9102 22078 1 SM

2
MATEMATKSEL BLMLERDE LK TRKE DERG:

MEBAHS- LMYE (1867-69)
Feza Gnergun*
Ondokuzuncu yzylda Trkiyede matematik ve fen eitimin
modernlemesinde, Avrupa dillerinden eviri-derleme yoluyla hazrlanan
Trke ders kitaplarnn nemli katksnn olduu bilinmektedir. Yzyln
ortasndan itibaren, stanbulda Trke veya Franszca yaymlanmaya balanan
dergiler de, Avrupada yaymlanan benzerlerinden aktarmalar yaparak yeni bilgi
giriine katkda bulunmulardr. Bugne kadar yaplan aratrmalara gre,
mesleki-bilimsel ilk dergiler tp alannda olmutur: bunlar, Mekteb-i Tbbiye-i
ahane tarafndan yaymlanan Vekayi-i Tbbiye ve Gazette Mdicale de
Constantinople (1849-52) ile Cemiyet-i Tbbiye-yi ahanenin (Socit
Impriale de Mdecine, 1856) yayn organ Gazette Mdicale dOrient (18571925)dr. Bu Franszca dergi, salk alanndaki yeni uygulamalar, ila ve
tedavileri tantmann yan sra, Osmanl mparatorluunun deiik blgelerine
ait tbbi gzlemlere, tbbi topografya vb. aratrmalara stunlarnda yer vermi,
Cemiyetin toplant tutanaklarn yetmi yla yakn bir sre dzenli olarak
yaymlamtr.
Bilim ve teknikteki gelimeleri Avrupa dillerinden evirilerle popler
dzeyde Osmanl toplumuna tantan ilk Trke dergi ise, Mecmua-y Fnundur
(1862-67). Bu dergi, Hariciye Nezaretine bal Tercme Kaleminin banda
bulunan Mnif Efendinin [Paa, 1828-1910] nclnde, Avrupa dillerini
bilen Tercme Kalemi brokratlarnn ounlukta olduu ve Petersburg Sefiri
Halil erif Beyin [Paa, 1832-1879] bakanlnda kurulan Cemiyet-i lmiye-i
Osmaniyenin yayn organdr. Ancak dergiyi Mnif Efendinin dergisi olarak
nitelendirmek yanl olmaz. Ne yazk ki dergi, ayn yllarda, devlet kurumlarna
memur yetitirmek ve sivil halk eitmek amacyla alan Darlfnun (1863-65)
gibi ksa mrl olmutur.
Bu almada inceleyeceimiz ve arlkl olarak matematiksel bilimlere
ait yazlar ieren Mebahis-i lmiye, mesleki bir dergi olmad gibi, bilimin
eitli konularn popler dzeyde halk kitlelerine iletmeyi hedefleyen Mecmuay Fnundan ierik ve seviye bakmndan ayrlr. Mebahis-i lmiye, belli bir
*
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm Bilim Tarihi Anabilim Dal.
Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)
matematik bilgisine sahip kiilerin okuyabilecei, okuyucusunun en azndan lise

seviyesinde denebilecek matematik bilgisine sahip olmasn gerektiren bir
dergidir. Dergide yer alan makalelerin hepsi matematiksel aklama ierir.
Dergi, Osmanl toplumuna matematikteki yeni teknikleri tantt gibi gne
saatlerinin matematiksel izimi gibi astronomi bilgisi de isteyen yazlar yannda,
matematik temelli uygulamalar (arazi taksimi gibi) aklayan yazlar da ierir.
Matematik problemlerini yaymlanmas ve okuyuculardan bunlarn zmn
beklemesi, derginin matematik eitimini yaygnlatrmay hedeflediini
gsterir. Okuyucu kitlesinin nemli bir blm, yksek okul rencileri ve bu
okullarda matematiksel bilimler eitimi veren hocalardr. Btn bu
zellikleriyle ve bugnk bilgilerimiz nda, Mebahis-i lmiye, matematiksel
bilimlerde Trkiyede yaymlanan ilk Trke dergi olarak nitelendirilebilir.
Mebahis-i lmiyenin ieriinin bugne kadar inceleme konusu
yaplmam olmas dikkat ekicidir. Dergiyi yaymlayan Cemiyet-i Tedrisiye-i
slamiyenin tarihi ile derginin bayazar Vidinli Tevfik Paann hayat ve
eserleri, eitli yaynlara konu edilmi ise de, bu yaynlarda Mebahis-i
lmiyeden ya ok ksaca bahsedilir veya hi bahsedilmez. Bildiimiz kadaryla,
dergi hakknda bugne kadar yaplan en kapsaml aklama, Salih Zeki Bey
tarafndan Muallimler Mecmuasnda ve oradan nakille Kzm een tarafndan
yaymlanmtr.1 Derginin bugne kadar incelenmemi olmas, Trkiyede
yaymlanan bilimsel sreli yaynlar zerinde ayrntl aratrmalarn henz
yaygnlamam olmasna, nshalarnn Trkiye ktphanelerinde az sayda
bulunmasna, ktphane kaytlarndaki ve kataloglardaki bilgi eksikliine,
ktphanelerde kayd bulunan yaynlara her zaman ulalamamasna
balanabilir.2
Salih Zeki, Tevfik Paa hakknda yazd yazda Mebahis-i lmiyeden sz etmektedir: Salih Zeki,
Vidinli Hseyin Tevfik Paa, Muallimler Mecmuas, Sene 2, Say 22, 1924, s.682-709.
Transliterasyonu iin bkz. Kzm een (yay.haz.), Hseyin Tevfik Paa ve Linear Algebra. T Bilim ve
Teknoloji Tarihi Aratrma Merkezi Yay.No.5, stanbul 1988, s.32-34. C.Sara, Salih Zekiye gre
Vidinli Tevfik Paa, Bilim Tarihi, c.1, Say 9, Temmuz 1992, s.3-10.
H.Duman, Osmanl-Trk Sreli Yaynlar ve Gazeteleri(1828-1928), c.1, Enfomasyon ve Dokmantasyon
Hizmetleri Vakf, Ankara 2000, s.526-27. Bu katalogda 2.cildin tamamnn Arkeoloji Mzeleri
Ktphanesinde bulunduu anlalyor ise de yalnzca 10.say mevcuttur. Beyazt Devlet
Ktphanesinde bulunan 2.cildin 3.says kaydedilmemitir. Ayrca, Ankara niversitesi DTCF
ktphanesindeki saylar da bu katalogda yoktur. K. een, Mebahis-i lmiyenin birinci cildinde yer alan
dual aritmetik ile ilgili yazy incelemek iin Mebahis-i lmiyeyi aram, Belediye Ktphanesinde
nshalarn kaydn bulmu ise de mecmuay raflarda bulamadn belirtmektedir. K.een (yay.haz.),
a.g.e., s.34.
Mebahis-i lmiye (1867-69)

Mebahis-i lmiyenin yazarlar
slamiye3
tarafndan
Mebahis-i lmiyenin Cemiyet-i Tedrisiye-i
yaymland, derginin ilk saysnn kapanda aka ifade edilmitir.
Dolaysyla dergi, dnemin idealist ve milliyeti aydnlarn kiisel gayretleriyle
1865 ylnda kurulan Cemiyetin Mslman halk eitme ve aydnlatma projesi
erevesinde yayna balamtr.
Mebahis-i lmiye yayma balad yl (1867) henz okula balamam

olan Salih Zekinin (1864-1921) verdii bu bilgilerin kayna, 1886 ylnda
tant ve 1901deki lmne kadar evindeki toplantlara katld Vidinli
Tevfik Paa olmaldr. Yaymlama fikri Ziya Paadan gelmi olsa bile, ksa
sre sonra Ziya Paann Maliye Nazr olmas, onun aktif olarak dergiye katksn
Cemiyetin kurucularndan Yusuf Ziya Bey (Paa, 1826-1882),4 Vidinli

Hseyin Tevfik Bey (Paa, 1832-1901)5 ve Ahmet Muhtar Bey (Paa, 18391919)6 ayn zamanda, derginin kurucu ve yazar kadrosunu oluturur. Bu kadro
teknik eitim grm askerlerden olumaktadr ve ya ortalamas 35dir.
Cemiyetin kurulduu yl, Yusuf Ziya Bey, Daire-i Askeriye muhasebecisidir.
Muhasebe hesaplarnda aktif ve pasif tablolar (usul-i muzafa) Trkiyede ilk
kullanan kiidir. Salih Zekiye (1864-1921) gre, Cemiyetin kuruluundan iki
yl sonra 1867de yayna balayan derginin fikir babas, Yusuf Ziya Beydir:
Tevfik Bey [Vidinli] Paristen avdetinde Daire-i Askeriye muhasebecisi
bulunan Yusuf Beyle pek ziyade lfet peyda etmi idi. Yusuf Bey mtefennin
muhasip olmakla beraber son derece hamiyetperverdir. Maahaza eklm
ketebesine hesap, hendese, kitabet tedris etmek ve ar-y kebirde [Kapalar]
esnaf raklarna okuma yazmak retmek zere imkehane derununda drt
odadan ibaret bir mektep kad etmi idi. Bu mektep bilahere Darafakann
zuhuruna mebde olmutur. te 1283 sene-i hicriyesinde [1866-67] bu
darlirfann muallimleri meyannda Vidinli mertebe-i ly ihraz ediyordu.
Vidinli burada hesap tedris ediyor ve bu mnasebet ile Yusuf Bey ile haftann
birok gnlerini beraber geiriyor idi. Adeta bu darlirfann muallimleri bir
kk Encmen-i Dani hkmnde idi. Yusuf Bey, gayret-i milliyesini bu
mektep ile de yenemediinden srf fenni bir mecmua-y mevkute neretmee
karar vermi ve bu kararn dier refikleri de tasvip eylemiti. te 1284 sene-i
hicriyesinde alem-i matbuatda Mebahis-i ilmiye namyla mevki-i intiara
konulan mecmua-y fenniye budur! ki sene her ay bir cz intiar edilmek zere
devam edilmi olan bu mecmuann muharrirleri Vidinli Tevfik Bey, Muhtar Bey,
Yusuf Bey ise de ekseri makltn sahibi Vidinli idi. 7
3
4
5
6
7
Mehmet zzet, Mehmed Esad, Osman Nuri ve Ali Kmi, Darafaka Trkiyede lk Halk Mektebi.
[1.bs. 1927; 2.bs 1948] yay. haz. Mehmet Kanar, Darafakallar Dernei yay. stanbul 2000. Cemiyetin
Kapalar raklarn eitmek iin Beyaztta imkehane iinde at okul, bugn de eitim ve retim
faaliyetini srdren Darafakann balangc olmutur.
Mehmet zzetin Muallimler Mecmuasnda Yusuf Ziya Paa iin verdii biyografisi iin bkz.
Darafaka Trkiyede lk Halk Mektebi, [M. Kanar, 2000] s.199-202.
Salih Zekinin Kamus-i Riyaziyatnda Vidinli Tevfik Paa iin verdii biyografi iin bkz. Darafaka
Trkiyede lk Halk Mektebi, [M. Kanar, 2000] s.203-06. Ayrca bkz. K.een (yay.haz), a.g.e., s.18-43.
Ahmet Muhtar Paann biyografisi iin bkz. Darafaka Trkiyede lk Halk Mektebi, [M. Kanar,
2000] s.206-09.
Salih Zeki, a.g.m., s.694-95 ve K.een (yay.haz.), a.g.e., s.32.
Mebahis-i lmiye. Birinci cilt, birinci saynn d ve i kapa (16x19 cm).
muhtemelen engellemitir. Dergide yalnzca tek bir makalesi ikinci sayda

yaymlanan astronom el-Marakeiye (lm.1280) ait bir problem ve zm -yer almtr. kinci cildin son iki saysnda tefrika edilen Kavaid-i lm-i Hesab
Yusuf Ziya Paann kaleminden km ise de bu metin, onun daha nce (1866,
1868) yaymlad aritmetik kitabna dayanmaktadr.
Mebahis-i lmiye, Vidinli Tevfik Efendinin ynetiminde ve onun
katklaryla yaymlanmtr. Cemiyetin yayn organ olduu kadar, Vidinlinin
dergisidir. Yazlarn nemli bir ksmn onun tarafndan kaleme alnm veya
yabanc yazarlardan tercme edilmitir. Matematie merakl olan Vidinlinin
Pariste ataemiliter ve Mekteb-i Osmani mdr yardmcs olarak grev yapt
iki yl iinde,8 Fransada yaymlanan matematik dergi ve kitaplar incelemi ve

hatta bunlarn bazlarn alp Istanbula getirmi olduuna phe yoktur. Tevfik
Efendi, derginin yaymland yllarda, Mekteb-i Harbiyede matematik ve
mekanik dersleri yannda Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiyenin Beyaztta raklar
eitmek iin at okulda matematik dersleri vermektedir.
bilimleri okutmaya balamtr. ehzade Yusuf zzettin Efendinin

muallimliini yapt gibi, Sultan Azizin Avrupa seyahatinde onun maiyetine
katlmtr. Basite (ykseklik lmeye yarayan gne saati) iziminin
matematiksel temellerini aklayan yazsnn byk ksm, dergide iki sene
boyunca tefrika edilmitir.
Dergideki baz problem zmleri Saadettin Efendi imzasyla
yaymlanmtr. Mekteb-i Fnun-i Harbiye-i ahane hoca muavinlerinden ve
erkan- harbiye yzbalarndan olan Saadettin Efendi, Vidinlinin Mekteb-i
Harbiyeden yardmcsdr. Sonraki yllarda ayn okulda topografya ve makine
hocal yapacak ve Vidinlinin Fenn-i Makine dersinin notlarn genileterek
Fenn-i Makine ad altnda kitaplatracaktr (Bkz. Dipnot 47).
Bylelikle dergi, Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiyenin, Mekteb-i Harbiye
kkenli hocalar tarafndan karlan bir dergisi niteliindedir. Baz problem
zmlerinin Mekteb-i Harbiye rencilerinin imzasn tamaktadr. Bu okul
rencilerinin ve askeri rtiye rencilerinin okuyucu kitlesinin nemli bir
ksmn oluturduunu tahmin ediyoruz.
Yayn amac
Mebahis-i lmiyenin ne ilk saysnda, ne de birinci cildinde yaym
amacn aklayan herhangi bir bilgi yer almaz. kinci cildin ilk saysnda,
aadaki ksa teekkr yazs yaymlanr:10
Terakki-i hner ve sanata ki sebeb-i istihsal-i servettir vasta olan ulum-i riyaziye
ve tabiiyyeden ve fnun-i saireden bahs etmek ve hasl olacak temettu cemiyet-i
acizanemizin mesarifine hasr edilmek niyet-i salimesiyle bi-tevfkihi teala saye-i
maarifvaye-i hazret-i ahanede tab ve nerine muvaffak olduumuz ibu
mecmua-yi naizanemize vatanlarnn asar- ilm ve maarifle feyzyab- terakki
olmasna heveskr olan ashab- cemiyetin fevkal-hadd izhar- rabet
buyurmalarna arz- teekkr ederiz. Muharrirler.
Mebahis-i lmiye. kinci cilt, birinci saynn d ve i kapa
Mebahis-i lmiyede dzenli yazs yaymlanan ikinci yazar Ahmed

Muhtar Beydir.9 1861de Mekteb-i Harbiyeden mezun olan Ahmed Muhtar
Bey, iki sene Hersek ve Karadada bulunduktan sonra Mekteb-i Harbiyede fen
8
1860 ylnda Mekteb-i Harbiyeden
mezun olduktan sonra bir mddet bu okulda matematik hocal

yapm, daha sonra ataemiliter ve Mekteb-i Osmani mdr yardmcs olarak iki yl sre ile Parise
gnderilmitir. Pariste bulunduu sre iinde bir silah fabrikasnda balistik ve tfek retimini izlemi,
niversiteye ve Collge de Francedaki matematik derslerine girmitir. Bu alntnn yer ald Sicil-i
Ahval Defterinde [Babakanlk Osmanl Arivi, Ahval Defteri No.1, s.574-75 ayrca bkz. K. een
(yay.haz.), a.g.e., s.22-23] Hseyin Tevfik Efendinin Parise gnderili tarihi verilmemitir. Vidinlinin
Mekteb-i Harbiyede muallim olduktan sonra, 1863-67 yllar arasndaki herhangi iki yl boyunca Pariste
bulunduunu tahmin ediyoruz.
Gazi Ahmed Muhtar Paa, Anlar. Sergzet-i Hayatmn Cild-i Evveli, Anlar. Sergzet-i Hayatmn
Cild-i Sanisi. yay.haz. N.Akbayar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1996.
Yazarlarn amac aktr: ekonomik gelime, dier bir ifade ile lkenin
kalknmas iin gerekli olan bilgi ve beceriyi gelitirmek iin (terakki-i hner ve
sanat) bunlarn temelinde yer alan matematiksel bilimleri, doa bilimlerini ve
eitli teknikleri retmek. Yazarlar, dergiye rabet gsterdikleri iin teekkr
ettikleri okuyucular vatanlarnn bilim ve maarifle gelimesini arzulayan
toplum bireyleri olarak tanmlarken aslnda kendilerini tanmlamaktadrlar.
Derginin satndan gelecek gelirin Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiyenin
masraflarn karlamas bir dier beklentidir.
Derginin hedefi, Vidinlinin Sanayinin muhtac olduu ulum balkl
makalesinde de aka yer alr:11 Her meslek mensubu, kaliteli retim
10
Mebahis-i lmiye, c.1, say 1, Muharrem 1285 (1868), s.2.
yapabilmek ki ekonomik gelimenin balca artdr mesleinin temelindeki

bilimsel bilgiye sahip olmaldr. Cemiyetin ve derginin hedefi de bu bilgiyi
ihtiya duyan her kiiyi ulatrmaktr. Dolaysyla Fenn-i Makine baln
tayan yaz dizisi, yalnzca Mekteb-i Harbiye rencilerine ders notlar olarak
deil, Vidinlinin makine bilgisine sahip olmasn gerekli grd ilingir,
demirci ve tenekeci vb. esnaf iin dergiye alnmtr.
Bu hedef ile dergi, Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiyenin kurulu gayesinin
her snf Mslman ahaliye okuma yazma retme tesine gemitir.
Salih Zeki, derginin lise seviyesinin zerine ktn yle ifade etmitir:12
Mebahis-i lmiye ikinci senesinde daha ziyade rabet bulmutu. Sadece Mekteb-i
Harbiye akirdan deil, hatta muallim muavinleri bile derunundaki meseleyi
hallediyorlar ve suret-i hallerini mecmuann mezkur adresine gnderiyorlard.
te bu cihet Vidinlinin evkini arttrm olmaldr ki, mecmuann ikinci cildinde
idadiye derecesinin fevkinde mtakkt (trevler)13 ve tevabye (fonksiyonlar)
dair mebahisi derc etmeye balamtr.
Yayn hayat: ki yllk bir aba

Cemiyet, 27 Mart 1867 tarihinde, ayda bir kere tab ve ner olunmak ve
havadis ve mevadd- politikadan bahs olunmayp yalnz ulum ve fnuna
mnhasr olmak zere Mebahis-i lmiye adyla bir derginin yayn iznini almak
iin Maarif Nezaretine bavurmutur. Bavuru Meclis-i Maarifte grlm,
olumlu gr Meclis-i Vlya bildirilmi ve 25 Mays 1867de havadis-i
politikiyye ve mlkiyeye dair hibir ey derc klnmamak artyla yaym izni
kmtr. Dergi, siyasi konulara girmeyeceinden, dier dergiler iin gerekli
olan beyan, ilem ve snrlamalar dnda tutulmu, basm ve yayn hakknn
Cemiyete ait olmas kabul edilmitir.14
Mebahis-i lmiyenin ilk saysnn d ve i kapaklarnda yalnzca cild-i
evvel 1284 kayd bulunmakta olup derginin 1284 (1867) ylnn hangi aynda
yayna balad belirtilmemitir. Kapak bilgilerine gre, dergi, her arab ayn
banda karlacak ve bir sene iinde yaymlanan saylar bir cildi oluturacaktr.
kinci cildin ilk saysnn Muharrem 1285 (Nisan-Mays 1868) tarihini
tad ve ilk cildinin 10 saydan15 olutuu dnlrse, ilk saynn 1867 yl
11
12
13
14
15
Mebahis-i lmiye, c.2, say 3, Rebilevvel 1285 (1868), s.89-94.
ilkbaharnda yaynlanm olmaldr. Derginin yaym izini de daha nce

belirtildii gibi 25 Mays 1867de verilmitir.
kinci cildin 10. saysnn (evval 1285 / Ocak-ubat 1869) kapanda
derginin sat yerinde nc cildi iin abonelik yaplabilecei bildirilmitir.
Ayrca, ikinci cildin 329. sayfasnda, Muharrem 1286 (Nisan 1869) tarihinden
itibaren derginin hacminin arttrlacann bildirilmesi, derginin yaynnn
srdrleceine iaret eder ise de, derginin nc cildi yaymlanmamtr. lk
seneye ait saylarn 16 sayfa, ikinci sene saylarnn 32 sayfa olduunu tahmin
etmekteyiz. Saylar, genellikle kapaklar karlm olarak ciltlendiklerinden, bir
senede ka saynn yaymlandn belirlemek kolay deildir. kinci cildin 10.
saysndan sonra, Yusuf Ziya Paann rdiyelerde okutulan Kavaid-i lm-i
Hesab adl aritmetik kitab yaymlanmtr (Bkz. dipnot 57). Bu metin ile ikinci
cilt sona ermektedir. Metnin sonunda ikinci cildin fihristinin yer almas bu
metnin ikinci cildin bir paras olduunu aka gsterir.
Derginin yayn, ikinci senenin sonunda, 1869 ilkbaharnda durmutur.
Bu ani duruu, Salih Zeki iki sebebe dayandrr: Cemiyetin imkehanede
at okulun maddi kazan salamas zerine cemiyet kurucularnn Mslman
yetimler iin bir yatl okul ama almalarna balamas ve Vidinlinin
Mekteb-i Harbiyede okuttuu derslerin kitaplarn telifiyle megul olmasdr.16
Anlald kadaryla, dergi, dier birok Osmanl dnemi dergisinin aksine,
maddi skntlar yznden yaymna son vermemitir. Bununla birlikte, tek bir
kiinin gayret ve emeiyle yaymlanan dergilerin ortak kaderini Mebahis-i
lmiye rneinde de grmek artc olmamaldr. Ksa mrl olmasna
ramen dergi, Salih Zekinin ifadesiyle, Vidinliyi stanbul halkna hayliden
hayli tantmtr.
Derginin basm ve sat yerleri hakknda verilen bilgiler yetersizdir.
Birinci cildin zerinde sat yeri olarak Sultan Beyaztta Mcellid Osmann.
70 numaral dkkn olarak verilmitir. Yazma adresi, sat adresiyle ayndr.
Birinci cildin sonunda, Asma altnda kain Erzincanl Minasyan matbaasnda
tab olundu 1284 yazldr. kinci cildin 1, 2 ve 10. saylarnn arka kapanda
ayn matbaann adresi bulunduundan, nshalarn hepsi, byk olaslkla bu
matbaadan kmtr. kinci cilt iin sat yeri olarak yine Sultan Beyaztta
Kt Hac Kadri Efendinin 106 numaral dkkan gsterilmitir.
Derginin i dzeni
Salih Zeki, a.g.m., s.696, K.een (yay.haz.), a.g.e., s.34.

kinci cildin 171-179. sayfalar arasnda yaymlanan log s ve arc tangente snin trevlerinin sorulduu
problem.
Cemiyet-i Tedrisiye-yi slamiyenin 21 Zilkade 1283 tarihli dilekesi, Maarif Nezaretinin 5 Muharrem
1284 tarihli yazs, Meclis-i Vlnn 21 Muharrem 1284 tarihli karar iin bkz. Babakanlk Osmanl
Arivi, BEO Sadaret Evrak A.MT.MHM 383/43.
kinci cildin ilk saysnn arka kapanda 10 says 50 kuru, says 5 kuru ifadesinden, senede 10 say
karldn dndrmektedir.
Derginin her says, esas itibariyle iki ksm olarak tasarlanmtr. lk

ksm, Ulum ve Fnun (Bilim ve Teknik) genel bal altnda ou tefrika
eklinde yaymlanan makalelerden oluur. Okuyucunun dergiye olan ilgisini
16
Salih Zeki, a.g.m., s.696-97 ve K.een (yay.haz.), a.g.e., s.34-35.
srekli tutma, ekonomik artlar, eldeki malzemeyi hesapl kullanarak dergiyi

uzun soluklu klma dncesinin bu tercihte etkili olduu ileri srlebilir.
Tefrika yazlara rnek olarak Vidinli Tevfik Paann Hesab- Msenna,
Fenn-i Makine ve Mahsusat ve Gayri Mahsusat balkl yazlar ile Gazi
Ahmed Muhtar Paann Fenn-i basite balkl makalesi verilebilir.
kinci ksmda ise Mesail-i mtenevvia (eitli meseleler) bal
altnda matematik problemleri ve zmleri yannda, Vidinlinin okuyuculardan
zmesini bekledii problemler yer alr. Gelen zmler, gnderenin ismiyle
yaymlanr.
10
okullarndan cole Polytechnique ve cole Normalein snavlarna hazrlanan

renciler iin Pariste 1842 ylnda yaymlanmaya balayan bir dergidir.17
Vidinlinin elinde bu derginin en azndan 1842, 1848, 1853 ve 1857 yllarna ait
ciltlerin bulunduunu tahmin ediyoruz. zellikle 1853 tarihli 12. ciltten nemli
lde yararlanmtr. Bu cildin Cebirsel Analiz balkl blm iinde Sur
les Quaternions de William Hamilton balkl bir makale yer almaktadr.
Bilindii gibi, Vidinli, Linear Algebra (1882) adl eserinin nsznde William
Hamiltondan sayg ile sz eder.18
Avrupa matematik bilgisi ile slam matematik mirasnn bulumas:

Mebahis-i lmiyenin kaynaklar
Dergi, klasik dnem slam matematik bilgisi ile ondokuzuncu yzyl
Fransz matematik dergilerindeki bilgileri buluturan, bunlar okuyucusuna bir
arada sunan bir zellik tamaktadr. Cami duvarlarna hakkedilen ve slam
astronom ve muvakkitlerinin geleneksel lm aletlerinden olan gne
saatlerinin matematik ve astronomi bilgisi gerektiren izimi, klasik dnem slam
yazarlarnn (el-Kereci ve el-Marakei) kitaplarndan aktarlan problemlerin
zm, slam matematikilerinin sk kullandklar hisab el-hataeyn (ift
yanl hesabnn) tekniinin aklanmas, dergi yazarlarnn slam matematii
konusundaki bilgi ve ilgilerine ve bu ilginin ondokuzuncu yzyln ikinci
yarsnda Osmanlda srdrldne iaret eder. Dier taraftan Franszca
matematik dergilerinden alnan problemler ve zmleri, dual aritmetik
tekniinin tantan yaz dizisi, Avrupa mekanik kitaplarndan eviri yoluyla
hazrlanan yaz dizisi ve baz geometri ispat ve uygulamalarn ieren yazlar,
derginin Avrupaya ynelen yzdr.
Esin kayna: Nouvelles Annales de Mathmatiques
Mebahis-i lmiyedeki baz problem zmlerinde, Vidinli, zm
fnun mecmualarndan birinde grdn belirtmi, ancak derginin ismini
vermemitir. Ancak bir zmn dipnotunda Nouvelles Annales de
Mathmatiques adl derginin adnn zikredilmi olmas, sz edilen fnun
mecmualarnn bu dergi olabileceini konusunda bize ipucu verdi. Bu derginin
1868 ncesi ciltlerinde yaptmz aratrma, Vidinlinin Mebahiste verdii
birok problem zm ile baz yazlarn Nouvelles Annales de
Mathmatiquesten aktarlm olduunu gsterdi. Bu suretle, problemin
orijinallerine ulamamz, yazarlarnn adlarn belirlememiz mmkn oldu.
Bunlar, makalemizin Mebahis-i lmiye:erik Analizi balkl blmnde
belirtilmitir.
Nouvelles Annales de Mathmatiques adl dergi, Fransann elit
yneticilerini, bilim adamlarn, mhendislerini yetitiren niversite d yksek
Nouvelles Annales de Mathmatiques, c.12,

1853. Kapak sayfas ve blm balklar
17
18
Analyse algbrique (Sur les

Quaternions de Sir William Hamilton)
Analyse indetermine
(Arithmologie et Arithmtique)
Dterminants
Gomtrie lmentaire
Gometrie segmentaire
Gomtrie descriptive
Trigonometrie plane et sphrique
Gometrie de lespace; lignes et
surfaces
Coniques planes
Surfaces du second degr
Gometrie des lignes planes
Mcanique
Calcul infinitsimal; sries
Physique mathmatique; astronomie
Quetions proposes
Questions rsolues
Bibliographie et biographie
Mlanges
Rgle calculs
Nouvelles Annales de Mathmatiques, Journal des candidats aux coles polytechnique et normale rdig
par M. Terquem, Officier de lUniversit, Doc s sciences, Profeseur aux Ecole Impriales dArtillerie, et
M.Grone, Professeur de Mathmatiques.
Linear Algebra as treated in this pamphlet much resembles Quaternions a science for which the world
is indebted to the extraordinary genious of Sir William Hamilton. It has all the potentialities of the latter
science, and is much less difficult. The science of quaternions is taught universally, and is recognized and
well accepted science. I am unable to see why the same welcome should fail to be awarded to Linear
Algebra, or why even, it should not take the place of the former. Hussen Tevfik Pacha. Hussen Tevfik
Pacha, Linear Algebra. Press of A.H.Boyajian, Constantinople 1882, Preface.
11
Nouvelles Annales de Mathmatiques, cebir, analiz, determinantlar,

geometrinin deiik dallar, trigonometri, mekanik, fizik, astronomi vb
konulardaki yazlar ieren makaleler yannda, ok sayda problem ve
zmn de iermektedir. Vidinli, zellikle problem ve zmleri konusunda
Annalesden faydaland gibi, Mebahisin i dzenini olutururken de
Annalesi rnek aldna phe yoktur.
Annalesn yalnzca Mebahis-i lmiyenin yaymnda Vidinliye kaynaklk
etmeyip, Fransz yksek okul rencilerinin yararland bu derginin Mekteb-i
Harbiyedeki matematik derslerinde de en azndan Vidinli tarafndan
kullanlm olacan dnyoruz.
Oliver Byrnein Dual Arithmetic yntemi: Hesab- Msenna
Mebahiste yaymlanan dizi yazlardan ilki, Vidinli Tevfik Paann
imzasn ve Hesab- Msenna (dual aritmetik) baln tar. Vidinli, bu
hesap tekniinin mucidi tarafndan tesniyye-i ilm-i hesab (dual say hesab)19
olarak adlandrldn belirtmekle beraber, mucidin kim olduunu ve hangi
eserinden yararlandn kaydetmez. Salih Zeki, Tevfik Paann yayn
almalarn tantrken, bu baln Franszcasn dual arithmtique olarak
vermi, ancak o da, yaznn bir eviri olduunu belirtmemitir.20 Dual
arithmtique terimi, bu makale dizisinin kaynan tespit etmede bizim iin
nemli bir ipucu olmu, aratrmalarmz bu kaynan ngiliz mhendis ve
matematiki Oliver Byrnein (1810-1880) dual aritmetik konusundaki yaynlar
olduunu gstermitir.
Mhendislik ve matematik konusunda ok sayda eseri bulunan O. Byrne,
ondokuzuncu yzylda ngilterede yaam matematikilerin en zgnlerinden
biri olarak nitelendirilmitir. Gen yata Putneydeki (Londra) College of Civil
Engineeringde matematik hocal yapmtr. Kitaplarnn kapanda, askeri
mhendis, makine ve inaat mhendisi ve dual aritmetik tekniinin ve
biliminin mucidi21 olarak kendini tanmlamtr. Matematik konusunda en
dikkati eken almas, Euclidesin ilk alt kitabn, ispatlarda szel ifadeler
yerine renkleri kullanarak yeniden yaymlam olmasdr.22 izgileri, alanlar,
19
20
21
22
Bir dual say, (1,1), (1,01), (1,001) saylarnn kuvvetlerinin arpmndan oluur. rnein ( 6,9,7,8)
dual says (1,1)6 (1,01)9 (1,001)7 (1,0001)8 nn arpmna eittir. 6, 9, 8 ve 7 dual rakamlar olarak
adlandrlr. Son rakam hari btn rakamlar sfr olan bir dual say dual logaritma olarak
adlandrlmtr.
12
alar ve kat cisimleri karlatrmak, blmek ve arpmak iin Byrnegraph adl

alet tasarlamtr. E.B.Revilo (Oliver B[yrn]En ters yazl) takma adyla
yazd The Creed of Athanasius by a Mathematical Parallel adl eserinde
Tanrnn varln matematiksel olarak ispatlamaya almtr.23
O. Byrnein dual aritmetik konusunu iledii ve Mebahis-i lmiyenin
yayma balad 1867 yl ncesinde piyasada iki kitab bulunmaktadr.
Birincisi, ilk basks 1863te yaplan Dual Arithmetic. A New Art; ikincisi ise ilk
basks 1865de yaplan The Young Dual Arithmeticiandr. Bu iki eserinde,
dual saylar ve bunlarla yaplabilecek ilemleri yani dual aritmetik tekniini
tantmaktadr, ikinci eser ayrca dual logaritma cetvellerini iermektedir. 1867
ylnda yaymlad Tables of Dual Logarithms, Dual Numbers, and
Corresponding Natural Numbers adl eserinde ise, bu yeni yntemle ilem
yapabilmek iin gerekli olan dual logaritma cetvellerini daha kapsaml olarak
vermektedir.
O.Bryne, dual saylara yani (1,1), (1,01) in kuvvetlerinin arpm olan
saylara dayanarak kurduu bu yeni hesaplama sisteminin on tabanl sayma
sisteminin yerine kullanlmasn nermiti. Buna bal olarak hesaplad dual
saylarn logaritmalarnn, hesaplamalarda on tabanl logaritmalara gre daha
stn olduuna inanmt.24 1867de yaymlad ve doal saylarn, dual say
ve dual logaritma karlklarn veren cetvellerden oluan kitabnn nsznde25
bu yeni cetvellerin yalnzca logaritma cetvellerini kullanan bir hesaplaycnn
harcayaca zaman ve emei nemli lde azaltmada byk yarar
salayacan yazmt. Dier stnlkleri yannda, dual logaritma cetvelleri
yardmyla yaplacak ilemler daha kolay ve doru yaplabilmekteydi.
Mekanik hesap makinesinin pek ilkel olduu bir dnemde matematiksel
ilemlere hz ve kolaylk getirdii ne srlen dual aritmetik ve dual
23
24
Salih Zeki, a.g.m., s.695, K.een (yay.haz.), a.g.e., s.32-34.

1863 tarihli Dual Arithmetic. A New Art balkl kitabnn kapandaki bu nvan, byk olaslkla, Vidinli
Tevfik Paann evirisinin bana mucidi tarafndan tesniyye-i [nombre duel] ilm-i hesab tesmiye
olunmutur ifadesine kaynaklk etmitir.
The First Six Books of the Elements of Euclid with coloured diagrams and symbols are used instead of
letters for the greater use of the learners, London 1847. nermelerde, szel ifadeler terk ederek, bunarn
25
yerine renklendirilmi ekilleri kullanmtr. rnein ABC geni ifadesinin yerini krmz gen
almtr. Byrne, bylelikle, geometrik ispatlarn anlalmasn kolaylatrmay hedeflemi ise de Euclidi
daha karmak hale getirip getirmedii tartmaldr. vgye deer bir alma olmakla birlikte, Byrnein
yntemi, sonraki matematikiler tarafndan benimsenmemi, ancak Euclidesin bu edisyonu, on
dokuzuncu yzylda baslm en gzel kitaplardan biri olarak matematik tarihine gemitir.
Bkz.<http://sunsite.ubc.ca/DigitalMathArchive/Euclid/byrne.html>
O.Byrnein yaynlar iin bkz.<http://www.math.ubc.ca/~cass/euclid/byrnebiblio.html>
lmnden iki yl nce, 1878 ylnda Philadelphiada baslan kitabnn alt balnda, dual aritmetiin
logaritma kullanmn tamamen ortadan kaldran bir yntem olduu ifade etmitir. O. Byrne, The Art of
Dual Arithmetic, which entirely supersedes the use of logarithms. Philadelphia, E. Byrne, 1878.
O. Byrne, Tables of Dual Logarithmes, Dual Numbers, and Corresponding Natural Numbers. London
Bell and Daldy, 1867, s.v-vi (Preface). <http://www.ebdb.net/Details.aspx?id=e09ca648-6022-45f8a982-6b45ae79fc06&r=short&refp=416&s=Byrne%2C+Oliver+-+Tables+of+dual+logarithms%2C+dual
+numbers%2C+and+corresponding+natural+nu>
13
logaritmalar Byrnein umduu gibi yaygnlamamtr.26 Ancak, Brynen

eserlerinin birden fazla basksnn yaplm olmas, bu yeni hesap tekniinin
matematikilerin ilgisini ektiini gsterir. Bu matematikilerden biri de
Hseyin Tevfik Efendi olmu ve Byrnein dual aritmetik tekniini, icadndan
ksa sre sonra, matematiksel bilimlerde yaymlanan ilk Trke derginin ilk
saysnda tantmtr.
Brynen Dual Arithmetic. A New Art adl kitab (1863)27 ile Hesab-
Msenna balkl yaz dizisinin ierii karlatrldnda, Vidinlinin, kitabn
yaklak 20 sayfalk ksmn evirip yaymlad anlalr. Introductory
examples (s.x-xl) balkl ve 19 problem zmn ieren giri blmnden,
Vidinli yalnzca 6 soruyu aktarm, ancak zmlerini vermemitir. Takiben,
Dual Arithmeticin arpm ilemleriyle ilgili birinci blmn (Part I, s.1-20)
ilk 17 sayfasn evirerek Mebahisin birinci cildinde yaymlamtr. kinci
cildin 4. saysnda ise, ayn kitabn blme ilemini konu alan ksmnn (Part II,
s.21-28) ilk iki sayfasnn evirisini vermitir. ngilizce ve Trke metinlerde
yer alan problem rnekleri ve zmleri tamamen ayndr. Dual Arithmeticin
takibeden alt blmnn28 ve eklerinin evirisi, Mebahis-i lmiyede yer
almam, onun yerine Vidinli, ift yanl hesabn konu alan bir yaz dizisine
balamtr. Bu da kitabn evirisinden vazgetiini dndrmektedir. Vidinli,
hesaplamalara kolaylk getirecei iddiasyla ortaya kan bu yeni hesap
tekniini kiisel merak sebebiyle renmek istemi ve eviriye balam, ancak
beklenen fayday gremedii iin eviriden vazgemi olabilir. Ancak, bu
teebbs, onun ders kitaplar dndaki yaynlarla olan ilgisinin iaretidir. lk
basks 1863 ylnda yaplm bu eserin Vidinliye nasl ulatn bilmiyoruz.
26
27
28
Mr. Wacein Royal Astronomical Societynin 1873 ylndaki bir toplantsnda, Byrnein Dual Arithmetic
adl eserine dayanarak, logaritmalarn hesab iin gelitirdii yeni ve basit bir yntemini sunumu iin bkz.
Session 1872-1873, Sixth Meeting, 9th April 1873, Royal Astronomical Register, No.125, May 1873,
s.118.<http://articles.adsabs.harvard.edu//full/1873AReg...11..113./0000133.000.html>
Logaritma hesaplamak iin kullanlmakta olan yntem yeteri kadar basit ve hzl olduu ve ayrca 10
basamaa kadar giden logaritma deerleri fazlasyla yeterli olduu iin Wacein nerisi kabul
grmemitir.
Oliver Byrne, Dual Arithmetic. A New Art. London: Bell and Daldy, 1863, xl+244 s. Bu basky
elektronik ortamda incelemek iin bkz. <http://books.google.com/books?id=7TQIAAAAIAAJ&
printsec=frontcover&dq=%22Dual+Arithmetic%22&hl=tr>
Division of Dual Arithmetic, Evolution and Involution of Dual Arithmetic, Of Angular Magnitudes
and trigonometrical lines, Formulae and Rules for he solution of plane triangles without the use of
tables, Dual Arthmetic applied to the solution of the different cases of spherical triangles, General
solution of algebraic equations of all degrees
14

slam matematiinin yansmalar
Matematik konusunda Vidinlinin imzasn tayan bir dier yaz dizisi,

ift yanl hesab (hisab el-hataeyn) ile ilgilidir. Kk Msrllarn aha
hesaplarna kadar geri giden, Yunan matematiinde grlmeyen, Salih Zekiye
gre Hint kltrnden slam dnyasna ve oradan onnc yzylda Avrupaya
geen bu yntem, birinci veya daha yksek dereceden denklemlerin zmn
gerektiren problemlerde uygulanmaktadr. Onbeinci yzyldan itibaren
Osmanl matematik kitaplarnda yer almtr. lk rneklerden biri, Ali
Kuunun (l. stanbul 1474) Osmanl medreselerinde orta seviyeli matematik
ders kitab olarak onyedinci yzyla kadar okutulan el-Muhammediye f el-hisb
(1472/1473) adl Arapa eseridir. ift yanl hesab, Osmanl muhasebe
kalemlerinde alan muhasip ve ktiplerin ska kulland bir hesap yntemi
olmutur. Bu sebepten, Osmanl dneminde telif edilen muhasebe matematii
kitaplarnn hemen hepsinde yer almtr.29 Salih Zeki, bu yntemin,
ondokuzuncu yzyln sonuna gelindiinde hesap kitaplarnda artk yer
almadn yazmaktadr.30 Ancak, Mekteb-i Harbiye-i ahane matematik
hocalarndan Mehmet Tevfik Bey (daha sonra Paa ve Ankara Valisi), Teshillhesab (1867) adl ders kitabnda bu gelenei srdrerek, birinci dereceden
denklemlerin zmn gerektiren basit problemlerin ift yanl hesab ile
zmn aklamtr. Vidinli ise, Mebahis-i lmiyedeki Hataeyn tarikine
dair haiye (ift hata yntemi hakknda ek bilgiler) balkl makalesinde bu
yntemi daha karmak ve yksek dereceden denklemlerin zmne
uygulamtr.31 Bu makalede, Newton ve Lagrangen interpolasyon
yntemlerinden de sz eder. Denklemleri geleneksel yntemle zerken,
Avrupada kullanlan bir yntemi de tantm olur. Vidinlinin lineer
interpolasyon iin kulland Osmanlca terim tdil m beyn el-satreyndir.
Lineer terimi iin izgi anlamna da gelen satr kelimesinden satreyn sfat;
interpolasyon iin de tdil m beyn terimi kullanlmtr. Burada iki eyin
arasnda anlamnda olan m beyn ifadesi inter terimine karlktr. Tdil ise
koymak/yerletirmek anlamndadr ki bylece, interpolasyonun matematikteki
anlam olan bilinen deerler dizisi arasna hesap ile elde edilen terimleri
yerletirmek anlamna uygun bir ifade kmaktadr. Bu terimi matematikte ilk
kullanann Vidinli olup olmad aratrlmas gereken bir konudur.
29
30
31
hsan Fazlolu, Ali Kuunun el-Muhammediyye f el-hisbnn ift Yanl ile Tahlil Hesb
Blm, Kutadgubilig , Felsefe Bilim Aratrmalar Dergisi, Say 4, Ekim 2003, s.135-155. Bu
makalede el-Muhammediyenin ift yanl hesabyla ilgili varaklk blmn Arapa asl, Trke
tercmesi verilmi, yntem ve onun tarihsel geliimi tantlmtr.
Bu bilgi Salih Zekinin 1887 ylnda kaleme ald ama lmnden sonra 1924te yaymlanan yazsnda
verilmitir. Salih Zeki, a.g.m., s.697, K.een (yay.haz.), a.g.e., s.34.
Vidinli Tevfik, Hataeyn tarikine dair haiye, Mebahis-i lmiye, c.2, 1285, s.225-267 iinde 227.
15
Mebahis-i lmiyede slam bilim geleneini temsil eden bir dier alma,
Gazi Ahmet Muhtar Paann deiik tipteki gne saatlerini (basite) ve
bunlarn izimini konu alan Fenn-i Basite balkl yaz dizisidir. Bu yaz
dizisi, sayfa says olarak, birinci ve zellikle ikinci cildin nemli bir ksmn
kaplar. Muhtar Paann yaklak 20 yl sonra Kahirede yaymlanan eseri
Riyazl-Muhtarn32 banda da gne saatlerinden bahseden uzun bir blm
(s.7-116) bulunmaktadr. Numaralandrlm 93 ksm ve 46 ekil ieren bu
metin ile Mebahis-i lmiyede tefrika edilen yazlar karlatrdk. Her iki metin
de birbiriyle ayn olup, Riyazl-Muhtardaki metnin 72 ksm Mebahiste
yaynlanmtr.33 Riyazl-Muhtarn ek cildinde34 yer alan konuyla ilgili
ekiller de Mebahisteki yaz dizisinde yer almtr.
Mebahisteki bu yaz dizisi, Riyazl-muhtardaki basiteler ile ilgili
blmnn, kitabn yaymland tarihten yaklak 20 yl nce, 1867 ylnda
telif edilmi olduuna iaret etmektedir. Bylelikle Gazi Muhtar Paa, gne
saatleriyle ilgili almasn 25-28 yalarnda Mekteb-i Harbiyede astronomi
hocas olduu yllarda kaleme alm olmaldr. Riyazl-Muhtarn kapak
sayfasnda eserin stanbulda telif edildii kaydedilmi ise de telif tarihi
bulunmaz.
Mtekaddimin kafadarlarna eletiri
Resul Mesti Efendinin35 Ruzname-i Ceride-i Havadiste yaynlanan ve
Yerin hareketsiz olduunu iddia eden yazsna Vidinlinin verdii cevap,36
derginin modern bilimi savunan izgisini vurgular niteliktedir. Bu gazete yazs,
ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda, eski bilim ile yeni bilim anlay
arasnda kalm, her iki bilimde kendi anlayna yakn grdkleri fikir ve
icatlar okuyucuya aktaran yazarlarn varlna ve eski bilimin, yeni bilimi
reten modern retim kurumlar dndaki varlna iaret eder. Bylelikle
Resul Mesti Efendi, onsekizinci yzyl yazarlarndan Erzurumlu brahim Hakk
ve Abbas Vesimin eski ve yeni bilime yakn duran izgisini srdrmektedir.
32
33
34
35
36
Gazi Ahmed Muhtar Paa, Riyazl-Muhtar. Mirat el-Mikat el-Edvar ma Mecmuatl-Ekal. Kahire,
Bulak Matbaas, 1303 (1886), 10 (fihrist-i kitab)+387 s.
Muhtar Paann gne saatlerinin pratik kullanmn aklayan 1283/1866 tarihli 13 sayfalk bir yayn
bulunmaktadr: El Basitesi Risalesi. Bu eserin ikinci basksnn 1327/ 1909 ylnda stanbulda yaplm
olmas, el basitelerinin o tarihlerde kullanlmakta olduunu gsterir. Bu eser tarafmzdan yayma
hazrlanmaktadr.
Gazi Ahmed Muhtar Paa, Mecmua-y ekal. Riyazl-Muhtar. Mirat el-Mikat el-Edvar ma MecmuatlEkal. Mahruse-i Msr [Kahire]. Hseyin Sabri Efendi Matbaas, 1303 (1886), 36 levha.
Gkkreler, tabiat olaylar, yeraltndan su karma, depremlerin oluumu, Allahn varlnn ispat vb.
konularnda eserleri bulunan, Irak doumlu Resul Mesti Efendinin (1823-1908) ksa biyografisi ve
eserlerinin knyeleri iin bkz. Osmanl Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatr Tarihi, c.1, haz. E. hsanolu,
R. een, M.S. Bekar, G. Gndz ve V.Bulut, IRCICA yay., stanbul 2006, s.391-392.
Vidinli Tevfik, Mahsusat ve Gayri Mahsusat, Mebahis-i lmiye, c.2, say 1, s.2-7, say 2, s.42-49, say 3,
s.81-85.
16
Mesti Efendinin, Safevi dnemi limlerinden Bahaddin al-Amilinin

(1547-1621) medreselerde yaygn okutulan Terihl-eflak (Gkkreler
hakknda sylenenler) adl eserine bir erh yazd bilinmektedir. Bu eser,
Ortaa slam dnyasnda gelitirilen teorik astronominin zeti mahiyetindedir.
Mesti Efendinin dnyann hareketsiz olduuna dair gr ve verdii ispatlar,
bu eserden kaynaklanm olabilir.
Mesti Efendi, bir taraftan eski limlerin (mtekaddimin) yer merkezli
evren modelini savunurken dier taraftan da, Bat kaynakl bulular (elektrik),
kefedilen aletleri (elektroskop, volta pili, elektrik makinesi, barometre vd.) ve
havann bir element deil fakat bir karm olduunu aklayan bir kitapk da
yazmtr: Havadis-i Anasr.37 Ondokuzuncu yzyln son eyreine girerken
yazlm olan bu kitapk, onyedinci ve onsekizinci yzylda Avrupada yaplan
bulular ve meteorolojik olaylarn oluumunu aktarmaktadr: Kitapta Jesse
Ramsdenin (1735-1800) cam tekerlein dndrlmesiyle elektrik reten
makinesi38 tarif edilmi ve resmi verilmi olmakla birlikte, bu alet Otto von
Guerickenin (1602-1686) makinesi olarak tantlmtr.39 Kitapn
nsznde, Mesti Efendi tarz- cedid zere ilm-i hikmet-i tabiyyeyi tahsil
ettiini bildirmekte ise de, bu ifadeden onun modern fizik renimi grd
anlamn karmamak gerekir. Kitapn ierii, onun onsekizinci yzyl
bulularn aklayan bir kitab okumu olduunu dndrr. Bir ilkokul tabiat
bilgisi kitab olarak nitelendirilebilecek bu kitapk, ondokuzuncu yzyln
modern eitim kurumlarnda (Mekteb-i Harbiye, askeri ve sivil tbbiyeler,
idadiler ve rdiyeler) kullanlanlar seviyede deildir. Ortaa slam bilim
kitaplarnn erhlerini okutan on dokuzuncu yzyl Osmanl medreselerinin
rencilerine yeni (onsekizinci yzyl) bilimi tantmak ve doa olaylarnn
oluumunu aklamak iin yazlm olmaldr.
Vidinli, eletiri yazsnda dnyann hareketli olduunun ispat edilmi
olduunu akladktan sonra, Resul Mestiyi ve halk yanl bilgilendirdii iin
gazeteyi uyarr (Bu makalenin Mebahis-i lmiyenin erik ncelemesi
blmne bkz.)
37
38
39
Sleymaniyeli Resul Mesti Efendi, Havadis-i Anasr. [stanbul] Matbaa-i Amire, 1290 (1873), 60 s.
J.Ramsdenin elektrik jeneratrlerinin resimleri iin bkz. http://chem.ch.huji.ac.il/history/ramsden.html
Otto von Guerickenin elektrik makinesi dndrlebilen bir kkrt bir kreden ibaretti. Sonralar, Abbe
Nollet (1700-1779) cam kre ve J.Ramsden cam tekerlek kullandlar. Elektrik makinelerinin tarihi
hakknda bkz. N.H. de V.Heathcote, Guerickes Sulphur Globe, Annals of Science, VI(3), 1950, s.293305; Willem D.Hackmann, Electricity from Glass: The History of the Frictional Electrical Machine
(1600-1850), Alphen aan den Rijn (Netherlands): Sijthoff & Noordhoff, 1978; J.L.Heilbron, Electricity in
the 17th and 18th centuries. A Study of Early Modern Physics. Berkeley / Los Angeles / London:
University of California Press 1979.
17
18
Sonu
Mebahis-i ilmiye dergisi, askeri kurumlar iinde Avrupa dillerinden ders
kitaplarnn evirisiyle balayan modern bilimlerin eitimini sivil halka yayma
projesi erevesinde, sreli bir yayn vastasyla halkn matematik bilgisini
gelitirmeye ynelik bir giriimi olarak karmza kmaktadr. Dergiyi
yaymlayan dernein yeleri, devletin askeri ve sivil kadrolarndan olumu
iseler de, dergi kiisel bir giriim ve emein sonucu olup devletten maddi destek
grmemitir. Devletin, sivil halkn eitimine ynelik modern okullar
(Darlfnun, Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye vb.) amaya ve Osmanl aydnlarnn
derneklemeye balad dnemin rndr. Bu dnemdeki giriimlerin birou
gibi, eitli sebepler yznden uzun mrl olamamtr. Ancak Mebahis-i
lmiye rneinde, maddi skntlarn yaynn sona ermesinde etkili olmad
anlalmaktadr. Derginin yaymnda ekip almasnn bulunmamas,
Vidinlinin kiisel gayretiyle yaymn yrtlmesi, datm ebekesinin
olmamas ve dergi izleme alkanlnn henz yerlememi olmas, yayn
hayatnn iki sene ile snrl kamasnn sebeplerindendir. Derginin az saydaki
yazarnn Mekteb-i Harbiye hocalarndan olumas, modern bilimlerin sivil
halka ulatrlmasnda asker kkenli eitimcilerin roln ortaya koymaktadr.
Mebahis-i lmiye, bir taraftan Mekteb-i Harbiye renci ve hocalarna
dier taraftan matematik merakllarna hitap etmi olmaldr. Ortaa slam
matematii ile olan balarn korumann yan sra Avrupa matematik dergileri
ve kitaplarndan eviriler yaymlamtr. Hatta, Vidinlinin sk sk aktarma
yapt Nouvelles Annales de Mathmatiquesin derginin ieriini dzenlemede
Vidinliye rnek tekil ettii sylenebilir. Mebahisteki makalelerin ierii,
derginin hedefledii okuyucu kitlesi sebebiyle, yksek okul snavlarna
hazrlanan rencilerin bavuru kayna olan bu Franszca derginin seviyesinde
olmamtr. Derginin baz saylarnda, Avrupada gelitirilen hesap tekniklerini
(dual aritmetik, interpolasyon) tantt gibi, uygulamal matematik meselelerini
(gne saati izimi, arsa taksimi) de konu almtr. Belli seviyede matematik
bilgisi gerektiren bu yazlar, son saylarda yerlerini, matematik renmeye yeni
balayanlar iin hazrlanan metinlere brakmtr. Btn bu zellikleriyle,
Mebahis-i lmiye, 1860larn Trkiyesinde matematiin resmi izilirken dikkate
alnmas gereken bir kaynaktr. Matematik ve ilgili dallarda Trke
yaymlanm ilk dergilerinden biri olmas sebebiyle, Trkiyede bilim
dergiciliinin geliim tarihi bakmndan ayrca nemlidir. Vidinli Tevfik
Paann dergiye yazar ve editr olarak yapt katk da, onun biyografisi
yazlrken ve matematik tarihimiz deerlendirilirken unutulmamaldr.
MEBAHS- LMYENN ERK NCELEMES

Cilt 1 ve 2 (1867-69)
Aklama: Aada, Mebahis-i lmiyede yer alan yazlarn ierii zetlenmitir.
ncelediimiz nshalar stanbul (Arkeoloji Mzesi, Atatrk Kitapl, Beyazt Devlet
Kitapl) ve Ankara (Ankara niversitesi DTCF Kitapl) ktphanelerinden temin
edilmitir. stanbuldaki ktphane almalar tarafmzdan yaplmtr. Mebahis-i
lmiyenin birinci cildini (1284/1867) oluturan 10 say, n ve arka kapak sayfalar
karlm olarak, kitap eklinde ciltlenmi olduundan, her nshann saysn ve
yaymland ayn adn vermek mmkn olmamtr. kinci cildi (1285/1868) oluturan
saylar beraber ciltlenmi olmakla birlikte, bu cildin 1., 2., 3. ve 10. saylarn
ktphanelerde ayr ayr bulabildik. Bunlarn n kapaklarndaki say, ay ve yl
bilgilerinden, saylarn 32 sayfadan olumasndan ve her saynn sonunda izim ieren
bir levha bulunmasndan yola karak ikinci cildin 4.-9. saylarnn knyelerini tahmini
olarak belirleyebildik. Keli parantez iinde verilen bilgiler, saylarn kapanda
grlen ay ve saylar deil, hesaplanan ay ve saylardr.
BRNC CLT (1867-68)
Hesab- msenna ................................................................................................... s. 2-12
Vidinli Tevfik
Mebahis-i lmiyede yaymlanan ilk makale, Hseyin Tevfik Efendinin (Vidinli Tevfik
Paa) hesab- msenna adn verdii hesap tekniinin tantmyla ilgilidir. Vidinli, bu
tekniin mucidi tarafndan tesniye-i ilm-i hesab [dual aritmetik] olarak tanmlandn
bildirir, ancak tekniin orijinal adn (dual arithmetic) ve bu teknii bulup gelitiren
kiinin kimliini vermez. Makalemizin ilk blmnde belirttiimiz gibi, Vidinlinin
kayna, ngiliz mhendis ve matematiki Oliver Byrnein (1810-1880) eserleridir.
Makale, dual aritmetik tekniinin faydasn gstermek amacyla ileride zlecei
bildirilen alt problem ile balar. Bu sorularda, (3,141593)17/43 deerinin;
(1,251852)s=1,571653 eitliinin; (10)8=7 eitliinin ve log 8in logaritma
kullanlmadan hesab; s3 + 2 s2 23 s = 70 denklemlerinin zm istenir. Bunlar Dual
Arithmeticden aktarlan rneklerdir.
Anlan rneklerden sonra gelen mukaddimede, herhangi bir saynn, herhangi bir
kuvvetteki (1,1), (1,01), (1,001) vb. saylar ile arpmnn zellikleri aklanr: Herhangi
bir say (1,1)4 ile arplmak isteniyor ise, nce o sayya, kendisinin onda biri eklenir.
Elde edilen toplama, toplamn onda biri eklenir. kinci toplama, yine toplamn onda biri
eklenir. Elde edilen nc toplama, toplamn onda biri eklenir. Elde edilen toplam,
balangtaki saynn (1,1)4 ile arpm sonucunu verir. H = s (1,1)11 (1,01)5 (1,001)20
(1,0001)12 gibi arpmlarn pratikte gsterim kurallar aklanr: H = s 11, 5, 20, 12.
19
Yaznn ilk blmnn (Bab- evvel) bal40 ile O.Byrnein Dual Arithmetic adl
eserindeki Proposition Iin bal ayndr:41 Herhangi bir sayy 1,1; 1,01; 1,001 vb.
saylarn verilen herhangi bir kuvveti ile arpmak.
Vidinlinin verdii ilk rnek, 54247 saysnn (1,01)6 ile [yanllkla (0,01)6 yazlmtr]
arpm sorulur. Bu rnek, Dual Arithmeticde verilen ilk rnek ile ayndr.42 Vidinli
arpm, yukarda aklad klasik yoldan (toplamlara 0,01 eklenmesi) aadaki gibi
hesaplar (s.11-12):
54247,
3254, 82
81,3705
1,084940
0,00823705
0,0000325482
0,000000054247
=
=
=
=
=
=
=
0,01
0,0001
0,000001
0,00000001
0,0000000001
0,000000000001
x
x
x
x
x
x
1 x 54247
6 x 54247
15 x 54247
20 x 54247
15 x 54247
6 x 54247
1 x 54247
20
Yaznn bu blmnde, basite izimi ve yapm iin gerekli n bilgiler verilir: Gnein
gerek ve grnr hareketi (emsin hareket-i hakikisi ve zahirisi), gkkubbe ekseni
(mihver-i lem), Gnein yllk hareketi (hareket-i nakliye veya hareket-i seneviye),
Gnein eiklii / deklinasyonu (meyl-i ems, bir gk cisminin gk ekvatoru dzlemi
ile o gk cismini dnya merkezine birletiren hattn meydana getirdii a), yrnge
yzeylerinin (stuh-i siyye) iziminde kullanlan yntemler (Yerkrenin merkezini
evrenin merkezi olarak kabul eden yntem; Yerkrenin zerindeki herhangi bir noktay
(mevki-i murakkam) evrenin merkezi olarak kabul eden yntem) aklanr. Farz olunan
evren merkezleri arasnda yerkrenin yarap kadar fark bulunduu bilinir.
Hesaba dair mesaile ............................................................................................. s.26-30
Diophantese (M.S. III.- IV. yzyllar) ait olan bir problem zlmektedir. Be
bilinmeyenli be denklemden oluan bir sisteme gtren bu problemin metni aada
verilmitir.
Bir halka tekil etmek zere dizilmi olan malum alelade ehasa bir mikdar ake
verilip ve herkesin kendisine verilen akenin mahdud el-nisbe kesrini sa tarafta
olan kimseye vermesi art klnm olsa bu art muktezasnca herkes kendisine
verilen akenin bir mikdarn sanda olana verip, bade solunda olandan bir
mikdar alacak olmala sanda olana vereceini verip solunda olandan alacan
aldktan sonra herkeste bir msavi miktar ake bulunmak iin evvela verilecek
akelerin miktarlar ne olduunu bilmek matlubdur.
57584, 283609652447 = (1,01)6 x 54247

Fenn-i basite ......................................................................................................... s.13-25
Ahmed Muhtar
Gnein yksekliini lme yntemiyle zaman ve Kble ynn belirlemeye yarayan
ve basite ad verilen aletlerin izimini, yapmn ve kullanmn aklayan yaz dizisinin
ilk blmdr. Bir cins Gne saati olan basite, zerinde Gnein gnlk grnr
hareketini temsil eden izgiler ile dier eitli ekiller bulunan bir yzeydir. Bu yzden,
basiteleri izme ve imal teknii olarak tanmlanan Fenn-i basite, deskriptif geometrinin
(hendese-i resmiye) bir kolu kabul edilir. Basite ve alma ekli, yazda yle tarif
edilmitir:
Gnein grnr hareketini izlemek, yani gnn hangi saatinde bulunduumuzu
belirlemek, iki ekilde mmkn olur. Basitenin zerine uzunca bir ubuk (rnein bir
ivi) taklr ve bu ubuun glgesi basite zerindeki izgilere dt yerde gnn saati
okunur. kinci ekilde, basite zerine, kk ve yuvarlak bir delik bulunan madeni bir
levha taklr. Delikten geen Gne , eleksel (ekvatoryal) gne saatinin (basite-i
istiva) yzeyinde parlak bir grnt oluturur. Bu grnt Gne ile birlikte hareket
ettiinden, grnt zamana iaret eder. Ezani (zevali) saati ve gn batmyla balayan
gurub saati veren basiteler vardr.
40
41
42
Bab- evvel: Aded-i mefruzeyi 1,1; 1,01; 1,001 ilah adedlerinin kuvva-y matlubeye hasl- refleriyle
zarb etmek; Burada, aded-i mefruze, farz edilen saylar anlamnda olup, hasl- ref ise bir saynn bir
veya birka defa kendisiyle oaltlmasndan meydana gelen say iin kullanlmtr.
Proposition I: To multiply any given number by any given power of 1.1, 1.01, 1.001, 1.0001, 1.00001,
etc.). O.Byrne, Dual Arithmetic. A New Art. London: Bell and Daldy, 1863, s.2.
Let it be required to multiply 54247 by (101)6, true to ten places of figure. (Dual Arithmetic, 1863, s.3).
Vidinli, kaynak vermeden, Algre adl bir matematik profesrnn, bu problemi

nazariyat- mahdudat kavaidi (determine problemlerin zm yntemi) ile ok parlak
ve kolay anlalr bir ekilde zd bildirir. Ancak, bu yntemin lkemizde henz
tannmadn belirterek, kendisi zm hesab- adi ile yapar. Problem, Nouvelles
Annales de Mathmatiquesin 16 cildinde (1857) Alexandre Allegret tarafndan sunulan
ve zlen bir problemdir.43 Allegretnin zm, matrisyel denkleme gtren
zmdr ancak Allegret zmn ayrntsn vermemi, yalnzca determinant (matrise
bal saylar tablosu) yazmakla yetinmitir.
Emsile .................................................................................................................... s.31-34
Sual 1. b ile iar olunan bir kk ve beyaz sath bir trebeze zerinde ufki olarak mevzu
bulunup b noktasndan bm kadar baid olan bir mm hatt- akuli zerinde m ile
gsterilmi bir mumun ziyas sath- mezburu en ziyade mnevver klmak iin mm
irtifann ne miktar olmak lazm gelecei tayin-i matlubdur.
Sual 2. Bir kat- naks- [elips] malumun nokta-y ihtirak [odak noktas] f ile iar
olunarak bu mnhannin [erinin] herhangi bir m noktasndan mihver-i sagiri t
noktasnda kat eden mt hatt- mmas [teeti] resm olundukta bu t noktasnn mf ua
[vektr] zerine olan mrtesemi k olsa m noktas kat- naks- mezburu resm ile k
noktalarnn mevaki-i hendessi olan hatt tayin-i matlubdur.
43
Alexandre Allegret, Solution de quelques problmes curieux darithmtique, Nouvelles Annales de

Mathmatiques, Tome XVI, Paris 1857, s.136-139.
21
22
Soru Manehim imzasn tamaktadr. Bu kii, Nouvelles Annales

Mathmatiquesde adna rastladmz topu subay A.Mannheim olmaldr.
de
Hasan bin Ali bin mer el-Marakeinin (Cami el-mebadi vel-gayat fi amel elfelekiyat)* nam kitabndan tercme olunmu bir meseledir ..................................s.51
Yusuf
Sual 3. Bir cisim havada vezn olundukta 32 gram ve 4 derece-i hararette 26 gram ve
sfr derece hararette olan bir mayi derununda vezn olundukta 24 gram ve mayi-i
mezbur 20 derece hararette olunduu halde derununda cism-i mezbur vezn olundukta
24,4 gram geldii malum olarak cism-i mezburun olan hacmi ve saniyen kesafeti ve
salisen mayi-i mezburun kesafeti ve rabien yine mayi-i mezburun inbisat rakam
matlubdur.
Sual 4. Birinci srati 455 metre ve arl 0,0256 kilogram olan bir kurunun zerine
barutun iddet-i tesirinin mikdar- vasatisi matlubdur (Namlunun tulu bir metredir).
Sual 5. Bir mikdar cva ve suyu havi bir kabn derununda bir ksm cvada ve bksi
suda olarak bir temir yuvarlan muvazenette durduunu ve cvann kesafeti 13,6 ve
demirin kesafeti 7,8 olduunu farz ile cvaya dalm olan ksmn suya dalm olan ksma
nispetini tayin matlubdur.
Sual 6. Bir msellesin [genin] adla-i slusesi [ kenar] B ve C ve D ile mesahas H
ile iar olunarak (B + C + D ) = T farz ve vazyla bulunan H = T (T-B) (T-C) (T-D)
desturunun mnakaas matlubdur (Bir desturun mnakaas demek o desturun halet-i
mmkneye tatbikine dair olan tahkikatn icras demektir).
Sual 7. Bir msellesin adla-i slsnn birbirine nisbeti 3 ve 4 ve 5 adedlerinin
birbirine nisbeti gibi olup mesahas dahi 24 metre murabba bulunarak adla-i merbutenin
mikdar- tullerini tayin matlubdur.
Sual 8. [El-]Kerhi nm mellif-i mehurun kitabndan alnan ibu
1 x 2 + 2 x 3 + 3 x 4 + (n-1)n = (n-1)n(n+1)/3 = msavatnn tahkiki matlubdur.
Bir zaman ulema-y arabn malumlar olan havas-adaddan bir mesele ........ s. 34-40
Vidinli Tevfik
El-Kereci olarak da tannan slam matematiki Ebubekir Mehmed bin el-Hasan elKerhinin (953-1023) cebir kitab El-Fahri fi'l-cebr vel-mukabeleden
12 + 22 + 32 + 42 + + n2 = (1+2+3+4+ . +n)2 iin verdii ispat aktarlmtr.
On nc yzylda Fasda yaam olan corafya ve astronomi bilgini el-Marakeinin

(Ebu Hasan Ali el-Marakei, do.1203 civar lm.1280) ksaca Cami el-mebadi velgayat olarak tannan kitabndan bir problem ve zm aktarlmtr. Bu problemde,
Gnein ufuktan ykseklii (irtifa), zeniti/baucu noktas (gayetl-irtifa), azimutu
(semt) ve Gnein ufuktan doduu nokta ile ufkun gk ekvatorunu kestii nokta
arasndaki uzaklk (sia- mark) bilindii takdirde, bulunulan yerin enlemi (arz- belde)
ve deklinasyon (meyl-i ems) geometrik olarak hesaplanr. Yaznn ilk ksmnda,
ykseklik ve azimut bilindiinde, enlem ve deklinasyonun geometrik hesab, ikinci
ksmnda ise amplitd ve zenit bilindiinde, enlem ve deklinasyon hesabn aklanr.
Bilinen deerler glge usul ile tayin edilebilir. Bylece, El-Marakeinin kitabnda
verilen geometrik yntem sayesinde, gzlem aletleri ve logaritma cetvelleri kullanmaya
gerek olmadan, yalnzca glge uzunluunu lerek ve geometrik yol kullanlarak, enlem
ve deklinasyon hesaplanabilmektedir.
Yusuf Beyin El-Marakeinin astronomi kitabnn 619 sayfalk birinci ksmnn,
Franszcaya evrilmi ve masraf imparatorluk ktphanesi tarafndan karlanarak
1834te bastrlm olduunu bildirmesi, problemi ve zmn bu Franszca basmdan
aktardn dndrr. Yusuf Efendinin Franszca baln vermedii bu eviri, Trait
des instruments astronomiques des Arabes compos au XIIIe sicle par Aboul Hassan
Ali de Maroc olup, iki cilt halinde Pariste 1834-1835te (Imprimerie Royale)
baslmtr.44 Arapadan Franszcaya tercme, Jean-Jacques Sdillot (1777-1832)45
tarafndan yaplm ve eviri, onun lmnden sonra olu Louis Amlie Sdillot (18081875) tarafndan yayma hazrlanmtr. L.A. Sdillotnun daha sonra slam astronomi
aletleri zerine hazrlad bir alma (Mmoire sur les instruments astronomiques des
arabes) 1844 ylnda, bu esere ek olarak yine Pariste (Imprimerie Royale)
yaynlamtr.
44
Fenn-i basitenin mabad [s.25den ].................................................................... s.41-51

Ahmed Muhtar
Bir nceki yazda, aklanan iki yntem gerei, farz olunan evren merkezleri arasnda
Yerkrenin yarap uzunluunda bir fark (ihtilaf) olutuu bildirilmiti. Bu blmde
bu fark hesab edilmi ve 0,62 saniyeye eit bulunmutur. Bu sre, Gnein Yerkrenin
yarap uzunluundaki yay kat etmek iin gerekli olan sre olup ayn zamanda
basitenin en byk hatasdr. Bu byklkteki bir hatay elde kullanlan saatler bile
gsteremediinden, basiteleri ikinci ynteme gre imal etmenin bir zarar olmad
anlalr. Basite olarak kullanlacak yzeyin zerine yaplacak numaralandrma ve
izimler hakknda bilgi verilir. Basite iziminde ilk i olan le eisinin (meridyenin,
basite-i ufki nsfnnehar) izimi ekil verilerek aklanr.
45
Franszca eserin faksimilesi iin bkz. Trait des instruments astronomiques des Arabes compos au
treizime sicle par Abul-Hasan 'Ali al-Marrakushi (VII/XIII s.) intitul Jami' al-mabadi' wa-l-ghayat.
Partiellement traduit par Jean-Jacques Sdillot et publi par Louis-Amlie Sdillot. Tome I-II. Reprint of
the Paris edition dated 1834-1835. Edited by Fuat Sezgin. Introduction in French and Arabic, Institut fr
Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften and der Johann Wolfgang Goethe-Universitaet,
Mnchen, 1998, X, 619, 4 pp., 38 plates (Islamic Mathematics and Astronomy, Vol.41).
1795 ylnda kurulan cole des Langues Orientales Vivantesda Arap dili ve edebiyat hocas olan A.-I.
Sylvestre de Sacynin (1758-1838) rencisi olmutur. 1814 ylnda Bureau des Longitudes, slam
astronom ve matematikilerinin bilgilerinden yararl olabileceini anlaynca, 1814 ylnda bu kurumda
dou astronomisi tarihi konusunda bir asistanlk ihdas edilmi ve bu greve cole Polytchnique (Paris)
mezunu olan J.-J.Sdillot getirilmitir. Sdillot, Bureau des Longitudesn kurucularndan olan astronom
ve matematiki Laplace (1749-1827) ve Delambre (1749-1822) ile birlikte alm, ve Sdillotnun
tercme ve analizleri bu iki astronomun astronomi tarihiyle ilgili eserlerinde (1819, 1821) kullanlmtr.
Sdillot, slam astronomlarnn almalarnn orijinal ve yeniliki zelliini savunurken, Laplace ve
Delambre, bu astronomlarn Yunan teorilerini gzlemcisi olarak nitelendirmilerdir. Jeanne Peiffer,
France, in Writing the History of Mathematics: Its Historical Development. Joseph W. Dauben &
Cristoph J. Scriba eds., Basel-Boston-Berlin: Birkhuser Verlag 2002, s.16.
23
24
Hesab- msenna (s.12den devam) ....................................................................... 56-73

Vidinli Tevfik
54247 saysnn (1,01)6 ile arpmnn, sonu virglden sonra alt haneli olacak ekilde
hesab istenir ve problem Oliver Byrnein yntemiyle hesaplanr. Bu problem ve
zm Dual Arithmeticten (1863, s.3) aktarlmtr.
Alt rnein zmyle yaz devam eder. Bunlar, Dual Arithmeticin (DA) 3.-15.
sayfalar arasnda verilen rneklerin ayn veya ok benzeridir.
1. 0,054247 saysnn (1,01)6 ile arpmnn hesaplanmas (DA, s.3-6)
2. 0,34567812 saysnn (1,0001)8 ile arpm ve arpm sonucunun 12 ondalk
basamaa kadar gtrlmesi (DA, s.7-8)
3. 1,2345678 saysnn ard ardna (1,01)4 ve (1,001)5 ve (1,0001)6 saylaryla arpm ve
arpm sonucunun yedinci ondalk basamaa kadar gtrlmesi (DA, s.9).
4. 32,808992 saysnn (1,01)7 ve (1,001)9 ile ard ardna arpm ve sonucun 7. ondalk
basamaa kadar gtrlmesi (DA, s.9-11).
5. 106 saysnn (1,1)2 ve (1,01)6 ve (1,001)7 ve (1,0001)1 ve (1,00001)6 ve (1,000001)2
saylaryla arpm yani 106 2,6,7,1,6,2 saysnn hesab (DA, 11-14).
6. 3 3,4,5,6,7,8,9,10 saysnn hesab (DA, s.14-15)
54247 saysnn (1,01)6 ile arpm (Dual Arithmetic, 1863, s.3)
Sual 9. ss = b muadelesinin halline dair olan kavaidin beyan matlubdur ...........s.73

Sahife 33 [deki] yedinci sualin vech-i ati zere halli ...............................................s.73
Derginin nceki bir saysnda yer alan, kenar uzunluklarnn oran ve alan bilinen bir
genin kenar uzunluklarnn hesaplanmasn isteyen problemin (Sual 7) zm
verilmitir. zm, Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiyenin merkezinde 1281[1864]
senesinde renim grm olan Emin Efendi tarafndan gnderilmitir. Bu zmn
eksii bulunmad iin dergide iftiharla yaymlanm, problemin farkl zmlerinin
olabilecei ve dergide yaymlanan zmn dnda da zmler bulunduu bildirilerek
yeni zmlerin aranmas nerilmitir.
Arlarn peteklerinin mseddes el-ekl olmasnn sebeb ve
hikmetine dairdir ................................................................................................. s.76-83
Vidinli Tevfik
Arlarn yaamyla ilgili olarak Takvim-i Vekayinin 902. saysnda yaymlanan bir yaz,
Vidinlinin dikkatini ekmi ve bu hayvanlarn peteklerini (kulubelerini) niin altgen
kesitli ve tabanlarn da piramit olacak ekilde ina etmekte olduklarn aklayan bir
yaz hazrlamtr. Yazda, bu geometrik yap kullanldnda, hcre eper alannn en
dk (dolaysyla balmumu sarfiyatnn en az) olaca ve hcreler arasnda boluk
bulunmayaca matematiksel olarak ispatlanmaktadr.46
46
54247 saysnn dual aritmetik yntemiyle (1,01) ile arpm, Mebahis-i lmiye, c.1, s.58
Arlarn peteklerinin ekli, Antik adan beri matematikilerin ilgisini ekmi ve bu konuda almalar
yaplmtr. On dokuzuncu yzyln ortalarnda Fransada yaymlanan iki yayn iin bkz. Alvoles des
abeilles, exercice de calcul et de strotomie, Nouvelles Annales de Mathmatiques, Tome XV, 1856,
s.176-80; Strotomie des abeilles, Bulletin de Bibliographie, dHistoire et de Biographie
Mathmatiques, Tome VI, Janvier 1860, s.1-9.
25
Fenn-i basite mabad (51. sahifeden devam)...................................................... s.84-96

Ahmed Muhtar
Bir nceki yazda, le erisinin izimi, Gnein gnlk yrngesinin mkemmel bir
daire olduu kabulne dayanarak yapldn; le erisinin gzlemlenen konumu ile
gerek konumu arasndaki sapmann kk olmas nedeniyle, senenin herhangi bir
gnnde gzlem ile boylam tayini yaplmasnda saknca bulunmaz. Daha sonra, le
erisi gzleminde, Gne dou ve bat noktalarna yakn bulunduunda, n
krlmasnn (inkisar- ziya) etkisinden, bahsedilir. Edeer daireler (daire-i
muayyenler) kullanlarak le erisinin farkl yntemlerle izimi aklanr.
stanbul gazetesine cevap...........................................................................................s.96
stanbul gazetesinin 219 numaral saysna yer alan bir problemin Mebahis-i lmiye
yazarlar tarafndan zlmesi istenmi, yazarlar problemi zm ve zmn dergide
yaynlanmasna karar verilmitir. Ancak bu sayda yer kalmadndan sonraki bir
nshada yaynlanaca bildirilmitir. Sz konusu problemin zm okuyuculardan da
istendiinden, dergi yazarlarnn zmnden farkl bir zm dergiye gnderildiinde
onun da yaymlanaca bildirilmitir.
Fenn-i Basite mabad ......................................................................................... s.97-110
Ahmed Muhtar
le erisinin basite zerinde iziminde salkl sonu elde etmek iin yaplmas
gerekenler (basite yzeyine tepesinde kre bulunan piramid veya koni yerletirerek
gzlem yapma) ekiller zerinde aklanr. Bu zellikteki piramit ve koninin bilgili bir
usta tarafndan yaplmas gerektii, bunu da her yerde bulmann mmkn olmamas
nedeniyle baka bir yol nerilir. Bu da bir dik prizmay basite yzeyine oturtarak eiklik
(deklinasyon, meyl) gzlemi yaplmasdr. Bu gzlemin nasl yapld aklanr. Daha
sonra, kutup yldz vastasyla le erisinin izim yntemi aklanr. Kutup yldznn
le erisinden gei zaman hesaplanr. Bu deer elde bulunan saatler ile yeterinde
llemediinden, aklanan ilem hatasz kabul edilebilir.
Arsa Taksimi .................................................................................................... s.110-116
Vidinli Tevfik
Sk rastlanlan arazi blme problemleri ve zmlerini ieren yaznn ilk blmdr. Bu
blmde, genleri tepesinden indirilen dorularla, tabanna paralel veya dik dorular,
belli oranlarda blme; taban zerinde alnan bir noktadan karlan dorularla geni
eit paraya blme; bir genin iindeki bir noktadan karlan dorularla geni eit iki
paraya blme problemlerinin zmleri verilmitir.
26
hakk almas ve bundan baka her anda ve her lahzada almaa mstehak olaca mebla
iin mezkr sene nihayetinde faiz-i mrekkep hesabnca faizin her an ve lahzada
teceddd etmesi artyla senevi yzde be faiz kazanmas senede rabt klnm olduu
takdirce sene nihayetinde merkum akirde verilecek raklk hakknn ne kadar
edeceini tayin matlubdur.
Fenn-i makine................................................................................................... s.124-128
Vidinli Tevfik
Fenn-i makine konusundaki yaz dizisinin ilk yazsdr. Fenn-i makinenin
tarifi ve inceledii konular (makinelerin nasl alt, zellikleri, yapm vb.) ksaca
belirtildikten sonra, makinelerin hendesye (geometrik) ve cerr-i eskalye (mekanik)
olmak zere iki ynden incelendii belirtilir. Geometrik yntemde, makinenin eitli
ksmlarn hareket ettirmek iin gerekli olan kuvvetler ve direnler; mekanik yntemde
ise hareket ettirici yardmyla makinenin rettii mekanik i hesaplanr. Bu iki ynl
inceleme birbirinden bamsz deildir; hareket ettirici gcn (kuvve-i muharrike)
yksek masrafl olmas sebebiyle, iin mmkn olduu kadar az kuvvetle retilmesi
gerekmektedir. Bu iki ynl incelemeye uygun olarak, konuya hareket bahsi ile girilmi,
hareket ile zaman birbiriyle ilikili olduundan, zaman lmnde kullanlan sarka
tarif edilmitir. Bu bahisler, Vidinli Tevfik Paanin Fenn-i Makine47 kitabnn 1.-3.
sayfalarnda verilen bilgiler ile rtmektedir.48
Mebahis-i lmiyede yaymlanan dier Fenn-i Makine balkl yazlarn ierii anlan
Fenn-i Makine kitabnn ilk 30 sayfasndaki bilgiler (hareket ve hz konusunda) ile
benzerlik iindedir. Vidinlinin, Fenn-i Makine dersi notlarn, kitap halinde baslmadan
nce Mebahis-i lmiyede tefrika ettii anlalmaktadr.
Fenn-i basite mabad (s.110dan).................................................................... s.129-141
Ahmed Muhtar
Pusula kullanlarak le erisinin belirlenmesi aklanr. Bunun iin pusula sapmasnn
(inhiraf) bilinmesi ve taksimatnda derecenin okunabilmesi gerekir. Bu yntem
yalnzca, nakli kolay, istenilen yere konulabilen kk yaplan basitelerde kullanlabilir.
Basitenin yzeyi zerinde le erisi izildikten sonra glge gzlemi yntemiyle enlemi
bilinmeyen yerlerde basitenin kullanlabilmesi iin corafi enlemin nasl belirlenecei
aklanr. Yaznn bundan sonraki blmnde, eleksel gne saatleri (basite-i istivaiye)
47
stanbul nam gazeteye cevap (96. sahifeden devam) ..................................... s.116-123

Mebahis-i lmiye muharrirleri
stanbul gazetesi tarafndan zlmesi istenen faiz probleminin zm verilmitir.
Problem yledir: Bir berber ustas yanna bir akird alm ve merkum akirdin sene
olan akirdlik mddeti hitam buldukta bu sene iin yevmi 10 para hesabyla akirdlik
48
Vidinli Tevfik & Saadettin, Fenn-i Makine. stanbul, Sahaf- Askeri (Beyazt), 1+318 s. ve 18 levha,
Tarihsiz, Tabask. Salih Zekiye gre, Vidinli, Franszca kaynaklardan yararlanarak hazrlad ders
notlarn dzenleyerek Fenn-i Makine kitabnn birinci ksmn tamamlam ise de, ikinci ksm hazr
olmad iin kitabn baslmasna izin verilmemitir (Salih Zeki, a.g.m., s.699, K.een (yay.haz) a.g.e.,
s.35). Ayn okulun topografya ve makine hocas, Vidinlinin rencisi Saadettin Bey, hocasnn bu
eserine buhar makineleriyle ilgili bir ksm ekleyerek Fenn-i Makine ad altnda kitaplatrlmtr.
Erkan- Harbiye snfnn birinci senesi iin hazrlanan bu kitabn zerinde 1291 senesi programna
mutabk olduunu ifadesi, kitabn 1874-76 yllarnda baslm olabileceine iaret eder. Meltem Akba,
Osmanl Trkiyesinde Modern Fizik (19.Yzyl), yaymlanmam doktora tezi. st. niv. Sosyal Bilimler
Enst. Felsefe Anabilim Dal, Bilim Tarihi Bilim Dal. stanbul 2008, s.139-140.
Tevfik Paa, derslerini Franszcadan tercme ve talim etmitir. BOA, Ahval Defteri No.1, s.574-75.
Bkz. Kazm een (yay. haz.), s.22.
27
ve bunlarn stnlkleri aklanr. Fenn-i basiteyi konu alan eserlerin ounda yer
almad bildirilen ve glge verebilen hareketli ekl (akul-i mteharrik) ile ufk
basitelerin yapm ve kullanm konusuna geilir.
28
Hesab- msenna mabad (s.73ten)................................................................ s.141-145

Vidinli Tevfik
acizanemizin mesarifine hasr edilmek niyet-i salimesiyle bu tevfika teali saye-i

marifvaye-i hazret-i ahanede tab ve nerine muvaffak olduumuz ibu mecmua-i
acizanemize vatanlarnn asar- ilm ve maarifle feyzyab- terakki olmasna heveskar
olan eshab- cemiyetin fevk-el-hadd izhar ve rabet buyurmalarna arz- teekkr ederiz.
Muharrirler.
Bu yazda, rnek zlr. Bu rnekler, Dual Arithmeticin Proposition II balkl

blmnde verilen alt problemden ilk tanesidir.
Mahsusat ve gayrimahsusat (mabad var) ............................................................. s.2-7

Vidinli Tevfik
1. arpm sonucunun 2345678 olmas iin 23 saysnn arplmas gereken (1,1) ve

(1,01) ve (1,001) saylarnn kuvvetlerini belirlemek (DA, s.15-16).
2. arpm sonucu 886327 olmas iin 88091 saysnn arpanlarnn kuvvetlerini
belirlemek (DA, s.16).
3. arpm sonucu 663312 olmas iin 663157 saysnn arpanlarn (mazrub-i fihleri)
belirlemek (DA, s.17).
Bal Alglanabilen ve alglanamayan eyler eklinde evrilebilecek olan bu yazya,

Newtonun yerekimi yasasndan (evrende her cisim birbirini aralarndaki uzakln
karesiyle ters orantl olarak eker) sz edilerek girilir. Cisimlerin yere dt yani
yerekiminin varl her zaman ocuklar top oynarken bile gzlemlendii halde,
cisimlerin hangi nedenle yere dt sorusu pek sorulmamtr. Bunun sebebi, ok sk
gzlemlenen bu olayn aksinin tasavvur edilememesidir. Nitekim, balonlarn havaya
ykseliini izleyen halk, buna pek arr. Hatt, Anadoluda yrmekte olan bir okul
ocuu, Yerkrenin aksi tarafnda gemiler bulunduunu ve eer Yerkre bir nokta
kadar klr ise, gemideki adamlar ile taban tabana geleceini, Yerkrenin havada
hibir yere dayanmadan bulunduunu, Gnein evrenin merkezinde olduu ve gk
cisimlerinin ekim kuvveti etkisiyle onun etrafnda dndn dnmekte zorluk
eker. Burada, evremizdeki grnen olaylar (cisimlerin dme olay) ile grnmeyen
olaylar (Gnein merkezi konumu ve yerekimi kuvveti) rneklerle aklanmtr.
Fenn-i makine mabad (s.128den) ................................................................. s.145-157

Vidinli Tevfik
Zamann llmesi bakmndan sarka konusunun ilenmesine devam edilir. Basit ve
bileik sarkan tarifleri verilir. Ortalama astronomik gnn (yevm-i ems-i vasat)
zaman birimi olarak kabul edildii ve bu srenin de sarkacn 86400 salnmna eit
olduu aklanr. Basit sarkan salnm sresi ile uzunluu ve yerekimi kuvveti
arasndaki iliki verilir. Basit ve bileik sarkalar (rakkas- basite ve mrekkebe) iin
ayn yasalar geerlidir.
Hareket konusuna girii yaplr: mutlak hareket (hareket-i mutlaka) ve bal hareket
(hareket-i izafiye) tanmlanr. Dzgn dorusal hareketin (hareket-i mtesaviye) tarifi ve
denklemi (s=vt) verilir. Deien hareketlerden (hareket-i mtehavvile) yavalayan
(hareket-i mtenaksa) ve hzlanan (hareket-i mtezayide) hareketler; periyodik hareket
(hareket-i devri, saat ibresinin hareketi) aklanr.
Fihrist-i cild-i evvel .......................................................................................... s.158-160
Cilt 1in arka kapandaki bilgiler: Mecmuaya dair gnderilecek her nevi
muharreratn imzal olmas ve mecmuann satld mahalle gnderilmesi ve posta
cretinin gnderecek zat tarafndan verilmesi rica olunur. Fiyat 20 kurutur. Asma
altnda kain Erzincanl Minasyann matbaasnda tab olunmutur. 1284.
KNC CLT (1868-69)
Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani, cz 1, Muharrem 1285 / Nisan 1868
n kapak zerindeki bilgiler: Bir senelii 50 ve bir nshas 5 kurutur. Posta creti
ayrdr. Sultan Bayezidde kt Hac Kadri Efendinin 106 numerolu dkkannda
satlr.
Cisimlerin dmesi bir kuvvetin etkisinin sonucudur. nk bir hareket ettirici

bulunmakszn, ister gzle grnsn ister grnmesin, hibir hareket mmkn deildir.
Hareket ettiini sandmz bir cismin gerekten hareket etmekte olmas gerekmez. Zira
duyularmza gvenmemek gerekir. Fizik bilimi (hikmet-i tabiiye) bu konuyu ok sayda
basit delil ile ispat ettii gibi, mekanik bilimi (ilm-i makine) dahi gerek sanlan pek ok
eyin hayal olduunu gstermitir. Sahilden uzaklaan bir gemi iinde hareketsiz
bulunan ve yryen adam rnei verilerek mutlak ve greli hareket (hareket-i mutlaka,
hareket-i izafiye) aklanr. Yerkrede mutlak skn bulunmamaktadr. Ykselen bir
balondaki kiiler yukar doru olan hareket ettiklerini fark etmeyip, Yerkrenin aaya
doru indiini zannederler. Onlarn duyularndaki bu eliki barometre ve pusula ile
ispat edilir. Ayrca, Yerkre zerinde hareketsiz grnen bir bina gerekte hareketli
olup, her bina Yerkrenin gnlk hareketi ve Gne etrafndaki hareketiyle hareket
ettikten baka hareketlerin etkisindedir. Ancak tarihte, ok zaman, Yerkrenin
hareketsiz olduu kabul edilmiti.
Fenn-i basite mabad (c.1, s.141den) ................................................................... s.7-15
Ahmed Muhtar
Hareketli ekl yntemiyle ekvatoryal basite yapm konusuna devam edilir.
[Muharrirlerin teekkr] ............................................................................................ 2
Mesele: Ayakta metanetle durmak iin acaba ayaklar ne vechile vaz etmekte
ziyade faide vardr ............................................................................................... s.15-20
Vidinli Tevfik
Terakki-i hner ve sanata ki sebeb-i istihsal-i servettir vasta olan ulum-i riyaziye ve
tabiiyyeden ve fnun-i saireden bahs etmek ve hasl olacak temettu cemiyet-i
Nefer Taliminin 15. maddesinde, ayakta duran askerin kelerini bir doru zerinde
tutmas ve iki aya arasndaki ann dik aya yakn olmasna dikkat etmesi
29
30
istenmektedir. Ayaklar aras ann dik a olmas, duruu salam klmaktadr. Vidinli,
bir cismin bir yatay dzlem zerinde dengede durabilmesi iin, o cismin arlk
merkezinden o dzleme indirilen dey izgi (hatt- akul), dayanak noktalar birbirine
balanarak elde edilen okgenin iine dmesi gerektiini ifade eder ve bunun
matematiksel aklamasn verir.
kulenin dibine dmesinin Yerkrenin hareketsiz olduunu ispatlamayacan

sylemitir. Sonu olarak, Yerkrenin ekseni etrafndaki gnlk hareketini, Gne
etrafndaki yllk hareketini, Gnein sistemindeki gkcisimleriyle birlikte Corona
borealis (Kuzeytac) takmyldz yaknndaki burca doru hareketini, Yerkre
zerindeki eyaya bakarak anlamak mmkn deildir.
Altnc sualin vech-i ati zere halli (c.1, s.33den) ............................................. s.20-28
Vidinli, eski insanlarn Yerkrenin gne etrafnda hareket ettiine ve Gnein de

hareketli olduuna inanmadn ve aksini ispatlamak iin eitli iddialar ortaya
atldn yazar. Bu iddialardan rnekler (Yerkre eer kendi etrafnda dnse,
yuvasndan kan kuun bir dahi gelip yuvasn bulamamas) verir. Bu grte olanlarn,
drtnala giden bir atn zerinde iken be alt arn ve belki daha da yukarya portakal
atp tutanlar grnce, bunlar gz balayclar olarak nitelendirdiklerini ifade eder ve
yorumunu getirir: Bunlar gz balayc deil ancak mtekaddiminin gzleri zaten bal
imi.
Mekteb-i Fnun-i Harbiye-i Hazret-i ahanede ikinci sene akirdanndan aml

Bedrettin Efendi tarafndan gnderilmitir. Vidinli Tevfik
Sual 10 [hikmet-i tabiyeden]: Kesafetleri muhtelif olan iki nsf- kreden
mrekkeb bir krenin merkez-i skletini tayin .......................................................s.28
Sual 11 [hendeseden]: Yanlarna varlmak mmkn olmayan noktann bir hatt mstakim zerinde bulunup bulunmadklarnn tahkiki .....................................s.28
Fenn-i makine mabad (cild-i evvel, s.157den) ................................................. s.28-32
Vidinli Tevfik
Deien hareketin hznn hesabyla ilgili iki rnek zlr. Hareket denklemi
bilindiinde, hz miktarnn hesaplanmasnn, cebirsel hesaplama zorluu dnda
herhangi bir zorluk gstermeyen bir hesaplamadr.
Arka kapaktaki bilgiler: Mevadd- Mnderice. Mecmuaya dair gnderilecek her nevi
muharreratn imzal olmas ve mecmuann satld mahale gnderilmesi ve posta
cretinin gnderecek zat tarafndan verilmesi rica olunur. Asma altnda kain Erzincanl
Minasyann matbaasnda tab olunmutur. 1285.
Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani, cz 2, Safer 1285 / Mays 1868
Fenn-i makine mabad ......................................................................................... s.33-42
Vidinli Tevfik
Hzn, hareket denklemiyle cebirsel olarak deil fakat hareket erileri yardmyla
hesaplanmas konu edilir. Belirli zamanlar iinde alnan yollar lerek bir eri
oluturmann her zaman mmkn olduu ve oluturulan bu erinin hz hesabnda nasl
kullanld aklanr. Daha sonra, dzgn deien (sabit ivmeli) harekette alnan yolun
denklemi (s= vot + at2) karlr. Sonu olarak hz denklemi bilindiinde, yol
denkleminin yani hareket denkleminin elde edilmesi cebirsel zorluk dnda herhangi
zorluk gstermeyen bir hesaplamadr.
Mahsusat ve Gayrimahsusat (s. 7den devam) .................................................. s.42-49
Vidinli Tevfik
Vidinli Tevfik Paa, Yerkrenin hareketsiz olmasn isteyenlerin, Kopernik teorisinin
geersiz klmak iin eitli rnekler (Yerkre hareketli olmas durumunda, bir kulenin
tepesinden aa braklan kurunun kulenin Bat tarafnda doru geriye dmesi
gerektii) verdiklerini syleyerek yazsna balar. Kopernik taraftarlar, Yerin hareketli
olduunu kabul etmekle birlikte, bunun neticesini inkr etmilerdir. Galileo, kurunun
Vidinli, mtekaddiminin bir takm eski putperest Yunanllar olduunu belirttikten

sonra, bunlara cebir, hesap, hendese ve astronominin mucidleri olarak grlmesini
eletirir: Yunanllar hesab Hindten, ilm-i cebiri Arap limlerden almlardr.49 Hesab
ve cebiri oradan alan, geometriyi de oradan alacaktr. Astronomi, Keldanilerin icaddr.
Eer astronomi, Yunanllar tarafndan icad edilmi olsa bile, onlarn astronomisinden
doru olan hibir ey kalmam, tasavvur ettikleri kristal kreler de (tabakat- eflak)
krlp yok olmutur.
Vidinli Tevfike gre, mtekaddimin kafadarlar her yerde ve her asrda bulunur. Eski
yazarlarn yukarda saylan delillerini duyup, bunlar rtmeye muktedir olmayan
kimse mutlaka Yerkrenin hareketsiz olduunu kabullenir. Bunlar, Yerkrenin hareket
ettiini duyduklarnda akllar balarndan gider, mest olurlar. Resul Mesti Efendi
(1823-1908) de bunlardan biridir. Bu kii, birka sene [1285ten] nce, Ruzname-i
Ceride-i Havadis gazetesinden Yerin hareketsizliini ispat etmeye kalkm ve eski
bilginlerin ileri srdkleri savlar, kendi gr olarak yazmtr. Vidinliye gre Mesti
Efendi, aklna geleni syleyebilir ama bir memleketin her tarafna giden bir gazeteye,
temelsiz haberleri tartmadan ve snamadan alanlar, Mesti Efendinin grn
benimsemi olurlar.
Vidinli, Mesti Efendinin Yerin hareketsizliini savunmasn pek garip karlar: Zira
Mesti Efendi, bu konuda topu topu birka satr yazmtr. Yerin hareketsiz veya
hareketli oluu bir astronomi konusu olup, astronominin temelinde yer alan
matematiksel bilimlerde (hesap, geometri, deskriptif geometri, perspektif, yksek cebir,
dzlem ve kresel trigonometri, fizik, gk mekanii, hesab- tefazuli ve hesab- temami,
hesab- mahdudat ve mnhaniyat, makine-i umumiden skn ve muvazenet ve hareket
ilmleri) yeteri kadar bilgi sahibi olmadka, Yerin hareket veya hareketsizliinden
bahsetmek pek mnasebetsizdir.
49
Salih Zeki, Vidinlinin bu grn eletirmitir: [Vidinlinin] hesab ile hendeseyi Yunanllarn
Hintlilerden ald hakkndaki iddias ve ilm-i cebirin de mnhasran ulema-y arabn eseri olduuna dair
olan mtaleas o zaman tarih-i riyaziyatca noksan- malumatndan baka bir eye atfolunamaz Mamafih
Vidinli bu makaleyi yazd zaman tarih-i riyaziyata dair pek az malumat bulunduunu bilahare itiraf
etmitir. Salih Zeki, a.g.m., s.696, K. een (yay.haz.), a.g.e., s.33.
31
Vidinli, Fransa gibi bir lkede gelimi gzlemevleri bulunmasna, astronomi dersleri
verilmesine, pek ok fizik ve astronomi kitaplar yaymlanmasna ve nemli sayda kii
bilgi sahibi olmasna ramen, Msy Nvtr50 adnda bir kii Yerkrenin hareketsiz
olduunu ispat iin bir koca risale yaymlamtr. Bu risalenin 1831 tarihli drdnc
basks Vidinlinin eline gemitir. indeki sama sapan szlerin haddi hesab
olmadn syler. Eskilerin yanlmas ve Resul Mesti Efendinin aldanmas ve Msy
Nvtrin ok para kazanmak iin cahillerin fikirlerine uygun olarak yaymlad risaleye
gvenilmesinin duyular ile alglanamayan eyleri bilmemekten kaynaklanr.
Yaznn son blmnde Voltaireden aktarma yaplr: Asyada ve Msrdaki eski
bilginlerin Ay tutulmas srasnda Ay yzeyinde oluan glgeden dnyann yuvarlak
olduunu fikrini rettiklerini ancak semann eklini bilmedikleri, Yeri dz ve semay
da onu evreleyen bir yarkubbe olarak kabul ettikleri, bu tasavvurun Hristiyanlar
arasnda da kabul grd ve bir piskoposun Yeri kre eklinde tasavvur etmenin kfr
mucip olacan yazm ise de Colombusun Amerika seyahati sayesinde Yerin kre
eklinde olduunun kabul grd aklanr.
Sahife 32 cild-i evvel nc sualin halli............................................................ s.50-51
Mekteb-i Fnun-i Harbiye-i ahane hoca muavinlerinden ve erkan- harbiye
yzbalarndan ftvetlu Saadettin Efendi tarafndan
Sahife 33, cild-i evvel yedinci sualin vech-i ati zere halli ................................ s.51-53
Mumaileyh Saadettin Efendi tarafndan
Sahife 33 cild-i evvel yedinci sualin vech-i ati zere halli ................................. s.53-54
Mekteb-i Fnun-i Harbiye-i ahane ikinci sene akirdanndan Zeki Efendi tarafndan
Fenn-i basite mabad (s.10dan).......................................................................... s.54-64
Ahmed Muhtar
Eleksel gne saati ile zaman tayini konusunda aklamalar srdrlr. Bu yazda
zellikleri verilen gne saatinin, Fransann Dijon kentinde bulunmakta olduu
aktarlr. Saatin ka olduunu renmek isteyen kimse, le erisi zerinde bulunan
noktaya gelip yzn kuzeye evirir ve glgesini gzlemler. Bylece, tahmini olarak
saati renir.
Eleksel gne saatinin hesap yoluyla izimi aklanr. Zira, daha nce verilen yntem
zemin zerinde izimi gerektirmektedir. Gne saatinin apnn 5-6 zira (3,5 -4,5 m)
olduu gz nne alndnda, saatin izgilerini izebilmek iin cetvellerin boyu kafi
gelmeyeceinden ve baka glkler de yaanacandan baka bir yntemin
kullanlmas gerekir. Yryen noktalarn (nokt- sia) koordinat hesabna dayanan bu
50
smi, Arap harfleriyle nvtr eklinde yazlm olan bu kiinin kim olduunu ve eserinin adn
belirleyemedik. Ancak 1831 ve 1853 yllarnda Fransada Yerin hareketsiz olduu grn savunan
kitaplar veya yazlar yaymlanmtr: Convert, J.-M., Astronomie. Preuve de l'immobilit de la terre,
suivie des mmoires d'un prisonnier de guerre sur les pontons de Cadix et dans l'le de Cabrera, Lyon:
impr. de A. Vingtrinier, 1853, XII-240 s.; Passot, Flix, Rfutation de la gravitation universelle et de la
mobilit de la terre, Saint-Germain-en-Laye: impr. de A. Goujon, (tarih yok), [1831], 3 s.
32
yntem ile herhangi enlemde bulunan bir yerde ve istenilen byklkte gne saatinin
nasl gerekletirildii aklanr.
Yaznn bu blmnde ayrca, 1280 senesi rumi aylarnn ilk gnnde Gne eiklii
deerleri kaydedilmitir. Bundan sonra, stanbulda (enlem: 41 derece 16 saniye)
izilecek bu tr bir gne saatinin boyutlar hesaplanr.
Not: Yryen noktalar anlamna gelen nokt- sia ve yryen eriler anlamndaki
hutt-i sia terimleri ile Gne glgesinin dzlem zerindeki harelerini veren noktalar
ve bu noktalardan oluan eri anlalmaldr. Ksaca, bu hareket eden noktalarn
oluturduu eri, gnein hareket erisidir.
Arka kapak: Mevadd- mnderice: Mecmuaya dair gnderilecek her nevi muharreratn
emsali olmas ve mecmuann satld mahale gnderilmesi ve posta cretinin
gnderecek zat tarafndan verilmesi rica olunur. Asma altnda kain Erzincanl
Minasyann matbaasnda tab olunmutur. 1285.
Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani, cz 3, Rebilevvel 1285 / Haziran 1868
[Fenn-i Basite makalesinin devam].................................................................... s.65-77
Ahmed Muhtar
Yaz, Gnein hareket erisinin eksen deerlerini, her ayn birinci gn iin izdm
konumunun merkezden uzaklamasn veren cetvellerle balar. Daha sonra farkl
yolla sabit veya tanabilir basite yapm aklanr. Hareket erisinin snrlanmas,
rakamlarn yerletirilmesi ve snrl yzey zerinde basite izim yntemleri aklanr.
Cz-i evvel sahife 15 de mnderic meselenin hendese-i adiye ile halli ............ s.78-79
Vidinli Tevfik
Sahife 33 cild-i evvelde muharrer beinci sualin halis ......................................... 79-81
Mekteb-i Harbiye-i ahane hoca muavinlerinden ve erkan- harbiye yzbalarndan
Saadettin Efendi tarafndan
Mahsusat ve Gayrimahsusatn mabad ve nihayeti (s.49dan) ....................... s.81-85
Vidinli Tevfik
Vidinli, makalesinin yaymlanm blmlerini okuyanlarn eski bilginlere saygszlk
ettiini dnebileceklerini, ancak eskilerin her sylediine gvenmemek gerektiini
yazar. Ona gre, Yunan filozoflar, hikmetin yani felsefenin bir ksm addolunan
mantkn mucidi iseler de, bu mantk Atinada dava kazanmak iin bir alet olarak
kullanlmtr. Mantk tek bana hibir ey retmez. Vidinli, dnyann her tarafnda, bir
takm kiilerin dnya, ruh, hayat, memat, vcud, hilkat ve halikiyetin ne olduu
konusunda derin dncelere (hayalat- amikye) daldklarn ve kurtulamayp
gittiklerini; eski Yunanllarn da benzer ekilde hayaller ile uratklarn ve bu sayede
filozof (hkema) namn takndklarn, ancak pheden kurtulamadklarn syler.
Voltairee gre de, mrnde vaktini boa harcam olduunu itiraf etmeyen hibir
filozof yoktur. Makine sanayini icat edenler, insanla, env- akyise (mantktaki kyas
33
eitleri) mucidlerinden bin kere ziyade faydal olduunu kabul etmek gerekir.
Yunancadan Arapaya ok sayda eser evrilmi ise de bilimin klarnn mutlaka
Yunanl bilginlerden yayld, bunlarn her birinin bilim dnyasnda Gne yerini
tuttuu ve Arap limlerinin de sz konusu eserleri tercme etmeden nce karanlkta
bulunduklar anlamna gelmez. Arap limler, Yunanllarn eserlerini tercme ettikten
sonra dzenlemilerdir. yle ki, Avrupallar o eserlerin nemli bir ksmnn Arapasn
ellerine geirmedike, Rumcalarndan faydalanamamlardr. Ve Yunanistan, Avrupaya
eskiden beri yakn olduu halde Araplar spanyay feth etmeden nce, Avupallarda
bilim ve teknik eserleri yle dursun hesap ilminin tanm (tarifat- ilm-i hesab) bile
yoktu. Bunun sebebi, Yunanistanda bilime dair hibir ey olmamasyd. yle ise
eskilerin hretinin sebebi, Halife Memun zamannda, Yunanllarn kitaplarnn
evrilmesine rabet buyrulmasdr.
Vidinli bilgiyi ikiye ayrr: Kazanlmam bilgi (malumat- gayri muktesebe) ve
kazanlm bilgi (malumat- muktesebe). Suyun s ile buhara dnmesi kazanlmam
bilgidir. Ancak buhardan nasl yararlanld kazanlm bilgidir. Kazanlm bilgi
zamanla arttndan eskilerin bilgisi, yenilerinkinden daha azdr. Kazanlmam bilgi
herkeste eittir ve bundan dolay kimse kimseye fayda veremez. Ancak kazanlm bilgi
ok farkl ve eitli olduundan insann birbirine ihtiyac vardr. Dolaysyla kazanlm
bilgi, dier bilgiden daha stndr ve bu bilgiye duyulan ihtiyac grp, ona gre gayret
gstermelidir.
Sual 12 ve Sual 13 [iki geometri problemi] ..............................................................s.86
Mesele-yi atiyenin halli ehl-i mantkdan iltimas olunur .........................................s.87
Fenn-i muvazene-i miyah usul ile bir dairenin mesaha-y sathiyesini tayin . s.88-89
Vidinli Tevfik
Messinada (talya) doan Yunan asll matematiki Francesco Mauroliconun (14941575) Archimedesin eserlerinden naklettii bir kuraln svlar mekaniine dayanan
ispat verilmektedir. Bunun iin nce, taban alan bilinmeyen daireden oluan ve
yksekliine eit olan mvellidi (hareketi bir alan oluturan doru, gnratrice,
douran) bu dairenin apna eit olan, ii bo bir silindir imal edilir. Daha sonra, kenar
dairenin apna eit, ii bo bir kb imal edilir. Silindir tamamen su ile doldurulduktan
sonra, bu su kbn iine boaltlr. Kp, tamamen dolmaz. Suyun kbn iindeki
ykseklii ile kbn kenarnn arpmndan elde edilen deer, dairenin alanna eit olur.
Vidinli, bu kuraln ispatn Fnun mecmualarndan birinde grm ve bu dergiye
aktarmtr.51
Sanayinin muhtac olduu ulum ......................................................................... s. 89-94
Vidinli Tevfik
Vidinli bu yazda, sanayi ile bilim arasndaki ilikiyi ele alr; baz kimselerin zeklaryla
yksek kalitede retim yaptklarn ancak hayranlk uyandran hibir eyin bilim
olmadan retilemeyeceini savunur. Bilimin klavuzluunu almayan sanatlar geliemez.
51
Szkonusu fnun mecmuas Nouvelles Annales de Mathmatiques olabilirse de ayrca aratrlmas

gerekir.
34
Teorik (nazari) ve pratik (ameli) bilginin her ikisine de ihtiya vardr. Kulland
rnekler basit ve herkesin anlayaca cinstendir: Asitaneden skdara veya skdar
gibi grnen mahale gitmek iin pusulaya ihtiya yok ise de buradan mesela Tunusa
pusulasz gitmek heman gayri mmkn mertebesindedir. Bunun gibi bir demircinin bir
adi maa imali iin ulumdan hi birine ihtiyac yok ise de mesela mengene veya cendere
imali iin pek ok ey bilmesi lazm gelir. eitli meslek mensuplarnn ihtiya
duyaca bilimleri aklar:
Adi ilingir: Bir miktar hesap ve hendese ve makine ve tersim
Hakkak: Bir mikdar hendese-i resmiye ve iyice tersim
Demirci: Makine ve hendese-i resmiye ve tersim ve bunlarn mevkuf-u aleyhi olan
hesap ve hendese
Bac ve bahvan: Bir miktar makine ve topografya ve bunlarn mevkuf-u aleyhi olan
hesap ve hendese ve fenn-i ziraatin her bir aksam ve bir miktar baytariye
Kak ve tarak: Bir miktar hendese-i resmiye ve iyice tersim ve bir miktar makine
Ta: yice hendese-i resmiye ve tersim ve makine ve ta bimek
Mimar: Layikiyle hendese-i resmiye ve tersim ve makine ve ta bimek ve mimarinin
her ksm
Tenekeci: Bir mikdar hendese-i resmiye ve tersim ve makine
Bakrc: Bir mikdar hendese-i resmiye ve tersim ve makine
Kundurac ve Terzi: Bir mikdar hendese ve tersim
Mrekkepi: Bir miktar hikmet ve kimya
Kuyumcu: Bir miktar hikmet ve iyice kimya ve tersim ve tarifat- hendesiye
Saati: Layikiyle makine ve bir mikdar hikmet
Doramac: Hendese-i resmiye ve tersim ve biraz mimari ve makine
Boyac: Layikiyle kimya ve bir mikdar hikmet
Sandk: Hendese-i resmiye ve biraz makine ve mimari
Sabuncu ve Mumcu: Hikmet ve kimya ve makine
Uzunarl [pirin eya imalatlar ?]: Tersim, hendese-i resmiye ve iyice makine
Gemi mimar: Hendese-i resmiye ve tersim ve makine ve mimariye-i bahriye
ekerci: Bir miktar kimya ve hikmet-i tabiiye bilmelidir.
Vidinli, raklarn bu bilimleri ustalarndan deil, bu sanatlarda almaya balamadan
nce mahalle, rdiye ve dier okullarda renmeleri gerektiini savunur. Bir kimse,
hesap bilgisi, muhasebe, corafya, ekonomi ve geometri, cebir, trigonometri, astronomi,
fizik, deskriptif geometri, ta bime, makine bilgisi ve topografya fenlerinden kendine
gerekli kadarn bilmedike, kabule deer hibir ey retemez ve retmi denirse de
inanmamaldr. Akl esas alan bilimlerin (ulum-i akliye) bir ksm olan ulum-i liye
(yksek bilimler), sanayi, yukarda saylan basit bilimlerden (ulum-i diye) daha
ileriye gtrr. Sanayinin gelimesi bu basit bilimlerin sayesinde olur ise de, daha ileri
gelimeyi yksek bilimler salar.
Fenn-i Makine mabad. Sahife 46[dan] .............................................................. s.94-96
Vidinli Tevfik
Dzgn deien hareketin (hareket-i mtehavvile-i muntazama) tarifi verilir. Dzgn
hzlanan ve dzgn yavalayan hareketler (Hareket-i mtezayide-i muntazama ve
Hareket-i mtenaksa-y muntazama ) incelenir ve denklemleri verilir.
35
Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani, [cz 4, Rebiylahir 1285 / Temmuz 1868]

Fenn-i Makine mabad....................................................................................... s.97-107
Vidinli Tevfik
Ar cisimlerin (ecsam- sakile) dnde havann direncinin etkisini yok etmek iin
deneyin bolukta yaplmas gerektii, bu deneyin zor olduu bildirilir ve zme daha
kolay ulamak iin tasarlanan iki farkl deney aklanr. Serbest den cisimlerle ilgili
tm problemlerin zmne ait denklemler verilir (Bunlar arasnda en sk kullanlan
hz=
2 gh denklemidir). u rnek zlr: Bir kuyuya bir ta braklp n saniye
sonra bu tan sukutunun amatas iitildii ve sedann saniyede b metre mesafe kat
eyledii malum olarak mezkr kuyunun derinliini tayin matlubdur.
Bolukta, aadan yukarya doru atlan bir cismin ulaaca yksekliin hesab
aklanr, forml elde edilir. Bu yksekliin dorudan doruya Atwood makinesi ile de
bulunduu ve yeri gelince sz edilecei bildirilir.
Arazi Taksimi. Mabad (c. 1, s. 116dan) ........................................................ s.107-114
Vidinli Tevfik
genleri blnmesiyle ilgili eitli geometri problemleri, ekiller verilerek
zlmtr. Bunlardan biri gen iindeki herhangi bir noktadan doru izerek
geni eit paraya blme problemidir.
Fenn-i Basite. Mabad. Sahife 77den.............................................................. s.114-128
Ahmed Muhtar
Yatay yzeylere izilen sabit veya tanabilir bastelerin (baste-i ufk) yapm iin bir
nceki makalede bildirilen Gne hareket erisinin izim yntemlerinin aklanmas
srdrlr. Bu blmde verilen ikinci yntemde, zerine 7 adet ardk hareket erisi
izilmi bastelere dier erileri izmek iin kullanlan kolay bir yntemdir. nc
yntem olarak, kk ve uzunca bir dikdrtgen yzeyli bastelere gne hareket
erisinin iziminde tercih edilen yntem aklanr.
36
Dual aritmetik ile blme ilemlerinin yaplmas aklanmtr. Verilen aklama ve

rnek, Dual Arithmeticin Division of Dual Arithmetic balkl blmnn 21. ve 22.
sayfalarndan alnmtr. Bu rnekte, 1 saysn (1,01) 8 saysna blnmesi (sonu,
ondalk 9. basamaa kadar gidecek ekilde) istenmektedir.
Fenn-i Makineden dlgerlie dair baz mebahis ........................................... s.143-154
Vidinli Tevfik
Vidinliye gre, binalarn, makinelerin ve dlgerlik kapsamna giren ina ilerinde ahap
malzemeyi birbirine salam olarak birletirebilmek iin dlgerlerin kuvvetlerin hal ve
terkibini (kuvvetlerin bilekesini bulmay) iyi bilmeleri gerekir. Bu bilgiden yoksun
olduu takdirde, bir dlger, direklerin duru ekillerinin seimin nasl yaplaca, dikilen
direin gerektii konumda olup olmadn bilemez. Bir dlgerin ustal da bu
konudaki bilgisinin az veya ok olmasna baldr. Bu sebeple bu makale, kuvvetlerin
hal ve terkibi ve bunun sonularn aklamay hedeflemektedir.
Bakrclk ve demircilie mtealik bir mesele ............................................... s.154-158
Vidinli Tevfik
Marapa ve kova ve buhar kazanlar gibi silindirik kaplarn imalinde karlalan
meselelerden birisi de udur: Belirli hacimde imal edilecek kabn en az hammadde
kullanlarak yani toplam yzeyi en kk olacak ekilde imal edilebilmesi iin
ykseklii ile tabannn yarap arasndaki orann belirlenmesi gerekmektedir. Bu
yazda, minimum yzeyin elde edilebilmesi iin yksekliin tabann yarapna eit
olmas gerektii ispat edilir.
[Fenn-i Makine] Deveran ................................................................................ s.158-160
mzasz ve balksz bir yazdr. lk paragrafn bal olan deveran kelimesini burada
makale bal olarak verdik. Vidinlinin hareket konusunu ileyen Fenn-i Makine
makalesinin devam olabilir. Dnme hareketinin (hareket-i deveraniye) tarifi verilir ve
zellikleri aklanr.
Son sayfa (Levha) : Fenn-i Basite yazsnn 21 sayl ekli.
Son sayfa (levha): Fenn-i Basite yazsnn 19 ve 20 sayl ekilleri.

Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani, [cz 6, Cemaziyelahir 1285 / Eyll 1868]
Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani, [cz 5, Cemaziyelevvel 1285 / Austos 1868]
Fenn-i Basite ..................................................................................................... s.129-137
Ahmed Muhtar
Dikey yzeylere izilen basteler (baste-i amudiye) hakknda bilgi verilir. Dikey
yzeyler boylam dzlemine (nsfnnehar sath) dik veya paralel olabilir veya dzlem ile
eik a yaparlar. Yaznn bu blmnde, yzeyi boylam dzlemine dik basiteler
tantlr ve izimi aklanr.
Hesab- msenna mabad. c.1, s.145ten......................................................... s.138-142
Vidinli Tevfik
[Fenn-i Makine] Deveran ................................................................................ s.161-171

Dnme hareketinin aklanmasna devam edilir.
Log snin ve kavs-i mms snin mtaklarna ve bunlarn silsileye tevslerine dair
ruhban snfndan msy Suflenin haiyesi ................................................. s.171-179
Makalenin bir dipnotunda kaynak olarak Nouvelles Annales de Mathmatiques (Tome
12, s.438) dergisinin gsterilmi olmas ve balktaki ruhban snfndan msy Sufle
ifadesi, orijinal makalenin belirlenmesini kolaylatrmtr. Bu, Abb Souffletnin ad
geen dergide 1853 ylnda yaymlanan Note sur les drives de Log x et arc tang x et
sur leur dvloppments en srie balkl makalesidir. Abb Soufflet, Rennesde St-
37
Vincent kolejinde matematik hocasdr ve doktora tezi analitik geometri konusundadr:

Sur les surfaces du second ordre.
Arsa taksimi mabad (sahife 114ten)............................................................. s.179-186
Vidinli Tevfik
38
Verilen drt soru da, Fransada lise (mekteb-i rdiye) rencilerine yaklak 10 sene
nce sorulmu ve sual mecmualarndan alnm sorulardr. Bunlar, sarka uzunluu,
merceklerin odak noktalar, ibkey aynalar ve barometrelerde basn hesabyla ilgilidir.
Son sayfa (Levha) : Fenn-i Basite yazsnn 27 ve 28 sayl ekilleri.
Geometrik ekillerin blnmesiyle ilgili rnekler zlmtr.

ibh-i mnharifin bir hassas.......................................................................... s.186-190
Yaznn banda u bilgi verilmitir: Fransada 59. Alayn (1843 sene-i miladiyesinde)
etfal-i askeriyesinden Msy Kadenin ibh-i mnharife [trapez] dair bulmu olduu
dava-y nazari [teorem] ve ispat fnn mecmualarndan birinden alnp baz mertebe
ihtisar ile ber vech-i ati derc olundu.
Sz konusu fnun mecmuas Nouvelles Annales de Mathmatiques, yazar da M.
Cadetdir. Trapez hakknda bulduu teorem, derginin 1.cildinde (1842, s.189)
yaymlanm olup, 1848 tarihli 7. cildinde yaymlanan bir baka yazarn makalesinde
(J.G.Dostor, Aire dun quadrilatere quelconque, c.7, 1848, s.69-75) ayn konu
ilenmitir. Vidinli, derginin her iki cildinden de yararlanm olabilir.
Fenn-i Basite mabad ....................................................................................... s.191-192
Ahmed Muhtar
Bir nceki sayda tantlmaya balanan, yzeyi boylam dzlemine dik basiteler (birinci
sath- akuli basitesi ) konusuna devam edilir.
Son sayfa (Levha) : Fenn-i Basite yazsnn 22 sayl ekli.
Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani, [cz 7, Recep 1285 / Ekim 1868]
Fenn-i Basite mabad ....................................................................................... s.191-192
Ahmed Muhtar
nceki blmde tantlan yzeyi boylam dzlemine dik bastenin hesap yoluyla izimi
aklanr. Daha sonra, yzeyi, boylam dzlemine paralel gne saatinin izimiyle ilgili
aklamalara geilir. Bu tip gne saatine, ikinci sath- akuli basitesi veya baste-i
nsfnnehar (boylamsal gne saati) olarak adlandrlr. Takibeden sayfalarda, yzeyi
boylam dzlemine eik olan gne saatleri (nc sath- akuli basitesi veya basite-i
amudiye-i maile) hakknda bilgi ve izim yntemlerinden birincisi aklanr.
Arsa Taksimi. Mabad sahife 186 ................................................................... s.207-222
Vidinli Tevfik
Erilerin snrlad arazilerin blnmesinde kullanlan yntemler (trapezler usul,
Thomas Simpson usul, Poncelet usul) aklanr. Bunlar yaklak sonular verseler de
uygulamada kullanl yntemlerdir.
Sual 14, Sual 15, Sual 16, Sual 17.................................................................... s.223-224
Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani, [cz 8, aban 1285 / Kasm 1868]

Hataeyn tarikine dair haiye .......................................................................... s. 225-256
Vidinli Tevfik
Bu yaz dizisi, slam matematikileri tarafndan istihrac el mechulat bi hisab elhataeyn olarak adlandrlan, gnmzde ift yanl hesab olarak bilinen yntemin
kullanld baz problem zmlerini iermektedir. Bilindii gibi, ift yanl yntemi
sayesinde, birinci dereceden tek ve ok bilinmeyenli denklemlere gtren problemler
zlebilmektedir. Yksek dereceli denklemlere gtren problemler de bu yntem ile
zlmekte, ancak yaklak deerler elde edilmektedir.
Dizisinin bu ilk yazsnda Vidinli, Mekteb-i Harbiye hocalarndan kolaas Tevfik
Efendinin52, Teshil l-hesab adl eserinde53 birinci dereceden denklemlere gtren
problemleri bu yntem ile zdn, bu yazda ise, farkl denklemlere gtren daha
karmak problemleri ele alacan bildirmektedir. Vidininin zd problemler
unlardr:
1) x2 7x + 7 = 0
2) 10 derecelik ann sinsn hesaplama: yani 8 x2 6 x + 1 = 0 denkleminin kkn
bulma. x=0,1736
3) ayn problem ama bu sefer kk deeri (x=0,17364818) virglden sonra sekiz
basamaa kadar gidecek ekilde.
rneklere gemeden nce, Vidinli, saysal denklemlerin x-y koordinat sistemi
zerine tanarak zme (tadil-i mabeyn el-satreyn, lineer interpolasyon) tekniini
aklar. Newton ve Lagrangen bu konuda gayet l birer desturlar54 olduunu
bildirir. Vidinli, ikinci dereceden bir denklem iin yaklak kk deerlerini tashih
52
53
54
Bu kii Vidinli Tevfik olmayp, daha sonra Ankara valiliinde bulunmu olan bir baka Tevfik Paadr.
Salih Zeki, Teshill-hesab yaymland zaman bu eserin Vidinliye ait olduunun zannedildiini,
Vidinli de bu dnceyi ortadan kaldrmak iin Teshill-hesapta yer alan ancak o yllarn aritmetik
kitaplarnda artk bulunmayan tarikl-farz vel-hata (hatal farz edilen yol) ad verilen eski bir denklem
zm yntemi hakknda Mebahis-i lmiyede bir yaz (Hataeyn tarikine dair haiye).yazdn syler.
Salih Zeki, a.g.m., s.697, K.een (yay. haz), a.g.e., s.34.
Mehmed Tevfik, Teshill-hesab, [stanbul]1284, 120 s. ta bask. Bu ve dier basklar iin bkz. S.zege,
Eski Harflerle Baslm Trke Eserler Katalou, c.4, stanbul 1977, s.1836.
Lagrange ve Newtonun yntemlerinin karlatrmas iin bkz. Wilhelm Werner, Polynomial
Interpolation: Lagrange versus Newton, Mathematics of Computation, Vol.43, No.167, July 1984, s.205217.
39
kuraln verir (s.248-49) ve bunun Newtonun [interpolasyon] yntemi olduunu

bildiririr.55
40
gnderecek zat tarafndan verilmesi rica olunur. Asma altnda kain Erzincanl
Minasyann matbaasnda tab olunmutur. 1284 (1285 olmal).
Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani, [cz 9, Ramazan 1285 / Aralk 1868]

Hataeyn tarikine dair haiye .......................................................................... s. 256-267
Vidinli Tevfik
Bir nceki yazda zmne balanan 3 numaral rnein zm tamamlanr. rnek
zmlerine devam edilir:
4) x x = 100 veya x log x 2 = 0
5) 4 x + 5 x 10 = 0
6) x? + y4 = 300; x2 + y3 = 80
7) xy = 5; yx=4
Fenn-i Basite mabad (sahife 207)................................................................... s.268-288
Ahmed Muhtar
Yzeyi boylam dzlemine eik olan gne saatlerinin (basite-i amudiye-i maile)
izimine kullanlan ikinci yntem aklanr. Ayrca, bu basitenin pratik yolla nc bir
izim yntemi verilir.
Son sayfa (Levha) : Fenn-i Basite yazsnn 30 ve 31 sayl ekilleri.
Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani [cz 11, Zilkade 1285 /ubat 1869]
Fenn-i basite mabad........................................................................................... 321-328
Ahmed Muhtar
Baste-i milenin hesap yoluyla izimi konusuna devam edilir. Ufka eimli ve yeryz
dzlemine herhangi bir konumda yer alan basite izimine geilir.
Mukaddimat- fnun................................................................................................s.329
Bu balk altnda aadaki aklama verilmitir:
Mukaddimat- Fnun namyla cemiyetimiz tarafndan telifine bida olunan 100 kta
risaleden imdiye kadar reside-i hitam olan 10 ktasnn srasyla mecmuamza derc ile
tab olunmasna karar verilmi olduundan mezkur risalelerin birincisi olan Kavaid-i
lm-i Hesabn ibu mecmuaya dercine mbaderet olundu. Ve bunlarn bir an evvel tab
olunmalar iin 86 senesi muharreminden [Nisan 1869] itibaren mecmuann hacminin
tevsiine dahi karar verildi
[Fenn-i basite mabad] ..................................................................................... s.289-299
Yukardaki paragrafta sz geen, telifi tamamlanm ve Mukaddemat- Fnun dizisi

kitaplarnn hangileri olduu ayr bir aratrma konusudur. lk aratrmalarda, bu diziye
ait olabileceini tahmin ettiimiz, biri cebir dieri geometri konusunda iki yayn
bulabildik.56 Buradaki Kavaid-i lm-i Hesab balkl metin, her ne kadar yazarnn ad
verilmemi ise de, Yusuf Ziya Paann 1283(1866) ve 1285 (1868) yllarnda
yaymlanan ayn balkl kitabdr. Salih Zeki, Mukaddemat- Fnun dizisinin 11.
kitabnn (Miftahl-Sanayi) Vidinli Tevfik Paann telifi olduunu bildirmektedir.
Usul-i tersimiye bal altnda Gnein hareket erilerinin (hutut-i silerin)

izimini verilir.
Kavaid-i ilm-i hesab ......................................................................................... s.330-353

[Yusuf Ziya Paa]
izilen dikey gne saati, Yer zerindeki baka bir yerin yatay gne saati olduundan,
o noktann enlem ve boylamnn dikey gne saatinden nasl karlaca aklanr.
Yaznn son blmnde dikey gne saatinin eik tipinin (baste-i amud-i mile veya
ksaca baste-i mile) hesap yoluyla izimi aklanr.
Yusuf Ziya Bey, Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiyenin imkehanede at okula devam

eden raklara matematik retmek iin kaleme ald Kavaid-i lm-i Hesab adl
matematik kitab57 Mebahis-i lmiyenin ikinci cildinin son iki saysnda tefrikaya
balanmtr.
Ameliyatta kesir el-istimal baz sutuh ve ecsamn mesahalar Mabad- sahife 222
[Arsa taksimi makalesinin devam] ............................................................... s.300-320
Yaz, aritmetiin tanm ile balar: lm-i hesab, malumat- adediyeden mehulat-
adediyeyi istihrac etmesini bilmektir (Aritmetik, bilinen miktarlardan bilinmeyen
miktarlar karmasn bilmektir). Sfr ve 9 rakam ile artimetik ilemlerinde kullanlan
Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani, cz 10, evval 1285 / Ocak 1869

10. saynn kapak notu: [Bin ikiyz] seksen be senesi zilhiccesi bed-i . nihayetine
kadar karlacak olan cild-i salis iin mteri olmak istiyene, bir senelik bedeli
mecmuann satld mahale gnderildii halde her ay ibtidasnda karlan cz, mvezzi
vastasyla irsal olunur. (noktal ksmlar yrtlm olduundan okunamamtr).
Pratikte sk kullanlan baz yzey ve hacmlarn hesab aklanr.

Arka Kapak: Mevadd- mnderice. Mecmuaya dair gnderilecek her nevi muharreratn
emsali olmas ve mecmuann satld mahale gnderilmesi ve posta cretinin
56
57
55
Salih Zekiye gre Vidinli, adeta bundan Newtonun cezr-i takribi bulmak iin usul-i tdilini
[interpolasyon yntemini] istihraca muvaffak olmutur. Salih Zeki, a.g.m., s.697, K.een (yay.haz.),
a.g.e., s.34.
Yusuf, Mukaddemat- Fnun. 4.risale. Mukaddeme-i ilm-i cebir. stanbul 1287/1870, 63+1 s. Cemiyet-i
tedrisiye-i slamiye yay.; Anonim, Mukaddemat- Hendesiye. Yay. Cemiyet-i Tedrisiye-yi slamiye,
stanbul, Erzincanl Minasyann Asma Altnda kain matbaas, 1284/1867, 71 +1 s.
Yusuf [Ziya Paa], Kavaid-i lm-i Hesab. Tasvir-i Efkr Matbaas, stanbul 1283 (1866), 36 s.; 2.bs.
Istanbul 1285(1868), 60 s. S.zege, Eski Harflerle Baslm Trke Eserler Katalou, c.2, Istanbul 1973,
s.843. Askeri rdiyelerde okutulmak zere, Muhtasar Kavaid-i lm-i Hesab ad altnda eitli
geniletilmi basklar yaplmtr. S.zegenin kaydettii son bask 1325 (1909) tarihlidir. S.zege,
a.g.e., c.3, stanbul 1975, s.1207.
41
iaretler (+, -, x, , = ) tantlr. lk blm, gerek saylarla (aded-i sahihe) yaplan

ilemleri konu alr. Drt ilemin (toplama, karma, arpma, blme) nasl yapld
aklandktan sonra rnekler zlr, ilemlerin salamas gsterilir. Bir says ve
kendisi ile blnebilen saylar (adad- evvel) tantlr, blnebilirlik aklanr. kinci
blm basit kesirleri (ksurat- adiye) konu alr. Paydalar eitleme (tevhid-i mahrec)
kural aklanr.
Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani [cz 12, Zilhicce 1285 / Mart 1869]
Kavaid-i ilm-i hesab ......................................................................................... s.354-386
Yazda ilenen konu balklar unlardr: Basit kesirleri sadeletirme; tmleme,
kesirlerle drt ilem, ondalk kesirler, basit kesirlerin ondalk kesirlere dntrlmesi,
ondalk kesirlerle drt ilemler, basit ve ondalk kesirlerin kklerinin alnmas,
irrasyonel kklerin yaklak deerlerinin bulunmas; orantlar (drtl orant, doru
orant, ters orant, bileik orant) kurallar, aritmetik orant, geometrik orant, denklem.
Fihrist-i cild-i sani ............................................................................................ s.386-388
Teekkr: stanbul Arkeoloji Mzesi Ktphanesindeki aratrmam srasnda
yardmlarn esirgemeyen, dergi nshalarn fotoraflamama izin veren Sayn Havva
Koa ve ekimi yapan Ar. Grv. Kaan Ataya teekkr borluyum. stanbuldaki
kitaplk ve koleksiyonlarda bulamadm ikinci cildin eksik saylarnn Ankara
niversitesi Dil, Tarih ve Corafya Fakltesi kitaplnda belirlenmesi ve kopyalanmas
hususunda ilgi ve yardmlarn esirgemeyen Polis Akademisi retim yelerinden
Prof.Dr. Ali Birinciye ve Trk Tarih Kurumu Ktphanesi mdiresi Sayn Neecan
Uysala teekkrlerimi sunarm. Ahmet Muhtar Paann Fenn-i Basite balkl
tefrikasnn ierii hakknda yazdklarm gzden geiren Prof. Dr. Atilla Bire;
makalem baskya girene kadar hakemliini srdren Dr. eref Etkere teekkr
borluyum.
An early Turkish journal on mathematical sciences:

Turkish periodicals aiming to introduce Euopean technical and scientific
knowledge to the Ottomans, first saw the press in mid-nineteenth century. The
Mebahis-i lmiye (Scientific Themes), one of the earliest Turkish journals on
mathematical sciences was published by the Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiye
(Society for the Education of Muslims), a philanthropic society created by
Turkish professors, and civilian and military intellectuals, to start a basics
(reading writing, arithmetics) program for young muslim artisans in Istanbul.
The journal was published thanks to the perseverance and editorial work
of a young Turkish mathematician, Vidinli Hseyin Tevfik (Paa, 1832-1901),
professor of mathematics and mechanics at the Imperial Military School.
Vidinli Tevfik also provided the journal with several articles on mathematics,
mechanics and crafts. Another young professor of the Imperial Military School,
42
Ahmed Muhtar (Paa, 1839-1919) had his work on the construction of sundails
serialized in the journal. The monthly periodical became increasingly popular
owing to the publication of various mathematical problems, and inviting
solutions from its readers. On the other hand, the requirement of sound
mathematical knowledge to comprehend articles seems to have limited the
readership. Since its editor and some of its authors were from the Imperial
Military School, the journal was circulated within the school and constituted
complementary material to textbooks. Moreover, through criticism of other
papers or answering questions appearing in general journals, Mebahis-i lmiye
possibly attracted individuals.
Part of the problems and some of the articles were borrowed from the
Nouvelles Annales de Mathmatiques issued for the candidates aspiring to
attend the cole Polytechnique and cole Normale in Paris. In all likelihood,
Hseyin Tevfik took the French journal as a model and drew information from
its various volumes. It is probable that a collection of the journal was extant in
the library of the Imperial Military School. Interestingly, the Turkish translation
of a 20-page text selected from O.Byrnes (1810-1880) Dual Arithmetic. A New
Art is included in the journal. While excerpts from Byrnes book indicates
Hseyin Tevfiks ambition to disseminate new mathematical techniques, articles
on applied mathematics (i.e. the geometrical division of land lots) or those
stressing the importance of scientific knowledge in the training of craftsmen
indicates that the journals target was not merely students of the Military
School.
Hseyin Tevfiks nomination to senior posts, and the opening of the
school for muslim orphans by the society (Cemiyet-i Tedrisiye-yi Islamiye) may
have hindered the publication of the journal which saw only 20 issues. Efforts
of the societys members were shifted to the teaching program instead. Hseyin
Tevfik Paas own studies culminated in his textbook Linear Algebra (1882).
Small in format but regularly published and sold locally in a bindery shop,
Mebahis-i ilmiye, contributed to expanding interest in mathematics during its
brief term of publication.
Key words: Mebahis-i lmiye, Vidinli Hseyin Tevfik Paa, Gazi Ahmed
Muhtar Paa, Yusuf Ziya Paa, Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiye, history of
mathematics, Turkish periodicals, mathematics journals, Oliver Byrne,
Nouvelles Annales de Mathmatiques, dual arithmetic, linear algebra; Anahtar
kelimeler: Mebahis-i lmiye, Vidinli Hseyin Tevfik Paa, Gazi Ahmed Muhtar
Paa, Yusuf Ziya Paa, Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiye, matematik tarihi, fenn-i
basite, fenn-i msenna, fenn-i makine, Trke sreli yaynlar, matematik
dergileri, Oliver Byrne, Nouvelles Annales de Mathmatiques, dual aritmetik,
lineer cebir.

9102 22078 1 SM

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

9102 22078 1 SM

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2

MATEMATKSEL BLMLERDE LK TRKE DERG:

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

matematik bilgisine sahip kiilerin okuyabilecei, okuyucusunun en azndan lise

Mebahis-i lmiye (1867-69)

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

Mebahis-i lmiye yayma balad yl (1867) henz okula balamam

Cemiyetin kurucularndan Yusuf Ziya Bey (Paa, 1826-1882),4 Vidinli

Mebahis-i lmiye. Birinci cilt, birinci saynn d ve i kapa (16x19 cm).

muhtemelen engellemitir. Dergide yalnzca tek bir makalesi ikinci sayda

Mebahis-i lmiye (1867-69)

iki yl iinde,8 Fransada yaymlanan matematik dergi ve kitaplar incelemi ve

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

bilimleri okutmaya balamtr. ehzade Yusuf zzettin Efendinin

Mebahis-i lmiye. kinci cilt, birinci saynn d ve i kapa

Mebahis-i lmiyede dzenli yazs yaymlanan ikinci yazar Ahmed

1860 ylnda Mekteb-i Harbiyeden

mezun olduktan sonra bir mddet bu okulda matematik hocal

Mebahis-i lmiye, c.1, say 1, Muharrem 1285 (1868), s.2.

Mebahis-i lmiye (1867-69)

yapabilmek ki ekonomik gelimenin balca artdr mesleinin temelindeki

Yayn hayat: ki yllk bir aba

Mebahis-i lmiye, c.2, say 3, Rebilevvel 1285 (1868), s.89-94.

ilkbaharnda yaynlanm olmaldr. Derginin yaym izini de daha nce

Salih Zeki, a.g.m., s.696, K.een (yay.haz.), a.g.e., s.34.

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

Derginin her says, esas itibariyle iki ksm olarak tasarlanmtr. lk

Salih Zeki, a.g.m., s.696-97 ve K.een (yay.haz.), a.g.e., s.34-35.

Mebahis-i lmiye (1867-69)

srekli tutma, ekonomik artlar, eldeki malzemeyi hesapl kullanarak dergiyi

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

okullarndan cole Polytechnique ve cole Normalein snavlarna hazrlanan

Avrupa matematik bilgisi ile slam matematik mirasnn bulumas:

Nouvelles Annales de Mathmatiques, c.12,

Analyse algbrique (Sur les

Mebahis-i lmiye (1867-69)

Nouvelles Annales de Mathmatiques, cebir, analiz, determinantlar,

alar ve kat cisimleri karlatrmak, blmek ve arpmak iin Byrnegraph adl

Salih Zeki, a.g.m., s.695, K.een (yay.haz.), a.g.e., s.32-34.

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

Mebahis-i lmiye (1867-69)

logaritmalar Byrnein umduu gibi yaygnlamamtr.26 Ancak, Brynen

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

Matematik konusunda Vidinlinin imzasn tayan bir dier yaz dizisi,

Mebahis-i lmiye (1867-69)

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

Mesti Efendinin, Safevi dnemi limlerinden Bahaddin al-Amilinin

Mebahis-i lmiye (1867-69)

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

MEBAHS- LMYENN ERK NCELEMES

Mebahis-i lmiye (1867-69)

57584, 283609652447 = (1,01)6 x 54247

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

Vidinli, kaynak vermeden, Algre adl bir matematik profesrnn, bu problemi

Alexandre Allegret, Solution de quelques problmes curieux darithmtique, Nouvelles Annales de

Mebahis-i lmiye (1867-69)

Soru Manehim imzasn tamaktadr. Bu kii, Nouvelles Annales

On nc yzylda Fasda yaam olan corafya ve astronomi bilgini el-Marakeinin

Fenn-i basitenin mabad [s.25den ].................................................................... s.41-51

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

Mebahis-i lmiye (1867-69)

Osmanl Bilimi Aratrmalar VIII/2 (2007)

Hesab- msenna (s.12den devam) ....................................................................... 56-73