik : e =0.9 (ok geili nitelerde etkinlik daha kktr). Etkinlik,
akkandaki scaklk ykselmesinin teorik olarak mmkn olan maksimum scaklk
ykselmesine oran olarak tanmlanr.
- Mmkn olduu zaman karbon eliinden yaplr.
Avantajlar :
- Hemen hemen tm uygulamalar iin kullanlabilir; rnein petrol rafinerileri, termik
santraller, kimya endstrisi vs.
- Son derece esnek ve salam dizayna sahiptir.
- Temizleme iin demonte edilebilecek, sklebilecek ekilde dizayn edilebilir.
- Bakm ve tamiri kolaydr.
- Piyasadan ok kolay bir ekilde bulunabilir. Bu s deitiricilerini salayan firma says
olduka fazladr.
- oklu niteleri yapmak kolaydr.

- Bir ok metal ile imal edilebildiinden akkan snrlamas ok azdr.

Dezavantajlar :
- Yksek plan alan gerektirir. Bunun yannda bru demetini skebilmek iin ekstra alana
gereksinim vardr.
- 16 bar basn ve 200 0C scakln altndaki koullarda plakal s deitiricileri daha ucuz
olabilir.
Kartrmal s deitiricileri:
Kartrmal s deitiricileri zellikle aralkl alan stma ve soutma sistemlerinde,
svlarn soutulmas ve stlmas, eriyiklerin kartrlmas ve scaklk dengesi, kat paralarn
sspansiyonu ve emlsiyonu gibi ilemlerde kullanlr. Kartrc kap iindeki akkanlar d
yzeyden veya kap iine yerletirilen stc serpantinler yardmyla soutulur veya stlr.

ekil.1.8. Ceketli, serpantinli ve dz kanatl kartrc kap

Contal plakal s deitiriciler:
Contal plakal s deitiricileri, ince metal plakalarn bir ereve ierisine sktrlarak paket
haline getirilmesi suretiyle yaplrlar. Her bir metal plakann drt tarafnda akkanlarn
geebilmesi iin delikler vardr. Plakalar birletirilip paket yaplrken uygun contalar
kullanlarak akkanlarn birbirine karmas ve darya sznt yapmas nlenir. Plakalar
arasndaki boluklardan, scak ve souk akkanlar birbirlerine karmadan akarlar. Rijitlik
salamak, plakalar arasndaki mesafeyi sabitletirmek ve s transferini iyiletirmek iin
plakalar dalgal ekilde yaplrlar. Bu tip s deitiricileri, yksek basn ve scakla
kmazlar. ekil 1.9da tipik bir contal plakal s deitiricisi kesit grn grlmektedir.
Bu eanjrler kolaylkla temizlenebilirler. nk tamamen demonte edilebilirler. Bu
zellikleri sayesinde gda endstrisinde geni bir uygulama alanlar vardr.

ekil 1.9. Contal kanatl levhal s deitiricisi

zellikleri :
- Maksimum basn: Normal olarak 25 bar (mutlak)dr. zel dizaynlarla 40 bar (mutlak)a
kabilir.
- Scaklk aral: Normal olarak (-25 0C) ile (+175 0C) arasnda deiir. zel malzemeler ile
bu scaklk aral genileyerek (-40 0C) ile (+200 0C) olmaktadr.
- Tek bir nite iin tipik yzey alan 1 1200 m2 arasnda deiir.

- Maksimum etkinlik: e =0.95

- Plakalar paslanmaz elikten veya titanyum, Incoloy veya Hastelloy gibi yksek dereceli
malzemeden presle yaplr.
- Contalar, zayf noktalardr. Contalar, nitril kauuk, hypalon, viton veya neoprenden yaplr.
- Akkan snrlamas esas olarak conta tarafndan olmaktadr.
- Gda, sentetik lastik, kimya, selloz ve kat endstrisi, kombi cihazlar vs. gibi kullanm
alanlarna sahiptir.
Avantajlar:
- Yksek s transfer katsaysna sahiptir.
- Isl etkinlii yksektir; 0.90-0.95 deerinde etkinlie kadar kmak mmkndr.
- Gvde borulu s deitiricilerine gre daha kompakttr.
- Plakalar ince olduundan maliyet dktr. Kullanlabildii yerlerde normal olarak en
ekonomiktir.
- Eriilebilirlii iyidir, muayene ve temizleme iin kolayca alabilir.
- Esnektir, ekstra plakalar ilave edilebilir.
-Az akkan miktaryla ksa alkoyma zamanna sahiptir. Bu nedenle scakla duyarl veya
pahal akkanlar (rnein makyaj ve parfmeri malzemeleri) iin uygundur.
- Kirlenmesi azdr, genellikle dk kirlenme katsaylar mmkndr.
- Modler konstrksiyona sahiptir.
- Bakm kolayl avantaj vardr. Kolaylkla sklp temizlenebilir.
- Akkanlar aras karma olasl azdr, kaaklar d tarafa dorudur.
- Titreim yoktur.
- Is deitirici iinde scak ve souk blgeler olumaz.
Dezavantajlar:
- Plakalarn dzlemsel oluu, conta malzemeleri ve erevenin konstrksiyonu nedeniyle
yksek basnlara klamaz.
- Kapasitesi, portlarn boyutuyla snrldr.
- zel geni boluklu plakalar kullanlmaz ise sspansiyon halindeki katlar tarafndan
kolayca bloke edilebilir.

- Plakalar, korozyon dikkate alndnda, organik solventler iin uygundur fakat contalar
uygun olmayabilir.
- Sznt riski vardr, contalar daima sznt riskini artrr.
- Conta malzemeleri, belli akkanlarn kullanmn snrlayabilir.
- Scaklk, conta malzemesi tarafndan snrlandrlr.
- Conta zamanla zelliini kaybeder, bu nedenle belirli zamanlarda bu contalar deitirmek
gerekebilir.
- Gaz iki-fazl ak iin genellikle uygun deildir.
Spiral plakal s deitiricileri:
Is transfer yzeylerinin plakalardan olutuu, silindirik borulardan olumad plakal
tip s deitiricidir. Spiral plakal s deitiricileri, 150 ila 1800 mm geniliindeki uzun ince
iki metal plakann her biri bir akkan iin olmak zere iki spiral, paralel kanal oluturacak
ekilde spiral eklinde sarlmas ile elde edilir. ki plaka arasna konulan saplamalar ile
dzgn bir aralk salanabilir. Plakalarn iki taraf contal kapaklar ile kapatlr. Her iki spiral
kanal iindeki metal yzeyler arasndaki mesafe, 5 ile 20 mm arasnda deiir. Ak debisine
bal olarak farkl kanal boluklar semek mmkndr. ekil 1.10da spiral Plakaln (levhal)
s deitiricisi prensip emalar grlmektedir. eitli ak konfigrasyonlar mmkndr ve
bu ak konfigrasyonlarna gre deiik tip spiral s deitiricisi imal edilmitir.

ekil 1.10. Spiral plakaln (levhal) s deitiricisi prensip emas

zellikleri:
- Dizayn basnlar apa baldr fakat 20 bar civarnda deimektedir.
- Dizayn scaklklar 400 0Cye kadar kabilir.
- Tek bir nite iin tipik yzey alan 0.5350 m2 arasnda deiir.
- zellikle sspansiyonlar ve fiber akkanlar iin uygundur. Bu nedenle kt, selloz, slfat
ve slfit fabrikalar ve mineral filizinin ilenmesi sektrlerinde sk kullanlr.

- Belli bir yzey alan iin maliyetleri genel olarak plakal s deitiricileri ile gvde borulu
s deitiricileri arasndadr.
- Malzeme paslanmaz elik, titanyum, monel vs. gibi souk olarak ilenebilen herhangi bir
kaynak edilebilir malzeme olabilir.
- Akkan bakmndan sadece konstrksiyon malzemesi snrlamas vardr.
- Kirli ve tortulu akkanlar iin uygundur fakat temizlenmesi plakal s deitiricileri kadar
kolay deildir.
Avantajlar:
- Yksek sl verime sahiptir.
- Kirlenme eilimi dktr.
- Bakm kolayl vardr.
- Temizlenmeleri kolaydr ve kimyasal temizleme etkin bir ekilde yaplabilir.
- Basn kayplar, gvde borulu ve contal plakal s deitiricilerine gre azdr.
- Montaj maliyeti dktr.
- Proses spesifikasyonuna kolayca uyabilir.
- Orta ve yksek viskoziteli akkanlar iin son derece verimlidir.
- Ak dalm iyi ve yksek hzlar kullanlabildiinden scakla duyarl akkanlar iin ok
uygundur.
- stenirse plakalar zerine oluklar yaplarak s transferi iyiletirilebilir.
Dezavantajlar:
- Bakm genellikle kolaydr fakat hasar grm olan spirallere bakm zordur.
- Boyutlar snrldr.
- Conta malzemesi nedeniyle scaklk ve basn snrlamalarna sahiptir.
Lamelli s deitiricileri:
Bir gvde iine yasslatlm borulardan (lameller) yaplm bir demetin yerletirilmesi ile
elde edilir. Lameller genellikle nokta veya elektrikli diki kayna ile birbirlerine tutturulur.
Akkanlardan birisi lamelli borularn iinden akarken, dier akkan lamellerin arasndan
akar. Gvde ierisinde artma levhalar yoktur. Ak tek geili olup, ayn ynl veya kart
akl dzenleme kullanlabilir. Yksek trbulans, dzgn dalml bir ak ve dzgn

yzeyler nedeniyle lameller kolay kirlenmezler. Plaka demeti bakm ve temizlik iin
kolaylkla karlabilir.

ekil 1.11 Lamelli s deitiricisi

zellikleri:
-Dizayn basnlar apa bal olarak 35 bar basnca kadar kabilir.
-Scaklk, teflon conta kullanldnda 220
kullanldnda 500 0Cye kadar kabilir.

Cye, asbest conta ve paslanmaz elik

- Tek bir nite iin tipik yzey alan 1-1000 m2 arasnda deiir.
-Is transfer katsaylar gvde borulu s deitiricilerinkinden byk fakat plakal s
deitiricilerinkinden kktr.
- Kullanm alanlar kat, besin ve kimya endstrileridir.
- zellikle gaz-gaz grevleri iin uygundur.

- Malzemeler karbon, paslanmaz elik, titanyum, Incoloy ve Hastelloydur.

- Akkan bakmndan sadece konstrksiyon malzemesi snrlamas vardr.
Avantajlar:
- Tam kart ak elde edildiinden sl verimleri yksektir.
- Hidrolik ap kk olduundan byk s tanm katsaylar elde edilebilir.
- Minimum kirlenme eilimine sahiptir.
- Bakm kolayl vardr.
- Gvde borulu s deitiricilerinden daha kompakttr.
- Kimyasal temizleme etkin bir ekilde yaplabilir.
- Dzgn ak yollarna sahiptir.
Dezavantajlar:
- Lamellerin i taraflarn mekanik olarak temizlemek zordur.
1.2.4. Akkan Saysna Gre Snflandrma

Akkan
saysna gre
snflandrma

ki akl s
deitiricileri

akl s
deitiricileri
n akl s
deitiricileri

Uygulamada genellikle iki akkan arasnda s transferi sz konusudur. Fakat baz

kimyasal ilemlerde az da olsa, akkanl s deitiricileri kullanlr. veya daha ok
akkanl s deitiricilerin tasarm olduka zordur.
1.2.5. Ak ekline Gre Snflandrma
Tek geili s
deitiriciler
Akma gr
snflandrma

Paralel akml s deitiriciler

Ters akml s deitiriciler

apraz akml s deitiriciler

apraz-Ters, apraz-Paralel
ok geili s
deitiriciler

ok geili gvde borulu

n adet paralel levha geili

Is deitiricileri akkanlarn ak ekillerine gre farkl ekilde dizayn edilirler.

Prensip olarak aklar paralel, ters ve apraz ekilde dizayn edilir. Is deitiricisinin iinde
akkan tek geili olabilecei gibi, birden fazla geili olabilir. Tek geili s deitiricisinde
akkan sadece bir defa bir biri ile karlar. ekil 1.12de tek geili s deitiricilerinde (a)
paralel, (b) ters ve (c) apraz akml s deitiricisi gsterilmitir.

ekil 1.12. Tek geili s deitiricilerinde (a) paralel, (b) ters (c) apraz akml s
deitiricisi
Tek geili s deitiricilerinin iinde ok geili s deitiricileri elde etmek iin, akkan
geileri deiik ekillerde ard arda ve seri halde dzenlenir. Is deitiricilerinde gei says
arttka, ters akml dzenlemeye yaklam o lde artar. ekil 1.13de ok geili aprazters ve apraz-paralel akml s deitiricisi prensip emas gsterilmitir.

ekil 1.13 ok geili s deitiricisi prensip emas

Pratikte ok geili gvde borulu s deitiricilerinde paralel-ters, blnm akml ve ayrk
akml dzenlemeler yaygn olarak kullanlmaktadr. ekil 1.14de ok geili gvde borulu
s deitiricisinin, blnm akml ve ayrk akml dzenlemeleri grlmektedir.

ekil 1.14 ok geili gvde borulu s deitiricileri

1.2.6. Is Gei Yzeyinin Is Gei Hacim Oranna Gre Snflandrma Ak ekline
Gre Snflandrma

Is gei yzeyinin s
gei hacmi oranna
gre snflandrma

Kompakt s
deitiriciler

Kompakt s
deitiriciler
Yukarda saydmz s deitiricileri, s deitirici yzey alan younluu ad verilen ve ile
tanmlanan bir byklkle belirtilir. Bu byklk ayn zamanda kompaktlk orandr.
Eer 700 ise, s deitiricisi kopmaktr. 700 ise kompakt olmayan s deitiricisidir.
Pratikte eitli s deitiricileri iin hesaplanm ve tablolar halinde verilmitir. Kompakt
s deitiriciler, birim hacim bana ok daha geni s transfer alanlar elde edebilmek iin
zel olarak dizayn edilmilerdir. Kk bir hacim ierisinde yksek s transfer hz salarlar.
Sk aralkl yerletirilen oluklu veya ince plakal kanat kullanmyla alan arttrlr. rnek
olarak ara radyatr (1000m2/m3) nsan Akieri (20 0000m2/m3)
ISI DETRC
FAKTRLER

TPN

SECERKEN

DKKATE

ALINMASI

GEREKEN

Bu ksmda, s deitirici tipini seerken dikkate alnmas gereken faktrler ayrntl olarak
incelenecektir.
1- KONSTRKSYON MALZEMELER

Is deitirici iin kullanlabilecek ok eitli konstrksiyon malzemesi seenei vardr.

Bunlardan bazlar artan maliyet srasna gre aada verilmitir.
a- elik
b- Paslanmaz elik
c- Titanyum
d- Zikronyum
e- Nikel alamlar
f- TFE (TETRAFLUORETLEN) ve PVDF(POLVNLDENFLORR ) plastikleri
g- Grafit
h- Kolumbiyum
i- Tantalyum
Is deitirici iin malzeme, ekonomi ve performansn birlikte en iyi olmas temeline bal
olarak seilir. Orjinal cihaz maliyeti, cihazn beklenen mr ve bakm maliyetlerine karn
dengelenmelidir. Korozyon dikkate alndnda, ksa sreli prosesler hari olmak zere,
yumuak elik s deitiricilerinden kanlmaldr. Atmosfer ve zeltilerin korozif etkilerinin
dk olduu ou sistemlerde 316 paslanmaz elik tarafndan ekstra korunma, normal
maliyetle salanabilir. 316 paslanmaz elik s deitiricileri artan mr ve azalan bakm
dolaysyla ilk maliyetinin daha fazlasn karlar. Daha korozif uygulamalarda, malzeme
seimi ok daha nemli olur. Baz malzeme seimleri kolay ve aktr; rnein kostik
maddeler iin paslanmaz elik seilir. Baz dier seimler daha az aktr ve genellikle
deneyime dayanan tercihi gsterirler. Bu durumda, korozyon tablolar malzeme seiminde
yardmc olabilir. Gerek koullara ait zellikler iin bunlar da yeterli olmaz ise s deitirici
malzemesi seimi iin kimyasal firmalarn hazrlad klavuz ltler kullanlabilir.
Borusal s deitiricileri korozyona direnli olan herhangi bir malzemeden imal edilebilir.
Kompakt s deitiricilerinin (contal plakal, spiral ve lamelli s deitiricileri) imalat ise
preslenebilen (plakal) veya kaynak edilebilen (spiral ve lamelli) malzemeler ile snrldr.
Ayn sl grevler iin borusal s deitiricileri normal olarak kompakt tiplerden daha fazla
malzeme gerektirirler. Kaynakl s deitiricileri (borusal, spiral ve lamelli) plakal s
deitiricilerinden imalat bakmndan daha ok iilik gerektirir, fakat plakal s
deitiricilerinin imalat iin byk yatrm maliyeti gerekir. Bal olarak pahal
konstrksiyon malzemesi gerektii zaman, kompakt tipler iin zellikle plakal s
deitiriciler iin olan ilk maliyetler, borusal tipler iin olan maliyetlerden olduka yksektir.
Kompakt tiplerin birim alan bana maliyeti borusal tiplerden daha yksektir, fakat artan
verim ve bunun sonucunda oluan daha kk alan gereksinimi, bu maliyetten daha fazlasn
karlayabilir.
2- Basn ve scaklk

Borusal s deitiricileri, pratikte kullanlan hemen hemen her basn ve scakla gre dizayn
edilirler. Ekstrem durumlarda, malzeme kalnl ile ilikili imalat problemleri ve bitmi
nitenin arl bakmndan snrlamalar olabilir.
ou s deitirici tipleri sadece dk basnlarda kullanlabilir ve basncn ok yksek
olduu zel uygulamalarda bu tipler hemen seimin dna atlabilir. Yine ou s deitirici
tipleri sadece snrl scaklk aralnda alabilir ve bu kural ou tiplerin seilmemesini
gerektirir. Eer alma basnc 30 barn altnda ve alma scakl 200 oCnin altnda ise
daima plakal-tip s deitiricilere, zellikle contal-plakal tip s deitiriciye ncelik
verilmelidir. Daha yksek basn ve scaklklarda ise gvde borulu s deitirici, kaynakl
plakal s deitirici ve ift borulu s deitirici arasndan tercih yaplmaldr. Kk
kapasiteli, yksek-basnl uygulamalar iin zellikle ift-borulu s deitirici uygun olabilir.
3- PERFORMANS PARAMETRELER
Performans parametreleri; akkan giri ve k scaklklar, debiler ve basn dm gibi
parametrelerden olumaktadr. Deitirilecek s miktar, akkan giri ve k scaklklar ve
msaade edilen basn dm (veya pompa gc) ounlukla genel proses
optimizasyonunun sonucu olarak belirlenir. Seilen her hangi bir s deitirici bu
gereksinimleri karlama kapasitesinde olmaldr.
Isl Uzunluk:
Isl uzunluk (q ), veya s transfer birim says (HTU), s deitiricinin performansnn ls
olan yararl bir kriterdir. Tek fazl ak ieren bir s deitiricisi iin sl uzunluk, bir
akkandaki scaklk deiiminin, akkanlar arasndaki ortalama scaklk farkna oran
olarak tanmlanr; yani:
Su/su akna sahip borusal bir s deitiricide orta seviyede bir basn dmnde, yaklak
olarak 0.5 HTU/gei deeri elde edilecektir. Kompakt s deitiricileri, zellikle plakal
tip, sl olarak uzun kanallara sahiptir ve q deerleri 4 HTU/gei deerine kadar
ykselmektedir.
Debi:
Debi, s deitirici tipinin seimini etkileyen nemli bir parametredir. Debinin snrlanmasn
etkileyen parametreler, kanal ak alan ve msaade edilen basn dmdr. Basn
dmnn 20 kPa olduu durumda, ticari olarak mevcut olan baz s deitiriciler iin
snrlayc hacimsel sv debi deerleri aada verilmitir:
Borusal s deitiricileri: Snrsz
Plakal s deitiricileri: 2000 m3/h
Spiral s deitiricileri
1. tip (her 2 tarafta spiral ak) : 400 m3/h
2. tip (bir tarafta apraz ak) : 8000 m3/h
Lamelli s deitiricileri: 4000 m3/h

Suyun dndaki dier akkanlar veya farkl basn dmleri iin, hacimsel debi, bu
deerlerden olduka farkllk gsterir.
Basn Dm:
Basn dm, s deitirici dizaynnda nemlidir ve s transferi iin denen bedeldir.
Basn dm snrlamalar, ekonomik (pompalama maliyetleri) nedenler veya proses
snrlamalar tarafndan belirlenir. Ekonomik dizayn iin, herhangi belirlenen basn dm
snrlamalarna tamamyla uyulmaldr. Proses dizayn edici tarafndan, s deitirici iin
basn dm belirlenirken dikkat gsterilmelidir.
Verimsiz basn dmnden kanlmaldr; giri, k ve dn-dirsek kayplar minimize
edilmeli ve kk boru taraf gei says kullanlmaldr. Plakal s deitiricileri gei bana
dier tiplerden daha yksek q deerleri (s transfer birim says) gelitirebilirler.
Scaklk Geii:
Is deitiricisinde scaklk geiinin olmas, s deitirici tipinin seiminde dikkate alnmas
gereken dier bir faktrdr. Souk akkann s deitiriciden k scakl, scak akkann
k scaklndan fazla ise, bu s deitiricide scaklk geii vardr denir. Eer scaklk
geii var ise, kart akl s deitiricilerini kullanmak gereklidir. Kart ak oluturan
niteler ise, ya tam kart akl niteler veya seri bal ok geili nitelerdir. Eer scaklk
geii yok ise, apraz akl veya kark akl niteler yeterli olur.
4- Kirlenme Eilimleri
Kirlenme, svlarn iinde bulunabilen kat cisimler ve kirelenme s deitirici seiminde
dikkate alnmas gereken nemli faktrlerdir. Bir akkann belirli bir yzey tipine gre
kirlenme karakteristiklerine etki eden faktrler unlardr:
a- Akkann hz: Is deitirici kanal sistemindeki en dk hz, en nemli etkendir.
b- Akkan hznn kayma kuvveti, trblans ve laminer-tabaka kalnlna etkisi
c- Yzey civarnda kalma sresi
d- Kanallardaki hz veya akm dalm: Tm kanal blmlerinde iyi bir hz veya akm
dalm olmaldr. Eer birden fazla kanal var ise eitli kanallar arasndaki akm dalmnn
da iyi olmas gerekir.
Dier tip s deitiricilerinin kirlenme faktrleri gvde borulu s deitiricilerine gre daha
azdr. Kirli bir grevin gereklerinin en iyi karland s deitirici tipi spiral plakal s
deitiricisidir. Plakal s deitiricileri ve lamelli s deitiricileri de kanallarda ve kanal
aralarnda iyi bir akm dalm olduundan ve akmn tmnn trblansl olmasndan dolay
kirli grevlere iyi uyum salarlar. Sspansiyon halinde elyaf ieren svlar iin genellikle
spiral plakal s deitiricileri en uygun s deitirici tipidir.
5- Muayene, Temizleme, Tamir Ve lave
Proses akmlarnn karakteristikleri, temizleme (mekanik veya kimyasal) ve nitenin tmnn
veya bir ksmnn periyodik deitirilmesi iin gereksinimleri karlayacak ekilde dikkatlice

incelenmelidir. Eer gvde borulu s deitiricisindeki boru demeti, temizleme veya

deitirilme iin sklecek ise, yeterli yer hacmi mevcut olmal ve gerekli cihazlarn s
deitiricisine girii ve k gz nne alnmaldr. Eer proses koullarnn deiimleri
olasysa, modifikasyon kolayl, ayrca nemli faktr olabilir.
Gz nne alnmas gereken dier bir faktr, arza sonucu akkanlarn birbirine karmas
ve/veya sznt yapmasdr. ok zehirleyici ve tutuabilir akkanlar iin, arza ok fazla
nemli olabilir ve bu, s deitirici tipini semeye karar verirken genellikle nemli faktr
olabilir. Lamelli ve spiral s deitiriciler akkanlarn birbirine karma olasln minimize
eder. Zehirli akkanlarn kullanlaca yerlerde, d balantlara zel dikkat gsterilmelidir,
nk bu balantlarn yksek btnlk salamas gerekir.
AkkanlarnTipleri ve Fazlar
Burada esas nemli olan, akkan ve konstrksiyon malzemeleri arasndaki uyumdur. Eer
akkanlarn korozyon karakteristikleri zellikle nemliyse, grafit, cam veya teflon gibi
korozyon direnci yksek s deitiricilerini tercih etmek dnlmelidir. Bu s
deitiricilerin basn, scaklk ve kapasite snrlamalar olduu iin yksek korozyon
karakteristikleri nedeniyle bu s deitiricileri seerken bu snrlamalara dikkat etmek
gereklidir. rnein contal plakal s deitiricilerinde, akkanla uyum salayacak conta
malzemesi bulmak mmkn olmayabilir. Eer uygun plaka ve conta malzemeleri var ise
ayrca contal-plakal tip s deitiricilerini kullanmak da dnlebilir.
Seilen s deitiricisinin konstrksiyon malzemeleri, akkanlarla ar korozyon
oluturmamaldr. Kirlenmeye olan eilim olduka dikkatli bir ekilde deerlendirilmeli ve s
deitiricisi kirlenmeyi dikkate alarak, gerekli sre alabilecek kapasitede olacak ekilde
seilmelidir. Is deitiricisi, akkan basn ve scaklk farklar (sl gerilmeler) nedeniyle
oluacak gerilmelere dayanacak ekilde dizayn ve imal edilme kapasitesinde olmaldr.
Is deitiricinin boyutu
Is deitiricinin boyutuyla ilgili temel ilke, seilen s deitiricinin boyutu, ok sayda
paralel niteye sahip olmayacak ekilde gereksinim duyulan grevi karlayacak uygun
boyutta olmaldr eklinde ifade edilebilir. nk ok sayda paralel nitenin kullanlmas
durumunda ak dalm problemleri oluma olasl olduu gibi pahal boru hatt ve
vanalarn kullanlmas gerekebilir.
Yukarda belirtilen prensiplerin yannda, eer s deitiricinin kullanlaca yerde yer
problemi var ise, ilave montaj maliyetleri oluturmasna ramen, eitli s deitiricilerini
paralel balayarak, bu maksimum boyut snrlamas probleminin stesinden gelmek daima
mmkndr. Boru donanmnda ekstra maliyetler oluturmasnn yannda, oklu nitenin
kullanm bazen paralel niteler arasnda ak dalm problemlerine yol aabilir.
Bulunabilirlik
Bulunabilirlik, s deitirici tipinin seiminde nemli bir parametredir. zel s
deitiricilerini salayabilecek firma says azdr, teslim sreleri uzundur ve bu s
deitiricileri uzmanlar tarafndan tamir edilmelidir. Bu nedenle, eer zel dizayn gerektiren
bir s deitirici seilecek ise, bu s deitiricinin dizayn ve imalat iin gerekli sre dikkate
alnmaldr. Bu durum, genellikle standart dizaynlara sahip olan s deitirici tipinin

seilmesini zorunlu klabilir. Bu nedenle ilk seimde bulunabilirlik faktr dikkatli bir ekilde
gz nnde tutulmaldr.
Ekonomik faktrler
Eer yukardaki maddelerde belirtilen gereksinimleri, eitli tip s deitiricileri karlyorsa,
son seim ekonomi temelinde olmaldr. Is deitirici tipinin seiminde maliyet ok nemli
bir faktrdr. Is deitiricilerin toplam maliyeti, yatrm, montaj ve iletme maliyetinden
olumaktadr. En dk yatrm maliyetine sahip olan s deitirici tipi serviste ciddi
problemler oluturabilir ve iletme maliyeti yksek olabilir. Her bir durum ayr ayr
irdelenmelidir. Sabit basn dm (pompa gc) iin esas ekonomik faktr, yatrm maliyeti
olacaktr. Fakat dizayn parametrelerinin seiminde geni bir aralk olduu durumlarda, pompa
gc ile yatrm maliyeti arasnda bir iliki olduuna dikkat edilmeli ve bu durum kesinlikle
gzden karlmamaldr. Ayrca montaj maliyetleri de ok nemli olabilir. Karar verilmeden
nce eitli s deitirici tipi ve maliyet alternatiflerini gz nne almak gerekli olabilir.
LK SEM
lk seimde gz nne alnmas gereken genel ilkeler u ekilde zetlenebilir:
a- Borular ve silindirler plakalardan daha yksek basnlara dayanabilirler.
b- Basn snrlamalar yaklak 30 barn stndeki ve vakumdaki uygulamalar iin plakal s
deitiricilerinin seilmemesini gerektirir.
c- 200 0Cnin stndeki scaklklarda, conta malzemesi snrlamas nedeniyle plakal s
deitiricileri kullanlamaz.
d- Kirlenme ve temizleme asndan plakal kanatl s deitiricilerinin kullanlmamas
gerekebilir.
e- Dk basn snrlar, gvde borulu ve hava soutmal s deitiricileri (boru taraf) hari
ou s deitirici tiplerinin seimin dna atlmasn gerektirir.
f- Eer s deitirici birden fazla malzemeden imal edilebiliyorsa, ekstrem scaklklar veya
korozif akkanlarla uyum salayacak metali bulabilmek mmkn olmaktadr.
g- ok zel s deitiricileri salayabilecek firma says azdr, teslim sreleri uzundur ve bu
s deitiricileri uzmanlar tarafndan tamir edilmelidir. Bu nedenle ilk seimde bulunabilirlik
faktr dikkatli bir ekilde gz nnde tutulmaldr.
FZBL ISI DETRC TPLER ARASINDA SEM (SON SEM)
lk seim yapldktan sonra birden fazla s deitiricinin fizibil olduu bulunabilir. Son seim,
ilk seimde uygun olduu belirlenen s deitirici tipleri arasnda maliyetler asndan en
uygun olan s deitirici tipinin belirlenmesidir. Bu nedenle, ilgili kaynaklar kullanarak zel
bir uygulama iin fizibil olan s deitirici tipleri belirlendikten sonra, yaplacak i, her bir
s deitirici tipinin maliyetlerini incelemektir. Is deitiricilerin toplam maliyeti 3
maliyetten olumaktadr:
a- Yatrm maliyeti

b- Montaj maliyeti
c- letme maliyeti
1.3. ISI DETRCLERN UYGULAMA ALANLARI
Is deitiricilerinin teknolojide uygulama alanlar olduka yaygndr. Tablo 2. de
uygulama alanlar ksaca zetlenmitir. Aadaki ekilde, Sadece elektrik enerjisi reten
santral ile elektrik ve s enerjisini (Isdeitiricisi uygulanan) beraber reten santralin toplam
enerji oranlar bakmndan karlatrlmas