MANAF SLEYMANOV

ETDKLRM
OXUTDUQLARIM
GRDKLRM

AZRBAYCAN DVLT NRYYATI

BAKI - 1987
1

S (AZ) 2
S 97

xtisas redaktoru
tarix elmlri namizdi
Msid Katibli

Sleymanov M. F.
S 97
Eitdiklrim, oxuduqlarm, grdklrim:
B.: Azrnr, 1987. - 320 sh.
Azrbaycan Sovet yazs M. Sleymanovun Eitdiklrim,
oxuduqlarm, grdklrim kitab Baknn qdim kemiindn, inqilab
dvrnd neft sltntind ba vern hadislrdn, Baknn kemkeli
gnlrindn bhs edir.

4202060200-23
M-651- 87

179-86
S (Az) 2
Azrnr, 1987

BR NE SZ
El yazlar var ki, btn mrlri boyu ancaq bir mvzuya mracit
edirlr. Manaf Sleymanovun da qlmin n ox yatan mvzu fhl hyatdr,
qurub-yaradan mk adamlarnn mr-gndr.
Bu mvzu qocaman yaznn btn yaradclnn ri-arasn,
mayasn tkil edir. O, dbiyyata llinci illrd neft kfiyyatlarnn
hyatndan bhs edn Yerin sirri roman il gldi. Bir az sonra dniz
neftilrinin qhrmanlq mbarizsindn, fdakarlndan bhs edn Dalalar
qoynunda, Frtna, Daksn filizilrinin hyatn iqlandran Zirvlr
romanlarnn mllifi kimi tannd. Bu srlrl mumittifaq oxucular da tan
oldular - Yerin sirri roman alnan, ex, slavak, rumn v dnyann bir ox
baqa dillrin trcm olundu. Manaf Sleymanovun oxucularn ixtiyarna
veriln bu nvbti kitab da Baknn qdim kemiindn, inqilab dvrnd
neft sltntind ba vern hadislrdn, neft bhranndan, XIX srin sonu,
XX srin balancnda Baknn son drc mrkkb, ziddiyytli, kemkeli
gnlrindn bhs edir.
srd tsvir olunan hadislrin ksri masir oxucu n xsusi
maraq tkil edir; o, bir trfdn gmisi lindn xd n havalanm
kapitalistl, digr trfdn gll ya altnda Bakdan Htrxana qayqla neft
dayan inqilablarla, beynlxalq neft inhisarlarna yarnan, fhllrin
beynlmill birliyini zifltmkn milli qrn trdn ikizl milltilrin
rk mnviyyatlar il qarlar.
Manaf Sleymanovun srind kapitalizm xas olan mnvi
eybcrliklr, o cmldn neft qatlarnn vhicsin istismar znn dolun
ksini tapmdr. Burada sinfi tbqlmnin incliyi d obrazl kild tqdim
edilmidir. Onun sri n tarixi oerkdir, n d publisistik esse. Bu, hr eydn
vvl, hyat hqiqtidir. Bakda kapitalizmin yaranmasndan balam, onun
squtuna qdr bdii salnam klind verilmi bu srd biz o dvrn
lamtdar hadislri, mxtlif taleli adamlar il grrk. oxdan hyatdan
km bu adamlarla biz srin kmyi il yenidn qarlarq. Kitab
oxuyarkn bu adamlarn talelri sni tkrar-tkrar dndrr, adama el glir
ki, onlarn hams - atadan miras qalm mlk qumarda uduzub ilr
uluqdur, grk zm ydram deyk vecsiz vlad da, imzasn qoymu
mill vraqi-hyat, yox milltimin xtti bu imzalar iind deyn byk air
d, facivi kild ldrlm grkmli aktyor da sninl hmshbtdir. O
dvrn mhtm saraylar, imartlr, qumarxanalar, gec klublar, neft
fontanlar, havay yer axb tkln qara qzl aylar, bazarlar,
karvansaralar, yannlar, ttillr, nmayilr, qanl toqqumalar - srin tzadl
hkm, zmannin simas idi.
Kitab Eitdiklrim, oxuduqlarm, grdklrim adlanr.

srin jurnal variant (Azrbaycan, 1984-c il, 3-4) rbtl

qarlanmd. sbbi aydndr. Bugnk byk sosial trqqinin qaydalar
qdim v ulu kemiimizdn axb glir. Glck nsillr istiqbala dnnin v
bu gnn maddi v mnvi krps stndn keib gedcklr, bunlarn
hams birlikd byk vtndalq mktbidir.
BAYRAM TAHRBYOV,
professor

BAKININ KHN MHLLLR

V TCART MRKZLR
mzasn qoymu mill vraqi-hyat,
Yox milltimin xtti bu imzalar iind.
Mhmmd hadi
Var milltimin xtti bu imzalar iind.
M. S.
Bak hrinin tarixi ox qdimdir, onun adna hl miladdan qabaq
yazlm srlrd rast glinir, burda l quyular vasitsil neft xarmaq,
oranlqlardan duz istehsal etmk, zfran becrmk bard qdim sndlrd
d qeydlr var. Yunan, rb, fars, rus v Avropa syyahlar v alimlri Bakdan
dv karvanlar il tuluqlarda baqa lklr neft danmasn z srlrind
gstrirlr. hri araya alan qala hasarlar istilahlar vaxt dflrl dadlm,
sonralar yenidn brpa edilmidir. Baknn gah bir-birindn aral , gah iki, n
axrda XIV srdn indiy qalan hisssini hasara alblar. Bzn qalann i
trfind enli, drin xndklr qazlar v dnizl birldirilrdi, gndzlr
gedi-gli asma krplrl olard. Axam qaranlq dnd krpn
qaldrardlar. Qala divarlar stnd gztilr gzrdi. Dniz trfd d, eynil
hndr hasar ucalard. Bir szl, hr zk qa kimi araya alnmd.
Bak srlr boyu rq, cnub v imal qonular il ticart etmidir. Bu
laq hm karvan yollar, hm d dniz vasitsil olmudur. Bizim dvrmz
qdr rihrd qalm Buxarallar karvansaras v Hindistanllar
karvansaras sbut edir ki, Bak XIV-XVI srlrd Orta Asiya v Hindistanla
geni ticart etmidir. Baknn hrtrfli inkiaf, onun adnn btn dnyada
mhur olmas, lbtt, XIX srin ikinci yarsndan, 70-ci illrdn balayr. Bu
da neft snayesinin inkiaf il baldr.
Bak quberniya mrkzin (1859) evrilnd halisi txminn yeddi
min yaxn idi. hr Qala divarlar irisindydi. Klr darsqal, yri, evlr
bir-iki mrtbli... Diqqti clb edck byk bina vard. Tpd
irvanallar saray, Qoa qala qaps, yaxud amax darvazalar
yannda Bak xanlnn saray, bir d fsanvi Qz qalas. Onun tikilmsi
bard mxtlif rvayt v ehtimallar var. Deyilnlr gr, Qz qalas ox
qdim zamanlarda ulu babalarmz trfindn tikilib. lk ad Gzti qllsi
imi, damda gec-gndz nvbtilr dniz baxr, dmn gmilrinin
hrktini izlyirmilr. Pis havalarda ticart v srniin gmilrin istiqamt
vermk n damda tonqal qalayarmlar. Get-ged adn qsaldb elyirlr

Gz qll, sonra da gah amansz dmn qar sarslmaz, qorxunc mdafi

brcn, nhayt, btn manelr qlb alan sevgi, mhbbt abidsin Qz qalasna evirirlr. Deyilnlr gr, Qz qalasndan yerin alt il
istiqamt - Ramana qalasna, Bibiheybt mscidin, Yasamal drsin - Qurt
qapya yol gedirmi.
Bak z odu, z alovu il atprstlrin n mqdds ziyartgahna
evrilir. Dnyann hr yerindn z-zn alan, yanan ocaa ziyart
glirdilr. bhsiz, btn bunlar, Baknn o dvrd mdniyyt oca
olduunu sbut edir. Bakda atgahn olmas tsadfi deyil. Atgahlardan
biri Suraxanda, digri Pirallahda (indiki Artyom adas), ncs is
uban danda idi.
uban dandak Atgah mbdi atprstlrin n byk, n
mqdds ziyartgah hesab edilirmi. O aradak torpaqlar Abdal drvi adl bir
xsin imi. Abdal drvi dayaz quyular qazdrar, oradan xard nefti satb
ehtiyac iind olan kasblara, xstlr, yiysiz uaqlara v dul arvadlara
kmk edrmi. uban Atgahn tn srin axrlarnda dadrlar.
On doqquzuncu srin llinci illrinin axrnda Bakya syaht gln
mhur fransz yazs Aleksandr Dma (rssam Mone il brabr) Qafqaz
sfri adl srind Suraxandak Atgah grdyn bel tsvir edir:
...Bakdan atprstlrin mqdds mbdi Atgaha gednd yolun
yardan oxu dniz qra il uzanr. Sola burulub alaq kklik v tplrdn
keir. Mnzil bana atmamz iki saat kdi. Tpliy qalxdqda qarda
tsvvr glmyn qrib bir mnzr ald. Atgah dvrsindki binalar,
tst v alov sovuran yzlrl irili-xrdal ocaqlar ovuc ii kimi grnrd.
Onlar bir kvadrat liyalu* sahd yerlirdi. Klk sdikc alov zolaqlar, dillri
sanki qrib rqslr edir, gah bulaq tki qaynayr, gah dala tki yan-yry
hcum edib ah qalxr, gah da gzlnilmdn ucalrd. El bir tsvvr
oyanrd ki, klk alovla oynayr, onlar bir-birin sarlr, sonra qfildn
lbyaxa olurlar. Klk n qdr chd edirdis odu, alovu sndr bilmirdi.
Havaya qalxan alov hnglnmi binan, onun divarlarn iqlandrr, daha da
nzr arpdrrd. El tsvvr oyanrd ki, bina z d trpnir. Binann iri
trfind dvrlm dzldilmi ocaqlardan llnn qaz iri ml oxayrd.
Bu ocaqlarn hr birisinin yan trfind drdknc gnbz vard. Hr kncd d
alov pskrrd. Binann sa trfindki ocaq daha gur yanrd, daha ox alov
sovururdu. Gnbzlrin knclrindki ocaqlarn alovu nisbtn zif idi.
Atgaha gnbatan trfdn yaxnladq. Qap gn-xana
aldndan binann dvrsind hrlnmli olduq.

Liyalu - franszlarda msaf ls - 4,5 kilometr.

Birdn gzlrimiz qarsnda qeyri-adi, olduqca gzl bir mnzr

canland, traf raqban oldu.
Dedilr ki, bu aralar yalnz bayram gnlrind, bir d mqdds
ayinlar vaxt bel raqban olur. M. Piqulevski bizim xatirimiz vvldn
kahinlr xbr gndrib mrasim hazrlatdrb.
Atprstlr iki min ildn oxdur ki, tqib edilirlr. Onlarn bu
axrnc yazq, mti nmayndlri (mrasimi biz gstrmk n) llrindn
glni sirgmyib, indi d mr mntzir durmudular.
Bu mnzrni grmk istyn hmvtnlrim bir qdr tlsmlidirlr.
nki atprstlrin ibadtgahnda var-yox nfr adam qalmdr, onlarn
da biri qoca, ikisi is otuz-otuz be yandadr.
Biz yan-yrsindn alov sovurulan qapdan drdknc hyt girdik.
Ortadak gnbzli scdgah v onun hr drd kncndn bdi alov ucalrd.
Scdgah hndrddir, be-alt pill qalxmaq lazm glir. Scdgahn
dvrsind, bayr divarlar boyu iyirmiy qdr hcr var, qaplar iriy trf
alr. Bu hcrlrd vaxtil Zrdtmzhb tlblr yaayrm. hcrlrdn
birind taxada iki bt durur.
Atprstin biri kahin paltarn geydi, digri ynin kynk saya bir
lp keirtdi. Baladlar ibadt etmy. badt dedikd, bu sslrin qeyri-adi
dyimsindn ibart drd-be xromatik qamma notasndan baqa bir ey
deyildi. Sol v mi arasnda tkrarlanr, tez-tez d Brahmann ad kiln
nmdir. Kahin arabir yilib scdy getdikd o birisi lindki cinslri birbirin vururdu. Cins cingilti il brkdn sslnirdi.
Mrasim tamam olandan sonra kahin hrmiz bir para nabat uzatd,
biz d ona bir manat pul verdik.
Neft quyularna baxmaa getdik. n drini 18 metr idi. Su quyusu
imi; birdn quruyur. Dibin baxmaq n cndr parasn aldrb quyuya
atrlar. Birdn alov ucalr; o vaxtdan yanmaqdadr. Yaxnlab quyuya baxmaq
qorxuludur. Qaz iyindn ba giclln bilr. Vay gicllnmi ban halna, daha
ayaqlar sz qulaq asmayb yerdn zlck, dck alov pskrn quyuya.
Hr ehtimala qar quyunu pr alblar. Baqa quyular dmir
bk il rtb stn d da qoyublar. stinin nticsind dalar on-on iki
saatda dnb olur gips. Dan alovdan gips evrilmsin tamaa edirdik ki,
Atgahn bir kilometrliyindki Suraxan kndinin byy yanmza glib bizi
aya dvt etdi.
Dvti qbul etdik, faytona minib yola ddk.
cb aydr. Bel tmtraql mclisi tkc ay mrasimi adlandrmaq
n az insafszlqdr.
Sliqyl dnib bzdilmi otaqda bizi lzztli Azrbaycan
xrklrin qonaq etdilr. Burada dinclib yatmaq da olard.

Ev sahibi geclmyimizi xahi etdi. Mn mmnuniyytl qalardm,

amma M. Piqulevski shr tezdn hrd olmal idi, vacib qulluq ii vard. O,
Bakya tk qaytmaq ists d vicdanm qbul etmdi. Ev sahibin tkkr
edib gec saat 11 -d yola ddk.
Neapol solfatorundan da stn olan Bak solfatoru Atgahnn
yanndan keib Bakya qaydrdq.
Bak quberniya mrkzin evrilndn sonra halinin say gndngn artr, knarda, qalann trafnda, praknd halda olan xrda mhlllrin
arasna yeni mhlllr, Forttat salnr. Qalann dniz baxan hasarn dadb
dalarn is salnmaqda olan sahil ksin dyirlr. Hasarn qalan hisssini
datmaq istynd bundan Tiflisd Qafqaz caniini xbr tutur, qdim hrin
da zirehi alayarmq qalr.
Baknn ilk memarlarndan biri - Qasmby Hacbababyov olub. O,
hri byk ustalqla planladrb, mhlllri el layihldirib ki, rus v
Avropa hr salan memarlar heyran qalblar. Relyefi, yerin topoqrafiyasn,
dr-tp olmasn nzr alb, klri pillvari kild planladrb. Mdi
Mirz Qafar adnda baqa bir memar da binalar ilhamla, ustalqla
layihldiribdir. O, mrnn otuz ilini bu ncib snt hsr edib.
Qara qzl diyar Baknn hrti btn dnyaya yaylr. Varlanmaq
n dnyann bir ox snt, pe sahiblri buraya axrlar. Mhur
mhndislr, memarlar, alimlr, kimyagrlr, texnoloqlar, inaatlar Bakda
mnsb v dvlt sahibi olurlar.
Bak nefti tkc Azrbaycann yox, btn Qafqazn dirlmsin
gcl tkan verir. Neftl laqdar yaltin simas dyiir, iqtisadiyyat ykslir.
Uzunluu 520 kilometr olan Tiflis-Bak dmir yolu az bir mddtd kilir v
1883-c ild i salnr. hrdn Sabunu v Suraxan mdnlrin 26
kilometr uzunluunda dmir yolu il yarma (1878-ci ilin axr 1880-ci ilin
vvli) kilib qurtarr.
1870-ci ildn balayaraq hrd inzibati v ictimai mssislrin say
artr. Quberniya v mnsiflr mhkmsi tsis edilir.
yirminci srin ilk illrindn balayaraq Bakya varllar v ziyallar
glrdilr, mhur vkillrin xlarna, sual-cavablarna qulaq asardlar. Teztez Peterburqdan, Moskvadan, Tiflisdn, Kiyevdn mhur vkillr, byk
qazanc mqsdil Bakya krdilr. Vkillrdn Makinski, Bek, Qaraby,
atunovski, limrdanby Topbaev, Ftli xan Xoyski, Maklakov,
Zamaslovski v bu kimi vkillrin x etdiklri salona girmk mmkn
deyildi.
n maraql mhkm prosesi vkil Qarabyin itirak etdiyi
mhakimlr olurmu. Bakllar ona Ayn aladan Qaraby lqbi
qoymudu. O, arq, ucaboydu, geyimi d adi idi: alvar, arxalq, stndn nazik
toqqa -tkbnd, uxa, banda karton st mahud kilmi drabi, ya da ki, adi

buxara drisindn papaq olard. Qvrm salar z-gzn tklrdi. All

gzlri vard. Olduqca sakit, xorftar... Yumorla danard. Tiflisin v
Baknn vkillri bilnd ki, trf mqabillri Qaraby olacaq, hmin idn
boyun qarardlar. Btn dvlt qanunlarn, maddlrini bir-bir, senat
qrarlarn, nazirlr sovetinin, dliyy nazirliyinin, prokurorluun, mqdds
senod
prokurorluunun hkm, tklif v srncamlarnn il v ayn,
nmrlrini zbrdn bilirdi.
Adl-sanl vkillrin hrartli, emosional, patetik, insani hisslr gcl
tsir edn gurultulu xlarndan sonra Qaraby xitabt krssn qalxar,
uxasnn yaxaln dzldr, papan gtrb sa linin arq, uzun
barmaqlar
il krsnn
knarna vurub sz balarm: Cnablar,
dediklrinizin hamsn eitdik, nitq atin idi, soun idi, lakin mlki kodeksin
filan maddsi, ona lav senatn filan tarixli (ay, ili v htta gnn qeyd
etmkl) qrarna, dliyy nazirliyinin filan tarixli srncamna sasn bu i
bel hll edilmlidir.
Qaraby dandqca mqabil trfin vkili, vzif sahiblri kodekslri,
srncam, qrar, taprq v gstrilri axtarb tapmaq n tls-tls
cildlri vrqlyirdilr.
Salonda olanlar bu sadgeyimli, tvazkar vkil hrmt dolu
nzrlrl baxar, mslnin nec hll edilcyini maraqla gzlyrdilr; ham
onun hafizsin, mntiqin heyran qalard; xeyirxahlar da, bdxahlar da.
Qarabyin, Qafqaz caniini Voronsov-Dakovun Balaxanda z
mdni il qonuluqdak Yetim Hac Yusifin Baba bostan sahsini zbt edib
hasara alandan sonra, yeri nec mhartl dala alman, yal tikni srdarn
boazndan barda-barda xarman uzun-uzad triflyib ynrdlr:
Zarafat deyil, Qaraby ayn aladan mmdr.
hvalat bel olmudu: Baba bostann hasara alandan sonra yerin
sahibi Yetim Hac Yusif vkil tutub ii mhkmy vermyi qrara alr v
hrd vkil qalmr ki, mracit etmsin. El ki, vkil mqabil trfin Qafqaz
srdar olduunu eidirdi, o saat bu idn boyun qarrd; hl bzilri
eyhamla, zarafatla deyirmi ki, bu ay il bir uvala girmk kimi bir eydir,
adamn z-gzn crmaqlayar, qarnn yrtar, boar, tin idir, arxas Nikolay
padaha baldr.
Axrda mlk sahibi Yetim Hac Yusif gedir Qarabyin yanna, yalvarr
ki, l mnim, tk snin, limi ks, amma tyini zm.
Qaraby razlar, birbaa Peterburqa (indiki Leninqrad) yollanr, drd ay llndn sonra Bakya senat komissiyas il qaydr. Komissiya
zvlrini mindirir iki faytona, aparr dz Balaxanya - hasara alnm yerin
qabana. Komissiya zvlri yoldan tn mslman, rus, ermni v
yhudilrdn soruurlar ki, bu yerin ad ndir? ham cavab verir ki, Yetim Hac

Yusifin Baba bostan. Hmin adamlarn adn kaza yazb qol kdirirlr,
savadszlar is barmaq basrlar.
Oradan da komissiya zvlrini aparr mscid, oruclua gr adamlar
mqabild imi, Quran oxuyurlarm. Mqabil qurtaranda, komissiya zvlri
balayr soru-suala, yzdn ox az oruclu adam qsm edib Qurana l
basaraq hadt verirlr ki, o yerin ad Yetim Hac Yusifin Baba bostandr,
ulu babalarndan qalma yurdudur, n satb, n d bir ks balayb.
Komissiya deyilnlri qeyd edir, savadllara qol kdirir, qalanlar is
barmaqlarn basr.
Qaraby sabah gn komissiyan aparr Sabunuya, sonra da traf
kndlr v bu qayda il aray yazdrb imza atdrr v komissiya il brabr
dnr Peterburqa, Voronsov-Dakov ii uduzur. Qaraby Peterburqdan Bakya
Baba bostannn sahibin qaytarlmas bard qrarla qaydr v qanunsuz
kilmi hasar Voronsov-Dakovun z ilr risin d skdrtdrr.
Bu hadisdn sonra Qarabyin hrmti, nfuzu bir min artr, hr
yerd deyirlr ki, Qaraby Qafqaz srdarna qalib glib, zarafat deyil,
Fitilbrkd d hrmti var.
ki ildn sonra Yetim Hac Yusifin Baba bostan yerind qazlan
quyu el gurultulu fontan vurur ki, ssi Bakda eidilir, sdas Tiflis v
Peterburqa atr.
Ya doxsan am v bu hvalatdan xbrdar, qocaman bir
mhndisdn xbr aldm ki, bs Ayn aladan lqbi hardan xb; cavab
verdi ki, bir df mm grr ki, ay zn gn verir, uub ona yaxnlar.
Ay ona acqlanr: Rdd ol burdan, bam artma. Mm deyir: Aladaram
sni ha, yalvararsan mn. Rdd ol! - dey ay ona tpinir - sn n zibilsn ki,
mni alada bilsn? Mm qzblnir, soxulur aynn burnuna. Ay ha
asqrr, ha fnxrr ki, mm burnundan xarsn, mmkn olmur, ksin,
mm daha da yuxarlara drmar... Ay el ziyyt kir ki, barts
meni, da-da bana alr, ban dadan-daa, qayadan-qayaya dyr.
Mm is balayr aynn beynini gmirmy.
Heyvanlar tamaaya glir. Tlk hvalatdan agah olanda ayya deyir
ki, iin uluqdur, yalvar mma, baqa ar yoxdur. Yalvar, diz k! Yoxsa
lrsn...
Ay diz kr, balayr mma yalvarb-yaxarmaa. Mm bayra
xb qrurla ynr: Ay mn yalvard, ayn alatdm, ay mn yalvard.
hr byyr, idarlr artr. Bak dvlt palatas qurulur. Duma
nzdind hr qrardad idarsi - uprava yaradlr. Hsnby Zrdabi
bldiyy sekilri bard 1878-ci ild kini qzetind camaata bel bir
mslht verir: Siz allah, intixab edn zaman, intixab eldiyiniz adamlarn
uzun saqqalna, byk qurana, dmir sandnn doluluuna baxmayn.
hr divanxanalarnda danq v yaz-pozu rus dilind olacaq. Ona binan

10

grk rus dili biln, doru adamlar intixab edsiniz ki, xaprstlr intixab edn
calislrin (onlar dn iki hiss intixab edcklr) arasnda bizim admz dxi
ziyad batrmasnlar. Gman etmyin ki, bu mslhti biz zmzdn tr
deyirik. Xeyr, biz buda yeyib cnntdan xmq. Bizi intixab edilnlrin
siyahsna yazmayblar. Ona binan ki...
N b tr svarm,
N xr, bziri barm,
N xudavndi-riyyt,
N qulam hriyarm.
Gndn-gn byyn hrd ufuntdn nfs almaq olmurdu.
Evlrd saxlanan mal-qara, qoqu atlarnn oxalmas, bir yandan havan
korlayr, digr trfdn is yoluxucu xstliklrin yaylmasna sbb olurdu.
Bunlar nzr alb 1878-ci ild mumi kanalizasiyan kmy balayrlar.
hrd polis blrinin say artrlr.
Biri ba dllal, doqquzu adi dllal olmaqla Bak pul birjas qurulur.
Dllallar xaprst, zlri d rus riyyti olmal idi. hr nvanlar stolu tkil
edilir. Bldiyy idarsi k fanarlarnn sayn artrmaq v keyfiyytini
yaxladrmaq bard qrar xardr; bu boyda hrin klrind vur-tut 86
fanar varm, onlarn da 72-si yri-yr dirk, 14- khn uqun stun stnd
dururmu. uqun stunlar zavod sahibi Kokorev Bak qubernatoruna bxi
vermidi. Fanarlarn hams a nytl yanrd. Bldiyy idarsinin tz
qrarna gr fanarlarn say 698- atdrlr: 35 qndil, 162 uqun stun, 241
dirk, 232 uqun v 28 divar kronteyni olmal idi.
Dr-tplikdn ibart olan hr klrini tarazlamaa, ski v
klri dzltmy icaz verilir. Mhlllrd sprgilr qoyulur. 1886-c
ild Hac Zeynalabdin Tayev z xrci il hrd yann deposu dzltdirir.
Yarmarka meydannda axam bazar salnr. 1886-1887-ci illrd
telefon stansiyas tikilir. Hft bazar 1884-c il qdr kemi mslman
qbiristan trafnda yerlirdi, onun yerind Qzll kilssini tikmy
hazrlq grldyndn, hft bazarn Boloy Morskoyla (Kirov prospekti)
Telefonn (28 Aprel) ksinin ksidiyi Sfrlinin torpa deyiln yer
krrlr. Malaan ba (9 Yanvar) il Birja (26 Bak komissar) meydan
arasnda da bir hft bazar vard; konka, fayton v arabalarn hrktin mane
olduundan, bir d bu trflrin mnzrsini korladna gr baqa yer
krdrlr. Klr da dmy balayrlar. Bilcri kndi yaxnlndak
da karxanasndan qnbr, Krasnovodskdan porfrit da gtirtdirirlr.
hrd oxlu bank yaradlr: ctimai bank, Volqa-Kama bank,
Rus-Asiya bank, Tiflis zadgan torpa bank, Tiflis ticart bank,

11

imal bank, ran bank, Rus snaye ticarti bank, Dvlt bank,
Tacirlr bank v s. oxlu maliyy-kredit irktlri qurulur.
Maliyy, iqtisadi v ticartl laqdar olan v tblri Bakda ilyn
dvltlr - ngiltr, Almaniya, Fransa, ran, Trkiy, sve, Norve v
baqalar hrd konsulxana arlar.
1884-c ild neft snayeilri Sovet siezd tsis edirlr. Bu,
Rusiyada iri burjuaziyann ilk tkilatlarndan biri idi. Bu tkilat sahibkarn
haqqn hkumt qarsnda qoruyur, mdafi edir v hkumtl bir yerd
fhllr, mkilr divan tuturdu. Sovet siezd neft aid btn msllri
mzakir edib qrarlar xardr, Neftyanoe delo jurnaln nr edir, z
xouna yox, fhllrin tlbi il ox mhdud miqdarda kitabxana, mktb v
xstxana, faxana ard. Sovet siezd nhng irktlrin, inhisarlarn
lind gcl tzyiq alti idi. Sovet siezd alt il Nobel, ondan sonra 1890-c
ildn 1916-c il qdr, 26 il Kaspiyskoe tovariestvo irktinin sdri
Kukasov qardalar balq edir.
Hac Zeynalabdin Tayev be nfr knardan gln srmaydarla
1887-ci ild irkt yaradr, hrd konka yolu kmy balayrlar.
Bu yol 1892-ci ild i dr, nqliyyat almin byk yenilik gtirir.
Shmdarlar irkti konkan iltmk n Hac Mustafa Rsulova icary verir.
Konkaya adtn, iki at, yoxu olan klrd is nc at da qourdular.
Konkann hr iindki marrutu bu qayda il: Seyid Mirbabayev (Azneft)
meydanndan balayb sahil (Neftilr) ksil, ran tacirlrinin dkanlar
qabandan tb, Mixaylovskiy (Zevin), oradan da Merkuri (aumyan)
ksin dnrdi. zmtli, oxmrtbli binalar, tmtraql adlar dayan
bzkli maazalar, pasajlar, restoran, lokanta v mehmanxanalar yerln
kbar mhlllrinin dad trfindn keib Marinski (Karqanov) ksin
burulur, Malaan (Xaqani) ksin qdr gedib hmin k il Boloy
Morskoya (Kirov prospekti) keir. ki mhll tb Telefonn (28 Aprel)
ksin girib, Vazal (Pukin) ksil davam edib, sonra da Balaxan
(Basin) ksil Quba (Fzuli) meydanna atr, Bazar (Hs Hacyev)
ksil davam edib Qssabbazarla (Yefimov Saratovtsev ksi il) zaa
enir, Voronsov (zizbyov) ksin dnr, corafiyanas, Mktb
jurnalnn sahibi v redaktoru Qafur Rad Mirzzadnin mtbsi qarsndan
tb Quruba qabandan Vrankel (liheydr Qarayev) ksin, oradan da
Olkinski (Caparidze) ksin keib, Mixaylovski (Zevin) ksi, oradan sahil
(Neftilr) ksil gedib Mirbabayev (Azneft) meydanna atr v dvrni
tamamlayrd.
Vazaldan ks istiqamt konka yolu yen Telefonn (28 Aprel),
Boloy Morskoy (Kirov prospekti) v Malaan klril uzanr. Sonra sa
trf burulub Marinski (Karqanov) ksil Qssabbazara dnr, Bazar (Hs
Hacyev) ksin qdr gedir (o aradak dik yoxuda konkaya nc at

12

qoardlar), ordan da Quba (Fzuli) meydan, sonra da Balaxan (Basin)

ksil vazala, Pukin ksin atb dairni tamamlayrd.
ki cr - hm yay konkas, hm d q konkas vard. Q konkas
lrl bal, yaynk is aq olard.
Konkan icar edn Hac Mustafa Rsulovun hrd bir ne
karvansaray, mlk, mehmanxana v ticart kontoru vard. Karantini (Hzi
Aslanov) ksindki dalmaqda olan Qasmby mscidini o, tzdn tikdirib
brpa etdirmidi.
Qara hr v A hr, bir d Bayla da konka ilyirdi.
Bakda konka il brabr digr nqliyyat vasitlri vard. Minlrl at,
araba, qazalaq, fayton, kbarlarn karetalar, bir d tk-tk avtomobil...
...Bak tzadlar hri idi, bir yandan qzl sel kimi axb varl
adamlarn seyflrin, sandqlarna, banklara dolur, xaric gndrilir, digr
trfdn d bir loxma rk n zn oda, gz atan adamlar gnd on-on
drd saat ilyirdilr.
hrd sntkarlar ordusu yaranrd: quyuqazanlar, dartaylar, neft
tmizlynlr, arabalar, qrlar, tuluqular, neft dayanlar, nyt
mdnlrindki alalarda ylm nefti v dniz qranda su stndki nefti
lpynn yanlar - cndrlar, gmiqayranlar, kapitanlar, mexaniklr,
llkqayranlar, bnnalar, amtknlr... Fanar v amdan qayranlar, suvaq,
xarrat, faytonu, furqonu, dmiri, ilingr, rngsaz, dlgr, torna, daksn,
dayonan, dmiryolu v onlarsa digr snt sahiblri...
vvllr nefti mdnlrdn llklrd dayrdlar, eyni zamanda
tuluqlara doldurub, dvlr yklyib, qzalara, kndlr v htta uzaq
lklr d yollayrdlar.
Arabalar gec-gndz mdnlrdn zavodlara, hr neft dayrd.
Bak dnb olmudu llk emalatxanas. Mhlllrd, dnglrd, klrd,
hytlrd minlrl llkqayran emalatxana, irkli su alalar vard. funt
almi bryrd. Mm v qara milk lindn trpnmk olmurdu. Sabunu
vazalnn qabandan balayb
Quba (Fzuli) meydanna qdr Bondarn
(Dmitrov) ksi uzanrd. Knin o tay-bu tay emalatxana v irkli su
alalar il dolu idi. axrda o yer atd ki, bldiyy idarsi llkxanalar
hrdn xarmaq bard qrar qbul etdi. Hmin qrara sasn, on be gn
rzind hrd bir dn d olsun llki emalatxanas qalmamal idi.
XIX srin axrnda Hac Zeynalabdin Tayevin mslhtil neft
dayan gmilrin sahiblri birlib irkt yaratdlar. Tayevin znn d
ticart, yk v srniin gmilri vard.
1900-1902-ci illrd Mrkzi Rusiyada quraqlq zndn aclq dr,
minlrl acyalavac Bakya axr; isizlr ordusu yaranr, cinayt, macralq
hddini ar, hkumt orqanlar 15.000 ac srgrdan zorla gmilr doldurub
geri qaytarr.

13

Zlm gndn-gn artr, ehtiyac, yartox, yarac gzran,

sahibkarlarn, mmurlarn zbanal, hquqsuzluq fhllri zara gtirirdi,
onlarn sbr kasalar ab-dard.
1903-c ilin iyul aynda Bak proletariatnn mhur, zmtli ttili
balayr. 50 min yaxn ttili Mhv olsun mtlqiyyt, Yaasn sosializm,
Yaasn hrriyyt, 8 saatlq i gn, Mvaciblr artrlsn, hbs
salnm nmayiilr azad edilsin! arlar il klr xb arizm v
kapitala qar x edir. zdihamdan k v mdnlr titryirdi.
Fhllrin bu zmtli xna RSDFP-nin Bak Komitsi rhbrlik
edirdi.
Mdnlrin anbarlarnda, zavodlardak nlrd neft ab-dar, he
kim neft damr, dnizilr gmilr neft doldurmurdu.
hr bana toplaan ttili dnizilri polis qovur. Onlar da gedib
hr knarnda, sallaqxanada yrlar. stlrin atl kazak gndrib oradan
da qovurlar. Hrbi gmilrd alan fhl, matros, kapitan v mexaniklri
gmilr yk vurmaa vadar edirlr. Ttil hfty qdr srr. Bu ttilin
tsiri nticsind btn Zaqafqaziyada v Rusiyann cnub hrlrind fhl
xlar balayr.
Bak hri ttil hrkatnda fal itirakna gr baqa yerlrdn
frqlnir, hrbi drgy oxayr. Hkumt ar cza tdbirlri grb ttillr
son qoymaq istyir. Fhl hrkat getdikc genilnir.
ar hkumti, ksinqilabi nsrlr 1905-ci ild ermni-mslman
qrn salmaqla inqilabi hrkatn smtini dyidirmy chd edirlr. Qarda
qrnn trdn qubernator Nakaidzeni ldrrlr. Vziyyt daha da
grginlir. Peterburqdan daxili ilr nazirinin mavini, mhur cllad Fon
Van tcili Bakya gndrirlr. O, stansiyada vaqondan dnd platformalar,
meydan v klr jandarm v atl kazaklar trfindn tutulmudu. Addmba
mhafiz dstsi dayanmd. Knar adamlar yaxna qoymurdular. Binalarn
damlarnda bel soldatlar nvb kirdi. O trafda v Fon Vann kecyi
klrd gedi-gli v btn nqliyyatn hrkti dayandrlmd.
Fon Van mhafiz dstsi araya alb karetaya qdr mayit edir.
Atlar klrdn drdnala aprd, da dmdn yan-yry qlcm
srayrd, Voronsov (zizbyov) ksindki 4 nmrli mlkn qabanda
dayanrlar, Fon Van karetadan cld db binaya girir. Onu qubernator v
bldiyy risi mayit edirlr.
Evin dvrsindki klr polis v jandarmlar trfindn tutulmudu,
O hndvrd d gedi-gli qadaan edilmidi.
Fon Vann Bakya glmyil ktlvi hbslr balanr.
Ttililr zora zorla cavab verirlr. Elektrik stansiyasnn fhllri v
qulluqular i xmrlar. hr iq verilmir. Shri gn su dayanlar su
damrlar, sprgilr klri sprmrlr. Faytonular, arabalar, konka

14

srnlr, konduktorlar i xmrlar, a neft, am satanlar dkanlar amrlar,

alver elmirlr. Dalandarlar ttil qoulur, klri zibil basr.
Soldatlar sfrbr edib konkan i salrlarsa da srniin taplmr.
Fon Van hr gn shr saat 9-da karetada gcl kazak v jandarmlarn
mhafizsil qubernatorlua glir, axama qdr ttillri
dayandrmaa
srncam verir. Nhayt, silah v allaq, zoraklq, zlm, hbs v srgn
gcn ttillri qismn bourlar.
nqilab hrkatn bomaq n, ttillr bir daha tkrar olunmasn
dey 1906-c ild Nikolayn frman il bir ne hrd - Peterburqda,
Moskvada, Kiyevd, Tiflisd v Bakda hr risliyi (qradonaalstvo) yaranr.
Martnov adnda bir cllad (qradonaalnik) Bak risi tyin edilir. Bu
qvi cssli, zhmli, zazil adamn rngsiz, bozumtul, xrda gzlrindn qzb
yard. seyrk, krn salar vard. Polkovnik libas geyr, iynindn aslm
enli baftadan sallanan akann ucu yerl srnr, tez-tez kmlrin mhmiz
taxard. Boynundan asd zal polad xa par-par parldayard, polad xan
ox byk imtiyazlar vard. Martnov z n xsusi fayton dzltdirmidi.
Bu fayton iri v ii drin idi. Arxa trfd nfr otura bilirdi. ox vaxt
faytonla yana, piyada yeriyirdi. Qoular Martnovun ad glnd za-za
sr, uzaqdan grnd gizlnrdilr. Kd tsadfn rast glnd is yer
qdr yilib tzim edr, sonra da qabanda quruyub, dirk kimi dik
dayanardlar. Qoular buxara drisindn hndr papaq qoyardlar. Martnov
balad qou papaqlarn qsaltmaa. Hndr papaql qounu grnd yavr
him edrdi; o da, qounun papan gtrb qm il ikiy blr, aa
hisssini qounun bana keirdr, st hisssini is stn tullayar, ya da ki,
yer atard. Qradonaalnik qubernatora yox, birbaa Peterburqa tabe idi.
Byk slahiyyti vard. Martnov ttil v ttili szn eidnd
qzblnib zndn xar, dvlt v hkumt a olanlar huunu itirn
qdr allaqladar, al-qan iind l-ayana buxov taxb el itirdrdi ki, n
yerini biln, n d soran vern olard.
Tez-tez faytonda ayaq st dayanar v atlar drdnala apdrard.
Adamlar bir-birini Martnovla qorxudardlar. hr risliyinin idarsi Mixaylov
- sahil (Neftilr) ksi il Ba (kalov) ksinin tinind (hkimlr evi) idi.
Bir eyvan qubernator bana, ikincisi is dniz baxrd. z d o binada
yaayrd. Gec-gndz qapsnda gzti qaradovoy dururdu. Ba qapnn
stnd, bir d tind iri qaz fanar aslmd, axamlar mhll el raqban
olurdu ki, gz qamard...
Ttil yol vermmk, zbanaln qaban almaq n iri neft
sahibkarlarnn Sovet siezdi polis xrclri n ild 535 min manat pul
verrdi.
hr risliyi inqilab v ttil sz eidnd btn msllr qarr v
tez d tdbir grrd. Htta randak Sttarxan hrkat il laqdar Tiflisdn

15

1908-ci ilin sentyabr aynda Bak hr risliyin aadak mzmunda mktub

glir: Qafqaz caniinliyinin ald mlumatlara gr, Bak sakini Hac
Zeynalabdin Tayev randak inqilab hrkatna maddi yardm gndrir.
Yardm ksmk n mvafiq tdbirlr grlsn.
Hmin ilin oktyabr aynda Bak hr risliyin bir srncam da glir:
Qafqazda inqilaba hsn-rbt bslyn bir sra mslmanlar ran
inqilablarna pul v silahla kmk edirlr. Byk vsait sahiblri olan Bak
sakinlri Muxtarov v Tayev d hmin xslrdndirlr. Caniinin taprn
nzriniz atdrma zm rf hesab edib, bu xslrin faliyytin gizli
nzart tyin edilmsini xahi edirm.
Qalabyi yuxardak taprqlar sasnda Tayev v Muxtarovla
danb onlar baa salr ki, Rusiya ar hkumti ran ah hkumti il dostdur.
Bel hrkt dost ran hkumtini naraz salar v aradak mnasibt pozula
bilr. rana yardm gstrmyi ksmk lazmdr.
Hac Zeynalabdin Tayev qalabyin cavab verir ki, biz inqilablara
he bir kmk etmirik. randa qarqlq nticsind qrlanlarn oxlu yetim
uaqlar, dul arvadlar, qoca ata-analar qalb. Acndan lrlr. Xstlik
gndn-gn artr. Biz lsiz-ayaqszlara kmk edirik. slam ritin gr o
zlillr maddi yardm gstririk. Etmsk kafir olarq.
Bak byyr, inkiaf edirdi. 1906-c ild a neft fanarlarn elektrik
raqlar il vz edirlr. Hacbaba Aurov Kaspi (leytenant midt) ksind
elektrik stansiyas tikdirib, klr dirklr basdrmaq n bldiyy idarsi
il mqavil balayr. 1907-ci ild hrd avtomobil hrkat haqda bldiyy
idarsi qrar xardr.
...Bak zmtli inaat meydanlarna oxayrd, hr yerd bina, mlk
tikilir, vka qurulur v bunlarn hamsna da oxlu tir, dirk, taxta, alban tlb
edilirdi. Gmilr Rusiyadan ard-aras ksilmdn aac dayrd.
hrd bir ne taxta-alban irkti vard: Adamov qardalar,
lsgr Hacyevin kompaniyas, Mirzyev firmas, Makarov v Srkisov
irkti v s. 1900-c ild hrd 14 nhng odun anbar, 106 neft irkti, 16
neft kmri, 56 mexaniki emalatxana vard.
srin vvlind Hac Zeynalabdin Tayevin toxuculuq fabriki i
dr. O burada fhllr n mscid v onlarn uaqlar n xsusi mktb
tikdirir v iki nvbd drs demy z xrcin mxtlif yerlrdn mllimlr
dvt edir, eyni vaxtda fhllrin savadlanmas n axam kurslar,
drmanxana v tibb mntqsi ar. Dyirman tikdirir.
Fabriki i salmaq o qdr d asan baa glmmidi. Alt il ar mk
srf edilmidi, 5.000.000 manat qzl pul... Tkc fabriki tikdirmy icaz
almaq n tk-tk pul xrclnmidi. Rus toxuculuq snayesinin kral hesab
ediln Morozov bada olmaqla nhng fabrikantla z-z glib mbariz
aparlmd. Onlar pambq tarlalarnn Bakya yaxn olmasn nzr alb

16

mhsulun ucuz tamam olmasndan, ran, Trkiy, Trkstan bazarnn ldn

xmasndan qorxur, rqabtdn narahat idilr.
Qafqazn znd bezin
qiymti birdn-bir ne df ucuzlard. Bu hesabdan Yaxn rq v Orta
rq, mslman almi bazarlarnda da eyni vziyyt tkrar olacaqd. Fabrikin
dzgahlar ngiltrdn gtirilmidi.
Buxara miri hvalatdan xbrdar olanda Tayev tklif etmidi ki,
gl fabriki Buxarada, ya da Smrqndd, Xivd tik, n qdr pambq lazm
olsa tmin edrm. Hac Zeynalabdin onun tklifini rdd edib demidi ki, biz
fabrikin mhz Bakda olmas srflidir. Peterburqda Yermolov adnda ali
rtbli bir yan fabrikin tikilmsin icaz verilmsin ox kmk etmidi.
Fabrik i dndn sonra txribatlar gec vaxt yann trtmidilr. Fhllr
l-l verib ox tinlikl yann sndr bilmidilr, mal v avadanlq
xsarti olmudu. Bu fabrik Rusiyada dvrnn n masir texnikas il tchiz
edilmi mssislrdn biri idi. Buraya Avropadan 2.500 man v dzgah
gtirilmidi. Fabrik ild otuz milyon arn bez buraxacaqd. Bu mtni o
zamank pula evirdikd qzlla 1.700.000 manata brabr idi. Fabrikin inasna
1.600.000 manat xrc qoyulmudu. Bu fabrik o zaman Rusiyada mvcud olan
29 toxuculuq fabrikindn biri, Azrbaycan snayesi n is yeni sah idi.
Tkc Bakda yox, o, mumiyytl Qafqazda yegan v ilk para toxuculuq
fabriki idi. ox tssf ki, bu fabrik yalnz bez buraxmaa icaz verilmidi.
Mrkzi Rusiyadak toxuculuq fabrikasnn sahiblri qoymamdlar ki,
it v digr paralar buraxlsn. stehsal olunan para ilk illrd Qafqazda,
Trkstan da v randa satlrd. Lakin -drd il kendn sonra mslman
mmlktlrind llrin dfni n, rf libas n Mkky, hcc
ziyartin gedn zvvarlar, Krbla v Xorasan ziyartin yollananlar Tayev
fabrikinin bezini alrdlar ki, onu mslman fhl v ustalar toxuyur, pakdr.
XX srin vvlind Bakda 200-dn ox irili-xrdal zavod v fabrik
vard.
ox dvltli olmasna baxmayaraq bu hrin klrind hl d,
neft fanarlar yandrlrd. Bir ne mrkz ksind elektrik i vard:
Nikolayev (Kommunist)*; Velikoknyaz (Zevin), Olkinski (Caparidze),
Torqovy (Nizami), Telefonn (28 Aprel)... Bir d bulvarda.
Elektrik stansiyas fhllri, k fanarlarn aldranlar ttil
qoulanda amqayranlarn, am satanlarn bir d a neft satan dkanlarn
bazar gur olurdu, yaman pul qazanrdlar.
Bak bldiyy idarsinin kemi ba memarlarndan Zivrby
hmdbyov deyirmi ki, Bak z inkiaf srtin gr dnyada yegan
hrdir.

Mtrizlrd klrin indiki ad gstrilir. (Red.)

17

Bu illrd Dvlt senat Bak n gerb tsdiq edir. 1900-c ilin may
aynda Bak bldiyy idarsinin yeni binasnn (indiki Bak hr craiyy
Komitsinin binas) bnvrsi qoyulur. Bu bina z zmti v gzlliyin gr
hri bir daha mhurladrmal idi. Memar Qoslavski layih zrind
sntkarln, ilhamn sirgmdiyi kimi, hr bldiyy idarsi d pul
sirgmmidi. Qafqaz caniini layihni tsdiq etmidi. Bina 400.000 manata
baa glmidi. Binann fasadn bzmk n taliyadan qrmz krpic, lvan,
gll-ikli mrmr v digr ya gtirmidilr. 1870-ci ild tsis edilmi
hr darsi Qoa qala qapsnn yanndak iki-mrtbli mlkdn 1904-c
ild irvan darvazas yanndak tz zmtli binaya kd.
Qoslavskinin vfat (1904-c ild) mnasibtil yazlan nekroloqda
deyilirdi ki, hrin bldiyy idarsi nhng memarn tknmz ilhamnn,
parlaq istedadnn mhsuludur. Bak mslman qz mktbinin v bir ne
gzdyimli mlkn, binann da layihsini o ilmidi.
Bak bldiyy idarsi Rusiyada n dvltli bldiyy idarsi idi.
Qafqaz caniini oturan Tiflis hrinin bldiyy risi ild 4.000 manat maa
ald halda, Bak milyonular lovalqla Kursk hrindn ild 20.000 manat
maala Rayevi bldiyy risliyin dvt etmidilr. Halbuki Rusiya
imperiyasnn nazirlri ild 15.000 manat maa alrdlar. Bak milyonularnn
bu avam Sxavti dflrl qzet felyetonlarnda laa qoyulmudu.
Rayev d z hmyerlilrini Kurskdan Bakya gtirib yksk maala
ildirdi. hr lazm olan btn mayhtac v avadanl Kursk zavodlarna
sifari verirdi. Bir df Dumann iclasnda, Bakdak ictimai ayaq yollarnda
aftafa qoyma qrara aldqda kim v hara sifari vermyi mzakir ednd,
bldiyy zvlrindn ngtr Krbla srafil Hacyev sz alb deyir ki,
Cnab Rayev, aftafalar, yax olard, Kursk zavoduna sifari versiz. Bir d,
drd aydr mslmanlarn eyxlislam vfat edib, yeri bodur, mmkns
Kurskdan bir eyxlislam da gtizdirsiz... Krbla srafilin amax
yolunda (C. Cabbarl ksindki) mlk (Oktyabr Rayon Xalq Deputatlar
Soveti yerln bina) hrin n gzl memarlq nmunlrindndir. Binann
xarici grn lakonik ve fvqlad olduu qdr daxili bzklri d diqqt
layiqdir. sl modern memarlq slubunda tikilib.
ngtar lqbini Krbla srafil qubernatorun arvadna brilyant
zk baladna gr vermidilr... Bak Duma sekilri bard yazlm
felyetonda da ad kilmidi:
Fryad o zamandan ki,
Dum sekisi baland,
Kim oldu ahid vvl,
srafil nktr...

18

Bldiyy idarsi il zbz mlkd, mqdds Nina rus qz mktbi

yerlirdi. Qubernator bann qabandak Mirzbyovun yeddimrtbli evi
drd-be il tikilmidi. Bu mlkn yerind vvllr xrda daxmalar vard.
sahibkar camaatn hamsna pul verib baqa yer krtdrr. Tk birc nfr
Hac Qarabala uaqlarndan Hac Zlfqar Manafov yerin dyrindn ne qat
artq tklif ediln pulu rdd edir, mlkn satmr. Mirzbyov n qdr fnd
ildir, minnti salr, oxlu pulla irnikdirirs sylri boa xr. Yurd yiysi
deyir ki, kii olan ks ata-baba mlkn yad adama, yersiz-yurdsuz bigany
satmaz. Pul l irkidir. Hac Zlfqar Manafov deyir ki, o yerd el bina
tikdircym ki, yeddimrtb gzdn dsn. mrtb bir mlk tikdirir, O
balaca mlk yeddi mrtbdn daha ox diqqti clb edir. K trfdn xrda
grns d hyt trfdn ox iridir. ndi hyt olan yerd Hac Zlfqarn
hamam vard.
Ky baxan balaca mlkn birinci mrtbsindki kiik dkanda
alma, armud, crco qovunu, zm, limon, portaal, narngi satrdlar.
Yeddimrtbli mlk renesans - tsddd slubunda olmaqla, klassik
elementlrdn geni istifad edilmidir, zl 1911-ci ild qoyulmudu v
1915-ci ild tikilib qurtarmd. Mirzbyov birinci dnya mharibsinin
uzandn, ilrin get-ged qardn grb mlk Musa Nayev 1.200.000
manat qzl pula satb, pullar krdr Amerika banklarna. z d xb gedir
Nyu-Yorka.
Dalann o tayndak ev bir il (1893-1894) tikilib. ran ah
Mzffrddin Avropa syahti zaman Bakya glnd bu binada qalmd. Bu
bina klassik memarlq slubunda olmaqla myyn drcd masirlikdn d
istifad edilib. Sadovy (kalov) ksindn dniz sahilin enn yerd, kemi
qbiristanln qabanda Sadqovun dillr zbri olan mlk durur, xarici
bzyin, naxlarna gr o, memarlq nmunsidir. Deyiln gr camaat
Sadqova zarafatla deyib ki, ay Krblay, bu qdr pulu havaya sovurdun, bura
n yerdi ki, mlk tikdirmisn. Sadqov da cavab verib ki, avam danmayn,
grn bura n qdr yax yerdir ki, goburnat mnim n evimin qabandaca
ba-baa saldrb. Bu mlkd rq v Azrbaycan milli memarlndan
istifad edilib.
Qazyev bir az yuxarda, mbrkndindki qayalqda, gmiy
oxayan mrtbli imart tikdirdi. Binaya kn gnn sabah, nkr xbr
verir ki, gec darvazan ab, faytonun tkrlrini xarb aparblar. Qazyev
bunu eidn kimi birba birjaya yollanr, dllal tapb mlk satdrr.
Klftini el o gn baqa mlk krtdrr... Soruurlar ki, o hvsl
imarti tikdirdin, bs niy satdn. Cavab verir ki, fikirldim ki, o trflri
abadladrarq, pylrin, tvllrin yerind mlli-bal bazar-dkan
dzldrik. Qonum-qonuya l tutaram, llri i-gc atar. El bir dyri
olmayan fayton tkrini ourlayan mhlld yaamaq dzgn deyil.

19

Sfa mktbinin mrtbyarmlq, skili mlk mbr kndind

Qazyev mlki yaxnlnda tikilmidi.
hrd mal dayan qoaarx arabalarn, yalak olmasn, otuz faizi
mbrkndd idi. Mhllnin o hyti yox idi ki, iki, , htta be qoaarx
araba olmasn. Axam dnd klrd qoaarx arabalar yan-yana
dzlrdi. Alm peyin irisind olard. oxlu mal-qara, qoyun-quzu da
saxlanard. Mhlldn knarda buda, arpa zmilri vard.
Byk mbrknd (Lermontov) ksinin balancnda Aa
Qdirovun mrtbli mlk v hamam yerlir. Binann birinci
mrtbsind doktor Mhmmd Rza Vkilovun malicxanas yerlir. Cm
axamlar kasblara havay baxr, drman da verirdi. O mlk bitiik
ikimrtbli binada Sadt mktbini amdlar; sonra baqa yer
krtdlr. Bu mhlld v btn hr n byk hmiyyti olai iki k
- Vodovoznaya (irov) v Kolodezna (Aamalolu) klri vard. oxlu su
quyusu qazmdlar, arabalar su dayb halini imli su il tmin edirdilr.
Bu iki knin yaxnlnda iki mhur mlk diqqti uzaqdan clb edirdi: biri
doktor bdlxalq Axundovun srdar Bnyadov ksil Mehdi Hseyn
ksinin ksidiyi tind ucalan mlk, ikincisi Mirz Ftli bana baxan
Mironovun zmtli imarti. Hr biri gzl memarlq nmunsidir.
ylnmk n irvan darvazas qabanda aac v taxtadan bina
tikdirmidilr, stdn d suvaqlatdrb aartmdlar, adn da qoymudular A
klub. Gcl xzri sn geclrin birind yann dr, bina yanr. Gman
edirdilr ki, qrzl, qsdn yandrblar. A klubda yaman qumar
oynayrdlar. Dvltli adamlar, qoular klkbazlar burda ylb shr kimi
ylnrdilr, tez-tez dava-dala drdi.
A klub yanandan sonra srvt sahiblri bldiyy idarsini vadar
edirlr ki, hr bandan bir para ayrb yay klubuna versin. Binann
layihsini mahir arxitektor Ter-Mikelova taprrlar. O, Monte-Karlo hrin
ezam edilir ki, oradak filarmoniyaya baxsn, onun layihsi il tan olsun. Bak
n d eynil bel bir imartin layihsini ilsin. Deyilnlr gr, MonteKarlo filarmoniyasnn binas gzllikd Avropada birinci yerlrdn birini
tutur. Binann meydanndan dniz sahilin doqquz terras -meydan enir. TerMikelov sfrdn qaydandan sonra filarmoniyann layihsini hazrlamaa
balayr v bu iin hdsindn bacarqla glir.
Sadovy (kalov) ksinin Nikolayev (Kommunist) ksil
ksidiyi yerd drd mlk - Yay klubu (filarmoniya), Sadqovun evi, Hac
Zeynalabdin Tayevin tikdirdiyi Marinski rus qz gimnaziyasnn binas, bir d
ondan azca aada Rotildin ilr risi Deburinin order memarlq slubunda
tikdirdiyi, sonra da Kavkazskoe tovariestvo irktin satd bina (R.
Mustafayev adna ncsnt muzeyi) gzllikd, lakoniklikd bir-biril bhs
edir.

20

Deyilnlr gr, Kavkazskoe tovariestvo neft irktinin bas

filarmoniyann layihsini ilyn memardan xahi edib ki, yay shnsini onun
yaad mlk il zbz tikdirsin ki, balkonda oturub alb-aranlara tamaa
ed bilsin. Bir d istmirmi ki, evin qabanda lal divar ucalsn. Memarlq
qanununa gr shn hmi giri qaps il zbz olmaldr, yay klubunda
(filarmoniyada) is ksindir.
Bak proletariatnn izdihaml v uzun srn ttillrindn biri qlb
alanda, neft snayeilri fhllrl kollektiv mqavil balamaa, onlarn
tlblrinin oxunu qbul etmy mcbur olmudular.
Milyonular bir-birinin
bhsin
oxlu mhtm binalar
tikdirirdilr. Bu mlklr bir-birin oxamad kimi, hr birinin zn xas
gzlliyi var.
Az mddtd Bakda bir ne zmtli mbd-mscid v kils
tikilmidi: Qzll, yaxud Aleksandro-Nevski kilssi, Tzpir mscidi,
jdr-by v yaxud Gy mscid, Budaqov kilssi, iki Kirx v s.
Qzll yaxud Aleksandro-Nevski kilssi hrin mrkzind
ucaldlmd. Onun qzl rngin alan, par-par parldayan qbblri on
kilometrlrl uzaqdan grnr, sfrdn qaydan gmilrin kapitanlar smti
o qbblrl myynldirirdilr. III Aleksandr Bakda mhtm kils
tikmk n pul buraxr v rt qoyur ki, zmtli v yaraql olmaldr.
Memarlar mslhtlib qrara glirlr ki, Nov Afon kilssin oxar,
lakin ondan daha stk bir mbd tiksinlr. Akademik Marfeld ba memar
tyin edilir. Nov Afondan ertyojlarn surtini gtizdirirlr. Layih tamam
olanda grrlr ki, buraxlan mbl azdr. Balayrlar ian toplamaa.
Bakda toplanan 200.000 manat iannin 150.000 manatn halinin
ksriyytini tkil edn mslmanlar dyir.
1888-ci ilin payznda, oktyabr aynn vvllrind imperator III
Aleksandr Tiflisdn ailsiyl - arvad, iki olu, bir d byk miyyti il
Bakya glir. Vazal badan-baa tntnli mrasim n xal-xala,
bayraqlarla bzdilmi, hasarlarn stnd v birmrtbli binalarn
kllbndlrind bir-birindn bir arn aral qoyulmu qara raqlar yanrd.
Milyonular, tacir v yanlar bir trfd, yksk rtbli mlki v hrbi
mmurlar digr trfd, silahl soldatlar divar kimi amad durmudular. ahan
qatar stansiyaya girir. Az sonra ar III Aleksandr ahan vaqonundan hrbi
libasda dr. Ham papan gtrr, Tayevdn baqa, Qubernator tkid
edirs, o qulaq ardna vurur. Hac Zeynalabdin Tayev ortada, qubernator bir
trfind, hr bldiyy risi digr trfind III Aleksandra yaxnlarlar.
Hac xoamdi deyir. ar ona papan xarmad n tnd-tnd baxr v
soruur: ey v podanny? (sn kimin riyytisn?). Qubernator Hacya
pldayr de ki: ya podanny vaeqo veliestva (siz lahzrtin
tbsiym).

21

Hac Zeynalabdin z bildiyini deyir: Ya podanny Russkoy imperii.

III Aleksandr vazaldan keib meydana enir v ahan karetaya
oturur.
III Aleksandrn hrdn kem mrasimini xsn grm bakl
dlgr Mtllib kii maraqla nql edirdi:
Padahn glmyin gn qalm carlar klr db car kk hr hlin xbr verdilr ki, lahzrt hrimiz varid olacaq.
Vaxt atanda, camaat shr tezdn arn kecyi Balaxan (Basin)
ksin, Quba (Fzuli) meydanna v Bazar (Hs Hacyev) ksin glir. O
vaxt hmin klr birmrtbli binalarla hat olunmudu. Vazaldan, ta
kemi mslman qbiristanna qdr yolboyu klr, meydana xal-xalalar
dmidilr. O tay, bu taydak alaq binalarn damlarnda qara raqlar
qoymudular, hams da yanrd. Hr iki trfd skilrin qranda soldatlar
durmudular; tfnglri hazr saxlamdlar. Camaat is soldatlarn arxasnda,
qabaqda ruslar, dal trfd baqa milltlr dayanb hycanla, maraqla arn
glmyini gzlyirdilr. Bir d grdk ki, uzaqdan padahn qzl-gm
bzkli karetas glir. Quba meydanna smt gtrmd; karetan daldan atl
kazaklar, yanlardan jandarmlar mayit edirdilr. Camaat da arxada yeriyirdi
Birdn bir nfr qoca mslman kii, lind d ml, mhafiz dstlrin
baxmayaraq, karetann qabana atlb balad meydana trf qamaa,
mperatoru mayit edn kazaklar atlarn mhmizlyib, bir anda mlli qoca
mslman araya alb tutdular.
Bu mnzrni karetadan grn imperator, atlar saxlatdrd, mr etdi
ki, mlli qosan yanna gtirsinlr.
Qoca diz kb tzim edir, lindki rzi-hal ar uzadr. O da kaz
dilmanca verib n yazldn xbr alr. Mtlbdn hali olanda, arn
dodaqlar qar, glmsyir, yavrin n is taprr. Qocan buraxrlar. Sonra
mlum olur ki, qocann olu szn baxmr, onu incidir, xrclik vermir. Olan
hr dumasnda qulluq sahibi idi. Rvayt gr ar mr edir ki, kiiy
olunun rtbsindn bir pill yksk in - ad verilsin ki, olan onun szn
qulaq assn, zn qayda bilmsin, szndn xanda atas qanunla onu
czalandra bilsin.
Kareta khn qbiristan trf ynldi.
Qbiristan tmizlyib, kils binas n zl qazmdlar. trafdak
alaq binalarn st tamaalarla dolu idi.
Kareta yaxnlaanda hali l ald. III Aleksandr qabaqda, dalnca iki
kei karetadan db zl endilr. Keilrin hr biri ara qzldan balaca bir
krpic verdi. Eyni zamanda baladlar mrasim duas oxumaa, ar qzl
krpiclri ahan sincab mantosunun tyil silib z lil zl qoydu. Bak
milyonular da, hr z adna layiq qzl doldurulmu mcrn, qapaql mis
qab v taxta qutunu imperatora verdilr ki, zl dfinsin qoysun. III

22

Aleksandr veriln hdiyylri v inaat tarixi yazlm sicili d bnvry

qoydu. Keilr avazla ucadan dua oxudular. Bnnalar zl divarn hrmy
baladlar.
Shri gn carlar bzilri piyada, bzilri dv stnd, k v
bazarlarda gzib car kdilr ki, camaat, eidin v agah olun, eitmynlr d
xbr verin, padah dustaqlara mrhmt edib, balayb. z Kmr
meydan il Quba meydan arasndak mrkzi hbsxanaya gedib dustaqlar
azad edck. Tamaa etmk istynlr dustaqxana qabana gl bilrlr.
Camaat shr tezdn qazamat qabanda idi. Mn d getmidim.
Cavan vaxtm idi, knarda dayanb tamaa edirdik. Atl kazaklarn araya
aldqlar arn karetas glib qazamatn dmir darvazas qabanda dayand.
Padah dd, zhmli, yekpr v krn adam idi. Piik gz kimi parldayan
gzlrindn od yard. Yanndaklara lil n is iar etdi. Nhng dmir
darvazan adlar. Dustaqlar bir-bir Qanl tp (I Sverdlov) ksin
buraxmaa baladlar. Qorxa-qorxa yeriyn dustaqlar ikiqat yilib zlrini
mmkn qdr divar trf verirdilr. Grnr, padahn qzbli grkmi,
zhmi onlar lrzy salmd.
O gn mollalar byk mrhmtin gr camaat mscidlr yb dua
oxuya-oxuya ara tkkr edir, zn v ailsin cansal, taxt-tacnn yz
illrl brqrar olmasn dilyirdilr. Bu hvalatdan bir ay kemmi,
jandarmlar evbev db ar trfindn buraxlm dustaqlar asi adlandraraq
tzdn tutub qazamata saldlar.
nc gn ar ailsiyl neft mdnlrin tamaaya gedir.
Milyonular ar Sabunu stansiyasnda duz-rkl qarlayrlar. Bir ne
yerd bzkli, tal darvazalar qurulmudu. Darvazalardan birini mdn
avadanlqlarndan qayrmdlar. Mhtrm qonaqlar Nobel qardalarnn neft
anbarlarna, sonra msi sdullayevin neft vuran stansiyasna v gcl neft
vern burua tamaa edirlr. Bir buruun qabanda fontan zaman quyudan
xan dalar st-st qalamdlar. Dalarn yer altndan qaz gcn xmasna
adam inana bilmirdi. lahzrt kanat sulu il qazlan bir quyuya da baxr.
Camaat v fhllr qonaqlarn qabana xr.
Neft milyonular imperatoru v onun ailsini qbul etmk n iki
yerd xsusi adr - pavilyon qurmudular.
mperator onu mayit ednlrl vvldn iki yerd - Avropa v rq
slubunda dzldilmi adrlarn birincisin girir. Oturandan sonra adrn
tklrini qaldrb, fontan vuran quyunu nmayi etdirirlr. ay iib, irniyyat
yey-yey fontana maraqla tamaa edirlr. Sonra da ransaya bzdilmi
ikinci adra gedirlr. Qiymtli xal v xalalardan tal girck qurulmudu.
Darvazadan adra qdr yer bahal, nadir xal, kb v xala dmidilr.
adrn irisi ipk zr-ziba paralar il bzdilmidi.

23

hr qaydandan sonra arn rfin ziyaft verilir. III Aleksandr

razln bildirib Qzll kilsni lyaqtl baa atdrma xsusi taprr.
Sabah gn Bakn trk edirlr.
Kilsnin i icras arxitektor Qoslavski gec-gndz alr, bu id
bacarq v istedadn sirgmir. Bina on ildn sonra, ar III Aleksandr lndn
sonra hazr oldu.
Maraql bir qeyd: Kils znglrinin ssi-sdas gurultulu v
mhtm, daha xo, daha mlahtli xmaq n tuncun trkibin qzl v
gm qardrmaq lazm olur. Bu mqsdl halidn qzl-gm toplamaa
balayrlar. Qadnlar kmr, qolbaq, sra, zk, hmayil, bilrzik, kiilr is
tkbnd, qlnc v xncr qnlar, gm qab-qacaq ian gtirirlr.
Nticd iannin sas hisssini mslmanlar dyir, birinci yeri
tuturlar. Znglri Ural zavodlarnda tkdrb hazrlatmdlar. n iri zng ne
top arlnda idi. Onu ox tinlikl v bir ne aya gtirib Bakya
xarmdlar. Zngin stnd qdim Slavyan hrflril mqdds aylr, bir
knarnda is llrind xa, incil, ml v bu kimi dini eylr olan kahinlrin apostollarn qorelyeflri hkk edilmidi. risi gzg tk par-par parldayr,
brq zurur, gz qamadrrd. Orta v xrda znglr d ox gzl v ard.
Byyndn tutmu ta kiiyin qdr btn znglri hndsi tnasbl
turmudular.
sann dara kilm mrasimlrind znglr ss-ss verib el
fryad qoparrdlar ki, adam vahimy drd. hrin baqa
mhlllrindki irili-xrdal kilslrind znglri eyni trzd fryad qoparr,
bu sslr bir-birin qararaq mrasimi daha da tntnli elyirdi. Xaprstlr
qqrrdlar: hzrt Msih sadr!.., sa qalib glir!..; :Onun padahl
bdidir!..
Pasxa mnasibtil Qzll kilsnin byk qbbsinin raqban
edilmsi: Bu mrasim vaxt kilsnin trafnda adam lindn trpnmk
olmurdu. K hrkti dayanrd, skilr v klr tamaalarla dolurdu.
Birdn irili-xrdal btn znglr ss-ss verrdilr, mqdds dua
havas almaa balayanda, xaprstlr diz kb xa vura-vura dua
oxuyardlar, ancaq dodaqlar trpnrdi. Zng alan iplri dartmaq v
buraxmaqla musiqini tnzim edr, znglr hzin, ahngdar, rklri oxayan,
insan drin dnclr dalmaa mcbur edirdi. Adamlar bu mnal musiqiy
qulaq asmaqdan doymurdular.
Btn hrd birc nfr adam qalxb zmtli, byk qbbni
tmizlyib elektrik raqlar il bzy bilirdi; ondan baqa bu tin, ar ii he
ks bacarmazd. O, vvldn, bina tikildiyi vaxtdan divara mhkm brkidilmi
dmir pilllrl yava-yava qalxrd. Byk qbbnin altna atana qdr
tlsmdn, fasil il trpnirdi.

24

Byk qbbnin altna yetind, aada toplanm izdiham tlatm

glirdi. El bil matmdi, znglr tamamil susurdu. He ks cnqrn bel
xartmr, trafa mzar skutu krd.
Pillkndki adam alaglmyn tinlikl, hm d byk mhartl
zn qbb il pilllr arasna salar v iri trfdn trsin drmamaa
balard.
Adam qbbnin altndan, iridn bayra, qbbnin stn drmaanda
izdiham qorxudan dht glrdi. Arvadlar, kiilr, olanlar, qzlar diz st
kb, qollarn geni aardlar, gzlrini gy dikrdilr, xa vura-vura teztez, astadan dua oxuyardlar, allaha yalvarardlar.
El ki, adam qbbnin stn qalxard, yerdkilr rahat nfs
alardlar, dua oxuyub, xa vurmaqda davam edrdilr. Znglr d tzdn
astadan sslnr, ahngdar, hzin, ilahi musiqi sdalar traf yaylard.
Qbbnin tozunu silib tmizlyndn sonra hmin adam yuxardan
aa v enin, dvrlm rngarng elektrik raqlar taxard.
Qaydanba qbbnin altndak msafni amaq daha tin, daha
qorxulu olard.
Yenidn intizarl mrasim tkrar olunard.
El ki, hmin adam yer drdi, ham sevinrdi. zlr glr,
gzlrdn qeyri-ixtiyari sevinc yalar axard. Mcz olubmu kimi, he ks
gzlril grdyn, o hndrly raq taxldna v o raq taxann tzdn
qbbnin altna aaraq yer dmsin inana bilmirdi. Bu, hzrt sann dar
aacna, armxa kilndn sonra, tzdn dirilib gylrd qeyb olmasna
oxayrd.
Gylrdn yer enmi mqdds adamn lini tutmaa, tklrini
pmy can atrdlar, stn nzir, ian yadrrdlar.
Mqdds gnlrd dini ayinlri keirmk n ba kei ruhanilrl
brabr kilsy glrdi, Onlar kilsnin yaxnlnda yaayrdlar. O binalarn
darvazasndan kils gircyin, zmtli darvazayadk yola asfalt salnmd.
Bu asfalt yola xala dnrdi. O zaman Bakda iki yerd bel asfalt dm
vard - biri Qzll kilsnin, biri d Qalabyi (Qradokaalstvo) idarsinin
qabanda, hrsinin d Uzunluu 500 metr idi.
Kilsnin tabut qayran emalatxanas, dkanlar vard. Arvadlar v
kiilr n cnaz libas, ikonalar, lampaslar, ikonast rtk, lampas cvhri,
aac ya, fitil, am v s. satlard.
Kilsnin irisind oxlu, irili-xrdal qzl v gm ikonalar vard.
Hzrt sa v kahinlrin killri salnm rivlr d qzldan, gmdn idi.
Minbr alan qoa qap da qzldan idi.
Dini mrasim zaman, axamlar el ki, byk qbbdki raqlar
aldrardlar, gyd qeyri-adi, rngarng, mczy oxayan nur peyda olard.
zmtli qbbnin fq qrq olan xalar, ngin qaranlqlara fsanvi ziyalar

25

saard. Gylrd, latmaz hndrlkd airan, hqiqtdn ox xyala

oxayan srarngiz bir mnzr canlanard.
Qbblrin raqlar alanda hrd
yaayan btn xristianlar
heyrtlnrdilr: znglr brkdn alnard.
El bir tsvvr oyanard ki, Msihin z, Mrym olu sa fqlr
brnb ucsuz-bucaqsz boluqlardan yeri seyr edir.
Kilsd qzlar v olanlar xor oxuyardlar. raqlarn ziyas
pncrlrdn qaranlqlara szlrdi.
Mnzr son drc zmtli v gzl olard.
Kilsnin trafnda arxitektura chtdn diqqti clb elyn binalar
tikmy icaz verilrdi. Lakin Qzll kilsdn hndr,
ondan grkmli
bina ucaltmaq olmazd.
Kiik bir haiy: Bldiyy idarsi tn srin sksninci illrinin
vvlind mslmanlara tklif etmidi ki, hrin mrkzind olan khn
mslman qbiristanlnda bir mscid tiksinlr; qrar da xarmd. i o
qdr uzadrlar ki, axrda yer ldn xb kilsy qismt olur.
Nabat xanm Xocaby qz rindn v atasndan ald miras hesabna
qoa minarli Tzpir mscidini tikdirir.
Nabat xanmn qbiri hmin mscidin eyvannda, ba qapnn sa
trfinddir. Nabat xanm xeyriyy ilrin kmk edirdi. Bak su kmrini
kmy d xeyli ian vermidi.
Krasnovodsk (Smd Vurun) ksindki Gy mscidi jdr by
tikdirmidi. Arxitektoru Zivrby hmdbyov idi.
Persidski (Poluxin) ksi il birinci Qanl tp (1-ci Sverdlov)
ksinin tinind,
ah dngsindn bir dalan o trfd, hamamla zbz
minarsiz Axund mscidi durur.
Bak hrinin mvqeyi: Limann sahili rqd Z burnundan
balayb, qrbd x burnuna qdr 24 kilometr uzanr; bu arada onlarla krp,
bir ne gmi trsansi v tmir zavodu vard. Sahilin orta hisssind hrdki
krplrdn gmilr crbcr mallar - manufaktura, dn, un, taxl, duz, ay,
qnd, kimi, qays, sbz, qoz, fndq, tz meyvlr, trvz, taxta, odun,
aac, dmir, mis, kmr yklyirdilr. Gmrkxana v srniin krplri d
limann bu hisssind idi. Dadaov qardalar v Qafqaz-Merkuri irktinin
gmi trsanlri, digr tmir emalatxanalar, gmrkxana, onun anbarlar v
dniz qrandak dkanlar da bu hissd yerlirdi.
Merkuri (aumyan) ksind Tayev teatrnn arxasnda sahil boyu
iyirmiy qdr aac-taxta, odun anbar vard; ne ildn qalma taxta, dirk,
lban, tir, qap-pncr rivlri, odun satlrd. Krplr sahiblrinin, ya da
irktin adn dayrd. mamverdi krps, Adamov krps v s.
Limann ikinci hisssi Qara hrdn
balayr, A hri hat
etmkl soltan burnuna, Za qdr uzanr. Bu arada 43 krp vard... Hams

26

da xsi adamlara v irktlr mxsus idi; bu krplrdn duru yanacaq mazut, neft, benzin, man yalar danrd. Neft emal edn, tmizlyn
zavodlar, oxlu neft anbarlar, benzin nlri, kkrd turusu, mis, uqun
ridn v digr zavodlar, bir gmi tmiri trsansi d bu razid idi. Bu arada
gec-gndz gydn his-pas yaar, qara tst, boz-sar buxar gy zn
rtrdi; htta buradak qaaylar, srlr, it-piik bel qapqara olard.
Damlar, divarlar da rk sxan qaramat rngd idi. Hr addmda gec-gndz,
aramsz tst qaynayan gylr ba qaldrar, youn, hndr, nhng bacalar
yer klg salar, dhtli mnzrni daha da vahimli edrdi. Hara baxardn
youn, xrda ll borular nzr arpard; bu borular yerdn, gydn,
hasarlarn stndn, divarlar boyu uzanar, gyd talar ml gtirr, bir-biril
arpazlaar, st-st qalanard. lk gnlrd gm rng alan iri, xrda,
nhng dyirmi nlr bozarb qaralard. Limann nc, rq hisssi Bayl
burnundan balayb Naftalan-Bibiheybt qdr davam edrdi; o aradak on bir
krpdn gmilr qara nyt, aac-taxta, sement v mazut yklnr, q
aylarnda gmilr tmir dayanard. Bu krplrd hr nv gmiy rast glmk
olard: buxar gmilri, yelkn gmisi, tanker, minik gmilri, barkazlar, irilixrdal qayqlar...
Bak limannda oxlu gmi vard. Gmiilik o drcd inkiaf
etmidi ki, Xzr dnizi il danan ykn illik miqdar -drd milyon puda
atrd, Bak dnizl ykdamaqda Rusiyada birincilr srasndayd.
hrd mitin btn sahlrind byk bir canlanma vard.
Mrkzi mhlllrd Asiya il Avropa z-z glib brabr yaayrd. hrd
tmtraql imart v mehmanxana adlar vard: Metropol, Khn Avropa,
Madrid, Yeni Avropa, Leon, Tbriz, Dvorsove nomera, Marsel
v s.
Bir chti d qeyd etmk oxucular n maraql olard: ttillr elan
edilndn sonra, fhl nmayndlri neft snayeilri v Sovet siyezd
rhbrlri il sasn Metropolda, ya da baqa mehmanxanalarda mzakir
aparardlar, Smd Vurun ksindki 43 nmrli binaya yapdrlm bir
lvhd
oxuyuruq:
Bu
mlkd
(sabiq
Dvortsove
nomera
mehmanxanasnda) 1917-ci ild oktyabrn 15 (2)-d proletariat sentyabr aynda
balad ttild qlb
alandan sonra Bak neft sahibkarlar fhllrl
kollektiv mqavil balamd.
ms, Mbark, stambul, slamiyy, Novy svet,
ikaqo, anaxqala, Tehran, Novbahar, Anadolu, Qretsiya,
Dardanel v sair qng, tmtraql adlarda restoranlar, axanalar vard.
Hamam adlar da qrib idi: Ermitaj, Fantaziya,Aa, Sarxan,
Mironov, Axund, Qdir, Malaan, Toyuq yeyn.
Maazalara Cvahir, , Fr, briim, Yaqut,
Naznaz, Hac, bri bax, Zrxara kimi adlar qoymudular.

27

Rngarng klub adlar zard: Edison, Ermitaj, Ermans.

Bazar (Hs Hacyev) ksi adndan grndy kimi hrin n gur
ticart mrkzi, o tay-bu tay dkanlar v karvansaray idi. Srrac, baqqal,
bzzaz, kmi, boyaq, papaq, amqayran, kabab, czbz, pitii, ay,
rki, lava, kllpa dkanlar gec yarsnadk aq olard.
Lziz xrklrin tri adam uzaqdan vururdu; dkanlar v
xrkpaylayanlar mtrilrin xo szlr deyrdilr: Aa, buyur, Aa, xo
gldiz, Aa, qulluq, Aa, nusan... hr gn buyurun, Trif gtirin...
Qulluunuzda olaq...
Bir ne yerd, xsusn Bazar ksind skiy hsir, palaz dyib,
dk salm k mirzlri oturub fhllr n rana mktub yazrdlar.
Quba meydanndan Sabunu vazalna qdr uzanan Balaxan (Basin)
ksind oxlu sntkar, xrda alverilr, baqqal, bzzaz, irniyyat v
rki dkanlar vard.
Doxsannc ildn sonra Balaxan ksind bir ne gzarpan mlk
tikilmidi: Aslanovun byk mlk, Marinski (Karqanov) ksil Balaxan
ksinin tinind saby Hacnskinin evi, ondan bir qdr aral Rzayevin
nhng mlk. O zamanlar Trkiy konsulxanas bu binada idi. Balaxan v
Krasnovodsk klrinin tinind, indiki Lenin saray il zbz olan sabiq
gimnaziyann (indiki Fuad fndiyev adna 4 -li hr klinik xstxanasnn)
zmtli binas (1911-1912-ci illr)...
hrd ne dn pasaj vard: Meyv-trvz pasaj, rzaq pasaj,
Balq pasaj, Para-paltar pasaj, Tayev pasaj, Bzzaz pasaj, Klntrov
pasaj v sair.
hrin mrkzindn knardak mhlllrin d z adlar vard:
mbrkndi (Bu mhlld maldarlar yaayrd), Dal mhllsi, Hmri
palan, Sonbala aql, Mhmmdli mhllsi, Qanl tp, Vazal dal,
Malaan Slobodkas, Mslman Kelsi v sair.
Torpan hr qarn bir ovuc qzla satrdlar. Tez-tez yer stnd
dava, qan drd. Mhkmlrd torpaq v mlk stnd yzlrl ikayt
baxrdlar.
Torpaq sahiblri torpaqlarn bankda girov qoyur, faizl pul alr,
balayrdlar mlk tikdirmy. El ki, birinci mrtb hazr olurdu, onu da yen
girova qoyurdular, mhltl yen mbl gtrr, vvlki kreditin faizini
dyir, eyni zamanda st mrtblri d tikdirir, bu qayda il binan baa
atdrr, olurdular ev sahibi. Mnzillri, dkanlar kiray verirdilr.
Dvltlilr binalarnn damnda zmtli qbb qoydururdular.
Bununla da srvtlrinin tknmzliyini nzr arpdrmaq istyirdilr. Bir
kaand, bzn hr kncd v ba fsadlarda birr qbb ucaldrdlar; hr
qbb, guya bir milyon tanxa saylrd, Qbblrin ortasndak mil tandart
qaldrb tan adamlara, qohum-qrbaya o gn hans salonda ail ynca,

28

ziyft, ad gn olduunu xbr verirdilr, hr dvltlinin z bayra vard.

zmtli binalardak alt-yeddi otaql mnzillrd xsusi orkestr buca vard
ki,
orada
musiqiilr
alar,
xanndlr oxuyar, mclisdkilri
ylndirrdilr.
Qfildn varlanan neftxudalar allaha bndlik etmirdilr, pulu nec
gldi o cr xrclyirdilr.
Balaxan camaat (Bak kndlri arasnda v hrin znd) dvltli
hesab edilirdi; o hyt, o zmi, o bostan yox idi ki, orda bir ne nyt quyusu
olmasn.
Mclislrd, xsusn toylarda brbzkli, zngin geyinrdilr.
Arvadlar, glinlri, htta azyal qzlar qzl, mirvari, ll-cvahirat iind olar,
uzaqdan diqqti clb edrdilr. Nabld adamlar onlar grnd heyrt
glrdilr. Kiilr zvvar dstsinin qabanda yeriyn avu qatr sayaq bzk
-znqrov iind olardlar. Qiymtli xncr, beybut, tapana gzdirr, buxara
papaqlar yarm arn hndrlkd... Hddindn artq bdxrc, mnm-mnm
deyn, davan pulla satn alan idilr. Meyxanaya girib keflnr, durub gednd
gzlri ayaqlarnn altn grmz, birdn dayanard; deyrdilr ki, qap o
trfddir, gedn ora. Harnlna salb ayan diryrdi yer, inad edrdi ki,
mn burdan xacaam, skn divar, yol alsn, skinas splyrdi yer.
Bnna-fhl gtirdib divar skr, yol aardlar.
Bel harn dvltlilrdn biri haqqnda balaxanl Clilov bel
danrd: hrd kef edndn sonra klrd veylln-veylln glir xr
Qoa-qala qaps olan yer, Hamov meydanna. Grr ki, Hac Zeynalabdin
Tayevin man ordadr. (Bakya ilk df avtomobili Tayev gtirtmidi,
ondan sonra Rotildlr). ofer yaxnlab deyir ki, mni apar knd. ofer
cavab verir ki, gcn atmaz, ox bahadr. Hrif hkml soruur: Ax, n
qdrdir?
ofer yaxasn qurtarmaq n deyir: iyirmi be manat. (yirmi be
manata bir la fayton v iki khln at almaq olard). Verrm iyirmi be
manat! dey oturur mana. Sr grm!
ofer yola dr, tnlk olan mrkzi klrd dalbadal fit verir,
adamlar xbrdar edir; el ki, seyrk klr xr, daha fit vermir. Hrif
dilxor olub xbr alr ki, Ay, niy onun zurnasn almrsan?. ofer onu
baa salr ki, o zurnan ox almaq olmaz, ona da pul vermlisn.
Eybi yoxdur, verrm, al! dey hrif harda iki- adam, qng, kk
arvadlar grr fiti dalbadal aldrr.
Balaxanya atanda knd hli tklr mann qabana. Hrif
oferdn soruur: N qdr vercym? ofer deyir: iyirmi be manat man
haqq, otuz be manat da zurna n.

29

Hrif oferin pulunu verib yola salr. Hr bir trfdn xbr alr ki,
nec gldin, n qdr xrcim xd! hrif deyir: Mann qiymti ucuzdur,
amma zurnas ox bahadr.
O vaxt lqb qoymaq adt idi: Aalvarlar, Kosalar, hoppanaram ha,
Bozbayeynlr, liomaxllar, Bic Zeynlbadin, Spasibo Zeynalabdin v
sair...
Spasibo lqbinin maraql tarixi var. Padahn ona-buna medal
verdiyini grdkd irihrli Zeynalbdin d medal almaq xyalna dr.
Bak qubernatorunun yanna gedib, xahi edir ki, rihrd olan
karvansaraym padahn uaqlarna balayram. Qubernator ona acqlanr ki,
padahn uaqlar o gn qalmayblar ki, snin xraba karvansarana gz
diksinlr. Zeynalabdin tzim edib deyir ki, cnab, mn padahn uaqlar
dedikd, soldatlar nzrd tuturam. Onlar da lahzrtin balalardr.
Qubernator mtlbdn agah olduqda Zeynalabdindn rzi-hal alb
gndrir Peterburqa... Zeynalabdin Karaulnaya dngsi il Stary potovoy
(Ostrovski) ksinin tinind, Tzpir mscidinin yz otuz-yz qrx
addmlnda yerln qubernatorlua tez-tez ba kib, cavab glibglmdiyini soruur.
Gnlrin birind qubernator Zeynalabdini arb, xbr verir ki,
lahzrt snin xahiini qbul edib; get karvansaran boalt, tmizl, qaydaya
sal, bir-iki gn
soldatlar ora krcyik. Zeynalabdin sevin-sevin
soruur ki, bs lahzrt mn n ltf edibdir, Qubernator kaza nzr salb
deyir: Sn d spasibo yazbdr. O gndn kiinin ad qalr Spasibo
Zeynalabdin.
Bir nfr d ox tdbirli, diriba olduuna gr Bic Zeynalabdin, Qatr
Zeynalabdin deyirdilr. ndiki Sabir bann altndak dalanda, Hac Hacaann
Tbriz mehmanxanas v karvansarasndan azca yuxarda Bic Zeynalabdinin
bir ne dkan vard. Yer xf, gedi-gli az olduuna gr dkanlar
kirayy gtrn yox idi. Bic Zeynalabdin bldiyy idarsind mnsbli
xslr yol tapb Qoa qala qapsndan yuxarda bldiyy idarsi hesabna
bir qala qaps da adrr, bellikl dkanlarn kirayy verir.
Mhur irniyyat Eynimin Rusiyann btn byk hrlrind
olduu kimi Bakda da topdan - sat kontoru vard. sasn iris satardlar, Bir
df bir ne vaqon irin qalet d gtirirlr, mtri taplmr. Eynimin
mvkkili ban itirir. Axrda Bic Zeynalabdindn mslht istyir. O d bir
qutu qalet gtrb kirir Tbriz mehmanxanasnn birinci mrtbsind olan
kabab Hac Aslan Mcidovun ms axanasna, ay gtirtdirib balayr
qalet yemy, birdn qutudan bir be manatlq qzl sikk xarr, qqrr:
Ada, qalet qutusuna belik qzl qoyub-par. Axanad olanlar cumur qalet
almaa. Bic Zeynalabdin ay iib, dr kbk kabab dkanlarna,
ayxanalara, axanalara,
karvansaralara, pasajlara be manatlq qzl

30

gstr-gstr car kir. Axama hrd drman n axtarlsayd, qalet

taplmazd.
Konfet qutularnda, papiros, ttn pakalarnda be manatlq,
manatlq, qzl zk qoymaq mtrilri irniklndirmk n xsusi hiyl idi.
hr klrinin rsmi adlar il yana yerli adlar da vard;
Toyuqu bazar - Qarayev ksi Qssab bazar - Yefimov Saratovtsev
ksi, Balq bazar - Nizami ksi, (bir hisssi), Xarrat bazar Ostrovski ksi, Misgr palan - Hzi Aslanov ksi, Hmri palan
- ors ksi, Gzglr palan - Petra Montin ksi, Gn satan dabbaq palan - Bir may ksi, Zrgr palan - Qasm smaylov ksi,
Bamaq palan - Vidadi ksi, Sbz bazar v sair.
Bakda oxlu karvansara vard, sahibinin ad il adlanrd: Hac
Hacaa karvansaras, Hac Mustafa karvansaras, Khn karvansara, Zaxar
karvansaras, uxur karvansara, Dastanllar karvansaras, Xanm
karvansaras v s. Tirykilr karvansaras is Quba meydan hndvrind idi;
qabaq trfind bir restoran vard. Bu karvansara ss-kydn uzaq hesab
edilirdi. Hcrlr mqsduyun dnib qaydaya salnmd; manqal, tiryk
hoqqas, maa, kmr v digr lvazimat; xaricilr n is taxt, stol v stul
qoyulmudu. Mtrilr tiryk alb hcr haqqn verndn sonra - balardlar
tiryk kmy; qonudak restoranda yerln ayxanadan aypaylayanlar
tnd ay, bufeti is irniyyat, halva, xugbr, sbzi, lblbi, qays, xurma,
krbura, paxlava, krryi, miyanpur, qoz-badam lpsi gtirrdi. Tiryk
iyi adam vurard.
Tirykilr karvansarasndan savay, kmr meydannda da bir
karvansara vard, tiryk krdilr, bura ox vaxt kbar adamlar glrdilr,
htta znn xeyla mtrilri d vard. Otaqlar tmiz, tiryk dstgah xudmani
idi; xrda manqallar, farfor hoqqalar, ntiq, xrda, bzkli brnc maalar...
hoqqalarn ba - tirykban la nvl inidn, mtklri sndl aacndan,
irmaydan, sdfdndi; tirykban gzl miniatr nqlrl bzyrdilr;
ingilis mal bu tirykbanlar ngiltrd qayrar, rana gndrrdilr, ordan da
Bakya v baqa lklr yollayardlar. Nazik quruun vrqy bklm
tiryk lllri nfis qutularda olard; drdknc, uzunsov tiryklr d vard,
onlar da quruun kazlara sliq il bkrdilr, stlrini d bzyrdilr.
Mhll ayxanalarnn da bzilrini araksm il blr, bayr trfd
samovar qoyub ay satardlar, dal trfi is tirykxana edrdilr.
Tirykxana traf sakitlik olmal idi. Tiryki hoqqaya qoyar, xrda
maa il manqaldan gz arasn gtrb pily-pily stn basar, qllab
vura-vura tstn dn kib, drindn nfs alar, sonra da frrdilr,
balardlar irin mz yemy. irniyyat mstliyi, nnin mddtini artrard.
Vay ondan ki, qab dydi, brkdn asqraydlar, qhqh kib
glydilr, o dqiq tiryki aylar, xumarlq almi yox olar, nsi pozular,

31

xrc-xuracat pua xard. Tirykilr axrda var-yoxdan xar, dilniy

evrilr, cr-cndr iind qalardlar; tiryk smi glnd sim-sim srdilr.
Taqtdn dr, i qabiliyytini v btn iqtidarlarn itirrdilr. Bu, dhtli
faci idi.
rihrd ili karvansara vard ki, hcrlrinin bzilrind
pncr vzin damda i fanarlar dzltmidilr. Ona gr d ili ad
qoymudular. rihrd baqa bir ylnc evi d vard - Pillkanl
meyxana deyrdilr. Gircyin stnd hsnxtl iri rb hrflril: Yknn
girn taynan xar, taynan girn haynan xar yazmdlar.
Bu nv ylnc evlrini nzr arpdrmaq n damlarnda uzunueni bir metr, metr yarm, hndrly d bir metr olan xsusi fanarlar dzldib
lvan lr salar v gur lampalarla iqlandrardlar.
Meydanlara n vaxt glsydilr bir ne yerd yncaq gr
bilrdilr. Fallar, sehrkarlar, ilan ya da meymun oynadanlar, qsid oxuyan
drvilr camaat balarna yb mul edr, sonra da pul yardlar. oxlu
mslman axanas, pitii, kabab, kllpaz vard. Apaz lkbr yalnz plov
birrdi; skid dayanb qqrard: Ay camaat, plov hazrdr!.. Glin isti-isti
yeyin! Zfranldr, lzztlidir!.. Bu gn plov yemsz, sabah onu siz ilov,
biri gn dova yedizdircym.
Meydanlarda tez-tez it boudurur, qo dydrr, xoruz
vurudururdular. Bel vaxtlarda mrk qopard.
Milyonularn, qoluzorbalarn arasnda itbaz, qol dydrn, qubaz,
xoruzbaz vard. Bekar, harn, tfeyli adamlar ylnc axtarrdlar. tlr
bouanda, xoruzlar, qolar dynd tez-tez dava drdi, mrk qopar,
savaardlar, adam tlf olard. ox vaxt vvlcdn mnsiflr pul basrdlar
ki, yalan ry versinlr. Kasbn iti, ya qou, varl adamnkna stn glnd,
tapanan xarb yazn itini, qounu el yerindc gbrdirdilr. Xoruzu,
qou, iti uduzan mhll o gec zlmt qrq olar, raq yandrmazdlar. Udan
mhlld is ksin, raqban, nlik, adyanalq olard, alb oxuyardlar.
Buxara drilri alverisi bir papaqya Trkstandan dostu v
mtrisi qng bir buxara quzusu hdiyy gtirir. O da bndd bu quzu
n xsusi yer dzldir v orda saxlayr; amma otaqlara, salona buraxmr.
Harn bslnn quzu byyr, nhng bir qo olur, ad hrd dillr zbrin
evrilir. Gnlrin birind salonun qaps aq qalr, qo girir salona, birdn
tavana qdr ucalan bdnnma da gzgd ksini grr, baqa qo hesab
edib qabaa keir, gzgdki qo da ona yaxnlar. Qo qzblnib geri kilir
v hcuma keib var qvvsil gzgy el bir kll vurur ki, bdnnma
gzg tik-tik olub cingiltiyl dmy tklr, trafa splnir. Ev sahiblri
dht glib hadis yerin, salona qarlar, grrlr ki, qoun kllsi al qan
iinddir.

32

Arvad hesabna yaayan kiilr. Bellri bir-iki dst yax paltar,

papaq, km, palto, ox vaxt uxa, arxalq, quraq dzldib dvltli ri lm
dul arvad alar v onun hesabna firavan dolanard. Arvad da camaatn azn
yummaq n deyrdi ki, evd ba papaql olmaldr, bhtan dediqoduularn azn yummaq n dul arvadn stnd bir mtbr kiinin ad
lazmdr. El ki, kef kib srvtin axrna da atard, pul qurtarard, kii xrda
bir eyi bhan tutub ksr v evdn gedrdi, pusquda duran tlk tki digr
ln varl kiinin arvadna mtri dr, evlnrdi.
Toy v kef mclislri. O hft olmazd ki, Mhrrm mrasimi v
orucluq ay istisna olmaqla, bu v ya digr mhlld v ya da bir ne yerd
bel mclislr qurulmasn. uvallar dolusu dy artlanar, qolar, tolular,
toyuq-xoruzlar ksilrdi. Bir ne yerd ocaqlar qalanar, irili-xrdal qazanlar
aslard. Xrklrin, dviyyatn tri yeddi mhlly yaylard.
Xallar-xalalar dnr, stullar qoyular, hr z mvqeyin gr yer
tutard. Qarabadan, bzn irazdan xanndlr, sazndlr dvt edilrdi.
Oynayan olan (mtrb) v qzlar (ngi) arlard. Mtrblri raqdan,
ngilri is Tiflisdn gtirrdilr.
Mtrblrin la nvl ipk v yundan xsusi libaslar vard: dar
alvar, dar kynk, onun aasnda bir qar enliyind zrli-zibal qrn, qzl
baftadan kmr, qismn dikdaban ayaqqab.
ngilr badan-ayaa ipk tl v ya da qazdan rqqas libas geyinr,
yarmryan olardlar, glbtin, xara, ya da baftadan dikdaban ayaqqabda,
geyimlri zrli-zibal paralarla bzdilrdi. Balarnda da-qal utqular,
zlri nnik-kiranl, gzlri srmli-vsmli, salar hrk-hrk, qulac-qulac.
Rqs zaman ngini apapaq adlanan kii mayit edrdi. Apapaqlarn
ynind gm vznli a uxa, balarnda tpsind qrmz mxmrli iri
apapaq, mxmrin stnd glbtin xa, ayaqlarnda ms, bellrind
tkbnddn sallanan gm xncr olard.
Bel mclislr ksrn dava-dalala qurtarard; adtn dava da mtrb
v ya znginin oynama st drdi: biri deyrdi mnim qabamda oyna,
digri tlb edrdi yox, grk mnim qabamda oynayasan; i atmaya, lbldrmy xard.
Qoluzorbalar tez-tez acqdan mtrbn salarn qrxdrb tkrdilr
yer. Mtrb drd-be yumurta sarsn mis qabda yandrb irsini xardar,
on-on be gn tez-tez bana srtrdi; sa tez, hm d daha gur glrdi.
Qoular. mbrkndli Krblay Gl qoular barsind trafl
danard: Qobustan trfdn, Qou adnda iyirmi - iyirmi be yalarnda bir
gd glmidi Bakya. Araba idi. Brk-boa db, zn gstrirdi. ox
gcl, hm d tkm idi. Sz trs gln kimi trf mqabili apalaqlayrd.
Kryini yer qoyan yox idi. Deyirdilr ki, hzrti li leyhisalam onu yuxuda
kmrbnd edib, kryind mam linin pncsinin, be barmann izi var.

33

Kim ill ilidirrdi, hrif o dqiq yxlard. Bazulu gd idi, qabana he

ks xmaa srt etmirdi. Ssi zhmli, gur idi, Deyirlr bir df ram olmayan
xam bir at gtirirlr. Haradan yanasan didiyirmi, arxadan hnirti duyanda
llaq atr, ah qalxrm. Hadis yerin Qou glir xr, qabaa keib brkdn
barr, ata zrbl el bir tutarl ill ilidirir ki, heyvan balayr sim-sim
smy... Hoppanr minir atn belin, balayr onu mhmizlmy. At
gtrlr.
Ham deyir ki, at Qounu aparb daa, qayaya axb ldrck. Drdbe saatdan sonra Qou qaydr, altndak at da kpk iind.
Qou z ortaboy, arq amma enlikrk gd idi. Tapanaya, tfng
yrnndn sonra fan eldi...
Ondan sonra kim ki, bir az xoruzlanrd, deyirdilr ki, ad, qousan?
Zalm olu, qou deyilsn ki, Mnim n qou olmayacaqsan ki! O xislt
adamlara Qou ad qoydular...
Qoularn saynn artmasna sbb Baknn dvlti, hrti idi.
Grclr glirdi Bakya, pul alb dvltli adamn mddisini, dmnini
ldrrdlr. Bu minvalla daramdlar Bak varllarnn, tacirlrin, neft
xozeyinlrinin canna, hd-hrb glib deyirdilr ki, filan qdr vermsn
vurub ldrcym.
Bak xozeyinlri d tprli, tkm cavanlar yb hrsin bir-iki
gzl libas, papaq, km, tapana, patron, xncr, beybut alrlar, hft ba da
ciblrin filan qdr xrclik qoyurlar, deyirlr ki, Tiflisdn gln lotu kintolarn
ayan ksin... Dorudan da onlar grc kintolarnn l-ayan ydlar; az-az
glirdilr, zlri d qorxa-qorxa. Sonra da ki, qoular zlri harnladlar, hr
mhllnin bir ne qousu vard. Bazar-dkan aralarnda paylayb xrac
yrdlar. Varllarn hr birisinin z qou dstsi vard; qoularn zlrinin d
gztilri olard. Xsusi geyimlri, bellrind xncr, beybut, afserski
tapana, mauzer, naan balayardlar.
Qoular bir-biril yola getmir tez-tez savardlar. El ki, balayrdlar
atmaa, kd qaa-qa drd, konduktor, konkasrn atlar qoyurdular
bal bana, qab gizlnirdilr... Atlar hrkrd, konka yoldan xrd...
Atmada tsadfn lnlr d olurdu.
Bir qounun bana Qurubada qrib hvalat glir. hrd tannm
Krn qou Qurubada oturub tb-kenlr ziyyt verir, satar, kefi
istynd dyr, tapana il thdid edirdi; camaat da onu grnd yolunu
dyidirib xatadan qard. Krn qou salam verib tn adam syb
incidirmi ki, sn kimsn ki, mn salam verirsn, salam vermynlri
dyrm ki, mni aya salmrsan. Harnlqdan lap qudurmudu. z d ox
yekpr, hm d ox gcl imi, yax da nian alrm. Qoubalar bel
vaxtda ona ba qomaz, tb kerdilr.

34

Realni mktbin son sinif agirdlrindn biri Qurubadan kend

Krn qou onun qaban ksib nsinin altn llyir; o zamanlar bu, ox
byk thqir hesab edilirdi. agird prt olur v ev glib hvalat anas
Fatmaya danr. Ana tapanan doldurub verir oluna v deyir ki, bu saat get,
onu ldr, - v qzbl lav edir, - ldrmsn, mn sni ldrcym.
Olan lind tapana qaydr Qurubaa v Krn qouya deyir ki, sn
n srtl mnim nmi lldin, ldrcym sni.
Krn qou hrldayb olan l salr, nataraz arxasn ona sar evirib
yilir v deyir: Hnrin zar vur grm... Sn yox, grk ddn glydi.
Olan ttiyi basb tapanadak glllrin altsn da qounun bdnin
boaldr... Krn qou el oradaca lr...
Zngin mhlllr. Bir mhllni tutan, drd fasad, drd sas ky
baxan, yiylrinin milyonlar sahibi olduunu uzaqdan xbr vern, qbblri
gm kimi parldayan, oxmrtbli, brli-bzkli, insan heyran edn ahan
imartlr, gnd milyonlarla glirin haqq-hesabn vuran maliyy, ticart,
nqliyyat, eynil inzibati, hrbi v mlk idarlrinin bir fsanvi ad dayan
mehmanxana,
restoran,
lokanta,
kino, teatr, sirk, dbdbli al-veri
kantorlar, dorama qapl maazalar, ikimrtbli pasajlar v bunlar tki
mssislr hrin mrkzind yerlirdi. Buradak dng v klrin Nikolayevski, Olginski, Velikoknyazski,
Qarakovski,
Sadovi,
Naberejni, II Aleksandr, Mixaylovski, Krivoy, Torqovi, Telefonn Romanovski prospekt, Vrangelski, Qubernski v baqa bu kimi adlar da
uzaqdan bu aralarn kbar mhlllri olduunu xbr verirdi.
Bu klrd adamlar qarqa tki
qaynard. Dnyann btn
lklrindn gtirilmi nfis ipk, yun, ktan, pambq paralar, rngarng
libaslar, triyyat, sabun, min bir eidli nqlrl bzdilmi saxs, ini, bllur,
, gm, farfor qab-qacaq, irmay, khrba, qzl, mrcan qutular v digr
yalar n tsvir v n d sayb qurtarmaq
mmkn idi. Darn, zfran,
mixk, kakao, hil, kofe v digr dviyyatn tri adam uzaqdan vururdu.
Avropa lklrindn gtirilmi mebellr, Rusiya xzlri, ran v
Azrbaycan xal v xalalar, tirm allar, Trkstan paralar, buxara drilri,
yemi meyvlri, Smrqnd, Xiv, Xarzm mallar, Fransadan - Liondan v
randan Hmdandan gtirilmi xrom, avro, gn, tumac v lak ayaqqablar,
in v alman farforlar, in, seylon, hind ay v digr lklrin mallar
mtrini uzaqdan valeh edirdi. Mhur apteklr, fotoqraf dkanlar,
drzi
emalatxanalar, arvad bzkxanalar, kii brbrxanalar mrkzd, varllar
yaayan mhlllrd idi. Meyv-trvz satlan dkanlarda ilin btn
fsillrind nvbnv travtli meyvlr almaq mmkn idi; vitrinlr bllur
bzkli ini, saxs vazalarda qoyulmu ltif, la nvl hulu, aftal, zm,
qovun, xiyar, alma, armud, heyva, nar, narnki, min bir ba-baadan, iqlimdn

35

xbr verir, insan mftun edirdi... lbtt, tbitin btn bu nemtlri kbar
xslrin, yksk rtbli mmurlarn nsibi idi.
Olkinski ksind bir ne zrgr maazas vard, brilyant, mirvari,
yaqut v zmrd yalvara-yalvara satrdlar. Xsusi dkanlar vard ki,
dnyann hr yerindn gtirilmi saatlar vard.
Dbdbli dllk dkanlarnn divarlarndak da gzglr, skkiz-on
qndilli ilraqlar gz qamadrr, mxmr, xara, atlas prdlr, rngarng
aamlardan qayrlm mebellr mtrini heyran edirdi.
Ad dillr zbri, be-alt iri vitrinli, btn Avropa v Asiya
drmanlar v mlhmlri taplan czxanalar da bu arada idi. Buraya dnyann
hr yerindn dava-drman, ot-ik drmanlar gtirilirdi.
Mhur mlhmi Aa rzumann tk qapl Mlhm dkannda
qrib malic sulu vard - yaraya z baxb, mslht bildiyi mlhmi qoyar,
saryar v pulunu alard.
Bazar (Hs Hacyev) ksind Hkimov qardalarnn mhur rq
davaxanas ttar da dillr zbri idi; burada aac, kk v hr nv digr tbii
drmanlar satlrd. Gl v dviyyat tri adam uzaqdan vururdu.
Hamov (Gnclr) meydanndan balam Velikoknyaz (Zevin)
ksindn zaa dn yri dngd ona qdr srraf dkan vard.
Dnyann uval, kis v qutular dolusu btn valyutalarnn, skinas v
sikklrinin qzn al-verii kedirdi.
Bir srraf Hac var-yoxunu qzl pula verib seyfd gizldir. Birdn
qzln mznnsi dr, kii qorxudan drd tapr. Cavanlar nvb il
yaxnlab tslli verirmi kimi: Hac, darxma, qalxar dey kiini iki mnal,
eyhaml szlrl daha da dilxor edirdilr.
Bir ne maaza bard xsusi danmaa dyr. Frhadzadlrin
Hac, bri bax bzzaz maazas Metropol mehmanxanasnn (Nizami
muzeyi) altnda idi; dnyann n zrif ipk, yun v pambq paralar satlrd.
Bostaqanovun mebel dkan Qrand Otel mehmanxanasnn (Caparidze
ksindki Nizami muzeyi il zbz iki mrtbli byk bina) altnda idi; o,
la nvl rus, fransz, macar, ingilis v digr lklrin n yax yumaq
mebelini satan tacir hesab edilirdi.
Olkinski (Caparidze) ksinin ortasnda fransz taciri Obon
Marenin maazas btn mhllni tuturdu; burada yalnz fransz mallar
satlrd: misli olmayan hr nvd v hr rngdn st kynyi, qalstuk, qadn
xalatlar, gec kynklri, alt paltarlar, arvad v kii corablar, bzk yas,
nnik, kiran, min cr baqa triyyat, qutularn naxlar, bllur lrin
formalar, rngi, ffafl insan valeh edirdi.
Obon Mare firmas il rqabt aparan Bradran Aasyev
knin o taynda rqibinin dkan il z-z, qapl maaza amd;
Moskvaya, stambula Peterburqa, Tehrana, zmir, Paris, Varavaya, Nijni

36

Novqoroda tez-tez sfr edib la nvl kynk, qalstuk, alt paltar gtirib
satlrd; z d maln keyfiyytini nmayi etdirmk n, reklam mqsdil
paran qfvari dzldib, yuxardan enli, aa trfdn nazik edr, ipl balar
v iin su doldurard, altna da tas qoyurdular ki, mtrilr grsn ki, para
nec saf, nec mhkmdir, su buraxmr.
Tayev pasajnda (Khn univermaq) Dorojnov hr nv hazr paltar
satrd; kii, arvad, uaq libaslar, yun, ipk, ktan paltarlar,..
Satclarn hr fsil n paltarlar vard; zlri d ox ey alan
mtriy kmk edr, ky qdr yola salar, htta faytona da mindirrdilr.
Onunla zbz mrtbli binann altnda qoa qapl irniyyat dkan
dururdu, qrib oras idi ki, n vaxt alnsayd - pirojna, tort, paxlava, pmy v
s. isti olard.
Bu dkann qonuluunda Koloniya mallar maazas vard; Yava
adasndan tutmu Trabzona qdr dnyann btn ttn, papiros, siqar, siqaret,
qlynlar n iraz tnbksi, kakao, qhv, btn dviyyat v s. mallar
satlrd; bunlarn tri btn mhlly yaylrd.
hrd oxlu fotoqraf vard. Kuliyev, Kakavixin v David
Rostamyan dillr zbri idi. Bu fotoqrafn mtrilri neftxudalar,
mlkdarlar, zngin tsirlr, yksk rtbli mmurlar, gmi sahiblri, bir szl
seilmi adamlar idi.
Kuliyevin foto emalatxanas Nikolayevski (Kommunist) ksind,
Kakavixininki is Krivoy kd (indi o mhll yoxdur), David Rostamyann
emalatxanas Marinsk (Karqanov) ksil Torqovi (Nizami) knin tinind,
ikimrtbli binada idi. Bu emalatxanalarda laltlar ilyr, sifari qbul
edrdilr. ri portretlr, ail killri, venetkalar hazrlayardlar. Qiymtlri d
baha idi. st mrtbdki altotaql mnzild David yaayrd v ox hrmt
etdiyi dvltlilri, yksk mnsb sahiblrini z qbul edr, sifari gtrr v
hazrlayard. Gdkboy, nsind balaca saqqal, burma b vard, ba
yek, qarn iman. Evlnmmidi. Hr bard usta, pxt adam idi. ran
tbsi olduundan, konsulla brk dostluu vard; st mrtbd li altnda
yeddi-skkiz qz ilyirdi, hams da bir-birindn gzl, gyk, mlahtli...
Bir df qzlar Davidin bana oyun amdlar. Hmi rab gm
tutulmu bzkli buynuzda irdi. Qzlar onun buynuzuna oxar buynuz
qaytdrb, ucuna yivli dym saldrrlar. Mclislrin birind qocan iirdib
keflndirir, girvy salb buynuzun ucundak yivli dymni boaldrlar, rab
axb Davidin alvarn isladr. Haramzada qzlar l-ayaa db, cld kiini
soyundurub paltarn dyidirmk bhansil onun yarmlpaq, alvarsz
klini kirlr.
El ki, o zndn xb qzlara acqlanard, darabara salb idn
xarmaqla thdid edrdi, qzlar da, bir dst qzn arasndak yarmryan
fotonu ran konsuluna v hrin mnsb sahiblrin, nfuzlu dvltlilr

37

gndrmkl onu hdlyrdilr, David o saat susmaa vadar olard. O zaman

bel bir klin fa olmas David n lm brabr idi, ya grk Bakdan
kb gedydi, ya da ki, intihar edydi, baqa ar yox idi. Kemi Krizoyda
mhur saatsaz yhudi Fuks dkan vard. Fuks mtrilrl dmir barmaqlql
balaca pncrdn danar, svdlr, saatlar alb-verrdi, he ksi iriy
buraxmazd, pillknl dkann iindn bir baa ikinci mrtby qalxard; el
bil qfsd yaayrd; ky gedi-glii hyt trfdn idi. O da, ksrn
znginlr xidmt edrdi.
Bakda Torqovi ksind amaxl tacir Tayevin zmtli
mlknn altnda, Hac Rcblinin bir mhllni tutan nhng mlk
(Vtn kinoteatr) il zbz dkanda, hrd n mhur irniyyatlardan
olan bir alman hr nv irniyyat satard. Moskvadan, Peterburqdan,
Varavadan, Parisdn mal alard. rili-xrdal metal v karton konfet qutularnn
bzyi, grkmi insan clb edrdi, xo tir verrdi. Tort v pirojna n krem
hazrlamaqdan tr Aberon adalarndan sbt dolusu qaay yumurtas
gtizdirrdi. Mtri lindn dkanda trpnmk olmurdu. Evlr gnd
yzlrl sifari yollayard. Satc qzlar gzllikd, xo rftarda bir-biril bhs
edrdilr. Qzlarn al dodaqlar, sdf dilrinin parlts adam ovsunlayard,
mtri he vaxt libo bayra xmaz, mtlq bir ey alard. Hl o qzlarn
libaslar... Salarnn bzyi, baladqlar rngarng ipk lentlr heyrtamiz
idi. Durular, yerilri can alrd, yerimir, el bil prvan tkin uurdular...
Sahild II Aleksandr, yaxud Naberejn kd (Neftilr prospektind)
Qafqaz-Merkuri krpsndn tutmu (indi bu krp yoxdur, yeralt keidin
qabanda idi) Sadov (kalov) ksin qdr iki- mrtbli binalarn
altndak dkanlarn oxusu ran tacirlrin mxsus idi. Topdan-sat xugbr,
qays, kimi, sbz, xurma, dviyyat, badam, lp, dy v digr mallar alverii edirdilr.
Alt mrtblrd dkan v anbarlar, st mrtblrd is
mnzillri yerlirdi.
Bu arada hambal lindn trpnmk olmurdu. ki nfr mhur
hambal - Arak v Dada hrd tanmayan yox idi. Hamballar dallarnda
palan shrdn axamacan l dayardlar. Shrlr v am vaxt irin ayla
pendir-rk yeyrdilr, gnorta is bir kasa piti il nahar edrdilr. Bir kr
nahr ednd bir hambal yoldana deyir ki, Ged, Mmi, goburnat ists
gnd iki piti yeyr.
Bu prospekt atl kazaklarla dolu olard.
Klntrov (Gnclr meydan) pasaj smt baxrd, burda gzl
eylr satlrd: qdim qmlr, qlnclar, kkl, rhil, sdf v irmay qutular,
bzkli qablar, sr, mrcan v khrba hmaillr, boyunba v tsbehlr,
Frhad v irin, sli v Krm, Rstm v Shrab, Leyli v Mcnun
dastan v poemalar motivi sasnda toxunulmu xal v xalalar, cecimlr,
tirm allar olard.

38

Velikoknyaz (Zevin) ksi il

Hamov dngsinin tinind
Hseynov qardalar ini qablar, vazalar, qnddanlar, ay dstgah, qhv
fincanlar, gldanlar, kplr satrdlar; soan qab nazikliyind rus, yapon,
in, alman, fransz, ran, Hindistan mallar; gecraqlar, yumru lampalar...
Hams gz oxayr, rk sevindirirdi. Zrif barelyeflr, qorelyeflr, miniatr
rsmlr,
lvan
ik hrklri, mleyk killri qablar bzyirdi.
Vitrinlrdki raqlar yandranda fsanvi bir mnzr yaranrd. Vitrinlrin
birind metaldan balaca bir mayak qoyulmudu. hndrly yarm metr
olard; mayakn eyvannda saat vard; mayakdan azca aral bir aac dururdu,
kouunda ay quradrmdlar;
mexanizmi quranda ay balayrd
oynamaa.
Benderin Olginski (Caparidze) ksindki bzzaz dkan mhur idi.
Aslanov qardalar da Benderin qonuluunda manufaktur satb
onunla rqabt aparrdlar.
Cvahir maazas; Hamovun Olkinski ksindki zmtli
binasnn altnda bir ne qapl maazada liyev qardalar dnyada n cr
qzl, platin, gm, cvahirat, bzk yas var idis satrdlar: zk, sra,
qolbaq, ctqaba, medalyon, hmail, belba, kmr v baqa eylr. Hams
da la nv, badan-baa cvahiratla - yaqut, ll, zmrd, zbrcd, mirvari,
sdfl bzdilmi, qravyural qzl gm papiros qutular, tkbnd, bir szl
hr ey...
Bu dkanla bal iki hadisnin ba verdiyini sylyirlr. Nikolay
istibdadnn qzn vaxtnda birdn Olginski ksi trfdn bhli adamlar
jandarmalar v polislr mhasiry alb balayrlar tutmaa. Mqsdlri d
guya izin ddklri, mhur ixtilan yaxalamaq imi. O da zn itirmir,
keir Cvahir maazasna, tlb edir ki, mni gizldin. Cvahirfru da
onu tanyrm, haqqnda ox ey eidibmi. Bel ixtilallardan ham
qorxard. Ne gn vvl Hamov (Gnclik) meydanndan Velikoknyaz
(Zevin) ksin dn dngd, Qala divar il zbz srraf dkanlarndan
birin iki nfr girib stol stndki ne min manat qzl pulu torbaya tkmk
istdikd, srraf maln qorumaq mqsdil zn qzln stn atr, onu el
yerindc tapana il ldrb, qzllar torbaya doldurub dkandan xrlar,
gll ssin gln polisl ata-ata zlrini rihr verib,
aradan
xdqlarn yax bilirdi. Hmin adam o dstnin bas idi. Cvahirfru
qorxudan, tez divardak iri, gizli seyfin qapsn ab onu gizldir, qapn da tez
qfllayr.
Jandarmlar doluur dkana, balayrlar axtara, lakin he n tapa
bilmirlr, xb getmy mcbur olurlar. lbtt, pusquda adam qoyurlar.
Axam dr. Cvahirfru maazan balayr, gedir evin, bir d sabah gn
shr tezdn glir, yan-yrni mlli yoxlayb, pusquda he ksin olmadna
min olandan sonra maazan ar v adam seyfdn azad edir. kinci hadis

39

1916-c ild ba verir. Payz gnlrinin birind bir general iki polkovnikin
mayiti il glib girir Cvahir maazasna. Bakda generala ox az rast
gldiyindn adamlar heyrt edirdi. Cvahirfru brk sevinir ki, yal mtri
db tora. Hrmtl yer gstrir, balayr dil-aza. Polkovnikin biri deyir ki,
bizim general xanm n bir qdr br-bzk yas almaq istyir, ona layiq
bir ey varsa gstrin, yoxsa, baqa maazaya gedk.
Cvahirfru brilyant, zmrd,
yaqut,
zbrcd, mirvari dolu
qutular dzr stolun stn v trifly-trifly bir-bir nian verir.
Polkovniklr n qiymtli zint-bzk yas il dolu bir ne qutu
ayrb, generalla astadan danrlar, o da ba il razln bildirir; polkovniklr
cvahirfrua deyirlr ki, general qalr burda, biz ikimiz bu qutular aparb
gstrk onun xanmna, nyi byns gtrr, qalann qaytarb gtirrik,
haqq-hesab da rdrik. Cvahirfru o saat yoldan tn faytonu arb
onlar oturdur, faytonunun haqqn da verib, yola salr. Bir saat keir, iki saat
keir hriflrdn xbr xmr... Cvahirfru sbrini itirir, n edcyini bilmir;
generaldan da qorxur ki, dansa qzblnr. Axrda dz bilmir; csartini
yb generala yaxnlar v soruur ki, cvahirat aparanlar harda qald, niy
glib xmrlar? General dinmir. k-evirdn sonra mlum olur ki, hrif laldr.
Polisi arrlar... stintaq vaxt Rostov macralarnn, lal bir adama general
libas geyindirib gtirib girov qoyub cvahir qutularn gtrrk aradan
xdqlar aydnlar.
maazas: Cvahirin qonuuluundak bu dkan da hrd
mhur idi; uzun, ilil qranit pillkannda iri, qara hrflrl Blestyai
maqazin hkk edilmidi; dkann stnd is da gzgdn dzldilmi
hrflrd eyni szlr yapdrlmd... Bakda tki tmtraql ikinci
maaza yox idi. Gzlr qamar, baxan mftun olur, ard... Vitrinin
tavan v divarlar da gzgdndi, yerin qara mrmr dnmidi; tavandan
aslm skkiz qndilli bllur raq yana-yana frlanrd; gzglr is min bir
lvan ziya sar, trafa fsanvi fq yayrd. Vitrind qoyulmu ini qabqacan gzlliyk mnzrnin tsirini bir min artrrd. Min bir diyardan
gtirilmi qab-qacaq rngarng fqlr altnda sanki bir-biril bhs edir,
rqabt girir. Hr biri znn daha qiymtli olduunu gz arpdrmaq
alrd. Bu mnzrnin hr iki trfdki vitrin gzglrind ks olmas hm
yalarn saylarn, hm d tsir qvvsini qat-qat artrrd. d btn
lklrin: rus, yapon, fransz, alman, in, ingilis, italyanlarn ini qablar
taplrd. Qablarn haiylrini, nqlrini, killrini, bzklrini, rk aan
rnglrini n tsvir, n d tsvvr etmk mmkndr. ri nimlrin iind
imperatorlarn, ahlarn, kral v hkmdarlarn, srkrdlrin, onlarn
arvadlarnn killri, dvrd xo rngli ab, qzl, gm, yal, al, suma,
sar, bnvyi, qrmz, srmyi v a naxlar, zolaqlar v haiylr olard.

40

Xrk dstgah hr biri lli-altm adamlq, xrdadan tutmu lap irilr

qdr hr cr nim, dayaz v drin boqab v sair... qhv-ay dstgah,
meyv-irniyyat dstgahlar... nanmaq olmurdu ki, bunlar insan yaradb... l
vurmaa, toxunmaa adamn heyfi glirdi... Vitrinin tavanndan sallanan skkiz
qndilli bllur ilraq iq saa-saa frlandqca fsanvi bir mnzr
canlanrd.
Torqov (Nizami) v Telefonn (28 Aprel) klrind o tay, bu tay
hrsi bir memarlq incisi, snt nmunsi, bir-birindn frqli, eyni drcd
diqqti clb edn, gzlri oxayan, qrur hissi douran zmtli binalarn
birinci mrtblrind tmtraql maazalar vard.
hrd hr mhlld ylnc evlri vard. Onlardan ikisi anaxqala lokantas v Q klubu - Kazino bard xsusi qeyd etmk
maraql olard, anaxqala Olkinski (Caparidze) ksindki mrtbli
binada yerlirdi; fasadlardak yarm dair, xudmani eyvanlara paslanmayan
poladdan qayrlm iklrl bzdilmi gzl metal bklr vurulmudu.
Gircyin stnd iri hrflrl, hsnxtl yazlm lvh uzaqdan mtri
arrd. Birinci mrtbnin yarsnda eyni adl kafe vard; bura dvltli
mhtkirlrin, maliyyi, snayei v tacirlrin mskni idi. Yb paxlava,
kr ryi, or qoal yey-yey, kofe, mineral sular, limonad, kakao i-i
shbt edr, mxtlif srgztlr danar, sevdalaardlar.
Binann stnd - anaxqala lokantasnda kbarlar btn keni
kefd, ziyaftd, ylncd olardlar.
Lokanta axam saat onda ilmy balard; bir ne iri v xrda
salonu vard. Musiqi alnrd, xanmlar qhqh il glrdlr. Lziz
xrklrin tri btn mhllni bryrdi. Musiqi sdalar, xanndlrin avaz
shr qdr susmaq bilmz, rqs davam edrdi. Bu lokantann rqqaslri
gzllikd, mlaht, naz-qmzd dillr zbri idi. Milyonulardan oxlar
buradan muq v ana tapard. Buradak qzlara vurulub evlnnlr d
olurdu. Yeri glmikn bel bir aiqan macradan danmaq yerin dr.
Onu altnc ildn maliyy v iqtisadiyyatn qeyri-sabitliyindn valyuta alverii daha da rvac tapmaa balad. On doqquzuncu ild lap kllarxa
qalxd. Valyuta alverilri arasnda pgz Kazm ad xarmd. Vcudca
clz, gz arpmayan, grkmi kifir bir adam idi.
Mktbi yarmq qoyub atasnn li altnda srrafla balayr,
sonralar valyuta alb-satmaa quranr, tez-tez Tiflis, Batuma, Trkiyy stambula gedib qaydr, ingilis, italyan, trk lirlri gtirir, bir iki baha
qiymt satr, axrda pgz Kazm dnb olur milyonu. Gndzlr
klrd, bulvarda veyllnib, kelr kazino v lokantalarda ylnir. ox vaxt
anaxqalada iliib qalr.
anax qala lokantasnda iyirmi-iyirmi iki yalarnda bir yhudi qz
vard. oxlar onun aludsi v mftunu idi. Ona gr hr gec lokantada

41

olurdular. Htta gndzlr bel, bir yer yanda onun tbssmndn,

yeriindn, oynamandan, shbtindn az dolusu danardlar. Yana is hr
adama mhl qoymaz, meyl gstrmzdi. Srraf yhudilr kimi z qdrqiymtini bilr, oxlarn quru midl yaadar, hr ks yerini gstrmyi
bacarard. Birdn xbr yayld ki, pgz Kazm rqqas yhudi qz Yanaya
evlnir. Dorudan da bir ne gec rqqas artq oyun meydanna xmad.
Muqi il xsusi sfr salnm stolun arxasnda, n grkmli yerd oturub
am edir, ylnir, aba gndrir, xrkpaylayanlara xrclik verirdi. ox
kemdi tz xbr xd ki, pgz Kazm Yanay qoulub Amerikaya,
qzn ata-anasnn yanna gediblr. Srrafa, mhtkir n var ki, harda pul var,
ora da onun vtnidir.
Lokantalara v ylnc evlrin nvndn v drcsindn asl olaraq
tkc iri girmk haqq qzl pulla be manatdan iyirmi be manata qdr idi.
n lziz xrklr, la nvl meyvlr, irniyyat, ikilr lokantalarda baha
qiymt satlrd. ini qab-qacaq, gm, ngl-baqlar, bllur qdhlr
cingildyr, qndil v ilraqlar trafa l saar, ahngdar musiqi adamlar
ylncy arard.
Krasnovodski (indiki Smd Vurun) ksindki Q klubu Kazino da z dbdbsi il mhur idi. (Binann sahibi Musa Nayev idi).
Burada restoran, tamaa v rqs salonlar v qumar oyunu n irili, xrdal
otaqlar vard.
Neft mhndisi Qriqori Aleksandrovi Qazarbyov nql edirdi ki,
mdn v zavodlarn sahiblri, yksk mvqeli inovniklr, adl-sanl varl
mhndislr, milyonular v tacirlrin bzilri axamdan gec yarsna, htta
shr alana qdr kazinoda, ya da yay klubunda (Filarmoniya) olardlar.
Pelri yeyib-imk, rqs etmk, bir d tumar oynamaq idi. Mn kluba nadir
hallarda gedrdim. Bir df Q klubunda qrara gldim ki, bsdir
mhndislrl oynadm, qoy bir df d neftxudalarla oynaym.
Girdim iri oyun otana, yal mahuddan sfr salnm uzunsov
stolun arxasnda oturdum. Adamlar bir-bir glir, stullar tutulurdu. Milyonu
Aramyan iri girdi, mni grdkd tccb etdi. Yaxnlab sorudu: Qria,
burda niy oturmusan? Dur ayaa, oyunular glir.... Dedim ki: Minas day,
mn d oynamaq istyirm. Xbr ald: N qdr pulun var, Qria?.
Qoltuumdan pul bkmn xardb aa-aa dedim: Min manat. Minas
balt glmsdi, mxmr prdni aralayb balaca bir torba gtrd, mn
uzatd: Bunu tut! dedi. O qdr ar olacan gzlmirdim, az qaldm
torban qucamdan salm. Qzl olduunu baa ddm. zm itirdim v
utandm. Minas day xo bir da il gld: Bala, Qria, - dedi: - burda on min
manatlardan oynayrlar, snin min manatn kara glmz, he bir dvry
atmaz, olpann prqusunu didn tki sni trlr. Dur ayaa! Onda baa
ddm ki, neftxudalarn, milyonularn qumar ndir.

42

Bir professor nql edirdi ki, Suraxanda mdn mdiri idim. Gndz
saat d xb glirdim hr. ox vaxt klubda ylnrdim, arabir qumar da
oynayardm. Bir df stmd olan pulu uduzdum, xb mindim faytona,
getdim mdn, seyfdn pul gtrm. Kontora atanda axam dmd.
Qaranlq idi. Pulu gtrdm. Telefon zng ald. Dstyi qaldrdm, danan
xozeyin idi. Tccbl xbr ald ki, axam vaxt orda neynirsn? Dey
bilmzdim ki, qumar oynamaa pul n glmim; cavab verdim ki, gcl
neft vern bir quyu ltaqlq edirdi, onu sahmana salrdm, ii qurtarb hr
qaydram. Sabah gn btn qzetlrd xbr yazlmd ki, igzar, namuslu
mhndis axama qdr mdnd qalb, ald mk haqqn doruldur.
Xozeyin d mn bir aylq lav maa verdi.
Kazinonun restorannda olanlar nql edirdi ki, stollarn stnd
dnyann btn nazi-nemti, lziz tamlar, irniyyat, meyv v ikilri
qoyulard. Stolst ipk lampalar, tavandak billur ilraqlar, bzkli taxta v
ipk in fanarlar trafa rngarng, lvan fqlr saard... Mtrilr yeyibidiklri vaxt musiqi alnar, qndil v fanarlarn i tdricn azaldlard...
Mxmr prd qalxar, prd arxasnda, shnd ryan qzlar rqs edrdilr.
Klrd is minlrl ac-susuz, srgrdan, isiz insanlar geclmk
n yer axtarrdlar.
Qumar oynanlan otaqlarda, rqs salonunda tez-tez dava dr v htta
atma balard.
Dvltli kiilrin ksrinin xarici qadnlardan analar vard. Onlara
matik deyirdilr, hams n mnzil tutar, bzn mlk alar, naz-nemt iind
saxlayardlar. Bunu oxlar, htta z qanunu arvadlar da bilrdi. Dvltlilrin
arvadlar da tez-tez nvb il bir-birinin evin yb ziyaft mclislri
qurardlar, tez-tez d kimin rinin xarici arvad anasnn daha gzl olduu
stnd mbahis qopard. Hr ks iddia edrdi ki, rinin matiksi daha
gzldir v axrda sa davasna xardlar.
hr ba. Bakda ba-baa, yallq yox drcsind idi.
hr n sas plan layihsi vaxtar, dflrl tshih edilib
tkmilldirilmidi. hrin memar Qasmby Hacbababyovun qurduu
layihlrd, glckd meydanlar, ba-park v bulvar da nzrd tutulmu,
eyni zamanda yal rtk n yerlr ayrlmd.
Bak bitki almi chtindn n gerid qalm hr hesab edilirdi.
Bunun sas sbbi suyun az, daha dorusu olmamas idi.
Baknn n khn ba qubernator (salamlq zonas) ba hesab edilir,
sahsi drd hektar yarmdr. Bu ba 1830-cu illrd, kemid iki qala divar
arasnda yerln xsi ba-baa v bostanlarn yerind salnb. hrd uzun
mddt yegan ba idi. Bak hr komendant Lnkran v randan Bakya
gln btn gmilrin yiylrini v kapitanlar bir ne uval qara torpaq
gtirmy vadar edrdi; mri yerin yetirmynlrdn crim alnard. lk

43

nvbd tut, zeytun, qaraac, am, akasiya aaclar kilmidi. Bir ne yerd
gllk-iklik d salnmd. Mhlli aac cinslrindn baqa, knardan, bu
yerlr aac nvlri d gtirilirdi.
tn srin altmnc - yetmiinci illrind ban razisini xeyli
genilndirirlr, alt-yeddi ildn sonra bzk aaclar v kol-koslar kilir, rqs
v istiraht meydanlar dzldilir. Ban bdii grkmini ildn-il
gzlldirirdilr.
Neft snayesinin inkiaf il laqdar ban da grkmi get-ged
dyiir, hovuzlar, kklr, terraslar salnr. Doxsannc illrin ortalarnda sasl
binalar tikilir.
halini baa hftd bir df buraxrdlar. Amma ban darvazalar
yksk rtbli mmurlarn, milyonu neftxudalarn zn hr zaman aq idi.
Quru ba - Burada kol-kosdan lamt yox idi. Yarm xaraba hovuz
he vaxt su grmzdi, zir-zibill dolu olard... Ya vaxt sel yuxar
mhlllrdn gtirdiyi zir-zibili, irkab bura tkrdi.
Yncaqlarn oxu burada keirilrdi. Qocaman mllim Aabala
Qasmov nql edrdi ki, 1905-ci ild minarlrdn azan ssi ucalanda,
kilslrin znglri sda qoparanda Parapetd qrmz parann zrind iri, a
hrflrl yazlm iki ar asdlar: Rdd olsun mtlqiyyt!, Yaasn
sosializm! traf klrdki adamlar meydana tlsdilr, havaya da bir ne
ar buraxdlar. arlarn stnd bu szlr yazlmd: Mhv olsun
monarxiya! satqnlara, casuslara lm!.
Qaradovoylar, pristavlar, btn polis mmurlar l-ayaa
dmdlr, arlara yaxn dmk olmurdu. arlar partlatmaq n gll d
ata bilmirdilr ki, axnama dr, qrn balaya bilr. Get-ged adamlarn
say artrd... Mxtlif yerlrd krs qoyub natiqlr Azrbaycan v rus dilind
nitq sylyir, istibdad lntlyir, hrriyyti alqlayrdlar.
Birdn polismeyster silahl qaradovoy dstsil Bazar (Hs Hacyev)
ksindn Vrankel (Qarayev) ksil z aa hcuma kedi. Star
Politseysk (Mmmdliyev) ksindn gln at nallarnn sslri eidildi v
atl kazaklar camaatn bann stn aldlar, allax v tatarn i saldlar.
Kim hara yaxn idi o smtd - Voronsov (zizbyov), Qssabbazar,
Tatarski (Krupskaya) klrin z tutub qard.
Malaan (9 Yanvar) ba: Onun hr trfi karvansara idi;
qzalardan yk gtirn malaanlar tvllrd, hytd atlarn balayar,
furqonlar qoyardlar. Bu aradak klrd, hytlrd, dng v dkanlarda,
evlrd, dhlizlrd, zirzmilrd oxlu llki emalatxanas vard. irkabl su
v diz qalxan palq xstlik v natmizlik mnbyi idi. Hl 1870-ci illrdn
burada baa salmaa alrdlarsa, yeralt suyun keyfiyytinin pisliyi,
torpan gildn ibart olmas, tullantlar aaclarn inkiafna imkan vermirdi.

44

Neft milyonusu ibayevin ahan mlk, Rusiyann ay ticarti

maqnat, dnyann ay ticarti inhisars vsotskinin z arxitekturasna gr
digr binalardan seiln v uzaqdan nzr arpan mlk, Hac Hamn olu
li Heydrin in v Yaponiya sfrindn qaytdqdan sonra yapon memarl
slubunda tikdirdiyi Mikado (Smd Vurun) teatr, bir d Hac lkbr
Dadaovun qoa zmtli glir evlrinin ucaldlmas Malaan (9 yanvar)
ba trafnn simasn dyidirdi.
Mlkdar lkbr Dadaov bard maraql bir hvalat danrdlar.
Be olu var imi, balacas ox cvlla imi, frst tapan kimi evdn ey-y
rpdrb, aparb satrm, tuta bilmirlrmi. Axrda atas tng glib deyir ki,
ay bala, bu eylri hey aparb ucuz qiymt satb zay edirsn, tullayrsan l,
he olmasa mn sat. Olan deyir ki, dd, sninl svdam tutmaz. Niy, ay
qoduq, birdn ikiy mniml svdlibsn? Bs minl niy tutur? O ayr,
sn ayr. Bilirm ki, sninl tutmaz - dey olan boyun qarr. Atas tkid
etdikd olan deyir: Yax, indi ki, z vurursan, de grm o altndak xalaya
n qdr verrsn?. Kii zn itirir, qzbl qqrr: Kyn biri kk,
altmdak malm mn satrsan? Qoduq! Olan glr: Grdn dd, - deyir,
- dedim tutmaz, tkid edirsn. mim ey baxmam pulu xardb hesab
rdr.
Birja (26 Bak komissar) meydan bombo idi, xzri, ya da gilavar
snd tozdan gz amaq olmurdu. Yaxnlqdak kazarmada yaayan soldatlar
bu meydanda mq edirdilr.
Axam bazar - Veerna (S. Vurun ba) meydan da bombo idi,
trafnda taxta budkalar vard; axamst tnlk olard. Crbcr ey alb
satrdlar.
Bakda aac, kol-kos, gl-iklik salnmasna Hac Zeynalabdin
Tayevin 1895-ci ild Mrdkanda ad babanlar mktbi, dalq v
qumsallqda sald tcrb phrliyi
ixtisasl babanlar dstsinin
yaranmasna byk tkan verdi.
Dniz knarnda bulvar salmaq mslsi Bldiyy idarsind
dflrl mzakir edilmidis d, sl mli i yalnz
1909-cu ild,
istedadl mhndis, yorulmaz tkilat v patriot Mhmmd Hsn
Hacnskinin rhbrliyi altnda balanr. Bldiyy idarsi bulvar salmaq n
60.000 manat pul buraxma qrara alr. Bak varllar da xeyli kmk edir.
Layih ilrind v tkilat msllrind hrdki bir ne zmtli binann
v iki Kirx binasnn layih mllifi Adolf Eyxler rkdn itirak edir.
Bulvar hrin dniz fasad olduunu nzr alaraq msabiq elan
edilir v tannm, adl-sanl memar v inaat mhndislr i qoulur. 30
memar-mhndis msabiqd itirak etmy dvt olunur. Frdi sifarilrin
yerin yetirilmsin baxmayaraq bu msabiqd Zivrby hmdbyov,

45

Ploko, Termikelov, Edel v tannm baqa istedadl mtxssislr rkdn

alrlar.
lk mrhld bulvar Qafqaz-Merkuri krpsndn (Kukla teatrnn
binasndan) Seyid Mirbabayevin (Azneft) binasnadk uzanacaqd. Bu arada
sahild snq-skk qayqlar, khn yelknli gmilr vard, irkab sular axb
dniz tklrd.
1910-cu ild bulvarda kilmi aaclar, kol-kos v iklr artq gz
oxayrd.
Quba meydan hrin n qlbli yerlrindn biri idi. Parapetl
brabr sas meydan hesab edilirdi. Buradak karvansaralarda,
mehmanxanalarda btn Azrbaycan qza v kndlrindn glmi msafirlr,
alverilr, tacirlr, sntkarlara tsadf edilrdi. Qoularn sas mskn v
ynca Quba meydan idi, btn r mllr, fitva vermk, adam ldrmk,
qz qartmaq, maaza, anbar yarmaq,
dvltlilrdn rsum almaq, ev
yarmaq v digr r mllrin tdbiri Quba meydannda tklr, qt edilrdi.
Burada Balaxan, Bondarn, adrov, Sisyaanov, Bazar v amax klri
arpazlard. Binalarn birinci mrtblrind baqqal, bzzaz, xrdavat,
arq, (iki cr arq tikrdilr: yan, ruhani v varllar n xsusi iraz
ar, qara camaat n is xam gndn), qssab dkanlar, axana, czbz,
ayxana, kabab dkanlar, srrac v sntkar emalatxanalar yerlirdi.
Binalarn st mrtblri is mehmanxana v mnzillr idi. Meydann
bir trfind taxta budkalarda yhudilr min bir ya al-verii edirdilr.
Xsusi emalatxanalarda dmirdn, misdn, htta gmdn crbcr
formalarda tkbal, qoabal, , drd v htta be-alt bal, brli-bzkli,
naxl amdanlar, eynil fanarlar qayrardlar.
Quba meydanndan haan keilsydi, ayxana v axanalardan
qramafon v armanka ssi eidilrdi.
Payz v q aylarnda slbilr iri slbdanlarda slb satar v
qqrardlar: Slb var, Mlhm var, Sin drman, D davas,
Mcundur, Cana xeyirdir. Bitki kkndn hazrlanan slb sd rngind
olar, tri, dad adama lzzt verrdi.
Quba meydanndak yemkxanalardan biri d Hsn Pervoyun ad
dillr zbri slam restoran idi. O zaman ev, dkan, restoran, maaza
yiysinin ad il tannard. Hsn d xrklrin lzizliyin gr Pervoy
lqb qoymudular. Skili mrtbdki bu restoran shrdn gec yarsna
qdr mtril dolu olard. Burdak xrklr kimi dadl xrk he yerd yox
idi; hrdki mtrilrdn baqa traf qsb v htta mdnlrdn,
kndlrdn - Sabunu, Suraxan, Ramana, Bibiheybt, Kel, Ahr,
Qarahrdn faytonda, qazalaqda bu restorana nahara glr, yeyib-iib qlyan
kr, shbt edr, svdlr, mal alb satardlar. Handa bir dvltli, tannm

46

qoluzorba svdgr, tacir, odar v digr adamlara burda rast glmk olard.
Fayton, qazalaq kboyu bir-birinin dalnca dzlrdi.
Bir gn nahara gln mtrilr grr ki, slam restoran baldr;
ss-ky salrlar, balayrlar Hsn Pervoyu axtarmaa. laltlarndan birini
tapb soruurlar, bu n hvalatdr... Deyir ki, xbrim yoxdur, i gldim
grdm ki, ll kb yurdu qalb... Mtrilr dilxor olurlar. Xrklrin bel
lzztli olmasnn sbbini Hsn Pervoyun lalts nql edir: biz hr eyi
hazrlayrdq, Hsn Pervoy sirrini yrnmsinlr dey hamn mtbxdn
xardb ti qazanlara, kplr, tavalara z tklikd tkb yerbyer edr,
ocaa asandan sonra bizi mtbx buraxard. Demyinn Hsn Pervoy btn
qablara lsn, Hcmin gr myyn miqdarda tiryk srtb sonra t
tkrmi, dviyyat da lav edrmi; bu qayda il az doza il mtrilri
tdrisl tiryki etmidi. Yax da pul qazanb dvltlnmidi.
Hsn Pervoy z rann Zncan hrindn idi. Bakdak
zncanllarn oxusu atr-rki idilr; onlar da xeyli pul qazanandan sonra
gzlnmdn yoxa xardlar.
Yarm kilometr aral Kmr meydannda vvllr kmr basdrb
satardlar, sonralar dndrmidilr oran bazara, ksrn khn pal-paltar
v ev mxllfat satlard. Bldiyy idarsi ora Voronsov meydan ad
qoydusa, camaat trfindn qbul edilmdi, khn ad Kmr meydan qald
stnd. Burda da qramafon v armanka alnard. Kmr meydannda da
xoruz v qo dydrrdilr, qolar kll-klly glnd zrbin ssindn,
aqqltdan adam diksinir, el bir tsvvr oyanrd ki, hr iki qoun ba tiktik olub trafa splndi; xoruzlar al qan iind olar, tez-tez gzlri deilr,
dlr yrtlard, amma n maraql oyun-tamaa dvlrin dymsi olard;
el ki, kbk carlar hrlnib xbri yayardlar, sbrsizlikl oyun
gnn gzlyrdilr. Dvlrin dymsini he bir heyvan dymsi il
mqayis etmk olmaz.
Bu eyni cinsli heyvann bir-birin tutduqlar
divandan insan dht glirdi. Quduz itlrin, canavarlarn vhiliyi qzm
dvlrin qzbi yannda oyuncaq hesab oluna bilr. Heyvanda n qdr
drin kin, qzb, rhmsizlik olarm. Azlarndan kpk pskrrdi; gzlri
el dumanlanard ki, sanki he nyi grmr. Ayaqlar il tpiklyir, bir-birini
eynyir, para-para, tik-tik etmk istyirdilr. Qzm gzlr qan kib
az qalrd hdqsindn xsn. Hikkdn sim-sim titryirdilr. Canl alm
mvafiq nec d ad tapblar: vhi, yrtc. stn glmk,
xudpsndlik
grnr ibtidadan canllarn xilqtinddir ki, ondan tri lm gedir, mhv
olurlar.
Kmr meydannda tez-tez phlvanlar da glr, gclrini
gstrrdilr. Kndirbazlar mhartlrini nmayi etdirmk n kndirin
stnd qrib oyunlar xarardlar.

47

Btn bu nv ylnc v mrklr bir zamanlar brc divarlar

qabanda, o aralar hl bo olanda, realn mktb, qz mktbi tikilndn
vvl, Qapan dibindn yuxarda olard.
Starve - khn eylr v ilnmi mxtlif eylr satanlarla
Kmr meydan dolu olard. Kllpazlar vard ki, ancaq qoyun baayandan kllpaa biirrdilr, mtrilr shr tezdn zlrini verrdilr bu
dkanlara.
Hlimalar, qda buda v yal qoyun tindn hlim a
hazrlardlar. Mtrilr axamdan gtirib qab qoyar, pulunu da qabaqcadan
verrdilr; shr tezdn glib aparardlar.
Su kmri. Bak halisi su sardan ox ziyyt kirdi. Bldiyy
idarsi bunu aradan qaldrmaq n hl 1880-ci ildn tdbirlr
grmy
balamd. (Bu msld Hac Zeynalabdin ox fal alr v ox da pul
xrclyir). vvl Bak trafnda su mnbyi axtarlr, sonra amax qzasnda
kfiyyat ilri aparlr. Btn sylr boa xr. 1892-1898-ci illrd Kr
ayndan Bakya su kmri kmk layihsi hazrlanr, lakin bu layihd
gstriln kmr ox baha baa gldiyin gr, bldiyy idarsi bunu tsdiq
etmir... lacsz qalb 1893-c ild sahild dniz suyunu tmizlyn quru
dzldirlr. Gnd 30.000 vedr su tmizlnirdi. Bu da halinin ehtiyacn
dy bilmirdi. Be ildn sonra ikinci su tmizlyn quru i dr. Bununla
yana Kr ayndan barjlarda su dayb vedrsini yarm qpiy satrdlar.
Sonralar Volqa ayndan barjlarla su damaa baladlar. Bu su, daha baha idi,
vedrsi iki qpiy. Kasblar suya olan sas ehtiyaclarn yalnz hytlrdki
quyulardan dmy mcbur idilr. Bu da tez-tez crbcr xstliy sbb
olurdu. Hkumt vaxtar bu quyulara drman tkrd, bzn torpaqla
doldururdu. 1899-cu ild hrd suya olan tlbin daha da artdn grb
Hac Zeynalabdin Tayev xarici irktl 25.000 manata mqavil balayr.
Avropann bir ne hrin su kmri kmi mhndis Vilyam Lindleyi
Frankfurt Mayndan gtizdirir v ona em axtarma taprr. Bldiyy
idarsin is deyir ki, su taplandan sonra pulumu versniz yax, vermsniz
d eybi yoxdur. Lindley Qubann yaxnlnda, Bakdan 190 kilometr uzaqda
quyu qazdrb ollar suyunun mnbyini kf edir. Bldiyy idarsind Quba
trafnda taplm su mnbyin bh il baxrlar, inanmrlar; kmr kmyi
rdd etmy alrlar. Tayev bh ednlr deyir ki, ahda z qar v
buzlaqlar il bdi olduu kimi, ollar emsinin suyu da bdidir.
Bu shbtl laqdar maraql bir hvalat xatrlatmaq vacibdir.
Bldiyy idarsinin xsusi ilr zr bir mmuru nql edirmi ki, mni Paris
gndrmidilr. Bir axam eitdim ki, Hac Zeynalabdin Tayev glib, Luvr
mehmanxanasna db. Shr getdim Luvra. Grdm ki, Parisin bldiyy
risi Hacnn yanndadr, shbt edirlr. Dilmanc da yanlarnda. Hac mni

48

grnd dedi ki, bu hrin su kmrin v qurulara gedib baxacaam, sn d

qoul mn. Razladm. Btn gn Parisi hrlndik.
Bldiyy risi Raevski d su mslsind hacnn trfini saxlayr v
var qvvsil alrd. Layih v hazrlq ilri lng gedirdi. Qubernatorluq v
hr bldiyy idarsi Peterburqdan, hkumtdn kmk istyir. H. Z.
Tayev ii srtlndirmk n Qu Mmmd Hsni Rayevski il brabr
paytaxta, dvlt palatasna yollayr ki, Bak hri n 5 faizli istiqraz
buraxln srtlndirsin. ox kemir ki, 1909-cu ilin axrlarnda qrar xr
ki, su kmri inas n hr bldiyy idarsin 27 milyon manat be faizli
istiqraz buraxmaa icaz verilsin. Bundan sonra layih tsdiq edildi v su
kmri kmk srtlndi. Hesaba gr kmr hr gnd milyon vedr su
verckdi. Neftxudalar su kmrinin kilmsi n ox pul vermidilr.
Nhayt, 1916-c ilin axrlarnda Bak -ollar su kmri hazr oldu v
1917-ci ilin yanvarnda bu i sona atd. hr camaatnn o gnk sevincini
tsvvr etmk tin idi. Hmin gn oxlu qoyun, dv, kz qurban ksildi,
mhlllrd ehsan mclislri ald. Su fontanlar i dd, haliy gnd
df - shr, gnorta v axamst su verildi.
NEFT SNAYESNN NKAFI
1825-ci ild Aberon yarmadasnda be yerd - Balaxan, Sabunu,
Binqdi, Bibiheybt v ubanda l quyularndan neft xarlrd. Az miqdarda
Pirallah (Artyom) adasnda l il ilyn dayaz neft quyular qazmaa
baladlar.
1848-ci ild rus mhndisi Semyonov Azrbaycan torpanda
dnyada ilk neft quyusu qazmd (AB-dan 11 il vvl). 1863-c ild is
Pirallah adasnda mexaniki sulla quyu qazmaa chd edirlrs d, nticsiz
qalr. 1869-cu ild usta Allahyar Balaxanda tz sulla quyu qazanda on-on
be metr drinlikd yerin altnda iddtli gurultu, ss-ky qopduundan, usta v
fhllr brk qorxuya db cld quyunu doldururlar. Yalnz ildn sonra
1871-ci ild Balaxanda texniki sulla quyu qaza bilirlr. Bu quyu gnd
45.000 pud (700 ton) neft verir.
1863-c ild Cavad adl sahibkar Suraxanda a neft zavodu tikdirib
istismara verir.
Kokorev v Qubanin 1859-cu ild Suraxanda Atgah mbdi
yaxnlnda a neft zavodu tikdirib ildirlr. Ne il sonra mhur rus alimi
Mendeleyevin mslhti il bu zavodu tkmilldirirlr. 1870-ci ild Bakda 47
zavod a neft emal edirdi.
1871-ci ildn l qazmas vuru qazma sulu il vz edilir. Bununla
da get-ged qazlan quyularn say v drinliyi xeyli artr.

49

1872-ci ild neft snayesinin inkiafnda ox ciddi mane olan

mvcud iltizam sistemi lv edilir v dvlt xzinsi mdnlri uzun mddt
icary vermy balayr. car pulunu vvldn alr. carilr birinci nvbd
mayasn xarmaa v mmkn qdr artq qazanmaa sy edirlr.
Bellikl, nytl razi keir xsi llr, neft hasilat da ildn-il
srtl artr. Bak neft snayesi kapitalizm inkiaf yoluna qdm qoyur.
1872-ci ild Bak 1,5 milyon pud neft verdiyi halda, 1900-c ild 661
milyon pud neft verir, bu da lkd xarlan neftin 95 faizi, btn dnyada
hasil olunan neftin yarsndan ox idi.
A neft emal 1873-c ild 15.000 ton idis, 1901-ci ild bu rqm
2.500.000 tona atd.
Bakda yaranm neft irktlrinin say aydan-aya artr, perspektivli,
mid vern torpaqlarn sas hisssi icarilrin lin keirdi.
Yadelli kapitalistlr srvt dalnca Bakya axrdlar. Nobel
qardalarnn 1879-cu ild yaratdqlar irkt neft quyular qazmaq v istismar
etmkl brabr, axtar-kfiyyat, neft emal, ticarti, elmi-tdqiqat ilri il d
mul olurdu.
1883-c ild Rotildin nmayndsi Parisdn Bakya glib XzrQara dniz shmdarlar irktini yaradr, tez bir zamanda rus neft snayeisi
Pekovskinin mdn, zavod v digr mssislrini l keirir. Xzr-Qara
dniz irktinin plan ox geni idi: neft mmulat almaq, emal v ixrac
etmk; gr Nobel xrda neft sahibkarlarn neft kmrlril sarmdsa,
franszlam yhudi srmaydar Rotild neft emal edn zavod sahiblrin pul
tllri qurub, iki milyon manat avans vermkl bir ne il l-qollarn el
balamd ki, he ks mal sata bilmirdilr. Rotild eyni zamanda Mazut
ticart komissiyas yaratmd. Ona borclu olan zavod sahiblri a nefti yalnz
Mazuta thvil vermli idilr. Bir oxlar bu komissiyann faliyytindn
iflas olmudu.
Rotildin birinci mvkkili Debur zn o zaman asud gu
hesabediln, dniz yaxn, Ba ksind xsusi, tmtraql imart (R.
Mustafayev adna ncsnt muzeyi), idar n is hrin mrkzind
Persidski (Poluxin) ksind yaraql bina tikdirmidi. Debur Bakdan
gednd Sadov kdki imartini Kavkazskoe tovariestvo irktin satd.
Deburun vzifsin Feqel Arnold Mixaylovi adl bir adam tyin edilir; onun
kiik qarda Rotildin Peterburqdak mvkkili idi.
1890-c ild ingilis Seyms Viau Bibiheybtd neft mdnlri v
Qarahrd ibayev irktinin zavodlarn alr. Belika, Almaniya v
Amerika Birlmi tatlarnn nmayndlri d Bakda irktlr, maliyykredit-ticart mssislri yaradrlar.
Snaye, ticart, nqliyyat, gmiilik idarlri xeyli oxalr.

50

Hsnby Zrdabi kini qzetinin 1877-ci il 1 yanvar nmrsind

llkl neft dayanlar bard yazrd: Balaxandan zavodlara arabalar, 7-8
verst yoldur, pudu bir ahdan - be kpkdn neft dayb bol pul qazanrlar.
Deyirlr ken il arabalar zavod sahiblrindn yarm milyon manat kiray
alblar. ndi iki kompaniya dzldiblr, birisi neft mdnlrdn zavodlara dmir
novalalarla axtmaq istyir, o birisi dmir yol kmk istyir. Yerst
novalalarda neft axtmaq istyn kompaniyaya dvlt izn verib v bu bahar
onu balayacaqlar. Yz min manata qdr xrc olacaq. Dmir yolu kmk
n yz min manat cm edilib, yz min manat da lazmdr,
Neft cvhri (a neft) satanlar ken il ziyada nf ediblr. vvllr
cvhrin pudu Moskva v baqa hrlrd manat yarm, iki manata satlrd.
tn il 3-4 manata satlb. Amerikadan bu il cvhr gtirilmdiyindn Bak
neftinin pudu qalxb 6 manat 50 qpiy.
kini baqa bir nmrsind yazrd: Ne il bundan qdm
Badkubnin nefti Mirzyevin icarsind idi. El ki, bu icar brhm oldu, neft
quyularn bir ne hiss edib, tk-tk icary verib, hr bir xahi edn ixtiyar
veriblr ki, tzdn quyu qazsn. O zaman Balaxan v Sabunu kndlrinin
yerlri ox bahaland. El ki, quyular oxald v onlarn bzisindn neft fvvar
vurub bulaq kimi axd, neft qiymtdn dd. Kemid xalvar, yni 20 pudu
9 manata satlan neft bir manata. Htta 3 abbasya satld. Bir trfdn neftin
bel artma, bir trfdn xzinnin neftdn ald aksz xrci v bir trfdn
Amerikann neft cvhrinin Rusiyada ucuz satlmas, neft cvhri kmk n
zavod saxlayanlarn iini prian eldi. Axrd neft sahiblrinin dad-fryad
yerin yetidiyin, ken il hkm olundu ki, Amerika cvhrindn 50 qpik
artq tamojna xrci alsnlar. Ona binan zavodular ken il Rusiyaya neft
cvhri gtirmdiyin, Rusiyada Badkubnin neft cvhri 3-4 manata, htta 4
manat yarma satld. Halbuki, irli manat yarma gcl satlrd. Bu sbb neft
sahiblrinin ii yen yax oldu, neft yerlrinin qiymti artd.
El ki, bu ildn tamojna xrci qzl pulla alnr v mlum olub ki,
gln ildn neftdn aksz xrci alnmayacaq. Neft yerlrinin qiymti hddn
xb. Msln, bir xs ken il 5 desyatin yeri 2 min 5 yz manata almd. 2
ay bundan qdm ol xs zikr olan yeri 8 adama, 8 min manata satb. ndi
deyirlr ki, o 8 adamn birisi z hisssini, yni skkizdn birini 18 min manata
satb v yen deyirlr ki, bir ks bir desyatinin drddn bir hisssini bel
icary verib: icari yer sahibin 2 min manat verib ki, o yeri 12 il ona versin,
brti ki, bu ilin mddtind o yerdn n qdr neft xsa onun nisfi yeri
alann olsun v 12 ildn sonra o yer, orada olan avadanlqlar yer sahibin
qalsn.
Xlas, yer alan, yer satan hddn xb. K v bazarlarda mhz
neft v cvhr sz danlr. Natariusxanalarda neft yeri ald-satd kazlarn
yazmaa nvbt atmr. Badkubd sakin olanlar keidn tutmu qulluq

51

hlinin dna bsrincn, tacirdn tutmu dna papaqya v am tkncn z

ilrini tullayb, bir ne adam irakt edib, Molla Nsrddin torba gtrb Sar
qayaya bostan ourluuna gedn kimi, olan-olmazlarn yb Sabunu
bylrinin yanna yer almaa v Qarahrd (hrdn knar zavodlar olan
yerdir) zavod tikdirmy gedir ki, bir ya iki il sahibi milyon olsun.
Bak mdnlrind gzlnilmdn el fontanlar olurdu ki, gnd min
tonlarla neft xrd, he yerd v he ksin tanmad adi bir adam birdn-bir
dnb olurdu milyonlar sahibi. Hac Zeynalabdin Tayev, Musa Nayev,
msi
sdullayev,
Murtuz Muxtarov, Slimov, Seyid Mirbabayev,
Mantaov, Mirzyev, ibayev. Leonozov v baqalar bel varlananlardan
idilr. El ki, fontan vururdu, qonuluqdak torpan qiymti bir min artrd.
Gcl fontandan neft nhr kimi axb yaxnlqdak knd v qsb
evlrini, tvllri basr, uurdur, qonu mdnlrdki emalatxanalar, buruqlar
qalrd neft selinin altnda; binalar, idarlr dalrd. Flakt dn adamlar
tez-tlsik baqa yer krdlr. Sonra da fontan sahibini mhkmy verib
kdiklri zrrin vzini tlb edirdilr. ln v yaralananlar n qan bahas,
ikstlri saaltmaa mavint istyirdilr. Bel vaxtlarda neftin qiymti
bazarda ox aa drd. Fontan sahibi v xrda mdnilr iflas olurdular.
sahibkar bzn dz bilmyib zn asr, intihar edirdi.
Neftin btn stnlklrini v glckdki hmiyytini yax biln
imperialist dvltlrin rhbrlri bu misilsiz yanacaa yiylnmk n
planetin btn gulrind olan neft yataqlarn l keirmy can atrdlar.
Amerikal Son Rokfellerin Standart oyl, ngiltrdn Henri Deterdinqin
rhbrliyi altndak Royal Dye ell; franszlardan yhudi Rotildin Xzr
-Qara dniz v Mazut, isveli Nobel qardalarnn sindikatlar Bakya can
atrdlar.
cnbi kapitalistlr neft srvtinin glcyini, geoloji saslar zr
yrnrk neft xarma qaydalarn pis biln bakllardan torpaqlarn baha
qiymt alrdlar. Bununla da Aberon yarmadasnn tknmz srvtin
yiylnirdilr.
Xarici kapitalistlr mslmanlarn min illrl ata-baba yurdu olan
neftli torpaqlarn llrindn almaq mqsdil o yerlri d hrraca qoymaq
bard qrar xartdrrdlar. hmd by Aayev Peterburqa, sonra da Tiflis
camaat trfindn nmaynd gedib Bak mslmanlarnn ata-baba yurdu olan
neft-mdn yerlrini llrind saxlamaa nail olur.
Tz kf edilmi zngin neft yataqlarndak torpaqlar mzaidy
qoyub hasil olacaq gliri xziny vermk vzin tez-tez arn frman il, bu
v ya digr yksk rtbli mmurlara, taxt-taca yaxn qraf, knyaz v sair
adamlara balanrd, onlar da bu torpaqlar pullu neftxudalara, irktlr ya
satr, ya da rikli istismar etdirirdilr. Suraxandak neftli torpan oxusu bel
talan edilmidi.

52

Balaxan, Sabunu, Ramana, Bibiheybt, Binqdi kndlrind yer

stnd byk davalar drd; bir-birini mhkmy verirdilr. ar hkumti
bel hadislri bhan elyir, ox yeri dvltin ixtiyarna verir, ya hrracda
satdrr, ya da ara yaxn adamlarn adna keirtdirirdi. Bunun nticsind
Qfqaz caniini qraf Voronsov-Dakov Balaxan kndinin ortasnda zngin
mdn sahibi olmudu.
1905-ci ild ba vermi hadislrl laqdar, Qafqaz caniini Bakya
glir. Gman edirlr ki, yerlrd vziyyti yrnck, xeyirxah bir i grck.
Lakin bel olmur, o, n fhllrin ar vziyytin, n onlarn i raitin, n d
ikaytilr hmiyyt verir, birbaa Balaxanya, z xsi mdnin gedir,
vziyyti, n qdr ziyan kdiyini yrnib qaydr, Tiflis yola dr.
Bakda iki cr neft snayeisi vard: biri mdn v zavod yiylri neftxudalar, digri is dirkilr. Birincilr hr yerd mhur idilr.
Dirkilr is neftli gman ediln torpaqlar zbt edir, alr, y da icary
gtrb ortasna dirk basdrr, stn adn v hmin yer n vaxt yiylndiyi
tarixi yazrd. Dirkilr ox zirk, igzar adamlar idi.
Onlar
axtar-kfiyyat aparmrdlar,
quyu
qazdrmrdlar.
Ortasnda dirk basdrlan yerin sahsi kvadrat klind olard. Dirkilr
birdn lli-altm, bzn daha ox torpaq sahsi zbt etmy nail olurdular.
Ortasnda dirk basdrlm sahlrdn tk bircsind neft ld edilnd, fontan
vuranda, trafdak torpaqlarn qiymti bir yz artard. Dirkilr qrbi
Aberonda, Qobustan otlaqlarnda, Kr ovalnda, Xzryan dznlikd,
Siyznd, amaxda, Gnc quberniyasnda - Naftalanda
oxlu torpaq
tutub, dirk basdrmdlar. Mrkzi v rqi Aberonda dirkilrin ii o qdr
d yax getmirdi. nki neftxudalar yerlr oxdan yiylnmidilr.
Camaat arasnda bir d bel bir inam vard ki, neft olan yerlrd ot,
aac, kol-kos bitmz. Buna gr dirkilr, adtn, oranlq, glm, dalq,
qayalq yerlri tuturdular. Amma tbiti gzl olan imali Qafqazda,
Maykopda zngin neft-qaz yataqlar kf edilndn sonra bu cr mlahizlr
yoxa xd.
Neftli torpaqlar stnd tez-tez dava dr, adam ldrlrd.
Mhkmlrd yalan ahidlr olurdu. hakim iddialar, stnd
dava dm raziy aparr, adamlar dindirirdi. Molla lindki Qurana
ahidlr l basdrb and idirirdi. Yalan ahid Qurana l basb bel qsm
edirdi: And olsun bu Qurana, ayaqlarmn altnda olan torpaq iddiann atababa torpadr. Dorudan d ayann altndak, vvlcdn ayaqqabnn
iin tkdy torpaq iddiann ata-baba mlkndn gtrlm torpaq olard.
stnd dava ad torpan, yerin is iddiaya he bir dxli yox idi.
Kasb adam yerini satanda mtriy deyirdi ki, xozeyin, gr mni
salacan mdnd gzti gtrcksns svdamz ba tutacaq. Sahibkar
razlard, amma bir ne ydan sonra stn r atb onu mdndn

53

uzaqladrrd. Gztilr geclr ourluq neft al-verii ednlrin arabalarn

anbardan doldurub, pulunu alaraq yola salrdlar, ya da lllrin krantn ab,
nefti qonunun anbarna axdar, haqqn alard.
Srmaysi az, fhlsi az olan adam quyunu qazdrb neft tbqsin
atdra bilmir, yeri satmaa vadar olurdu. Bzn d gec vaxt neft datdrb
quyuya doldurur v sabah gn xbr yayrd ki, neft atb, bu yolla baha
qiymt satrd. Neft maqnatlar bu glklri ox yax baa drdlr, onu da
vvldn ox yax bilirdilr ki, neft daha drind yatr, z d tknmzdir;
torpaq yiysin guya mrhmt gstrir, tula pay verib mlk sahib olurdular.
Sahibkarlar qonuluqdak qazma ustalarn pulla alb sah bard
mlumat toplayrdlar, ya da quyuda qza trtdirirdilr ki, zlri daha tez neft
layna atsnlar.
Xrda mdnlrin sahiblri quyular istismar edir, neft xardr, amma
quyu qazdrmaa qvvlri atmrd, lazmi avadanlq, dzgah, usta, fhl
saxlamaa imkanlar olmadndan quyunu podratlara qazdrrdlar. Tez-tez
podratlar qonuluqdak Dvltli neftxudadan pul alb, qazman uzadr, ya d
su tbqsini balamr, ngl salb ii yubandrrdlar... V xrda mdnini
qorxudurdular ki, neft vern quyular da su basa bilr... O da, vvl inad
gstrib deyirdi: bu nal gedin, krplr dann. Mdnimi satan
deyilm....
Axrda tntidirdilr...
Mdnlrd neft tbqlrini su basmas dhtli flaktdi; su mdni
dndrirdi gl, dryaaya, sahibkar tvi db zara glir, sahni dyrdymzin satrd... Neftxuda bu sahni, qonu mdni adtn baqa adamn
adna alr, sonra keirirdi z adna v qatrd mdnin...
Varislri dil tutub, tez-tez saxta vsiyytnamlr dzltdirir, ii el
dolaq salrdlar ki, torpaq yiylri tlsib yeri tez satmaa vadar olurdular.
hrd oxlu notarius kontoru vard. Onlar neft iind vasiti rolu
oynayrdlar.
Balaxanda sahibkar Mirzyevin qonuluqda ald mdnind qazd
dayaz bir quyu el fontan vurmudu ki, gn rzind yer-yurd neft kln
dnmd.
Fontan vuranda qaz ar altlri, hr biri yz, yz lli kiloqram
arlnda dalar knara tullayrd. Ramanada, Sabunuda drlrdn neft ay
kimi axr, quraqdan yuxar qalxr, adamlar bu taydan o taya ke bilmirdi.
Gydn neft yard. Anbarlar ox da byk olmayanda ab-dar, nlr tez
dolur, neft balayrd axmaa. Fhllr torpaqdan n qdr sdlr dzldir,
dadan v palqdan bndlr kirdilrs yen hdsindn gl bilmirdilr.
Bel vaxtlarda fontanlar balamaq, neft selinin qaban ksmk bzn drd hft kirdi.

54

Bu cr vhicsin istismardan geoloqlar ox narahat olurdular, nki

neft tbqsi hdr yer gcn, srvtini itirib, zay olur, xan neftin oxu
torpaa hopur, drdd tbqd qalb lrd.
Kim idi geoloqlara qulaq asan, szlrin fikir vern.
Sahibkarlar is sevinir, onlarca faytonda, qazalaqda, hrdn, qonu
kndlrdn adamlar tamaaya glir, tz milyonunu mjdlyir, pul tklif
edirdilr. Halbuki, hmin xs bir gn vvl etibar edib bir manat da
vermirdilr. Suraxanda, Ramanada, Bibiheybtdki gcl fontanlarn
gurultusundan traf kndlrd yatmaq olmurdu; qaz almi bryrd. Fontan
bzn -drd hft davam elyirdi. Bel vaxtlarda qonu mdnlrd neft
vern btn quyular, ocaqxanalar balayrdlar, qazman saxlayr,
emalatxanalarda ii dayandrrdlar ki, yann dmsin. Sonra da fontan
sahibindn ya xoluqla, ox vaxt is mhkm gcn itki pulu, ziyan xrci
alrdlar.
Milyardlarla kubmetr qaz havaya uub zay olurdu. Mhur rus
kimyagri D. . Mendeleyev 1885-ci ild Bakda olanda havaya sovrulan qaz
glcyin yanaca adlandrr.
Kemi fontanlardan shbt dnd qocaman mhndis ulqin
Serkey Vasilyevi qlyann tstldib, nql edirdi ki, yatmdm, byrm
vurulan brk drtmdn ayldm, kim is qulamn lap dibind qqrd: Dur,
quyu fontan vurur... Tlsik geyindim. Bayrdan iddtli uultu eidilirdi.
Binann divarlar titryir, dam crldayrd. Bayrda yer-yerdn: Fontan vuran
quyu kimindir? soruurdular, lakin cavab vern yox idi. Otaqdan xdm.
Shr idi. Gy z ayazd, fq qzarrd. Kazarmalardan xanlar
dayanr, el bil yer mxlanrdlar.
Neft stunu gylr ba qaldrrd. Vkann yars yox idi, neft seli
qabana xan tir, dirk, taxta, man, truba, dmir paralarn sprlyib
aparrd. Quyudan tullanan da paralar uzaqlara splnirdi. He n eitmk
olmurdu. Dhtli uultu yqin ki, traf kndlrin sakinlrini d oyatmd.
Gydn neft yard, adamlarn st-ba neftdn islanr, z-gzlri qapqara
qaralrd. Xzri gclnirdi. Neft stunu gah azalr, gah da hndrlr qalxrd.
Stun azalanda adamlar qabaa kemy can atrdlar v istyirdilr ki,
vvldn hazrlanm uqun tbqsini quyunun azna qoysunlar, halbuki,
bel uqun lvhlrl xrda l quyularnn azn balayrdlar. Haraya l
vurulurdu, yapqan tki yaprd. Neft adamlarn topuuna qalxrd.
Neftxuda hl uzaqdan neft stununun hndrlyn grnd dht
glmidi. Neft seli ba gtrb trafa axrd. Yaxnlqda yaayan adamlarn
oxusu bayrda idilr.
Fontan anbaan gclnir, neft seli zirzmilri, daxmalar, evlrin birinci
mrtblrini basrd, traf neft gln dnr, adamlarn apara bilmdiklri

55

palaz, hsir, cr-cndr, yoran-dk neft glnd zrd. Kiilr alvarlarn

rmalayb, dallarnda l, ayaqyaln neft iind qardlar.
hlikeflr hvalat kazinoda eidib fayton v qazalaqlarda fontana
tamaa elmy glirdilr.
Qara dam v daxmalarn oxunu neft seli basb zay etmidi.
Quyu birinci hftd gnd 20 min tondan ox neft pskrmd.
Ziyan kmi yzlrl adam mhkmy mracit edib neftxudadan
zrr pulu iddia edirdilr. gr mhkm onlarn tlb etdiklri mblin onda
birini dmyi qrara alb, hkm xarsayd, sahibkar mflis olard.
Neftxudann tutduu vkil yuxularna haram qatb ldn-ayaqdan
dmdlr, iddialardan yayi-dlil v rsmi snd tlb edirdilr.
axrda gedib mahal mhkmsin xd, msl daha da qarq
dd. Camaata dyn zrr o qdr byk idi ki, he ks var-yoxu lindn
xb quru yurdda qalm, dilni gnn dm fqir-fqrann haqqn
tapdalamaa srt ed bilmirdi; lakin divan-dr xsart mblini azaltmaa
chd edirdi, zrrdidlr d z nvbsind iddiann mblini artrrdlar.
Neftxuda mhasiry dm ay kimi vurnuxurdu, sudan quru
xmaa chd edirdi... Mdn ox zngin idi, amma kim l ard, he ks
borc vermirdi...
Bir shr sprgi kontora glnd sahibkarn zn tavandan
asdn grd.
Bu fontan nticsind neftin qiymti bir drd azalmdsa, pudu 50
qpikdn 12 qpiy dmds d, mtri taplmrd. Xrda mdnilrin
oxu mflis olmudu. Nhng firmalar qsdn nyt xarmr, xrda
sahibkarlarn mdnlrin yiylnmk istyirlr.
Fontan sahibi zn asandan sonra zrr kmi camaat ban
itirmidi, ln, cnazni mhakim etmk mmkn deyildi...
Nobel qardalar zrr knlrdn, z d hqiqi zrrin, onda bir
hisssini dmk rtil mdni almaa raz oldular.
O zaman n ar, n tin, n qorxulu i quyu qazmaq, neft xarmaq,
bir d neft tmizlmk idi. lm, hmi bu pe sahiblrinin balar stnd
hrlnirdi. Qabaqlar dayaz quyular klng v bel il qazrdlar; quyularn
drinliyi az idi, zaman kedikc artd, lli, altm, daha ox... Zhrli qaz,
yeralt sular, palq qazmalar brk incidir, adamlar ldn, taqtdn salrd.
Drin getdikc hava azalr, zhrli qaz artr, i arlar, yeralt su tbqlri
alr, su basqn balayr, quyu divarlar uub tklr, tez-tez bdbxt hadislr
ba verirdi. Qfildn fontan vuranda qazmann he csdi d taplmrd.
Sevimli yazmz Abdulla aiq Mktub yetimdi hekaysind qazmalarn
acnacaql, badan-baa ziyyt, mqqtli hyatn, facian lmn mahir,
realist qlml tsvir etmidir.

56

400-600 metr drinlikdki neft tbqsini texniki sulla iki il, il

qazb baa atdrrdlar. Qza ba verdikd, i gn podratya ox baha tamam
olurdu, quyuya dm baltan, iliib qalm avadanl xarmaq o qdr d
asan deyildi; aylarla llirdilr; baqa dstdn dvt ediln tcrbli ustalarn
bel, ox vaxt llrindn he n glmirdi; hr ey yerin altnda, drin quyuda gz grmr, l atmr; btn chdlr hdr gedirdi. Bel gnlrd usta v
fhllr podrat maan ancaq yarsn dyirdi. Avadanlq v cihazlar ibtidai
idi, Ustalarn mahid qabiliyyti v sntkarl, duyular yegan hlledici
vasit idi. Tcrbli qazmann qulaqlar altin ssindn, trpnmsindn
sxurlar, tbqlr bard ntic xarrd.
Podratlar texnikan, yeniliyi sevmirdilr. Onlarn fikrinc l
cihazlar bo eydir, yer haqqndak geologiya elmi naldr, guya hr ey
ustadan asldr; vrdi, sayqlq lazmdr. Xurafata da inam ox idi: dnb
gn yeni mliyyata balamrdlar, usta v fhllrin aya db-dmmyi,
xo, ya da bd qdm olmasna yaman fikir verirdilr. Tk sbr gtirni
dyrdlr...
Neft xardanlarn - dartaylarn ii qazmalarnkndan he d asan
deyildi. On iki saat rzind bir saniy bel dinclmir, ar jelonkan qaldrb
nefti boaldr, tzdn quyuya sallayrd. Ss-kydn qulaq kar olur, beyin
ktlirdi. Dartay jelonkann st kvaldan xmasna yol vermmli idi, ks
tqdird quyu iki- saat dayanrd. Gec nvbsind dartaylarn ii daha ar
olurdu. Bir balaca ehtiyatszlq elc, fikr gets, mrgls qza ba verrdi.
Fikir v qorxudan dartaylar tez qocalr, kar olur, ldn drdlr.
- Hr iki snt sahibi ox vaxt qoldan, qabradan, beldn, qdan
ikst olurdu. Dartaylarn v qazmalarn oxu iranllar idi. Bu pe gc,
dzm v sbr tlb edirdi. Ehtiyac is insan n tin ilr vadar edir. ranl
fhllr azn aan kimi hmri deyib el ktklyirdilr ki, bir d srt
edib din bilmirdilr. Boaza ylb rhm v haqqn tlb ednd, ban
qaldranda quyuya atrdlar. Balaxanda drd nfr fhl l il qazlan ayr-ayr
quyuda uan torpan altnda qalb hlak olmudu. Pristava 100, okolodoniy
50 manat, konsul katibin 25 manat xrclik verib, cinayti rt-basdr
elmidilr. Bel hadislr tez-tez ba verirdi.
Mdnlrin mnzrsi acnacaql idi. Dr-tp, torpaq klr
funtli, alalar peyinl, mazutla dolmudu, gydn his yard. Yada palq
diz qalxr, qda axta olur, yayda od yar, imli su yox... Xzri qopanda
tozdan gz-gz grmr, hr v mdn halisinin oxu xstlnirdi. Xrda,
rtubtli zirzmilr, daxmalar, birmrtbli kazarmalar, qara damlar... Bu ac
hyat, chnnm mhitini, ar fhl mitinin mnzrsini ilk df Hseyn
Cavid Bak erind byk ustalqla, eyni zamanda rk ars il, hzin bir
kdrl tsvir etmi v midini glcy balamd.

57

Byk humanist air axrda btn midini glcy balayr ki, fhl,
fqra yalnz glckd nicat tapb, a gn xacaq.
Neft emal edn zavodlardak fhllrin ii qazma v
dartaylarnkndan he d asan deyildi. Tez-tez yannlar ba verir, nlr
partlayr, fhllr ikst olur, lrdlr...
Mdn v zavodlarda tez-tez ba vern yannlar oxlu tlfata sbb
olurdu. Neft bulanm aac vkalar, buruq trafndak anbarlar v glmlr,
funtli alalar trafda chnnm mnzrsi ml gtirirdi. Yannlar uzun
srrd. nki qarsn almaq n mlli vasit yox idi. Xzri taxta
paralarn trafa splyirdi, yann dr, alov buruqlara keir v hr trf
yaylrd. 1903-c ild Sabunuda, cnub mdnind ba vermi yanndan 130
buruq yanb kl dnr. Bel vaxtlarda mdnlr qat tst arxasnda grnmz
olurdu.
Bibiheybtd 1903-c ild gcl fontan vuran bir buruqda yann ba
verir v bir ne hft uzanr. Bunun da sbbi qonu buruqlardan birind
jelonkann db yanmas olur. Alov trafdak buruq v anbarlara yaylr, odalov sel tki axb, qabana xan hr eyi aldrb kl dndrir. Bu yann
nticsind onlarca buruq, bir ne kontor binas yanr. Sentyabrn doqquzunda
balayan yann oktyabrn 10-da zorla sndr bilirlr.
O vaxtlar Neftyanoe delo jurnalnda yazmdlar ki, 1900-1910-cu
on il rzind Bak mdnlrind 314 yann ba verib. 1503 buruq v oxlu
bina yanbdr. Orta hesabla ild 31, ayda 3 yann ba verib...
Bibiheybtd baqa bir yann o qdr gcl imi ki, alovun fqlri
90 kilometr uzaqlqda yerlk Mrz kndindn grnrm. Deyiln gr,
aban adnda bir usta klli miqdarda pulla ii podrate gtrr, tonlarla zncir
alr, laltlar il furqonlara yklyib, yann olan burua datdrr; zncirlri
tdricn quyuya doldurur v yava-yava od-alovu sndrr.
Neft tmizlyn v emal edn zavodlar, kkrd turusu, mis ridn,
uqun istehsal edn v digr (yzdn ox) zavodlar Qarahr v Ahrd
yerlirdi. Klr boyu borular uzanrd. Gec-gndz gydn his yard, hr
ey qara rng boyanmd. Hava da zhrli idi. hr ey, htta qular, itlr,
piiklr bel qapqara olard. Bu arada tez-tez yannlar ba verr, iri nlr
partlar, evlr, kazarma, barak, emalatxana z zavodlar kl dnrdi. Fhllrin
ksriyyti vrm v tngnfslik azarna tutular, tez qocalardlar. oxlar
hmilik lil olard.
Mdnlrd tez-tez ba vern gcl fontan zaman bekar fhllri i
clb edn xsusi
podratlar dstsi vard. Fhl ald halal mk
haqqnn iyirmi faizini podratya vermli idi, ks tqdird onu i yaxn
qoymurdular. Podrat z nvbsind sahibkar aldadb i clb ediln
fhllrin sayn oxaldr, artq pul alr v tez bir zamanda dvltlnirdi.
Podrat tikdirdiyi kazarmalar fhllrin kiray verirdi; onlar vadar edirdi ki,

58

rza onun dkanndan alsnlar.

ox vaxt mallar nisy verir fhlnin
maandan slm d tuturdu.
Fontan ba vernd, i o qdr grgin, ar v tin olurdu ki, bir ne
fhl lr, ikst olurdu. Yuxarda qeyd edildiyi kimi bel qorxulu i girin,
zn lmn pncsin atanlarn ksriyyti iranllar olard; Vtndki xst
ata-analarna, lpaq, ac-yalavac qarda-baclarna, arvad-uaqlarna bir loxma
rk qazanmaq n onlar igncy, thqir dzrdlr.
Fhllr he bir rahatl olmayan darsqal baraklarda yaayrdlar.
Barakn hndrly iki arnd, qalxanda ban tavana dyirdi, qaps, xrda bir
pncrsi vard. Uzunluu be, eni is iki arn olan torpaq dmli,
rtubtli daxmada yeddi adam yaayrd; yonulmam taxtadan dzldilmi
taxtlar torpaqdan yarm arn hndr olard.
Fhllrin yaadqlar kazarmalar dustaqxana kimi bir yer idi; damlar
dlik-deik, ya iri damrd; ox vaxt balaca pncrlrin si olmazd,
olanlar da yarmsnq; bina sahibi icar pulunu alan kimi yoxa xar, iki-
ildn sonra yeni mqavil balamaq n glrdi. Podrat is binan tmir
etmy borclu deyildi, otaqlara mmkn qdr ox fhl yerldirrdilr.
Yz adam yerl bilck kazarmaya yz lli nfri salard, daha ox kiray
alard, sz dnd misal gtirrdilr ki, darsqalln eybi yoxdur. Tki birbirinizl mehriban olun. Divarlardan aslan paltarlardan, patava v
ayaqqablardan, mumiyytl btn binadan rk bulandran funt qalxrd.
Buna yaamaq demk olmazd.
Otaqlarda balaca raq yanard, tsts indan ox olard, gzgz grmrd. A neft nhr kimi axb daan, btn alm iq v istilik vern
bel bir hrd toranlq, zlmt, acnacaql gzran hkm srrd. Rotildin
zmtli binas qarsnda axam dmmidn shr alana qdr yanan qaz
fanarnn bir gecd trafa sad i on kazarmadak btn qararaqlar bir
ild samrd.
Meyxanalar, adtn, kazarmalara yaxn yerd ardlar: ac, yorun,
canndan bezar fhllr axamlar drdi-sri unutmaq n zlrini verirdilr
meyxanaya, ox kemirdi ki, yumruq davas balayrd. Ayr-ayr milltlrdn
olan fhllrin arasnda qsdn gey-domalq yaradb, nifaq salrdlar.
Sahibkarlar, mdn mdirlri, ba mhndis v sravi mhndislrin
ksriyyti fhllrl kobud rftar edr, syr, alla, qrmanc, ox vaxt
yumruqlarn i salardlar; zlm r qalxrd. Xsusi qou saxlayrdlar ki,
fhllr divan tutsun, balarn qaldrmasnlar.
nqilabi mbariznin qzn alarnda, fhllr zalm mdir v
mhndislri mdndn qovurdular; onlar zlri d vvlki havadan
dmdlr, sslrini qorxudan ucalda, l-qol aa bilmirdilr, tk hrlnmy
srt etmirdilr. Fhllrin sbr kasas dolub-dard. Azca yolundan azan
mdiri, mhndisi, qulluqunu xry qoyub l-qolunu saryr, stn qara neft

59

tkb zibilliy tullayrdlar. Hmin adam bir daha o hndvrd grnmrd.

Htta bir ne zalm mdir v mhndisin qollarn balayb, stn mazut
tkb, be-alt saat albandan asmdlar, he ks, n polis, n jandarm ona
yaxnlamaa crt etmmidi.
Fhllr demokratik fikirli, vicdanl, xeyirxah, bilikli, bacarql,
xorftar mhndislrdn komitlrd sdr ser v konfranslara nmaynd
gndrrdilr.
Mdn mdirlri, mhndislr, inzibat-tsrrfat qulluqular,
podratlar Sabunu v Suraxanya kukukada gedib-qaydrdlar. Yollarda
maraql shbtlr olurdu. Birjada pul mznnsinin artb-azalmas, kimlrin
iflas olmas, bank kimin yard, hr tz rqqas v mnni glmsi,
padahlqdan tz frmanlar, fontan v yannlar, mdn alb-satmaqdan,
istiqrazdan, mlk alb-satmaqdan, hrracdan, quyularda qza ba vernd nene fhllrin lmyindn, ya ikst olmandan, arvad almandan, qumarda
uduzub-udmaqdan, intihar ednlrdn, qoularn atmasndan, alim v
mhndislrdn, yeni texnikadan, quyular su basb neftin yoxa xmasndan,
qubazlqdan, it boudurmaqdan, qo v xoruz dyndn, qfltn iflasa
urayanlarn zn ldrmyindn...
Birdn quyular neft vzin su vermy baladqda buruq ustalar
suyun qaban ksib, ar ed bilmirdilr. Sahibkarlar balarn itirirdi,
balayrdlar bel mdnlri satmaa, z d ucuz qiymt, avadanlqlar il bir
yerd.
Mhur geoloq Qolubyatnikov bu drd ar tapd. O, 1903-c ildn
Aberon yarmadasnn v neft mdnlrinin geologiyasn, neft saxlayan
tbqlrin xsusiyytini, neftin kimyvi trkibini, fiziki xasssini, tbqlrin
ltaqln drindn yrnmi v xsusi neft yataqlar geologiyas elmi
yaratmd. Yeralt tbqlr n xsusi xritlr v profillr trtib elmidi.
Hkim xstliyi tyin edib, diaqnoz qoyduu kimi, Qolubyatnikov da neft
yatanda ba vern dyiikliklri myyn edir, qazma, istismar v kfiyyat
n proqnoz verirdi. O, quyularn neft vzin su vermyinin sbblrini
myynldirib tdbir grmd. Sbblr bunlar idi: quyularn
konstruksiyasnn etibarszl, gcl su tbqlrinin yax sementlnmmsi,
balanmamas, istismar borularnn brkidilmmsi v bunun da su basqn
n srbst rait yaratmas.... Onun gstrii sasnda yeralt su mnblri
myyn edilib, sementl brkidildi; bununla da quyular tzdn neft vermy
balad. Mdnini satanlar peman oldular. Mdn v neftli yerlrin qiymti
tzdn qalxd.
Acnacaql hal o idi ki, yerlilr xarici mtxssislrin qarsnda, xaric
ad kilnd scd edirdilr. Bu da byk bir faci idi.
Xarici kapital Bak nefti il o qdr brk maraqlanrd ki, llrin
dn geoloji, elmi, texniki mlumat o saat drc edirdilr; nticd paradoksal

60

vziyyt yaranrd. Aberon yarmadasnn v Bibiheybt yatann

Qolubyatnikov trfindn trtib edilmi ilk geoloji xritlri birinci df
Rusiyada yox, Almaniyada ap edildi.
Glir vern v avamlarn ox olduu yerlrd frldaqlar hmi
zlrini qabaa verirdilr. oxlu yalan alim, neftin harada gizlndiyini
myyn edn sehrkarlar kontorlara, mdnlr soxulur v z kmk
llrini sahibkarlara uzatmaa can atrdlar. Onlar dil tutur, min bir fsan
deyirdilr. Bunlardan biri d Montvij-Montvil adnda
bir alim idi. O,
Bakya glib, zn faydal filiz axtaran alim kimi qlm vermidi. Bu
mtxssis ox mtbr, grkmli, iri gvdli, gzl geyimli, gzlrind
smk saanaql eynk, lind sehrli sa gzdirn bir qoca idi. Bu adamn n
diplomu, n d alim olmas bard he bir snd yox idi. znn dediyin gr
lindki sehrli sa yer altnda olan neft, su, dmir v sair faydal qazntlardan
xbr verirdi.
Montvij-Montvil tklif edirlr ki,
kabinetd olan on be qapal
qutudak maddlri tyin ets, ona mhazir oxumaa icaz verrlr; qoyulan
rt il razlar.
Qutular salona gtirirlr. Onlarn on ikisind baqa-baqa sxur
paralar, drd butulkada is neft v su varm; iki qutu is bombo imi.
Montvij-Montvil sehrli sasn xeyli oynadandan sonra butulkalardak
neft, su v sxurlarn qzl, bo qutuda is ar madd, ox gman ki, dmir
olduunu sylyir. Cmiyytin sdri qutular ab irisindki eylri alim
gstrib deyir: elm ma mlum d - Elminiz mlum oldu.
Amma buna baxmayaraq Montvij-Montvil bzi adamlarn qulaqlarn
ksib xeyli pul ala bilmidi.
Mxtlif milltlrdn olan var sahiblri bu hr glib oxlu
mssis v kontor amdlar. zlri d diqqti clb etmk, adamlar
irnikdirmk mqsdil kontorlar tmtraql dzldr, bahal mebellr qoyar,
pncrlrdn v qaplardan gll xara, mxmr, yun prdlr, tavandan
ilraqlar asar, dmy gzl xalalar salardlar. Sarn sal qzlar, cavan
qadnlar katib, makina v kargzar tyin edrdilr.
gzar adamlar pulu tkc mdn salmaq, zavod tikmkl
qazanmrdlar. Onlar ox vaxt ziyan da gtir bilrdi, mdni, zavodu
dmnilikdn, paxllqdan yandrar, avadanl korlaya bilrdilr...
Baqalarnn xard nefti ucuz alb baha satmaq, birja oyunlarnda
itirak etmk, torpaq v sair eylrin ticartil daha asan varlanmaq olard.
Min bir yolla pul qazanmaq adt kemidi. irkt dzldib paylarn pullar
il milyona sahib olanlar da vard. oxlar - Mantaevlr, Dadaovlar v
sairlri nfuzlar il al-veri edirdi; onlarn familiyas, ad siyahda olanda i
ya kimi gedirdi.

61

Xrda kontorlarda da iki cr haqq-hesab aparrdlar: qondarma v

hqiqi. ox vaxt mssisnin maliyy qvvsini, ya v avadanlqlarn
qiymtini qat-qat artrmaqla iirdirdilr ki, banklardan daha ox vsait ala
bilsinlr. Sonra da mflis olduqlarn elan etmkl srvt qazanrdlar. ksr
hallarda xrda aksiya sahiblrinin var-yoxu llrindn xrd.
gzarlar iri brilyant, yaqut, zmrd qal zk taxmadqda, qzl
tkbnd balamadqda maliyy v ticart almind bhy sbb olurdu, o
adam etibarn itirirdi; bu hal veksell ald borcu vaxtnda qaytarmamaa,
iflasa uramamaa brabr hesab oluna bilrdi.
Milyonular. Bakd milyonu ox idi, bzilrinin ad v sdas btn
dnyaya yaylmd.
Mslman milyonularn iki dsty blmk olard: birinci neft
milyonular - neftxudalar; ikincilr is Sandq milyonular, yni pulu
sandqda st-st yb, yksk faizl slm almaq, mal ucuz alb baha
satmaqla varlananlar.
lbtt, burada sas shbt neft milyonularndan - neftxudalardan
gedck.
Hac Zeynalabdin Tayev. Btn mslman almind tannm
milyonu -neftxudan Bakdak mslman, rus, ermni v yhudi cmiyyti
xeyriyylrinin hams zlrin fxri sdr semidilr.
Atas rihrli bamaq Ta, anas Bilghli Anaxanm olub.
Zeynalabdin uaq ikn anas vfat edib. Atas ikinci df evlnir, tz arvaddan
be qz olur. Ta ox kasb imi, Zeynalabdin hl kiik ikn atas deyir ki,
bala, grrsn d, gzranmz nec ar keir, gl limin altnda il, mn
hyan ol, birthr gndlik rk pulu qazanaq. Zeynalabdin cavab verir ki,
mn bamaq yox, bnna olacaam. Kii arvadna taprr ki, apar bunu qoy
bnnann li altnda ilsin. O vaxtdan banda anaxda palq dayr, 6 qpik
gnmuzd alr.
Ya az olduundan palq anan tinlikl dayrm; yoldalar
ona kmk edirdilr, tez-tez ar ana qaldrb bana qoyurdular. O da
canla-bala alrm; btn gn bir an bel bekar qalmaz, hamdan tez glr,
gec gedrmi, 15 yanda dayonan, 18 yanda bnna, sonra da memarpodrat olur.
1873-c ild iki nfrl rik olub Bibiheybtd icary yer gtrr.
Avadanlq alr, usta v mllr tutur, buruq qurdurub balayr quyu
qazdrmaa. Gnbgn xrc artr, neft is grnmr. Qda soyuq, yayda
chnnm istisi, xzri-gilavarn qaldrd toz gz xardr. lantk qabq
qoyurlar, neft is xmr. Dmnlr Hacya gah tamahkar, gah klfin
ucunu itirn adam kimi baxrlar. riklr midlrini itirir - z paylarn
satmaa mtri axtarrlar, axrda Hac z onlarn pulunu verib burua v

62

yer yiylnir. daha da ar gedir. Hac darxmr, tk-tnha mqqt dzr.

Fhllrin muzdunu vaxtnda verir.
Nhayt, quyu gzlnilmdn fontan vurur. Bamaq Tann olu
palq Zeynalabdin dnr olur milyonu Tayev.
il hrin mrkzind (1895-1897-ci illr) byk bir saray
tikdirir. Bu kaannin hr drd fasad v damdak nhng qbblr diqqti
uzaqdan clb edir. Bir z Bariyatinski (Fioletov), digri Stary politseyski
(Mmmdliyev), ncs Merkuri (aumyan), drdncs is Qarakov
(Malgin) klrin baxr; hr chtdn, hm xarici arxitekturasna, hm d
daxili br-bzyin gr hrin n yaraql binalarndan biridir. Layihnin
mllifi Qoslavski sasn Avropa order memarlq slubundan istifad edib,
frdi kompozisiya yaradb (Azrbaycan tarixi muzeyi). Binann hr drd
tinind v ba gircyinin qabanda nhng qaz fanar yanard, geclr bu
aralar ia qrq olar, yer iyn dsydi taplard.
Tayev hm neftxuda, hm dyirman sahibi, hm fabrikant, hm
byk balq snayeisi (btn Kr traf v Xzr qra vtglr onun
ixtiyarnda idi), hm d ticart v yk gmilrinin sahibi idi. Quba trfd
Atlxanda, Yevlax trafnda byk melri vard. nzli v Rt razisind d
Hacnn melri, byk malikansi, binalar v nmayndliyi, baqa
hrlrd, o cmldn Moskvada 4 mrtbli iri saray, randa karvansaralar
vard.
mperator II Nikolayn qarda byk knyaz Mixail Aleksandrovi
polyak qzna evlnib, taxt-tacndan l gtrndn sonra Tayevdn xahi edir
ki, Yevlax traf melrd ov edib dinclmy ona icaz versin. O, Hacya
cvahiratla bzdilmi bir qzl arke (peyman) bxi gndrmidi.
Xzrin Azrbaycan sahillrindn tutmu Dastann sahillrin,
Drbnd, Port-Petrovsk (indiki Ma-Ha-Qala) daxil olmaqla uzunluu 300
kilometr olan torpaq sahsi alb vtg salmd. Kr qrandak vtglri
dvltdn icary gtrmd.
O zamanlar dustaqlar Nargin adasnda saxlayrdlar. Camaat ora
gedib-glnd yaman ziyyt kirdi. Axrda Hac Zeynalabdin mracit
edirlr ki, bu id biz kmk el, drdimiz ar ql. O da, o zaman hrin
ucqar yeri hesab ediln Quba (Fzuli) meydan il Kmr meydan arasnda
tikdirdiyi bemrtbli dyirman (indiki irniyyat fabrikini) dustaqxana n
verir. Bu bard digr bir rvayt d var. Bakya yksk rtbli tz mmur
tyin edilir. Hac onun grn gedir v deyir ki, siz n kmk lazmsa,
utanmayn, sylyin, mn padahlqdan he n mzayiq edn deyilm.
Yksk rtbli xs izah edir ki, dustaqlar Nargin adasnda saxlayrq, iilr
gedib-qaytmaa ox vaxt srf edirlr, hm d ziyyt kirlr; mmkns bu
id biz kmk edin. Hac Zeynalabdin tikilib qurtarm dyirman binasn
dustaqxana n hkumt verir. Xaricdn gtirdiyi dyirman avadanln

63

toxuculuq fabriki yerln raziy datdrb, orda dyirman tikdirir. z v

ailsi yaamaq n fabrikin yaxnlnda xsusi mlk tikdirmidi v vaxtar
orda qalrdlar.
Mazut irktinin yaranmas il laqdar, yerli varllardan olaq
Aabala Quliyevin bal il Bak - Batum neft kmri aksioner irktini
yaradrlar. Bu neft kmrinin leyhin hm aq, hm d gizlin x ednlr az
deyildi, laltndan i grnlr vard, nki bzilri ox qazansn llrindn
xmasndan qorxurdular, paxllar da az deyildi. O zaman n nhng inaat
hesab ediln bu neft kmri Bakdan balayaraq Kr dznliyindn keib,
Qafqaz dalarnn tyini v Suram qalasnn yamacn ab, Reon
dznliyindn trk 800 kilometr msafd uzanb Xzr sahilini Qara dniz
sahiliyl birldirckdi. Bak nefti okeanlara, uzaq-uzaq lklr, beynlxalq
bazarlara yol aacaqd.
Kmri uzatmaa 1897-ci ild balayb, 1907-ci ild (10 il)
tamamlamdlar.
Professor Hadi liyev deyirdi ki, mhndis daym bad liyev
Tayevin Bibiheybtdki mdnind mdir olmudu, onunla yaxn idi; ollar
su kmrini knd avadanl gtirmk n bad yollad Rusiyaya. 120
vaqon man, nasos v digr avadanlq gtirdi v ii tamamlayb baa
atdrdlar. Hadinin dediyin gr, days bad nql edirmi ki, imperator III
Aleksandr sa olanda Tayev ona rz-hal yazb, mslman qzlarnn z ana
dillrind oxumalar n Bakda mktb amaa icaz istyir. III Aleksandr
bu xahii rdd edir. O, lndn sonra II Nikolay taxta xr. Tacgzarlq
mrasimi mnasibtil Hac bir senatorun vasitiliyi il
Nikolayn arvad
Aleksandra Fyodorovnaya ox bahal hdiyy atdrr v eyni zamanda
Bakda qz mktbi amaq bard tkrar xahinam gndrir v rica edir ki,
rus-mslman qz mktbin Tsaritsa Aleksandra Fyodorovnann ad verilsin.
Eyni zamanda qz mktbinin xrcini dmk n banka 150.000 manat
qoyur, bu da be faizdn ild 7.500 manat glir gtirckdi v bununla da
mktbin xrc-xrasat artqlamasil dnilckdi. ki ildn sonra 1896-c ild
qz mktbi amaa icaz verilir. Tayev mktb binasnn layihsini mahir
memar Qoslavskiy taprr. Binan 1898-ci ild tikmy balayrlar. 1900-cu
ild hazr olur, 184.000 manata baa glir. Bu mktb Nikolayevski
(Kommunist) ksind (Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnn
lyazmalar fondunun binas) yerlir. Tayev, mslman qaragruhular i
mane olmasn dey, onlarn bhanlrini ksmk, azlarn yummaq n iki
nfr mktub, pul v qiymtli hdiyylr verib, mqdds hesab ediln
yerlr - Mkky, Mdiny, Krblaya, Xorasana, Qahiry, stambula,
Tehrana v sair yerlr gndrir v taprr ki, oradak mtbr, rsmi din
xadimlrindn, mcthidlrdn imza v mhrl tsdiq edilmi rsmi sndlr

64

alsnlar ki, mslman qzlar da olanlar kimi rit mktblrindn baqa

masir mktblrd thsil ala bilrlr, burada he bir xilaf ey yoxdur.
Lakin mslman qzlar n masir mktbin alaca xbri hr
vlvl salr, mclislrd, bazarlarda, dkanlarda, toyda, yasda bu bard
shbt gedir. Mhlllrin balar, hrin asaqqallar iki df Tzpir
mscidind toplab qz mktbi haqqnda danmaq istmidilrs, nticsiz
qalmd, dava-mrk dr, mclis ba tutmur.
Qaragruhu iri mmamli, qara bal ruhanilr, yekqarn,
enliquraq, saqqal hnal haclar, tapanal-xncrli qoular ortaya xb
ismti-nisvandan dana-dana, Qurandan aylr, peymbr, xlif v
imamlardan hdislr v sbutlar gtirrk bu ii kfr adlandrb, Hac
Zeynalabdin Tayevi dindn knar mllrd gnahlandrrlar.
Hac
Zeynalabdin
Tayev
mslmanlarn
mqdds
ziyartgahlarndak msthid v din xadimlrinin imzaladqlar, mhrl tsdiq
etdiklri snd v hadtnamlri oxutdurub camaat baa salmaa chd edirdi
ki, qzlarn elm oxumalarnda he bir xilaf i yoxdur, ksin bu, ox vacib v
lazmdr, bundan sonra qaragruhular tzdn sourlar.
Tayev mclisd itirak edn n mtbr iki din xadimin: Bak
quberniya qazisi Mir Mhmmd Krim v Mirz Abutrab Axunda Quran
aylri oxutdurub trcm etdirir ki, mslm (mslman kiilri) kimi
mslmlr d btn biliklr yiylnmy borcludur.
Yen etiraz sslri ucalr.
Bu df Hac Zeynalabdin z danmaa balayr: Camaat,
qzlarmzn zman drsi oxumalar vacibdir; gzlri alar, klftd rftarlar
xo olar... ngilistana, Germaniyaya, Firngistana gedib oxuyan cavanlarmzn,
hrsi oralardan qollarna bir arvad keirib gtirir, nki qzlarmznan
mcazlar tutmur, dolana bilmirlr; cnbi arvadlardan doulan uaqlar zzn olurlar mrtd v btn varidatmza vrs xrlar. lr bel gets atababa ocaqlar qalacaq Quransz, namazsz, ritsiz. Tz mktbd qzlara
ehkami-riyy, paltar tikmk, toxuculuq, mtbx ilri, mslman v rus
dilind oxuyub-yazmaq, elmi-hesab, tifillr trbiy vermk yrdilck. Burda
pis ey var?! Molla li Hac Xlil olu! Qulaq as! Mn, qzlar ismtsiz etmk
istmirm, namhrml z aq olmaa armram. Sraa gec, iyirmi yal
ortancl qzn sanclanmd, az qalmd lsn. Lopab Ambarsum hkimi
gtizdirdin qz yoxlad, dava-drman eldi, qz lmdn qurtard. ndi d
grm, lopab Ambarsumun vzin mslman arvad hkimi olsayd, rit
hans daha dzgn glrdi? Arvad hkimlrin, mllimlrin ehtiyacmz
oxdur.
Sabah gn hrd abr-hya prdsi altnda qeyl-qal qopur, qoular
klr tklb dikdaban ayaqqab geymi mslman qadn v qzlarnn
tufli v kmlrini xardb, zorla nleyin geyindirirdilr; azca z aq

65

olanlarn balarna iri, qara adra rtrdlr; mane olmaq istynlri,

dananlar dyr, lml hdlyirdilr. Qzlarn tz mktb gndrnlrin
evlrin soxulub ldrrdlr; o cmldn, irihrli Axund molla
Ruhullann evin zorla girib namaz stnd kiini qtl etmidilr ki, birdn-bir
iki qzn kola yollayb.
Hkumt mmurlar bel biabrla knardan tamaa edirdilr v
deyirdilr ki, biz din-mzhb msllrin qarmrq.
Qzlara bel mslht grrlr ki, arn arvad Aleksandra
Fyodorovnaya bir teleqram gndrin, minntdarlnz bildirin ki, siz mktb
amaa icaz verib v raz olub ki, mktbiniz onun ad verilsin. ki gndn
sonra Aleksandra Fyodorovna qzlara teleqramla cavab yollayr, yeni alm
mktbd la oxuyub Vtn v cmiyyt faydal olmalarn, hyatda xobxt
yaamalarn arzu edir.
Bu teleqramla btn mbahislr v mslman qz mktbinin taleyi
bir dflik hll edilir.
...Mktb 58 qz qbul edilmidi; onlardan 35 nfri kasb aillrdn
idi, thsil haqqndan azad edilmidilr, geyim v yemk-imklrinin xrcini
Tayev dyckdi (vvldn 20 nfr kasb qzn pulsuz gtrlmsi
nzrd tutulmudu, sonra Hac bu siyahya 15 nfr d lav edir). Bu mktb
pansion v qapal idi; qzlara hftd bir df, cm gnlri shr saat 10-dan
17-y qdr evlrin getmy icaz verilirdi.
Mktbd drslr 1901-ci il sentyabrn 7-d balanmd. Sentyabrn
9-da drsin aln bayram edirlr. Krmdan, zbkistandan, Peterburq v
baqa yerlrdn oxlu tbrik teleqram glir.
Bu nlik mnasibtil z sevincini bildirnlrdn biri Hsnby
Zrdabi idi.
Bak mslman qz mktbinin agirdlri n Dastan qzlarnn
geyimi rsmi libas kimi qbul edilmidi. Hmin geyim 1909-cu ildn rus qz
mktblrinin rsmi paltar il vz edildi - ab rngli paradan don, a nlk,
bir d pelerina; gndlik geyimdn baqa bayram v mrasim libas da vard;
imtahan vaxt, bayram gnlri, teatr v gzmy gednd mrasim libasn
geyirdilr. 4 illik mktb iki ildn sonra oldu 5 illik, sonra 6 illik, axrda da
seminariya. Hac banka 100.000 manat 5 faizli qzl pul verib mktbi
seminariyaya evirtdirmidi. Onu da qeyd etmk vacibdir ki, tkc mktb
binas tarixi sndlr gr 183.533 manat qzl pula tamam olmudu, tdris
avadanlna lav qzl pulla 29.000 manat xrclnmidi. Bankda da 125.000
manat toxunulmaz kapital 5 fiz glirl saxlanlrd ki, mktbin xrclrini
tmin etsin.
Mktb seminariyaya evrilndn sonra vsait 225.000 manat
olmudu.
Binann zirzmisi Orucov qardalarna mtb n kirayy
verilmidi ki, buradan da ld ediln ne min manat pul yen qz mktbinin

66

ehtiyacna srf edilirdi. Hmin mktbin nzdind qadn mllimlr n

ikiillik hazrlq kursu almd.
Qz mktbinin binas memarlq baxmndan Azrbaycan
memarlnn milli-romantik slubundadr. sas fasaddak divar bir crg a,
digr crg is qzl dadan hrlb.
Mktbi ilk df qurtaran qzlara Azrbaycan dilin trcm edilmi
Quran, Lev Tolstoyun, Pukinin, Qoqolun, Lermontovun srlrindn nsxlr,
tz libas v baqa hdiyylr verilir v bundan sonra hdiyy vermk nny,
adt dnr.
Qz mktbinin birinci mdirsi Hnif xanm Mlikova (Hsnby
Zrdabinin arvad) idi.
ran ah yolst Bakda olanda, arvad qz mktbin glir v hr
agird qzl zncirdn aslm bir onluq qzl balayr; qzlar da bu bxii
hmayil kimi boyunlarndan asrlar.
Hac Zeynalabdin z qzlar - Sara v Leylan Peterburqa, Smoln qz
institutuna oxumaa gndrmk qrarna glir v sndlri ora yollayr. ox
kemir Smolkdan rdd cavab glir ki, n by, n xan v n d zadgan
olmadnz n qzlarnz qbul ed bilmrik; bu instituta yalnz qraf, knyaz,
xan, by, mir qzlar qbul edilir. Hacnn arvad Sona xanm rsmi snd
tqdim edir ki, atas general rblinski mharibd radt gstrib v
Rusiyaya sdaqtin gr ar trfindn qzl silahla tltif olunmudur; bu
qzlar da onun nvlridir, btn imtiyazlardan istifad etmy hquqlar var.
Tayevin qzlar ana babalarna - general rblinskiy gr Smoln
institutuna qbul edilirlr. Tayev Moskvann mrkzind Lenin
kitabxanasnn yaxnlnda dbdbli, drd mrtbli bir imart tikdirib, yolu
dnd hmin mlknd qalrd. Hac Zeynalabdin haqqnda oxlu hvalatlar
danrlar.
Tz tdris sulunun banilrindn biri, Bak quberniyas maarif
inspektoru, qocaman mllim, yaz Soltan Mcid Qnizad deyirdi ki, III
Aleksandr taxta xb tacgzarlq etdikd Zaqafqaziya mslmanlar trfindn
Hac Zeynalabdin Tayev Peterburqa nmaynd gndrilmidi. Mrasim
zaman nazirlr soveti sdri arn sa trfind dayanb, glnlri bir-bir ona
tqdim edirmi. Hac Zeynalabdin mslman libasnda, ynind arxalq,
stndn uxa, ayanda irazi arq, lind dsmal, duz, rk ara
yaxnlaanda nazirlr soveti sdri, el gman edir ki, Tayev baa dmr,
deyir: , (vhi xalq
nmayndsidir).
Tayev deyir: , ,
, . (Biz vhi deyilik, mnim xalqm
vhi deyil, o, oxsrlik zngin tarix malikdir).

67

Bir nfr Hacnn yanna dflrl glib onun i mdirlrinin birindn

uulluq edir: li yridir, snin hesabna ikimrtbli mlk tikdirib, qardana
dkan ab, fayton alb, onu idn qov. Hac glmsyib deyir: Qalma
mslhtdir. O, n lazmdr hamsn elyib, alb, tikdirib, bundan sonra
ilyck, onu xardb, baqa adam gtrsm, o da khnnin eldiklrini
tzdn balayacaq. Qalma mslhtdir.
Bir gn Bak varllar Hacya ikayt edirlr ki, hrin aa
mhlllrind ermnilr mlk tikdirirlr, tdbir grn, qaban aln. Hac
deyir: Qoy tiksinlr, qaban almaq lazm deyil, yeri dnd, mn zm d
onlar irnikdirirm ki, tikdirsinlr. Mlk yerd qalacaq; he ks gednd
binalar dalna llyib apara bilmyck. Aramyan grmdz, ahan saray
tikdirdi, z getdi, mlk qald, xannd Seyid qismt oldu. Su gedr, qum
qalar.
...Bir ne adam kd Hacya rast glir. Hac soruur: N var, n
yox?. Deyirlr ki, Hac, ne gndr hrd bir dn d olsun tz balq
taplmr. Kmk elyin. Hac deyir: Arxayn olun, bu gnlrd hr balq
gtirrlr. Sabah gn faytona minib gedir vtglrindn birin. Balqlar
Hacn grnd l-ayaa dr, torlarn yr, canla-bala alrlar. Hac tz
tutulmu, apalayan bir bal gtizdirir, barmandak brilyant zy xardb
mftill baln quyruuna bnd etdirib dniz buraxdrr.
Bu xbr btn vtglr yaylr. Balqlar quyruunda brilyant
zk olan bal tutmaa chd edirlr. ki gndn sonra hr bazarlarna o
qdr amay, ktm, som, sazan, apa, le, osetrin, sevryuqa, qzl v a balq
gtirirlr ki, trpnmk olmur.
Hac pula gvnib yolundan azmamaq n bnnalq etdiyi baltan
imartindki iki otaq seyflrdn birinin divarndan qap il zbz asbm ki,
hr aanda grsn v o gnlrini yadndan xarmasn...
Xalq artisti Sidqi Ruhulla deyirdi ki, Hac palq dayan zamanlarda
yaca ondan byk Murad adnda usta kmkisi ona ox mehribanlq gstrir,
tez-tez palq dolu anax gtrb onun bana qoyurmu, nrdivana qalxanda
qolundan yapb hyan olurmu; dostlarlar. Murad el sonralar da bnna
olaraq qalr, Hac olur milyonu.
Bir df rast glnd Murad shbtaras deyir ki, Hac, camaat danr
ki, Tayev birdn-bir al-verid 50.000 manat qazanb; ax bu nec olur?
Hac deyir: Usta Murad, on gndn sonra Paris yola drm, get
hazrla, sni zml ora aparacaam.
Vaxt atanda gedirlr Paris. Luvr mehmanxanasna drlr. Usta
Murad mttl qalr. Yeni alm ona fsan, xyal kimi grnr. Restoranda
nahar ednd Hac sifari verir ki, n la nv kr gtirin. Bir azdan ab rngli
dmir qutunu gtirib arlar. Bu be girvnk (2 kiloqram) kr olan qutunun

68

stnd iri hrflrl Q. Z. A. Tayev yazlmd. Murad mttal qalr ki,

Hacnn burada da ad-san var.
Bir axam, nfr mehmanxanaya glib Tayevdn xahi edir ki,
Hac, biri gn olacaq hrraca glmyin, Parisdn xn gedin, sabah 100.000
manat pulu sizin xsi hesabnza keirib, sndlri siz tqdim edrik. Sizin
tkc adnz mzayidd bizim ilri alt-st ed bilr.
Hac razlar, sabah gn banka keiriln 100.000 manatn sndlrini
alb, usta Muradla brabr yollanr Romaya v shbtaras deyir: Usta Murad,
grdn, birdn-bir yz min manat nec qazanram? Atalar bo yer demyib
ki, pulu pul qazanar, igid oul palq tapdalayar....
Usta Murad bir ne ildn sonra dilni gnn dr. Onu tanyanlar
mslht grr ki, get Hacya de, sn kmk elsin. Utanr. Axrda nalac
qalb yanna gedir. ri buraxmrlar. Ha dil tkr, yalvarr, ntic hasil olmur;
nhayt, thdid edir ki, gedib teleqram vuracaam, onda sizi tnbeh edr.
Qapdak gztilr, qoular onu qabaqlayb Hacya xbr verirlr ki, bnna
Murad adl bir nfr glib...
Hac deyir: Usta Murad? Buraxn glsin!. Baa salrlar ki, iri
buraxlas deyil, cr-cndr iinddir....
Hac taprr ki, onda gndrin hamama, alt v st libasn dyidirin,
gtirin yanma. El d elyirlr. Khn dostlar grr. Ordan-burdan shbt
edirlr. Murad drdini Hacya deyir, ondan kmk istyir.
Usta Murad, sni bzzaz dkanna qoyacaam, gz-qulaq olarsan.
Bnna Murad boyun qardr ki, bacarmaram...
Bacararsan, - dey Hac onun szn ksir, - laltlar ilyck, sn
d baxacaqsan.
Rssam mir Hacyev nql edirdi ki, Tayev Qrbi Avropadan bir
ne mhur rssamn srini baha qiymt gtizdirmidi. Ayvazovski onun
sifariil bir ne tablo kmidi, onlardan biri Bosfor adl kompozisiya idi.
Baqa bir dniz mnzrsi d Tufana dm gmi, indi Bakda R.
Mustafayev adna ncsnt muzeyinddir.
Mllim limmmd Mustafayev deyirdi ki, Oru-sov qardalar
Nikolayevski (Kommunist) ksindki maazalarnn vitrinind iki kil
qoymudular satmaa. Biri Bibiheybt mscidi, o birisi em banda idi.
Birincisin be yz manat, ikincisin yz manat qiymt qoymudular. Hr
ikisini d liby Hseynzad rsm etmidi. Mllimlrin yncanda
Hbibby Mahmudbyov deyir ki, libyin, grnr, li aadr, z kdiyi
srlri satr, glin adamba on manat qoyaq em bandak kli alaq,
pk atarq, kim dd, olar onun mal. El d eldilr. em bandak
kild menin iind, bulaq banda yal bir adamn namaz qlmas tsvir
edilmidi. Bibiheybt mscidini is Bakdak ingilis konsulu Mak Donnel
alb Londona gndrmk istyirdi. Dkana girib sifari verir ki, kili sabah

69

gtirin rihr - ingilis konsulxanasna. Bu shbti Bradrn

Orusovlarn byk qarda o axam Bak milyonularndan birinin evind
olanda danr. Milyonu be yz manat verib deyir ki, hmin sri sabah
gndr biz. Bibiheybt mscidinin kli qoy Bakda qalsn, gedib Londona
dmsin. Buxara miri padahdan icaz alb Peterburqun gbyind mscid
tikdirir, biz Bak mslman dvltlilri d ona kmk edirik. Qdim
mscidimizin kli z hrimizd qalmaldr.
Bak milyonularndan biri d Aa Musa Nayev idi. O da baqa
milyonular kimi, amansz, istismar, stlik, hddindn ziyad xsis, maln
yemyn idi. Var-dvltd o, Hacdan he d geri qalmrd. Htta stn idi.
Axr vaxtlarda Tayevin tanxas be-alt milyon, o da mlak v yadan ibart
olduu halda, Musa Nayevin var-dvlti yetmi milyon manat qzl pula
atmd. Aa Musann ad glnd Balzakn tsvir etdiyi Qobsek xatrlanr.
Aa Musa Avropa kapitalist tamahkarlnn v xsisliyinin rq variantdr.
Milyonu Aa Musa fsanvi bir xsiyyt dnmd. Cmiyyti
xeyriyy n hrin mrkzind zmtli smailiyy binasn
ucaltmana, bu mlkdn bir qdr yuxarda Realn mktbinin inasn
hdsin alb yarmq qalm nc mrtbsinin xrcini dmyin, hr
knarnda (indiki Semako) xstxanan tikdirdiyin v Bak su kmri n
xeyli pul vermyin baxmayaraq camaat trfindn xsis sz il
damalanmd.
Aa Musa cavanlqda adi hambal imi, dalnda palan biri qpiy,
be qpiy ona-buna l dayarm; neft hesabna milyonu olmu neftxuda
idi. hrd hm oxlu mlk tikdirdi v hm d yenisini ald; yz qdr
zmtli bina v ne-ne gmi sahibi idi, (Bakda evi ox olanlara mlkdar
deyirdilr).
O, uzun mddt Bayr hrd, Qasm by mscidinin arxasnda,
Spaski (Qasm smaylov) ksi il Kimnazist (L. Tolstoy) ksinin tinind
ikimrtbli binada yaayrd. Evin tinindki da fanara - Sng fanar
deyirdilr. Da fanara qrmz, yal, ab, firuzyi lr salmdlar; axamlar
trafa lvan fqlr saard. Uaqlar toplab Snk fanara heyran-heyran,
maraqla tamaa edrdilr. Tmtra sevn deyildi, an-hrtdn mst
olmazd, artq xrcdn, israflqdan boyun qarard.
Deyirlr shak Qaraxanov adnda bir dllk hr hft ev glib
Musann saqqaln qrxar, ban dzldrdi. Dllk bir df yer dnmi
xaln gstrib deyir ki, xozeyin, dvltli adamsan, bu xaln bala mn. Aa
Musadan grnmyn sxavt, ilr mdirin taprr ki, bir bel xal al ver
ustaya. Bir df dnizd brk tufan olur, oxlu gmi batr, Aa Musann
gmilrindn birinin kapitan glib xbr verir ki, yk v gmini zorla xilas
etmim, (bir qoyun) qurban ksmyi nzir demim, icaz ver... Aa Musa
brk dilxor olur, kapitan balayr mzmmt elmy: ox nahaq yer, atam,

70

atam, mnim hesabma niy qurban nzir edirsn. Bel vaxtlarda hd el ki, bir
hft oruc tutaram, gmid xozeyin hesabna yox, z hesabma yeyrm.
Gmilrin komandas, sfr zaman sahibkarn hesabna yeyib-iir,
mvacib d alrdlar.
Bir nfr neftli torpaq l keirdib, quyu qazdrr. Neft is xmr ki,
xmr. lindki var-yox qurtarr. Qohum-qrbadan borc alr, yen neft
xmr. Usta v fhllr ii yarmq qoyub gedir. Kim az ar, pul vern
olmur. Axrda mcbur olub gedir Aa Musann yanna, vziyyti ona danb,
borc istyir. Aa Musa onun xahiini rdd edir. lacsz qalb tannm
asaqqallardan, sz ken ruhanilrdn bir ne nfr gtrb tzdn Aa
Musann yanna xahi gedir. Xeyli shbtdn sonra glirlr mtlb st, Aa
Musa deyir: Atam, atam, zhmt kib glmisiz, bu cncl adama mn pul
etibar ed bilmrm... Desm ki, yoxumdur, yalan olar. Varmdr. Amma
vermirm.
Axund shbt qarr, z vurur: Aa Musa, l tutmaq lidn qalb.
Kmk el, yazq dara db, mslman qardadr, sirgm, bir-iki min manat
borc ver, szmz yer salma.
Aa Musa azca fikirlib deyir: Atam, atam, yax, z vurursunuz,
sznz yer salmram... Amma bir rtim var. O eyi ki, borcu istynd
pulumun vzin mn gstrck, qoy onu el indidn gstrsin ki, sora mn
ar glmsin.
Adamlar glr. Axund danmaq istynd Aa Musa onun szn
ksir: Atam, atam, dedim qurtard. Bir d deyirm, indi grsm sonra mni o
qdr d artmaz....
hrin mrkzind tikdirdiyi binalar hazr olanda Aa Musa
mslman arvadn v uaqlarn Tarqov (Nizami) k il Marinski
(Karqanov) ksindki zmtli binaya krdr. z is milliyytc grc
olan ikinci arvad il Telefonn (28 Aprel) ksind yerln binann ikinci
mrtbsini tutur. Mclislrd grc qzn camaata tqdim ednd rus dilind
kl-ktr deyrdi: .... Zarafatcllar daldada onu l salrdlar: N
olar, II Nikolay hmi vzin , bir d: .
deyirdi Aa Musa da deyir. zn ar Nikolaya
oxadr. Aa Musa arvadn A arrd.
Mantaev bir df shbt snasnda ynr ki, Parisdn yola
dmmi Puankare mnim rfim tntnli raut dzltmidi.
Aa Musa soruur: O Raut Puankarann ne buruu var? N qdr
neft xardr gnd!.
Raut adam ad deyil, qonaqlqdr, mclisdir. Puankara neft xarmr.
- Mantaev izah edir. - O, Fransann prizidenti, upravlyaisidir.
h! N byk matah imi pravlyai... Mnim hr mdn ba bir
pravlyaim var, - dey Aa Musa azn yib, eyhamla glr. - Gzlri el

71

limddir; mrmd, dnyasnda onlara qonaq getmrm. Pravlyai ndir ki,

ona qonaq da gedsn?!.
Aa Musadan xou glmyn adam soruanda ki, ilrin nesdir,
qsdn he bir mnas olmayan: ilrim Nobelinki kimi - baca enli, gdy, n
qdr istsk qara tst, gz xardr... cavab verrmi. He kim bilmzdi
ki, mdnlrdn n qdr neft hasil edir, bal fontan var ya yox. nlrd,
anbarlarda n qdr neft var, haan satacaq. yan alanda qpik tklif
edrdi, satanda is eyni ey n manat istrdi. San rnglmk n hna il
basma qarann girvnksin (400 qram) bir ahdan (5 qpik) artq
vermzdi; deyrdi ki, 1870-ci ild o qiymt alrm, Baqqallar da ona
satdqlar hnaya, rngi ox, hnan lap az qatardlar.
Aa Musa mdn glir, grr ki, kontorun yannda divar hrn bnna
v fhllr nahar fasilsin xb, i yaramayan taxtalardan ocaq qalayb
qznr, rk yeyir, shbt edirlr. icras papiros bkr, kibriti aldrb
yandrr. Aa Musa deyir: Bala, sabahdan i xma, get kontora haq-hesabv
al. icras ar: Niy, Aa Musa?... Aa Musa: Ona gr ki, qabanda
o boyda ocaq - papirosu yandrmrsan, nahaq yer kibriti zay edirsn, z
maluvun qdrini bilmdiyin halda, mnim malmn qdrini he bilmzsn.
Bir df milyonularn arvadlar Cmiyyti-xeyriyyd smailiyy
binasnda ziyaft dzldirlr, bir-birinin bhsin geyinib, bznib glirlr...
Deyiln gr, hmin ziyafti tsvir etmk mmkn deyilmi, ll-cvahirat,
platin-qzl iind zn qadnlarn gl v qhqhlri binann mhtm
salonlarnda ks-sda yaradrm. Aa Musann grc arvad, bzkd,
geyimd, cvahiratda birinci yeri tutur. O, badan-baa zmrd iind imi,
hams da gllr-iklr, qular, prvanlr klind; ayaqqablar brk
vururmu. Grc qz foyey girnd ham heyrtdn iini kir, donub qalr.
Bu hvalat hrd uzun mddt shbt mvzusu olur.
Neftxuda Mantaovun ilr mdiri Qriqori Aleksandrovi Qazarbekov
deyirdi ki, birdn xbr yayld ki, bs Aa Musa hrd skkiz zmtli bina
tikdirir. Drdn Telefonn (28 Aprel) ksind, birini Kaspi (L. midt)
ksind. Bir mlk d Tarqov (Nizami) ksi il Marinski (Karqanov)
ksinin tinind, biri opera teatrnn yannda, yeddi mrtbli Novaya
Avropa (Gy-gl) mehmanxanas, Qarakov (Malkin) ksind, biri d
hrin qranda, indiki Semako adna xstxanan...
Bu binalar tikmyi ev podrats Hac Qasmova taprmd.
Azrbaycanl milyonular evlrini tikmyi ona podrata verirdilr. Hac
Qasmovun znn d hrd bir ne iri binas vard.
Bdxahlardan biri, aran vurmaq, ii pozmaq n gedib Aa Musaya
xbr verir ki, Hac Qasmov snin evlrinin hesabna zn d Stanislav
(Lenin prospekti) ksind Bak texniki mktbi il zbz drd mrtbli,
byk imart tikdirir. Snin skkiz mlknn hesabna doqquzuncunu zn

72

tikdirir. Aa Musa glb deyir: Atam, atam, mndn he ks, he n ourlaya

bilmz... Hac Qasm o mlk material ald adamlarn hesabna tikdirir;
mndn skkiz bina n ald pula, doqquz binann materialn alr, hr
skkiz daa bir da, skkiz diry bir dirk, skkiz mismara bir mismar... Bnna
v mllrl d eynil. Mn mlklrim srf ediln eylri, htta yivlri,
mismar liml bir-bir yoxlamam thvil gtrmrm. Bunu podratlar,
mniml alver ednlr ox yax bilir....
Hac Qasmovun podratla bina tikmk kontoru il yana byk ticart
maazalar vard, hr nv inaat material satrd. Dnyann hr yerindn mal
gtirtdirirdi. Byk maazalarndan birisi texniki mktbl zbz olan
mlkn altnda idi; cnuba baxan divarda byk hrflrl yazlmd; Parket Dm.
Qriqori Aleksandrovi Qazarbyov danrd ki, Mantaov mn
taprmd ki, mslmanlarn, Hac Zeynalabdin Tayevin ad il bal btn
xeyir-r mrasimlrin gedrsn v o mclislrd pul sirgmzsn. Bir df
dvtnam aldm ki, mslman Cmiyyti-xeyriyysind mrasim olacaq.
Qoltuq ciblrimdn birin yz manat, o birisin is 800 manat pul qoydum
getdim smailiyyd. Foyey girnd mn sar gln xanmn gzlliyin,
st-bandak ll-cvahirata valeh oldum. Durduum yerdn trpn bilmdim,
el bil mni ovsunlamdlar. Bu, Hac Zeynalabdinin arvad Sona xanm idi;
gzllikd v sxavtd mhur idi, xeyriyy ilrin ox kmk edrdi. Onu
mayit edn iki qzn lind mcmi vard; birisind ipk lent paralar, o
birisind is pul... Ll-cvahirat iind zn Sona xanm mcmidn bir ipk
lent nian gtrb dm taxd; mn qeyri-ixtiyari qoltuq cibimdki pulu
xarb, dvtnamnin arasna qoydum v mcmiy saldm. Bu vaxt Aa
Musa Nayev grnd. Sona xanm onun da dn bir nian taxd. Aa Musa
cibindn bir gy manatlq xardb li s-s mcmiy atd. Sona xanm
glmsyib dedi: Aa Musa, bir az vvl olun Aa smayl mcmiy bir
yzlk qoydu, sn is... Aa Musa xanm szn tamamlamaa qoymad:
Atam, atam, o verr, ona n var, o mnim olumdur, milyonu Aa Musann
olu... Sona xanm, mn kimin oluyam? Saman satan bilcrili Nann....
Qazarbyov deyirdi ki, bayrda qoltuumu yoxlayanda baxb grdm ki,
xanmn gzlliyin, st-bandak cvahirata valeh olub, admdan 100
manat azin, mcmiy 800 manat salmam.
Rusiyada oxuyan azrbaycanl tlblr n pul yanlar Aa
Musann yanna gedirlr; o da xardb manat verir. Deynd ki, Tayev
200 manat verdi, Aa Musa cavab verir: Hac dvltli adamdr, o, lbtt
verr. O, be yz d ver bilr... Atam, atam, mn kasb babayam, mnd o
qdr tanxa hardan!.
Q klubu adlanan zmtli bina v ona bitiik Astoriya
mehmanxanas da Musa Nayevinki idi, oxlu mnft gtrr, kir alrd.

73

Aa Musann qarda olu Na Nayev bir gec Q klubunu

balatdrb ziyaft vermidi. liaq adamm; misi d xatirini ox istrdi.
Aa Musa bzn qumar otanda hmi oturduu kresloda ylr, qumar
oynayanlara baxar, arabir mrglyrdi; var-yoxunu uduzanlar, dryada batan
saman pndn yapan kimi Aa Musa oturan kresloya trf qaar, tyindn
tutub yalvarmaa balard. O is, haln pozmadan birc klm il qrarn
deyrdi. Ham bilrdi ki, qoyduu rti gy yer ens d dyidir bilmz. Bu
yolla on minlrl manat pul, iri imartlr, neftli torpaq, mdn v zavodlar,
gmilr onda bir, iyirmid bir qiymtin dyr-dymzin Aa Musann polad
caynana, amansz pncsin kerdi. Qumar ayanda doma qarda bel
dada ata bilmirdi.
...Banket v mclislrd hr ks varna v nfuzuna gr ayrlan
yerd, gstriln stulda otururdu. Knclrd dllallar v i dzldnlr, yan
trflrd zavod sahiblri, ortada is bankirlr, maliyy nhnglri, neftxudalar
ylrdilr. Hr stolun arxasna qoyulan stullarn qoyuluunda bir mna vard.
Salon zlynd iqtisadi xrity oxayrd. Srvtin artmas v azalmas il
ildn-il bu xrity l gzdirilrdi; birdn kncdki, he ksin vaxtil
saymad nzri clb etmyn dllal gzlnilmdn mrkz krdi v
ksin, mrkzd n mtbr yerd ylnlr yoxa xard, Bzn xrit hr an
tshih olunar v yerlr dyirdi. z yerind daimi oturanlar on-on be nfr
idi; mvqelri he vaxt dyimzdi.
Gzgl salondak gird ziyaft stolunun dvrsind ancaq nhng
neftxudalar v bankirlr oturardlar.
Qab-qacaq gmdn, billurdan v farfordan olurdu.
Ziyaft zaman bir-birinin sirrini, plann, maliyy gcn v
buraxlacaq aksiyann miqdarn min bir yolla yrnmy chd edrdilr.
li aa olan adamlar Aa Musaya dvlt bankna verilck veksel
(zmant kazna) qol kdirmk n vvldn bir balaca qumar mclisi
dzldr v Musaya be-alt manat qsdn uduzub kefini kkldndn sonra
zmant kazn imzaladardlar. Bzn onu restorana qonaq aparrlarm. Bir
knarda oturub, bir tik rk stn kotlet qoydurub yeyrmi ki, atam, atam,
mn toxam, itahm ksb. He bir dilni ona l amazd, bilirdilr ki,
faydaszdr.
Borc istynlr deyirmi ki, pul iin mn baxmram... Pravlyaim
Ftulla by baxr... Bellikl, yaxasn qurtarrm...
1914-c ilin maliyy hesabna gr Musa Nayevin qzlla yetmi
milyon manata yaxn tanxas varm. Mirasn mumi dyri bundan qat-qat ox
imi. 1919-cu ild varislr Musa Nayevin mirasn bldrmk n
mhkmy riz verirlr. Mhkm df i baxr. Ruhani cmiyyti d
tlb edirdi ki, Aa Musa i mzhb olduuna gr, srvtin ondan biri
mscid verilmlidir, rsmi iddia tqdim etmidilr. Bu hvalatdan varislr

74

yaman narahat olmudular; ruhani idarsinin iddiasn rdd etmk n, sbut

eldilr ki, vaxt il Aa Musa mhkmd ahid siftil x ednd Qurana
and imkdn boyun qardb, Bhayi kitabna l basb, qsm edib. El buna
gr d o, vfat ednd msciddn cnazni mayit etmy az adam
glmidi.
Yeri glmikn qeyd edk ki, Bakda Bhayi mzhblilr d vard,
onlar xsusi mscid tikdirmidilr. Bu minarsiz mscid adrov (Mirzaa
liyev) ksindki mlkdr, qaps v iri pncrlri mavi boya il
rnglnmidir. Bhayi mzhbi bu rngi v rnglri hesab edir. Mscidin hyt
trfindki bnd eyvan da mavi rngl boyadlb. Kdki ba qapnn
stnd pirani bir qocann qorelyefi d var.
Tccbl orasdr ki, bhayilr Musa Nayev kimi ayq, ehtiyatl,
hiylgr bir adama mhartl tlqin etmidilr ki, bu mzhbi qbul elc
lmyck. nanrd da. Bir df Tayevin evind eyvana xr v Hacn da
arr yanna, tikdirdiyi yeddi mrtbli Yeni Avropa (Gy-gl)
mehmanxanasn (o zaman hrd yegan yeddi mrtbli mehmanxana idi)
gstrib deyir: Zeynalabdin, yr lsydim, mn o mlk tikdirmzdim, o
qdr xrc tkmzdim, mn lmycym.
Maraql orasdr ki, randa camaat arasnda lmycyi elan edilmi
bhayilri ran ah tutdurub, meydanlarda, camaatn gz qabanda dar
aacndan asdrrd v sbut edirdi ki, lrlr.
Bhayi qanununa gr srvt lnin arvad, ua v nvlri,
qohumlar v iyirmidn bir hisssi maarif ilri n paylanmaldr. Mhkm
qabaqca ox tinlik kir, axrnc iclasda iki nfri - mslman v grc
arvadlarn vrs tsdiq edir.
Ona ilynlr maa vermk n Aa Musann z sulu vard.
Kontorda divarda hr mdn, gmi v mlk n iki torba asmd: glir
torbas, xar torbas. Pul n glnlr xar torbasna qoyulmu pulu gtrb
aparrdlar. El ki, mdn mdiri, kapitan, mlk mvkkili, Aa Musaya
deyirdi ki, torbada pul yoxdur...
- Atam, atam, - dey Aa Musa onu qoymazd ki, szn qurtarsn, glir torbasna pul salmsz ki, xar torbasndan gtr bilsiz? Mnd havay
pul hardan?! Qazanc verin, atam, atam, xrclik aln.
Bir nfr glib Musa Nayev deyir ki, bir mis mdni satrlar
Zngzurda, onu alsan yaman qazanarsan. Aa Musa soruur: Mis d, neft
kimi fontan vurur?. Adam tccbl deyir: Mis d fontan vurar?! lbtt
yox!. Aa Musa: El is o mdn mn lazm deyil. Mnimki fontandr.
Atam, atam, qaranlq yerin altnda iyn il kor qaza-qaza mis axtarmaq karma
glmz - dey cavab verir.
Qoular iki df Aa Musan ourlayb ldrmkl hdlmidilrs
d xeyri olmamd. Bir df faytona basaraq gzlrini balayb, aradan

75

xardrlar, gizli mnzil gtirib on min manat tlb edirlr. Aa Musa zn

itirmyib deyir: Min manat ver bilrm, bir qpik d artq yox. lml
thdid ednd haln pozmadan deyir: Atam, atam, ldrn. Bir mini d ala
bilmzsiz, o da linizdn xar. N qdr soyuqqanl, sbrli, tmkinli olmaq
lazmdr ki, bel dar ayaqda qorxub tvi dmysn. gn girov saxlayb,
yedirdib-iirdib, kart oynamdlarsa da min manatdan artq boynuna qoya
bilmmidilr.
Bibiheybtdki mdnind bir quyu gcl fontan vurur; fhllr
yalvarb deyirmi ki, banza dnm, qoymayn neft hdr yer axsn, zay
olsun; siz xlt vercym. Yann ba vers hammz dilni olarq.
Qonular nasos qurub neftimizi anbarlarna vurarlar... Ax, bu sizin cibinizdn
gedir.
Fhllr birthr fontan balayrlar. ki gndn sonra Musadan vd
etdiyi xlti istynd, o, boyun qarb deyir: Atam... Atam, hardan?! Hardan
verim xlti?! Bir az neft xd, onu da qonular gznzn qabanda talan
eldilr.... Sabah gn Musann olu Aa smayl mdn glir. Fhllr
ikayt elyirlr ki, atan verdiyi vd ml etmyir. Aa smayl iki araba kll
qnd gtizdirir v hr fhly bir kll qnd, be manat pul paylatdrr. Bu vaxt
Aa Musa da glib xr. hvalatdan xbr tutduqda, yyrb deyir: Atam,
atam, mnim d paym verin. Fontan balayanda mndn ox can yandran
olmayb. Az qalmd canm azmdan xsn. Gedib o dnyan grb
qaytmam.
Aa Musann ad camaat arasnda xsis xsa da, yuxarda qeyd
edildiyi kimi, o, birinci realn mktbin hamiliyini boynuna almd, ild
hazrlq sinfin iyirmi be mslman uan lav qbul etdirmy nail
olmudu. Bunun nticsind az bir zamanda mktbd mslman agirdlrinin
say lli faiz atmd.
Bibiheybtd Aa Musann mdnind qazlan quyularn hams gcl
fontan vururdu; bu da onu gstrirdi ki, zngin neft tbqlri, krfz sular
altna da uzanr. El ki, bldiyy idarsi su altndak neftli torpaqlar hrraca
qoydu, milyonular ala glmyn qiymt tklif edirdilr. Neftin pudu bir
abbas (20 qpik) olduu halda, 100.000 pud neft n ild xziny 300.000
manat vermy zmant kazna qol kirdilr. Neftin hr pudu manata
drd, bu qdr byk xrci dmy onlar vadar edn zngin, milyonlarla
ton neft saxlayan tbqlr yiylnmk idi, onlar min idilr ki, bu srvt
xrcini xardacaqd. He ks qonuluqda baqa sahibkarlarn olmasn
istmirdi. Mdn sahiblri quyular qonunun srhddind qazdrrdlar ki,
mmkn qdr nefti tez xarsnlar... zlri d quyunu qazmaa brk
tlsirdilr. Buruq ustalarna rvt verirdilr ki, qonu sahd qazman
yubandrsnlar; qonuda quyu hans balta il qazlr, gil mhlulunun
xsusiyytlrini, tbqlrin zn nec aparmasn, neft tbqsin rast

76

gldiklri drinliyi, bir szl btn texnologiyan pul gcn yrnirdilr...

Sahibkarlar neftli torpa ldn xarmamaq n tez-tez xziny crim
vermy raz olurdular.
Bibiheybtd Naftalan krfzi badan-baa neft idi, sudan hr
addmba qaz qaynayrd. Adamlar qayqda hrlnib vedry neft yr,
llklr doldurub satrdlar. Bzn nadinc cavanlar kaz v ya cndr
paralarn aldrb atardlar krfz, qaz qaynayan yerlrd dnizdn alov
qalxard. Novruz qaba, rnb axamlar, bir d knardan gln adl-sanl
qonaqlarn rfin bel atfanlq dzldirdilr. Mhur fransz yazs
Dma Bakda olanda bel bir atfanla tamaa etmidi...
Dnizi llrin bir ovuc pitg gtrb, yoldann tutduu fanarda
aldrb dniz tullad. Bir anda gmimizin trafn alov brd. Dniz alb
yanrd. Nabld adam gyrtd papirosunu aldrb yanan kaz parasn
dniz tullasa bhsiz ki, hr yanda suyun yandn grdkd dht glr.
Onun o anda nlr kdiyini yax tsvvr edirm.
Gmimiz od-alov iind zrd. Xobxtlikdn alov o qdr d gcl
deyildi. Zif idi. Gcl duyulurdu. lk tssratmz azalandan sonra,
trafmzdak qrib mnzry tamaaya baladq, Dnizdn el bil lklr
klind ala-tala alov ucalr, yan-yry sirayt edirdi. Alov lklri on iki
adam otura bilck stol boyda idi; bzilri daha iri idi, nohuru xatrladrd. Biz
bu alov adacqlarnn yanndan trdk. Kapitan arabir avar knlr gmini
alov nohurlarnn ortasndan srmyi mr edirdi, Bel qeyri-adi, cayib,
sehran mnzry dnyada he yerd rast glmk mmkn deyil. Klk getged gclnir, lplr ah qalxmaa balayrd. Xzri qopmasayd, ox gman
ki, shri burda aardq. El ki, klk brkidi, vvl xrda alovlar, sonra da
irilri snmy balad.
- Vaxtnda Bakya qaytmaq lazmdr, - dey kapitan Freyqan zarafatla
lav etdi, - yoxsa grdklrimiz cayib mnzrnin sirrini yrnmk n
dnizin dibini axtarmal olarq.
Sirlr almindn uzaqladq. Klk gmimizi Bibiheybtd Fatim
mscidi olan yer srklyirdi. Avar kn skkiz nfr dnizi alovu sndrn
kly stn glir, istniln smt irlilyirdilr.
Klk son alovlar da
sndrd.
Biz onlarn nec yoxa xmasn izlyirdik. Onlar tez-tez dalalarn
altnda gizlnir, gah da lplrin zirvsin drmanrd, bir d yox olurdu.
Limana atanda bir dnizi fitili yandrd. Bu rti iar imi.
vvl Freykel gmisi, onun dalnca Bak limannda lvbr salm baqa hrb
gmilri raqlarn aldrdlar. raqban gmilrin arasndan keib sahil yan
aldq.
Bel dbdb, tmtraqla yalnz imperatorlar qarlayrlar. Mnl
Moyne is adi sntkarlar idik. II Aleksandr istisna olmaqla he bir hkmdar

77

lksind, bizim kimi adi, sad sntkarlar n bel maraql mrasim dzld
bilmzdi. Bu incsntin tntnsidir. Bel xr ki, incsnt hamdan
stndr.
Bak - klkli diyar. Avropada Bakya brabr hr yoxdur.
Birdn hr xbr yayld ki, neftxudalar Naftalan krfzini qurudub
mdn salmaq niyytinddirlr. Peterburqa - arn zn riz yazblar.
rizy rdd cavab glib. Neftxudalar senata ikayt edib istdiklrin nail
olurlar, irkt dzldirlr. Pay sahiblrindn biri d Aa Musa idi.
Krfzi qurutmaq n beynlxalq msabiq elan edilir. Mxtlif
lklrdn otuza qdr layih gndrilibmi. Sdd kib Naftalan krfzini
Xzrdn ayrmaq v uxurda qalan suyu nasoslarla dniz axdb, yerin
torpaq doldurmaqla mdn salma qt edirlr. srin vvllrind i
baladlar. Gmilr bir milyon kubmetr da-ksk dayacaqd. mliyyat
1917-ci il qdr davam etdi. Sonrak illrd burada qurutma ilri
dayandrld. Bu i bir d 1921-ci ild baland. yirmi nc ild qazlan
quyulardan biri gcl fontan vurdu. Qurulan sah neft seli altnda qald...
Qfildn yann qopdu. hr halisi neftilr kmy gedib, yann
sndrdlr.
Aa Musann zn oxayan Manuar Xristoforovi Avakov adnda
xsis bir ermni dostu vard. Professor Apresov deyirdi ki, Manuar
Qarabadan Bakya lind dynk, ayanda crq arq, ynind yrtq uxa,
banda eytan papaq, ciblri bo glmidi. Sabunuda bir qdr araba olur,
sonra meyxana ar, neftli torpaq l keirir, bxti gtirir, dayaz bir quyu
fontan vurur, milyonu-neftxuda olur. Apresov sylyirdi ki, bir df
Avakovun quyusu fontan vurur, mhndis fhlni gndrir ki, anbardan tez on
arn kanat gtirsin, Manuar hmi cibind gzdirdiyi dmir arn xardb
balayr llri s-s kanat lmy. Fontan daha da gclnir, buruq az qalr
usun. in bel mqama atdn grn mhndis z qar anbara, Manuar
yana itlyir, baltan qapb, qzbl kanatn klfini frladb kanat ksir, fhl
il brabr burua trf srtlyir.
Nobel qardalar. Bir ox xarici irkt Rusiyada dirlmkd olan neft
srvtini istismar etmy alrd, sas diqqt mrkzind, lbtt Bak idi; 8
ingilis, 3 fransz, 2 isve, 2 alman, 2 belikal, 1 Danimarka v baqa irktlr
Azrbaycann qara qzln xaric dayb aparrdlar. o yer atmd ki,
1898-ci ild neft mdni v zavodu l keirmkdn tr Bakya 30-a qdr
ingilis kapitalisti glmidi. Amerikann Rusiyadak sfirinin arvad da onlara
qoulmudu, z il gcl pul v iki nfr meft mtxssisi gtirmidi.
Standart oyl irktinin sahibi Rokfeller znn xsusi nmayndsi Tvidilini
hl 1878-ci ild Bakya yollamd.
Bakda ilk xarici irkti Nobel qardalar yaratmd, Emanuel Nobel
1843-c ild svedn Rusiyaya glib, zavod ab silah istehsalna balayr v

78

sualt mrmilr hazrlayr. Krm mharibsi zaman Peterburq v Krontatda

ingilis hrbi gmilrin qar bu mrmilrdn istifad edirlr. Nobellr hrbi
qayqlar n buxar manlar da qayrb satrdlar.
Krm mharibsi qurtarandan sonra dvlt sifarilri ksilir, Nobel
iflasa uramaq thlksi qarsnda qalr; borclarn manat yarm vzin bir
manat vermk rtil mflis olmaqdan birthr yaxasn qurtarr. Arvad v iki
olu Alfred v Elmar il Peterburqdan vtn qaydr; kimya laboratoriyas
ar. Laboratoriyada partlay ba verir v Elmar hlak olur. Alfred o dvr n
n dhtli v dadc madd hesab ediln dinamiti kf edir, Dnyann n
zngin adamlarndan biri olur; lnd 50 milyon frank miras qoyur.
lmndn qabaq hmin pulun myyn faizindn Nobel mkafatn tsis edir.
Lydviq v Robert Peterburqda qalb Nobel qardalarnn irktini
yaradrlar. Zavodlara man v cihazlar satrlar, yen hrbi nazirlikl laq
yaradrlar. jev hrindki silah zavodunu da icary gtrb 7 il mddtind
rus ordusuna 200.000 tfng vermyi boyunlarna gtrrlr. Almaniyadan
tfng qunda n baha qiymt gtiriln qoz aac Nobel qardalarna o
qdr d srfli deyildi, Peterburq trafnda is qoz aac bitmdiyindn bunu
lknin mxtlif zonalarnda axtarrlar. Mtxssislr xbr verirlr ki, bel
aac Qafqazda, Lnkran melrind oxdur. Lydviq balaca qarda - Robert
Nobeli Lnkrana gndrir. O da bldilrl melri gzib qoz aac massivi
axtarr. Lnkranda bel massiv tapa bilmir, kor-pemn geriy qaydr.
Yolst Bakda qalr. Qarahr v Ahri, neft mdnlrini gzir. Maliyy,
snaye, iqtisadi vziyyti yrnir, sl srvt mnbyinin Bakda olduunu kf
edir. Peterburqa mktub -gndrib qarda Lydviq xbr verir ki, perspektiv
chtdn tknmz dvlt burda - Bakdadr. Buruqlardan gec-gndz qzl
axr burada. irkt yaratma ondan israrla tkid edir.
Lydviq yaxn maliyy dostlarndan baron P. A. Bilderlinq, F. A.
Blymberq, A. S. Suldqeren, B. F. Vunderlinq, . Y. Vabelski, M. Y.
Belyamini toplayb Nobel qardalar irkti dzldir (diqqt yetirin, irktd
bir nfr d olsa n rus v n d rus tbsi var). Robert Bakya lazmi vkalt
v pul gndrilir ki, mdn v zavod alsn.
Robert btn gecni skskli yamd; qorxurdu ki, yatb qalar, yerli
snayeilr ona klk gl bilr, mzaiddn li xar. Ayaa qalxanda
pncrdn bayra baxr. Hava tutqun idi. Ss-ky, fayton, araba arxlarnn
srlts, piyada gedn adamlarn ayaq tapplts eidilirdi. Ona el glir ki, ham
bir smt mzaid yerin tlsir.
Cld yuyunub geyinir, bufetd ayaqst qlyanalt edib,
mehmanxanadan xr. Hrrac yerin atanda mliyyatn balandn grr.
Adam lindn trpnmk olmurdu; el bil burada Asiya v Avropa libaslarnn
srgisi keirilirdi: ba, uxa, hrbi inel, dnizi gdkisi, arxalq, lbbad,
kostyum, papaqlar, qotazl osmanl fsi, gird iranl papa... Hr sinifdn

79

nmaynd: tacir, neftxuda, zavod sahibi, hrbi, mlki mmurlar, axund, dllal,
molla, kei, kndli, sntkar, avara, frldaq, dirki, vkil, hkim,
mhndis... bir szl burada n cr snt sahibi desn tapa bilrdin. Ssdn
qulaq batr, ba atlayrd...
Meydanada dayanm saqqall kii: Alt yz manat, bir... dey
qqrd v kisi mis lvhy endirdi.
Knardan kim is: Alt yz lli!.. tklif etdi. ss-ky qopdu.
Qiymt get-ged min yz manata qalxd.
Aleksey adl mdn sahibi qarda il n dyrd. Birdn xbr
yayld ki, satlan torpan qonuluunda gec fontan vurub... Ss-ky qopdu...
...Qiymt 2.800 manata qalxmd. Mzaidinin sz aznda
yarmq qald, kici mis lvhy vurmaa macal tapmrd. min bir
deynd araya skut kd... kicin cingiltisi aydn eidildi.., min iki!..
Birdn kim is astadan ylanlarn baa dmdiyi bir lisanda dedi:
Fyunf tauzend... Fyunf tau-zend....
Buradaklar deyiln szlrin mnasn anlamaa aldlar. Birdn
dilmanc qqrd: Be min manat tklif edir cnab Nobel....
Camaatn el bil stn su lndi. Hrracnn kici havada bir anla
dayand, sonra lvhy trf endi. Mis lvh el cingilddi ki, el bil zard...
aqnlqdan skut daha da artd. Birdn mdn sahibi Aleksey
tacirlrin arasndan zn yol ab meydanaya yaxnlaaraq bard:
ncn, nc kici vurma! Bu n cnabdr?! Bu n cnabbazlqdr?
Bak kimindir? Uruslarn! Biz sz inanmrq. Qoy pulunu xartsn ortaya
qoysun! O yer, mnim mdnim paz kimi soxulub. Mn almaq istyirm. Qoy
pulu xarsn. Pulu verndn sonra kici vurarsan! Blk z dilind bizi l
salr.
Dilmanc deyilnlri trcm etdi. Ham maraqla iin nec
qurtaracan gzlyirdi. Robert haln pozmadan ala-bula qalstukunu dzldib,
tlsmdn gm papiros qutusundan siqar gtrd, aldrd, he ks mhl
qoymadan qoltuundan xard ek kitabasna xrda, sliqli hrflr v
rqmlr yazd: L. v R. Nobel qardalarnn vkaltil Robert Nobel... eki
dilmanc vasitsil hrracya trd...
Sonra Robert Qarahrd neft tmizlyn zavod da ald.
Onlar az bir mddtd Suraxan, Balaxan v Bibiheybtd mdn
sahibi oldular. Ahrl Qarahr birln yerd geni bir yeri icary
gtrb neft tmizlyn, kkrd turusu, mis, uqun ridn zavodlar v
krplr tikdirdilr. Nobel qardalar z firmalarnn 5 illiyini bayram
ednd onlarn mumi kapital 3.000.000 manata yaxn idi. mumi mbl
riklr arasnda bel blnmd: Nobellr - 1.610.000 manat, Baron P. A.
Bilderlinq - 930.000 manat, F. A. Blyumberq - 25.000 manat, A. S. Suldqeren -

80

5.000 manat, B. F. Vunderlinq - 5.000 manat, . Y. Vabelski - 135.000 manat,

M. Y. Belyamin - 25.000 manat.
Ahrd 1882-83-c illrd firmann qulluqular n xsusi
Villa Petrolea (Neft ba) saldlar. Zavodlardan qalxan tstlrin, irilixrdal, gm rng alan dyirmi rezervuarlarn, gec-gndz trafa buxar
sovuran qurularn arasndan grnn bu Glstan ba qrib bir alm idi.
Onu salmaq n Varavadan mhur mtxssis E. Beklini dvt etmidilr.
Mlum oldu ki, bu yerlr neft v tullant il korlanb. Buraya torpaq gtirmk
lazm idi. ox kemdi ki, Lnkrann qara torpa il yklnmi gmilr
Qarahrdki krplr yan ald. Qara torpa arabalarda baa dadlar.
kiln aaclar, kollar v iklri sulamaq n Htrxandan su gtirdilr.
Bada Beklinin tklifil Lnkran, Tiflis, Batum, Rusiya v Avropann
mxtlif yerlrindn gtirilmi 80.000 aac v bzk kollar kmidilr.
Babanlar onlar sliq il qaylayb, buralarda o zamana qdr grnmmi
geometrik, konusvari, kubaoxar, piramidavari, adr v alaa bnzr
formalarda bzyirdilr. Fvvar vuran arhovuzlar eyni zamanda irin su
saxlamaq n istifad edilirdi.
Bnvrsi da, birinci v ikinci mrtblri aacdan olan binalar
tikdirdilr; n byk binann alt mrtbsind kontor, st mrtbd is klub v
ylnc otaqlar, kitabxana yerlirdi. sveli mhndis v qulluqular
kottejlrd firavan yaayrdlar. Buraya Peterburqdan heykl, rsm srlri,
bst, oxlu kitab gtirtmidilr.
Mnzillrini v otaqlarn bzyn Azrbaycan v ran xal-xalalar
sl mdni, aristokrat hyat trzindn xbr verirdi.
Nobellr yksk maala n bilikli, n bacarql mhndislri,
iqtisadlar, alimlri irktlrin clb etmidilr. Mtxssis v qulluqular
isveli idilr: ruslara, xsusil d mslmanlara yuxardan baxrdlar: rus
tblrini msul i yaxn qoymurdular: yalnz ar v irkli ilri onlara
taprrdlar. Yz milyon manatlar talan edib apardqlar halda Bakda bir dn
d olsa gz dyn mlk tikmdilr.
O yerlrd ki, neft gman edilirdi, Kr dznliyind, Qobustan
ovalnda, Xzryan dznlikd, Xzr akvatoriyasnda sah icary gtrb
ehtiyatda saxlayr, lazmi yerlrd quyular qazdrr, axtar-kfiyyat
aparrdlar.
Son vaxtlar Aberon adalar neft milyonularnn v vtg
sahiblrinin diqqtini zn clb etmidi. Nobel qardalar vaxt itirmdn
Pirallah adasn icary gtrb buruq salrlar v 1904-c ild zngin neft
yata kf edib mdn qurdular v yata istismara baladlar. Kiik bir balq
kndi qsa mddt rzind snaye qsbsin evrildi.
Pirallah adasnda alalardan, l il qazlan dayaz quyulardan hl
qdim zamanlardan neft gtrlrd. Burada Atgah v Pir varm ona

81

gr d Pirallah deyirdilr, buraya hr trfdn - hr v kndlrdn ziyart

glirdilr.
Camaat kinay il Pirallahya Nobel Saxaliniadn vermidi.
Nobellrin Bakda bir ba idarisi v mxtlif sah zr mavinlri
vard.
Mdnlrd hasil ediln neftin hamsn zavodlar tmizly bilmirdi.
Saxlamaa da yer yox idi. A nefti istehsal edndn sonra yerd qalanlar
dniz axdrdlar. Mhur rus kimyagri Mendeleyev Bakda olanda bu
mnzrdn dht glir v deyir ki, bu, gnd milyon manatlarla qzl
yandrb kl etmy brabrdir, bu, milli srvt qar vhilikdir, htta bu
bard hkumt xsusi etiraz mktubu da yazr.
Nobellr is a nefti hasil edndn sonra, qalan yanaca iri hcmli,
dyirmi nlrd saxlayr, ondan milyonlar qazanrdlar. Tez-tez Qarahr
v Ahrdki digr zavodlar icary gtrr, z mhsullarn tmizlyirdilr.
Bayaq dediyimiz kimi, gcl fontanlar zaman neftin dyri birdnbir aa dr, maliyy tinliyi trnir, xrda mdnilr torpan satmaa
vadar olurdular. Nobellr onlara mrhmt lini uzadb, dni dyrdymzin alr, ikst dnlri xlmaz, ar vziyytdn xilas edirdilr.
Kapitalistlr bu tknmz srvti at-araba il dayb qurtarman
mmkn olmadn drk elynd baladlar (1878-ci ild) Balaxandan
Qarahr neft kmri uzatmaa. Bu yolla neftin zavodlara danmas 7 df
ucuz baa glirdi.
hrdn Balaxanya gedn yol boyu at qoulmu arabalar
Amerikadan gtirilmi borular dayr, onlar yoxuu qalxdqda, eni ddkd
amasn dey, dst il fhllr ss sala-sala arabalara dayaq olurdular.
Layih sasnda minlrl fhl xndk qazr, krpic divarlar ucaldrdlar.
Podratlar, i icralar at stnd ilr nzart edir, fhllri tlsdirir, syr,
tez-tez atdan db yumruq, allaq-tatarn i salrdlar.
Bu kmr hr v mdnlrd byk itiaa, dava-dalaa sbb
oldu. Be mindn ox neft dayan araba, minlrl llki, tuluqu ttil edib,
ii saxladlar v tlb etdilr ki, kmr sklsn... Htta kmri ne yerdn
zdldilr, sndrdlar, nasos stansiyasn xarab etdilr... Hkumt i qard,
ttililrin stn atl kazaklar gndrdi... Adamlar tutub dustaqxanaya sald.
Atl kazaklar kmri gec-gndz qoruyurdular. Baqa sahibkarlar da kmri
uzatmaa baladlar v alt-yeddi ildn sonra mdnlrdn zavodlara, krplr
neft vurulurdu. Gmilrd Rusiyaya, rana, Trkstana, Batuma, Rostova
vaqonlar llklrd neft dayrdlar.
llklrd, tuluqlarda dv karvan il ucsuz-bucaqsz Rusiyan
neftl tmin etmyin, onu dnya bazarna xarman tin olduunu nzr
alan kapitalistlr dniz v okeanlar n tankerlr, dmir yolu n sisternlr

82

dzltdirmy, bu yolla neft danmasnn srtini artrmaa alrdlar. 3.000

ton neft dayan bir tanker 9.000 llyi vz edirdi.
Nobellr bilirdilr ki, texnikann tkmilldirilmsi, iqtisadi chtdn
stnlk qazanmaq, nqliyyat srtini artrmaq n var-dvlt rqabtind
qlbnin sas rhnidir. Btn layih ilri, tcrb zavodlar, emalatxana v
konstruktor brolarndak ilri, tdqiqat v nticlri son drc mxfi
saxlayrdlar, sifarilri gizli yerin yetirirdilr.
Volqatraf hrlrd tacirlr Nobellr krp tikib n qurmaa,
kontor amaa mane olurdular. Nobellr mxtlif hiyllr l atb onlar da pay
sahibi edir, z trfin kir, tly salrd.
Qaz fanarlar v lampalarnn icad il a neft ehtiyac v tlb qat-qat
artd. Yol olmayan yerlrd is Nobellr xrda ay gmilri v barkazlarla neft
dayb satrdlar. hrlrd, qsb v stansiyalarda, yolayrclarnda,
qayalarda qrib-qrib arlara rast glmk olard: A neft qaranltlara ziya
sar, A neft n iddtli axta, soyuq v qarda insanlarn dadna atr,
srimiz a neft sridir v s.
Nobellr mazutdan yanacaq kimi istifad etmy baladqdan sonra
odun, kmr, torf v baqa yanacaqlarn qiymti xeyli aa dd.
Tkc Bakda yox, imali Qafqazda - Qroznda, Maykopda da
mdnlr l keirib qara qzl ld edirdilr. 1909-cu ild Maykop neft
mdnlrind qzn i gedirdi. Dnyann hr yerindn buraya glirdilr. Neft
yiylnmk mqsdil milyonlarla xrc kilir, kapital qoyulurdu. Nobellrin
tamah hdudsuz idi. Kazan hrindn tutmu Quryev qdr uzanan razid
oxlu torpaq icary gtrb ehtiyatda saxlayrdlar.
Birinci dnya mharibsi rfsind Nobellr Qroznda neftdn emal
ediln Toulol partlayc madd zavodu tikdirdilr. Rusiyann dniz
donanmasnn oxu onlarnk idi, tkc Rusiyada yox, Avropa, Hindistan, in,
ran v digr lklr d neft mmulat satrdlar.
Nobel qardalarn baqa sahibkarlardan frqlndirn o idi ki, onlar
iilr n yax rait yaratmdlar. On saatlq i gn elan edib, slind
is fhllri on bir saat ildirdilr. Fhllrin miti baqalarnkndan guya
frqli idi. Mslman fhllri n namaz qlmaa, dini ayinlri keirmy
otaq da ayrmdlar. ilrin ev tikmy mhlt borc verirdilr, drmanxana
v malicxana amdlar.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, Nobellr yerli hkumtl, idarlrl o
qdr d hesablamrdlar, Geoloji komitnin Bakda xsusi nmayndsi
Dmitri Vasilyevi Qolubyatnikov proqnoz vermk n Aberon
yarmadasnn geoloji xsusiyytini yrnib, geoloji v yeralt tbqlr n
struktur xritlri, profil v ksililr qurduqda mdnlrin sahiblri ona lazmi
material, snd v mlumat verdiklri halda Nobellr he bir alimi yaxna

83

buraxmrdlar. Qolubyatnikov lacsz qalb Bibiheybtd xsusi quyu

qazdrdqdan sonra istniln elmi nticni ald.
Nobellrin sas iqamtgah Peterburqda tikdirdiklri imart idi; birinci
mrtb kontor, st mrtb mnzil idi; pncrlri I Aleksandrn ldrldy
yerd alabzk mozaikal qranitdn tikilmi xatir-mbd, kilsy baxrd.
Lydviq Nobel shbtlrindn birind demidi ki, dvrmzd sl
kral v hkmdar neft mdni v zavodlarn sahiblridir.
1905-ci ild Bakda ba vermi inqilab hrkat gnlrind
Peterburqda yaayan Nobellrdn biri gileylnib ikaytlnmidi ki, biz n
trkk, n d rus, amma el gn olmur ki, mdn v zavodlarmzda fhllr
itia salb man, avadanlq sndrmasnlar.
ryimiz Bakdadr, bizi iflis vursa ordan vuracaq.
Murtuz Muxtarov da neft hesabnz varlananlardan biri idi, kontor
ab, mdn sahiblri n sifaril quyu qazrd. Yz qdr dzgah, oxlu
avadanl v mhrriklri, manlar, yzdn ox yk at, arabalar, furqonlar
vard. Mdn sahibi olmaq n Acaqabulda torpaq alb quyu qazr, neft
axtarrd. Birinci dnya mharibsi onun arzusunu ryind qoydu. z ixtira
idi, dzltdiyi Muxtarov adl qazma dzgah btn dnyada mhur idi; bu
dzgah ox lklr ixrac edilirdi.
Cavanlqda araba olub mdnlrdn llkd hr qara neft
dayb satrm. Deyiln gr, ald a atn aya ona dr v get-ged
varlanb dvlt sahibi olur. O a at da srtvld saxlayb, kimil, lblbil
bslyirmi, arabaya qomazm.
O, mircan kndind doulubmu, nsillikl rncbr v araba
imilr. Dmir yolu olmayanda, payzda, qda araba karvan il Bakdan
Tiflis kiray il yk dayarmlar. z 1870-ci ild araban satb BalaxanZabrat kndlri trafnda salnan mdnlrdn birind fhlliy balayr;
sonralar dolla dayaz quyulardan neft xardr. Gcl v dzml, srt v
qorxmaz adam imi.
Maraql orasdr ki, Bakda olduu kimi, Amerikada da (Rokfeller v
s.) ilk neft milyonularnn oxusu vvlc buruqlarda fhllik, sonra usta
kmkisi, usta v nhayt milyonu olmudular.
Quyular mexaniki sulla qazmaa balayanda Muxtarov buruqda adi
fhl ilyir. Shr alaqaranlqda kiik qarda Bala hmdl brabr
mircandan Zabrata piyada gedib axam, raqlar yananda dala qaydardlar. O
zamanlar mdnlrd pul qazanmaq insann dzm, iradsiyl bal idi.
Martov adl bir sahibkar Muxtarovdak dzm, iradni nzr alb
ona mexaniki alt v cihazlarn sirrini yrdir, onu tezlikl usta tyin edir,
mdn emalatxanasn da ona taprr. O vaxtlar neft mdnlrind quyular
aac v taxtadan quradrlm Kanada dzgahlar il qazrdlar. Drin
getdikc bu dzgahlar tez-tez xarab olurdu. Murtuz yarm mexanikldirilmi

84

Molot dzgahnda bir ne dyiiklik elyir. Sahibkar qocaldndan

Zabratdak qazma avadanl emalatxanasn ona satr. Murtuz artq qazma
zaman quyularda tutulan alt v cihazlar xilasetm ustas kimi ad xartmd.
Mhur Azrbaycan neftisi, usta Piri (Quliyev) deyirdi ki, Aa
Murtuz bir df faytonda baa gednd qfltn atlar saxlatdrb, yaxnlqda
qazlan buruun ustasn yanna artdrr v deyir ki, qazman saxla, qza ba
ver bilr, borular bo-bouna frlanr. Usta soruur: Ndn bilirsn? Murtuz
deyir ki, altlrin ssindn. Qazman dayandrb yoxlayanda grrlr ki,
dorudan da borular Murtuz deyn kimi hdr yer frlanrm.
Manlarn ssindn, balta v borularn ahngindn, avadanln
gurultusundan, quyunun drin qatlarnda vziyyti myynldirmk insandan
pekarlq, frast v vrdi tlb edir.
Mhndislr maa verib z savadn v texniki biliyini srin tlbin
uyun artrr. ertyoj kmyi, sxem qurma yrnir. Mrkkb cihaz,
dzgah, avadanlq v manlar mhndislrdn he d pis bilmirdi.
Sahibkar olandan sonra dvlti daha da artr. xsi qazma kontorunu
hl 1890-c ild am v get-ged bytmd.
Murtuz Muxtarov podrat gtrb, 1.100 metr drinlikd quyu qazr. O
zamanlar kvrk, yal v sair sxurlarda quyu qazma mcz hesab
edirdilr. 1895-ci ild dnyada ilk df metal tanqlarla zrb qazma dzgahn
quradrr v bunun n dvlt patenti alr. O bu ixtirasna Bak qazma
sistemi ad verir. Hmin dzgahn vvlkilrdn stnly ox idi. Onun bir
sra digr ixtiras da vard. Muxtarov on doqquzuncu srin axrlarnda
Bibiheybtd qazma avadanl zavodunu i salr. Bu, Rusiyada ilk neft
avadanl mssissi idi. Zavodun yaxnlnda fhl v qulluqular n
mrtbli yaay binalar tikdirir; bununla da hm ii qvvsini trafna
toplayr, hm d lav glir ld edirdi.
Muxtarov zavodun buraxd dzgah v avadanl Rusiyaya v xarici
lklr satrd. z d xaricdn, xsusil Amerikadan oxlu man, cihaz, alt
v avadanlq alrd. Htta inqilabdan sonra da onun adna avadanlq
gndrirdilr.
Tkc Bakda yox, Maykop v Qrozn neft mdn sahiblril d
mqavil balayb quyu qazrd; zavod v mdnlrl, konstruktor brolar il
texniki v igzar laqlri vard; tez-tez imali Qafqaza gedirdi.
Bir df dmir yolu stansiyasnda grr ki, perronda rkzi libasda
iki leytenant yer xala srdi, canamaz adlar. Pirani bir general, o da rkzi
libasda balad namaz qlmaa. Murtuz Muxtarov onun kim olduu il
maraqlanr v yrnir ki, vladiqafqazl tannm general Tuqanovdur. Tan
olur, dvtini qbul edib Vladiqafqaza, evlrin qonaq gedir. Nhayt,
generaln ortancl qz Liza xanmla evlnib, qohum olurlar. Bakya qaydanba
hmin stansiyann restoran sahibin deyir ki, bu gn burada nahar ednlrin

85

hamsnn xrcini mn vercm. Mn onlar qonaq edirm. Vladiqafqazda qoa

minarli, qoa eyvanl, zmtli bir mscid tikdirir. mircann qocalar bir df
ona rast glnd deyirlr ki, Aa Murtuz, ox sa ol, uaqlara mktb
tikdirdin, biz yallar n d aduva layiq bir mscid tikdir, allaha xo gedr,
cavab olar. Ata-anann rvahna dua oxuyarq, hm d sndn bu knd yadigar
qalar. Ba st! deyib Aa Murtuz lini aparr gzlrinin stn.
Vladiqafqazda tikdirdiyi mscid kimi mircanda da qoa minarli, hr
minarsi qoa balkonlu bir mscid tikdirir.
Sndlri imzalayanda nadir hallarda, familiyasn btv kild
yazard, adtn hrfdn ibart Mux... czard. Adamlar deyrdi ki, yz
min manatlar onun n milk kimi bir eydir.
Liza xanmla Avropa syahtin gedirlr. Venetsiyadak binalarn
arxitekturas neftxudan valeh edir. V onlara oxar bir saray Bakda bir il
rzind (1911-1912) tikdirir. Sarayn hr stunu, talar, buta v gllri,
pncr v qaplar, bzklrinin hams tkrarolunmaz snt sri, memarlq
incisidir. Neftxuda pul sirgmdiyi kimi memar da ilham, ustalar d sy v
mklrini sirgmyiblr. Saray arxitektor Ploko fransz kotik slubunda
layihldirib.
Murtuz Muxtarovun bu mlkn ev podrats Hac Qasmov icary
gtrb baa atdrr.
Bir df yen d Beslanda, restoranda oturub nahar edir v qatar
gzlyirmi. Birdn qahaqa dr: Zlim xan glir..., Zlim xann svari
dstsi stansiyaya basqn edir... szlri azdan-aza keir.
Neftxudann yanndak adam deyir ki, aa, at da var, kareta da,
hazrdr, dur qaaq!.
He yer gedn deyilm! dey o cavab verir. Sn d otur.
ox kmir, salon boalr, atllar stansiyan araya alrlar. Salonda
oturmu iki adamn geyimi v grkmi Zlim xann diqqtini clb edir; adam
gndrib onu yanna artdrr. Neftxuda tklifi rdd edir. Svarilr onu
ldrmy Zlim xandan icaz istyirlr. O razlamr, z neftxudaya
yaxnlar. Muxtarov stulu kib ona yer tklif edir: yl, qonam ol!
deyir. Qonaq sz Zlim xann xouna glir, oturur. Dostlarlar. Sonralar birbirin hdiyylr gndrirlr. Zlim xan mrdlik lamti kimi ona bir gm
xncr v zr qotazl bir balq da yollayr.
ar hkumti Zlim xan ldrndn sonra, neftxuda adam gndrib
onun olunu v qzn Bakya gtizdirir, xeyli qonaq saxlayr; hr ikisini
Peterburqa, z xrcin oxumaa gndrir. Olan aqronom, qz is hkim olur.
Hytlrd gzib mahn oxuyan Fatma adl bir qz Muxtarovun
diqqtini clb edir, onu qzla gtrr, ona z familiyasn verir, musiqi thsili
almana kmk gstrir. Sonralar Fatma Muxtarova respublikann adl-sanl
sntkar olur.

86

 nfr cavan olan kasb tlblr n pul toplayanda Murtuza da

mracit edirlr. Neftxuda deyir ki, bilirsiniz n var, mn mrmd he ks
bo yer pul vermmim. Siz bir ey yrdim. Mn veksel verin, borc aln,
hrd bir bzzaz dkan an, balayn al-veri; dkan da znz idar
edin. Bel bir tlblr dkan mn Peterburqda grmm. Yax mnft
gtrrlr. Peterburq v Moskva manufakturalarnn stn mktub yazaram,
gztl, ucuz qiymtl kredit, mhlt siz mal buraxarlar. El ki,
mayalandnz, pulumu qaytararsz.
Tlblr razlamr, libo xb gedirlr. On yeddinci ilin
vvllrind ar taxtdan salnr. Azadlq trfdarlar Nriman Nrimanovun
yanna glib ikayt edirlr ki, ay doktur, bs bu brabrlik harda qald, n vaxt
olacaq? Odur msi sdullayev tz quyular qazdrb gnd milyon putlarla
nyt gtrr. Nrimanov cavab verir ki, qoy qazsn, hams biz qalacaq.
kinci df Musa Nayevin tz mlk aldn xbr verirlr. Doktur yen
deyir: Fikir elmyin, qoy alsn, biz qalacaq. nc df Hac
Zeynalabdin Tayevin fabrikd tz sex adn sylyirlr, yen d hmin
cavab verir.
1919-cu ild bir ne nfr glib Smdaa Aamal oluna ikayt
edir ki, Mailov tz vtglr dzldir, Dadaov qardalar gmi trsansini
bydr, daha bu n hrriyyt oldu? Aamal olu da cavab verib ki: Fikir
elmyin, doktor Nriman doru deyib, qoy elsinlr, biz qalacaq.
msi sdullayev d Bak neftxudalarndan biri idi. mircan
kndindndir; ata-babadan onlar da rncbr v araba olublar. Suraxanda
buda v arpa kirlrmi; biindn sonra arabalq edr, yk dayb kir
alarlarm. Dmir yolu olmayanda, onlar da araba karvan il Tiflis, oradan da
Bakya kiray mal dayarlarm.
Neftin ecazkar qdrtindn milyonu olur, hm neft mdni, hm d
neft dayan dniz v ay donanmas dzldir. hrin mrkzind sas fasad
Qoqol ksin, digr iki yan fasadlarn biri Gimnaziya (Tolstoy) ksin,
digri Karantin (hzi Aslanov) ksin baxan zmtli bina tikdirir. Baqa
binalar da vard. Xzr dnizi sahillrin v Volqaboyu hrlr z
gmilrind neft datdrb satdrard. Camaat arasnda msi sdullayev
Nobellrin qnimi deyirdilr. nki btn Rusiyada, Trkstanda, randa, htta
Finlandiyada bel Nobellrin dkan v kontorlar il zbz, ya da ki, yana
kontor v dkan ab Nobellrdn ucuz qiymt neft satar v ona mane olard.
Oktyabr aynn axrlarnda Volqada naviqasiya balananda Bakda
neftin qiymti xeyli aa drd; byk neftxudalar, o cmldn msi d,
xrda mdn sahiblrindn nefti ucuz alb anbarlara vurar, yazda naviqasiya
alanda datdrard Rusiyaya.
msinin Bakda bir mslman, Moskvada is Mariya Pavlovna adl
rus arvad, birinci arvaddan iki olu v qzlar vard. Mariyann atas ar

87

ailsin yaxn senator idi. Bak neftinin tknmz qzl, bir d qohum
senatorun kmyi il bal qaplar msinin zn taybatay alrd. Btn
bunlarn hesabna Peterburqda Neva ay sahilind, Q saray yaxnlndak
mhlld zmtli bina ucalda bilmidi. Moskvada Mariya n irisind
arhovuz v oranjereya olan tmtraql mlk almd. Hr il Avropa
hrlrin, yaylaqlarna istiraht, syaht gedirdilr.
Byk olu v mslman arvad Mariyaya gr dava-ava salr, yola
getmirdilr,
msi q aylarn, adtn, ox vaxt Moskva v Peterburqda yaayar,
tacirlrl mqavillr balayar, Novruz qaba Bakya qaydar, satd nefti
mtrilr yola salard; Mrdkandak yaraql malikansind yaayar,
qohum-qraba, dost-ana il gnn ey-irtd keirdrdi; o gn olmazd ki,
zmtli binann orta gnbzi stndki mild tandart yellnib drd bir trf
ziyaft mclisinin davam etdiyi xbrini vermsin.
Qocaman buruq ustas, mk veteran Mvsm kii nql edirdi ki,
yazn vvli idi. Novruz bayramndan bir az kemidi, qohumum Murtuz
Muxtarovun banda idim; limd bel baada gllri sulayrdm, qfslrdki
min bir avazla oxuyan qulara dn, ceyran v marallara yem verirdim. Qular
da, heyvanlar da, iklr d el bil bahar salamlayrd. Nkr yaxnlab dedi
ki, Murtuz aa sizi arr. Getdim. Murtuz bnd eyvanda oturmudu; mni
grnd dedi: Oul, Aa msi Mskodan qaydb, badadr. Get malake
usta Msmliy xbr ver, axamst glsin, gedk Aa msiy ba kk.
Usta Msmli shbtcil kiidir, xomcazdr. irin danr.
Axamst getdik msinin bana. Nrd oynayrd. Mehribanmehriban grdk. Balad tzdn nrd atmaa. Qaqaba yerl gedirdi.
Gdk-boy, gombul, tkl bir kii idi. Biz ay gtirdilr. Birdn uzaqda
paroxod fit verdi. Malake Msmli dedi: Aa msi, paraxodundur a, fit
verir, el bil sni haylayr. Fiti min gminin fitinin iindn seilir. Byk
olun, bala xozeynin adnadur a....
Kiik bir haiy: deyilnlr gr, msi gmilrin fitin yaman aq
imi, btn gmi v barkazlarndak sirenalar xsusi sifaril qaytdrarm.
Bir df khn gmisini satrm. Mtri deyir ki, gmi ox khndir. msi
cavab verir ki, khnliyin n baxrsan, sn onun fitin qulaq as, yeddi diyarda
eidilir.
Malake Msmlinin szndn msinin rngi qad, papan
peysrin itlyib, yerindn srayb qalxd. Hirsli-hirsli qqrd: O paroxod,
indi mnimki dyl, borclu olduum adamlarnkdr. Pul yeylrininkidir, papan gtrb, zrbl yer rpd, balad byk olunu symy,
qarlamaa - Ay oul, sni grm zlil olasan, ananla bir gora basdrm,
mni xcil eldz, mflis eldz!.

88

Boaz tutuldu, su verdik, oturdub baladq tslli vermy. msi

sakit olmurdu, Muxtarova baxb dedi: Aa Murtuz, bax gr, byk olum,
dyyus, bama n mrk ab. Hr il payzn axrlarnda mtri tacirlrl
daqavor balayb, neft satram. Bakya pravlyaiy tel vururam ki, bu qdr
ucuz qiymt neft al xrda sahibkarlardan, vur anbarlara; yazda yollaym
mtrilr. Bu il vurduum tel glir bura cm gn atr, pravlyai olmur
kontorda. Aparb verirlr Mirz babatma. O da teli oxuyur, anasnnan sz
bir olub gizldirlr. Allah cann alm, mnim glmyimdn bir hft qabaq
anasn gtrb, Xorasan ziyartin aparb ki, z-z glmyk. Glib
pravlyaiy taprram ki, aldm nefti yava-yava paraxodlara vur, yerit
Urusiyyt, mtrilr intizardadr. Deyir ki, siz payzda srncam vermdiniz,
mn d icazsiz srt edib, neft almadm. Soruuram, nec yni, tel
vurmamam? Deyir mn almamam. atmayb mn. Potu yoxladq, mlum
oldu ki, ba batm Mirznin lin db. O da arvadmla mxnnt xblar,
lbir olublar, Moskvadak arvad stnd, Mariyaya gr ana-bala bama bel
oyun ab, mni xar eldilr. - Birdn balad hirsindn alamaa. - ndi yaz
glib, neft bahalanb, grk zm iki- df baha qiymt Bakdan aldm
nefti z xrciml datdrm Urusiyytin uzaq hrlrin, Alla kbrin
qurtaran yerin, qbal baladm tacirlr ucuz satm. Yol
pulu da
mndn. Gmilrin
oxunu satmam, zavodu satmam, Ramanadak
mdni satmam... Mflism, mflis... limd qalan bu bad, hrdki
mlklrimdir, bir d ki, Suraxandak xrman yeri... Bunlar da tezlikl satlar,
limdn xar. Canm xsa yaxdr, Qzbl zn yer rpd, ryi getdi.
Otaqda olanlar birthr onu ayldb, tslli verdilr: Allah krimdir, lamanda qoymaz sni....
Musa Nayevin qz mlbni msinin glini byk olunun arvad
idi. Musa dar gnd qudasnn dadna atb, iflas olmaqdan xilas edir.
Rusiyadak mtrilr neft gndrir, qoymur hrdki mlk, ba v
Suraxandak Xrman yerini satsn. Ftulla by Rstmovun mslhtil
Suraxanda Xrman yerind Musann puluna buruq qurdurub, quyu qazdrr.
ox kemir quyu el bir fontan vurur ki, traf neft dnizin dnr; z d xalis
Suraxan nefti, benzin brabr. Mtrilr gyd gtrrdlr. Gndlik
hasilat on min tondan ox idi. O quyu, mhur fontan vuran quyularla brabr
Bak neft-qazma tarixin daxil edilib, olduu yerd xatir da basdrlb, xsusi
niana qoyulubdur.
Bxt ulduzu birdn parlayan neftxudalardan biri d Seyid Mirbabayev
idi. ox mlahtli ssi varm, musiqi duyumu yax imi. Dvltlilr birbirinin bhsin onu toya dvt edr, gcl pul, qiymtli hdiyylr verrdilr.
Varavada ssini qramofon vallarna yazdrb, ox baha qiymt satrd;
ox vaxt bir-iki, bir- qiymt.

89

Bir df Bak kndlrindn birin toya gedir, mclisi ox nlndirir.

Byi triflynd cu glir, dfi atb-tutur, ilhamla oxuyur: Glsin grm
byin igid misi, grm a by, toyun mbark olsun, qohumun-qardan biz
borc olsun.
Byin misi qavala iki dn beyzlk salr... l salrlar, hr bir sz
deyir, mclis daha da qzr. -Seyid trif etmkd olur:
Glsin grm byin varl days, glsin grm byin comrd days, a
by, snin toyun mbark olsun, olasan sn on iki oul atas, igid dayn biz
borc olsun.
Olann days gzl libasda, belind qzl kmr, qzl xncr,
tapana, boynundak qzl zncirdn sallanan brilyant, yaqut medalyonlar brq
vurur, yerindn qqrr: Seyid, ana babamdan mn miras qalm Bala
oranlqda qazdrdm quyunu sn xlt verirm... N xsa snin bxtin,
quyu baa atana qdr xrci mnim boynuma. Cddin qurban olum, bir
Segah oxu.
Bel thfdn sonra Seyid sa lini qoyur qula qnrin, adsz
barmandak zyn iri brilyant qa min bir rngd fq sar, el bir
segah oxuyur ki, mclisdkilr heyran qalr. aba xanndnin dfin xzl
kimi tklr... Seyid brilyant srraf v aiqi imi, yrm.
Birdn Bala oranlqdak quyu fontan vurur, yeri-yurdu qzl seli
bryr, xannd Seyid bir anda dnr olur milyonu Seyid... Neftxuda,
Varavada ssi salnm vallar bir-bir baha qiymt alr sndrr ki, guya sl
snti olan xanndliyi indiki milyonuluuna skiklik gtirr, an-hrtini
azaldar, kemiin arxa evirir.
Yeri glmikn, xo avazl, mlahtli ssin Varavada qramofon
valna yazlmas il v Seyid ad il laqdar bir hvalat oxuculara atdrmaq
el znn edirm ki, maraql olar.
Seyid Mirbabayevdn sonra Qarabal xannd Seyidi ssini yazmaq
n Varavaya dvt edirlr. Gedir oxuyur v ssi vala dr; adn soruanda
deyir ki, Seyid. Mttl qalrlar v deyirlr ki, Seyid adl adann ssi bizd var.
Nec olar, o da Seyid, sn d Seyid? Xeyli gtr-qoydan sonra iki Seyidi birbirindn ayrd etmk n qrara glirlr ki, ikinci Seyid" uinski adn lav
etsinlr.
Seyid Mirbabayev balayr baqa milyonular kimi cah-clal qurmaa.
Aramyann dniz sahilindki mlkn alr.
Aramyan hmin mlk bir df qumarda uduzmudu. Hadis bel
olub. Klubda oyunda ba nec qzrsa var-yoxu ldn gedir, axrda mlk d
qoyur banka, o d lindn gedir. Xbr evlrin atr. Klubda birdn grrlr
ki, qap ald, Aramyann arvad girdi qumar oynanan otaa, uzaqdan balad
sz: zizim, eitdik ki, pullar, stlik mlk d uduzmusan. cb elmisn.

90

He kefini pozma. - lindki balaca amadan uzadr rin. - Al, bunun

iindkilri d uduz, amma qm yem. - amadan qoyub gedir.
amadann qapan aanda grrlr ki, btn qiymt qzl-cvahirat,
bzk yalarn rin tslli, rk vermk n gtirib.
Oyun tzdn qzr. Aramyan uduzduu pullarn da, mlk d geri
qaytarr...
Yay v q klublarnda hr axam qzn oyun gedrdi. Qumarda min
manatlarla pulu, mlk udan kim, uduzan kim... Bzn varl mflis, hoqqabaz
bir adam is dvlt, var, mlk, zavod sahibi olard.
hrin mhur qumarbazlarndan biri d xsislikd ad xarm Hac
Hacaa olu Yusifaa idi. Qarnqulu, kmal bu adam bir gecd oxlu pul v
bir ne mlk qumarda uduzandan sonra deyir ki, ad, i brkiyir, grk
zm ydram. Sonra da zmtli mlk, irisindki avadanlqla birlikd
on dqiqnin iind qumarda uduzur.
Arvad, qohum-qrabann, xeyirxah adamlarn mslhtil vkil tutub
Naberejn (Neftilr) prospektindki drd mrtbli grkmli binan z adna
keirtdirir ki, ri qumarda uduza bilmsin.
Dal Abbasla, Malba Yusif d mhur qumarbaz, qou idilr; onlar
Hacaa olu Yusifaan Novxanya, Piraya dv tindn qutaba, cz-bza
qonaq aparb qumarda lat-lt elyib yola salrdlar. Yusifaa axr da yaman
gn qalr. Atasnn dostlarndan biri Yusifaan arb deyir ki, atan lnd
mn vsiyyt etmidi ki, sn atdrm, yaman gn qalanda zn byk
otaqda, ilraq sallanan qrmaqdan sasn, biabrlqdan cann qurtarasan.
Atam deyib zm asm!. Bli. Gedib zn asmaq istynd raq
sallanan qrmaq yerindn xr, qzlla dolu iki kis yer dr. Yusifaann
kefi kklir. Lakin ox kemir ki, hriflr onlar da lindn alrlar. Dr
dilni gnn.
Danb glmk, vaxt keirmk n irihrli mzhki n olu
Abdullan da tez-tez mclis arardlar. hrd n olu il laqdar
maraql bir hvalat danrdlar. Bir nfr dvltli Krbla ziyartin gednd
n olunu zn hyan aparr, at alr, xrcini boynuna gtrr. Dolu bir kis
verir n oluna ki, bunu gizlt yhrin altnda, mnzil banda, Krblaya
atanda verrsn mn.
Dvltli Krblaya atanda kisni istyir. n olu cavab verir ki,
kisdkini qovut bilib yol boyu yemim. Nec yni yemim?! - tccbl
kii soruur. n olu deyir: Ninki yemim, bayra da getmim. Dr
dava, kii deyir: Ad, o mnim atamn smklri idi, hvngd dyb toza
dndrib, kisd gizldib gtirirdim ki, burda, Krblada basdrb, stnd
qbir tikdirim. n olu deyir: vvldn xbr elyydin d, mn n
bilydim.

91

Milyonu olandan sonra Seyid Mirbabayev gedir Hac Zeynalabdin

Tayevin yanna, xahi edir ki, siz hrd olan btn imartlri tanyrsz,
yannza mslht glmim, mlk almaq istyirm. O da deyir ki, hrd
oxlu mlkm var, oturduum, bir d doulduum evlrdn savay, hansn
istyirsn qurbandr sddin. Seyid razlq edir v deyir ki, Hac, sizin
mlklrd mnim gzm yoxdur... Hac deyir: Onda mktub verim get Tiflis.
Aramyan dniz qrandak imarti satr, blk ala bildin. ox yax mlkdr,
he mnim imartimdn skik deyil. ox da kml binadr. zm o binada
ne il yaadm, evim hazr olanda ordan kdm. Sonra Aa Musa ne il
yaad, el mn olan otaqlarda. Hesabdar Mirhbibi qour Seyid, gndrir
Tiflis, Aramyann stn. Bir mktub da verir v deyir ki, bunu vvl aparb
verrsn caniin idarsin, deyrsn ki, Qori seminariyasnn hamiliyini
gtrrm boynuma. ld bir ne min xrcin xsa da, padahlq qabanda
zn a olar, szn ker, glckd artq mslman ua gndr bilrik ora.
Mn d el buna gr Bak texniki mktbinin hamiliyini gtrdm stm.
Glmidilr ki, bina ildir qalb yarmq, otuz min manat atmr. Dedim
otuz be min manat verirm, zm d o mktbin hamisi oldum... Aa Musa da
realn kolun hamisi oldu, indi orda oxuyanlarn yarya qdri mslman
balalardr.
Seyid, Hac deyn kimi elyir, gedir caniinliy Qori seminariyasnn
hamiliyini gtrr boynuna. Tiflisd bu xbr dnr byk bir hadisy, ham,
hr yerd bu bard danr.
Aramyan da Bakdan gln qonaqlar ox hrmtl qarlayb qbul
edir, nkri gndrib amadanlarn mehmanxanadan apartdrr z evin,
qonaqlara deyir, Hacnn adamlarnn Tiflisd mehmanxanada qalmas mnim
n aybdr, thqirdir. Ninki sizin kimi hrmtli xslrin, htta Hacnn
nkrinin da mnim evimin ba trfind yeri var.
Onlar ne gn qonaq saxlayr, o ki var hrmt edir, rflrin
ziyaft dzldir. Tiflisin grmli yerlrin aparr, mehribanlq gstrir, axrda
deyir ki, bir vaxt mn o mlk satmaq istyirdim, sonra fikrimdn dandm.
ndi ki, Hac stm adam gndrib, mslht grr, satram. yz min
manat qiymt qoymudum. Hacnn xatirin lli min manat gzt gedirm.
Seyid Mirbabayev bir sz iki elmir, cibindn bank kitabasn
xardb, drdd bir milyon manata ek yazb qol kir, Aramyana uzadr.
Yola dnd Aramyan iki zrf verir Mirhbib v deyir: Bu zrfi
Hacya atdrarsan. Bu birisi is snindir.
Mirhbib deyirdi: Yaman tvi ddm, grn mn n verib.
Vaqonda zrfi crdm, grdm ki, iind be dn yzlk var... Seyid xbr
ald: Aramyan xozeyin sn n qdr bx edib. Cavab verdim ki, be yz
manat; zrfi ona uzatdm. Be yz manat da o balad. Mirhbib d
Mrdkanda ba saldrb, gzl bir mlk tikdirir.

92

Birdn-bir milyonu - neftxuda olanlardan biri d Binqdili Slimov

idi. Ata-baba yurdunda quyusu fontan vurmudu. Nql edirdi ki, var-yoxu
xrcldim, qohum-qrbaya l adm, bir qdr borc verdilr, quyu dnd
jdahaya hamsn uddu... Nyt grnmdi. Hr cm axam fhllr pul
vermk lazm idi, kasb adamlar, yartox, yarac, gnd on iki saat ar
dmirlri qaldrr, dayr, z-palq iind vurnuxurlar..,. Mdn qonularmn
gz mlkmd idi; allahdan istyirdilr ki, iflas olum, ucuz qiymt yeri alb,
mni aldatsnlar... Bir ne nfr borc vermk istyirdi, amma ar rt
qoyurdular. Axrda qrara gldim ki, gedim Peterburqa padaha yol tapm,
dm ayana, hvalat nql edim, kmk istyim. Nyt xanda borcu
qaytarm. Kndd bir dkanmz vard, onu girov qoydum, pul gtrdm... Usta
il fhllr ay yarmlq maa qoydum. rk biirtdirib mfrlr doldurdum
ki, gedib qaydana qdr mn bs elsin. O zaman mslman dindarlar sfr
xanda mfrlr qurumu lava doldurub aparrdlar, stn su ilyib
yeyirdilr.
Bilcriy glib bilet alb qalxdm vaqona. Fikir gtrmd mni, az
qalrd ryim partlasn, qabaqdan q glir, qrbt, yad el, grsn szm
qulaq asan olacaqm? Yax bir xzim vard, pncrnin yannda asmdm.
Srniin az idi. Birdn platformada buruq ustas gzm dydi, st-ba nyt
iind. Allah eytana lnt elsin deyib gzlrimi sildim, fikirldim ki,
yqin bama hava glib. Bir d baxdm usta yoxa xd. Mn el gldi ki,
mni arrlar. Pncrdn boylandm, usta mni grdkd qqrd:
Mutuluumu ver, xozeyin, quyu fontan vurur. El gtrldm ki, bir d
fontan vuran quyunun qabanda ayaq saxladm. Gydn nyt yar, yeriyurdu bana alb sel kimi axr... Bilcridn Binqdiydk birnfs
yyrmdm... Bahal xz, amadan, rk dolu mfrlr qalmd vaqonda...
Buruq ustas mndn xeyli sonra glib xd... Buruun dvrsind, yalan
olmasn, onlarsa fayton, qazalaq vard... Adam lindn trpnmk olmurdu...
Ham mni tbrik etmy tlsir, bir-birin macal vermirdilr... Mn pul
uzadan kim, ek tklif edn kim, xo sz deyn kim; bmn altndan kemk
istynlrin say-hesab yox idi...
Slimov hrd Stary politseyski (Mmmdliyev) ksind bir
mhtm imart, Krasnovodski (Smd Vurun) v Kamenisti (ors)
klrinin ksidiyi yerd is ikinci byk imart tikdirmidi. Baqa klrd
d... Hams zmtli, arxitektura chtdn zngin binalar idi.
Bak milyonularndan biri d Tumanyan idi. Qubernator (salamlq
zonas) ba il zbz drdmrtbli, hndr binan (1893-1894) o
tikdirmidi. z ran tbsi olsa da, Rusiyann ox yerind ticart kontoru
vard. Mzffrddin ah Avropaya sfr zaman yolst Bakya glnd onun
evin dmd. ran ah z syahtnamsind Bakya glmyini v burada
iki gn qalman bel tsvir edir: Qatar dayand, biz vaqondan ddk,

93

stansiyada bizi oxlu mslman camaat - tbrizlilr, dastanllar qarlad.

Hrbi trifat qaroulu hazr dayanmd, musiqi alnrd. Bu qaraulun
qarsndan kedik, sonra vvldn hazrlanm otaa girdik; burada lma,
seyidlr v tacirlr, Tumanyann adamlar dayanmdlar. Qafqaz ilrin baxan
Tiflisd oturan ba konsulumuz Nazimlmlk z miyytil hzura mntzir
idi. Bir ne dqiq kedi, xbr verdilr ki, kareta hazrdr. Binadan xdq.
iddtli xzri sirdi; klrd rfimiz aslm bayraqlar, raqlar v fxri
darvazan xzri xarab elyirdi. Hiss olunurdu ki, mnim rfim xsusi
adyanalq hazrlayblar. Klrd v skilrd, iddtli kly baxmayaraq,
oxlu mslman v digr milltlrdn xslr vard.
Stansiyadan mnzil - iqamtgaha iyirmi
dqiqy atdq.
Tumanyann mhtm imartinin qabanda oxlu xal-xala dnmidi,
bina bayraqlarla v raqlarla bzdilmidi. traf rabanla iqlandrlmd.
Karetadan db imartdki oxlu pilllrl qalxdq. mart drdmrtblidir.
Biz nc mrtbd yerldik. Otaqlar avropasaya, ox zngin v la
dnib
bzdilmidi. Tumanyann adamlar mni qarladlar, onlarla
grndn sonra mnim n hazrlanm otaqlara kedim. Mniml
glnlrin oxusu da bu mlkd yerldirildilr.
Ertsi gn sdr zm (ba nazir - M.S.) xbr verdi ki, rus
imperatorunun mri il Qafqaz caniini Tiflisdn mniml grmk n
Bakya glib, hzura mntzirdir.
Caniin iri girdi; grdk. Cssli, xo sima, frastli v aqil bir
xs idi. Qsa shbtdn sonra o getdi.
Baknn btn yanlar v hr hakimlri hzuruma gldilr,
imperatorlara layiq mn mcmid duz-rk gtirdilr. Frcby d
hzuruma atd. Ona da izhar iltifat etdim. Rus imperatorunun hdiyy
gndrdiyi alt dn la tfngi mn tqdim etdilr. Hddindn ox yax
tfnglr idi. (Mzffrddin ah mahir ovu imi - M.S).
Olduumuz imartin byk bir eyvan vard. Buradan dniz
grnrd. Eyvandan trafa tamaa etdik. martin qabanda oxlu adam
ylmd. ran tblri d ox idi; dalbadal salavat kir v uca ssl hurra
deyirdilr.
Eyvandan hr v dniz yax grnr; irin su olmad n, bir d
torpan pisliyindn v neftin oxluundan bu aralarda aac yoxdur; azca aac
var ki, onu da ox byk zhmtl yetidirib saxlayrlar.
Baknn havas o qdr d triflayiq deyil; nki dniz knardr,
rtubt oxdur, hm d neft mdni yaxndadr. Hr yerdn - divarlardan,
yerdn, qap v pncrlrdn neft iyi glir, alm qapqaradr.
Xzr sahilindki btn hrlr buradan neft gedir. Bakda oxlu
abad imart var.

94

Avropaya thsil gndrcyimiz tlblr glmidi. Sdr zm

hzuruma gtirdi. Onlar mxtlif dvltlrin paytaxtlarna yolladm.
Mn, Sdr zm, bir d admiral Arsenyev karetada neft mdnin
tamaaya yollandq. Qabaqlar neft emsi yerl axarm, indi bu emlr
drinddir, quyu qazb xardrlar, xsusi tulumbalar var; trafda iri anbarlar
dzldiblr, quyudan xarlan neft arxla o anbarlara axr, llklr doldurub
dayrlar. Neft ticartindn oxlu mnft ld edirlr; mdn sahiblri,
tacirlr v rus dvlti bu mnfti bldrrlr.
Kareta Frcbyin neft mdnin atd; bura iri, sanball mdn
olduundan tamaa etmyin dyrdi. Neftin nec xmasna, arxla anbara
axmana baxdq; birdn neft ya kimi yab stmz tkld, o funtli v
pis iy verirdi. Burada ox dayanmadq, geriy qaytdq. Dinclmk n hr
ey hazr idi.
O axam bakllar rfimiz ziyaft - trifat mclisi dzltdi. Btn
hr raban edilmidi.
Sabah gn imartin eyvannda oturdum. Sdr zm d hzurumda idi;
btn mktblrin agirdlri tz, gzl libasda, llrind bayraqlar, nmlr
oxuya-oxuya dstlrl, (imperatorlar n edildiyi kimi) mnim
iqamtgahmn qabandan keirdilr. hr halisi qarmda dayanmd.
Neft mdnlrind fhllik elyn Molla hd nql edirdi ki, hri
bzmidilr. Qartal nian olan rus v iri-Xurid nianl ran bayraqlarn hr
yer sancmdlar; eyvanlar xal v xalalarla bzdilmidi. Qala brcnn
stnd qara raqlar, Qz qalasnn v Qoa qala qapsnn stnd iri
mllr yanrd. Hamov (Gnclr) meydannda zurna-balaban alnr,
kndirbazlar oynayrd. Rngarng fanarlar yanrd.
Axam dnizd lvan raqlarla - amlarla bzdilmi gmilr,
qayqlar seyr xmd; musiqi alnrd; ahn rfin toplardan yaylm ati
adlar.
Spaski (Qasm smaylov) ksind yerln ran konsulxanasnn
byk hytind qurban ksib, nlik dzltmidilr. Klrd adam lindn
trpnmk olmurdu. ahn ddy binann qabanda iki gn byk izdiham
oldu. Adam lindn trpnmk mmkn deyildi.
Neft mdnind v zavodlarda, ose yollarnda, inaatda n ar
ilrd alan fhllrin ksriyyti iranllar idi, hams yncaa glmidi.
ah k eyvanna xanda bir fhl zn od vurub yandrd. Alovu
sndrmk n fhlnin stn pal-paltar atdlar.
O vaxtlar mumiyytl, fhllrin, xsusil d iranllarn gzran ox
ar keirdi. rann znd ah istibdad, mlkdar, xan zlm, mmurlarn
cza tdbiri, lkd iqtisadiyyatn tnzzl, isizlik, hrc-mrclik aclq onlar
vtni trk etmy vadar edirdi. Aya yer tutan i dalnca Rusiyaya qard:
Bakya, Htrxana, Samaraya, Grcstana, imali Qafqaza... Qrbtd onlar

95

kapitalistlrin, gcllrin, qolu zorbalarn zlm altnda zilirdilr. Qou ald

tapanan yoxlamaq n yoldan ken yazq iranln nian alb ldrrd,
soru-sual edn d olmurdu. Baknn hmri palan (ors ksinin yuxar
ba) adlanan mhllsind ancaq kasb iranllar yaayrd. Oradan o yana
zibillik, l-biyaban idi. Taxtadan, aac paralarndan, pasl dmirdn
quradrlm alaq, rtubtli daxmalar, qaranlq zirzmilr msknlri idi; bealt adam bir daxmada, bir zirzmid yaayrd. traf irkab, funtli. Axam
dnd Kamenisti (ors) ksi il zyuxar hamballarn, fhllrin axn
balayrd, zlri d mazutlu, palql, cr-cndr iind. Gnd on iki saat ar
i... Yartox, yarac... Qrbtd qaldqlar mddti yrtdqlar mitilin say il
hesablayrdlar: mitil, be mitil, yeddi mitil...
El ki, xzri balayrd, hmri palannda toz lindn gz-gz
grmrd; yada daxmalar, zirzmilri su basrd... Yoxsullar yaayan
klrd, hyt-bacada palq diz xrd.
Yalar zaman sel dalq mhlllrindki zir-zibil v pal gtirib
tkrd hrin bazar ksin, Quba (indiki Fzuli) meydanna...
ranl fhl zn yandran gnn axam (onsuz da gnd bir ne
fhl mdnd, quyularda, zavodda tlf olur, ya da qou gllsil lrd) Hac
Zeynalabdin Tayev ahn rfin verdiyi byk ziyaftd giley-gzar edir ki,
mn mslman olduum halda bs niy mnim yox, gedib ermni Tumanyann
evin ddnz. ah cavab verir ki, sn mslman olsan da, rus tbsisn,
Tumanyan is mnim riyytimdir. ran tbsidir, onun evi mnim evimdir.
Milyonulardan biri d Hac Hacaa idi. Sandq milyonusu. hrd
oxlu mehmanxanas, karvansaras, srniin v yk dayan gmilri vard.
Deyirlr ki, Hac bir df gmiy qalxanda matros onu tanmr, biletsiz
olduunu gman edir, itlyir, Hac yxlr. Hacaann olu v krkni
matrosu dymk istynd, Hac cld ayaa qalxb onlar qoymur: Lazm
deyil! Grk deyil! dr polis, bizi crim edrlr. Mn he n olmayb,
bir balaca toza batdm, onu d rpdm, qurtard getdi.
Hac Peterburqa gedir, oxlu mal alr. Ancaq limanda deyirlr ki, daha
yk qbul etmirik, mallar ancaq yazda, alt aydan sonra gtrcyik. z nql
edirmi ki, o qdr ykn yarm il anbardaqalma xrci ne min manat
edcyini fikirlnd az qaldm dli olam, ba soxmadm idar qalmad, he
n ely bilmdim. lim hr yerdn zld, baladm Fitilbrk klrind
hrlnmy. ri bir kilsnin qabana atanda yorulub oturdum. Bir qoca mn
yaxnlab dedi ki, arxan arn sarayna trf evirib oturma, buraya tez-tez
durbinl baxrlar, acqlarna glr.
Ehtiyatszlq edirsn, glib sni tutarlar, mni d qulluqdan qovarlar,
bir tik ryim var, o da limdn xar. Durdum ayaa, baladm mrmr
qbirlrin arasnda hrlnmy; qoca kiidn xbr aldm ki, bu qbirlr
kimindir. Cavab verdi ki, imperatorlarn, onlarn arvadlarnn, byk

96

knyazlarn, generallarn qbirlridir. Bir qbrin yannda oturub baladm

alamaa. ryim dolu idi, az qalrd partlasn. He yarm saat kemmidi ki,
bir d grdm iki fsr mn yaxnlab dedilr ki, dur d qabamza gedk
biziml. Ddm qabaqlarna.
Mni gtirdilr padahn evin. Mrmr
pilllrl qaldrdlar, bir ne bzkli otaq kedim. Orta yal hrbi bir arvadla
pncrdn bayra baxrdlar. Ayaq ssin dndlr, kii lindki durbini
arvada verdi, mn trf gldi. O saat tandm ki, Nikolay padahdr. Tzim
etdim. Sorudu ki, kimsn, n n glmisn. Arvad da gldi yanmza. Dedim
ki, Bakdan glmim. Tacir babayam. Xbr ald ki, o qbirlrin yannda
niy oturmudun, niy alayrdn. Birthr baa saldm ki, bizim dinimizd
padah yer znn allahdr. Onlara alamaq, ruhlarna dua elmk savabdr,
bizim borcumuzdur. Dediklrimi
arvada firng dilind baa sald. zgzndn anladm ki, szlrim onun da, padahn da xouna glib. Xbr ald
ki, indi burda neylyirsn. Dedim oxlu mal almam, amma limanda yk
gtrmrlr. O, qapdak zabit n taprdsa, zabit dftrsini xardb yazd;
sonra mni qaldm mehmanxanaya apard v taprd ki, shr saat doqquzda
hazr ol, glib sni aparacaam. Sbh tezdn qalxb namaz qldm, bir stkan
qhv iib, baladm gzlmy. Zabit glib xd, mni faytona mindirib
byk bir imart apard. Qapda qlncl-tapanal zabitlr o saat tzim
eldilr, qapn taybatay adlar. Yen byk bir otaa girdik. Haasaqqal,
uzunb, ahl bir hrbi ayaa qalxb mn sar gldi, aparb yumaq stulda yer
gstrib, oturtdu. Dilmanc ardlar. Hr eyi dedim, yazdlar. Mn iki zabit
qoub gndrdilr limana. O saat kazlar yazb verdilr, mallar gtrdlr.
Bakya atanda, grdm ki, yklr mndn tez glib, dayblar anbarlara...
Ne il sonra Hac Hacaan Peterburqa dvt edirlr. Vazala
dnd iki zabit glib onu qarlayr, kareta dayanan yer aparrlar. Hac
Hacaa xbr alr ki, bu araba kimindir. Baa salrlar ki, bu karetan ar sn
z gndrib ki, oturasan. Hac Hacaa Xorasan krgn iynin salr v deyir:
Gedk, riyyt padah arabasna oturmaz, padahn arabas qabaqda gedr,
riyyt d onun dalnca piyada... Bunun z byk rf, byk frhdir....
Bakdak Metropol mehmanxanasn hrraca qoyurdular. Hrracn
Tiflisd olaca xbr verilirdi, Hac Hacaa gedir ora. Bdxahlar onu l salb
soruurlar ki, Hac, burda n gzirsn? Sn yumaq rezin arxl faytona bir
abbas verib minmirsn ki, bahadr, ahlq dmir tkrli, khn faytonda
gedirsn. Hrracda lli-altm min manat shbti olacaq. Tamaaya
glmim deyir. Hrracda mehmanxanaya lli min manat qiymt elan edilir v
yava-yava qalxr altm min manata: Hac Hacaa qqrr: Yetmi min!.
Ehtiraslar tzdn sour. Qiymt qalxr doxsan min manata. kinci zng
alnanda Hac Hacaa qqrr: Doxsan doqquz min manat! axnama
dr. Mehmanxanan Hac alr. Kd bdxahlar soruur ki: Hac, bu qdr
pul hardan? Cavab verir ki, Faytonlara vermdiyim ahlardan! Baqas

97

xbr alr: Hac, bs niy yz min manat demdin! Ax min manatla be

min df faytonda getmk olar.
Hac Hacaann evin tz qulluqu gtrrlr. Qa qaralanda
qulluquya deyirlr ki, raqlar yandr. O da pncrdki raqlarn sini
bir-bir xardr, kibriti aldrb yandrr. Hac bunu grnd cld qulluqunun
bann stn alr: Dayan! Dayan! vvlc raqlarn sini xar, dz yanyana. Qulluqu onun dediyin ml elyir. Hac bir kibrit aldrb ran
beini yandrr, sonra da bir para kaz gtrb aldrr, raqlarn o birilrini
d yandrr v qulluquya deyir: ndi lrini tax, hr gn bax, bel edrsn.
Yoxsa hr raa bir kibrit p yandrsan mni mflis edrsn...
Hac Hacaann qrib bir xasiyyti d varm. Xou glmyn adam
ona salam vernd Xudahafiz dey uzaqlaarm.
Professor memar Srkisov deyirdi ki, milyoner Adamov qardalarnn
da maraql tarixlri var...
Bu qardalar Bakya libo glib, zirzmid emalatxana ab,
balayrlar xarratla. Shr alaqaranlqda i balayar, bir d axam raqlar
yananda zirzmidn xardlar. Klli ixtiyar byk qardan lind idi. O, bazar
gnlri hr qardaa bir abbas xrclik, iki ah da dllk v hamam pulu verrdi.
Hamya pal-paltar o alar, tsrrfata z baxard... Be ildn sonra, bazar
gnlrinin birind, shr ayndan sonra byk qarda frhl deyir ki,
sabahdan emalatxanada iki nfr ilyck. Bankda bir milyon manat pulumuz
var, krp almam, taxta-alban al-verii edcyik. Mqavil balamam,
Rusiyadan, bir d Lnkrandan, nzlidn tir, aac, taxta gndrcklr.
Bakda baqa milyonular da vard: ibayev, Leonozov, Rotild,
Zubatov, Bakendorf v s.
Mantaev Bak neftindn yz milyonlarla fayda gtrrd, hrd
birc dn frli bina tikdirib. Amma mdnlrd, dustaqxanadan da pis
kazarmalar ina etdirdi. Xaric qad v 1920-ci illrin vvlind li hr
yerdn, midi Bakya qaytmaqdan zlndn sonra Suraxan, Sabunu v
Bibiheybt mdnlrini, Parisd dnya neft inhisars Deterdinq 7 milyon
franka satd.
saby Hacnski d neftxuda idi. Bibiheybtd zngin mdni vard,
onun hrd brli-bzkli mlk hamnn diqqtini clb edir. Bu trflr yolu
dnlr qeyri-ixtiyari ayaq saxlayb bu gzl binaya tamaa edir. vvl
Balaxan (Basin) ksil Marinski (Karqanov) ksinin tinind imart tikdirir
v xeyli vaxt orada yaayr, sahild tz evi hazr olandan sonra ora kr,
vvlkini verir qardana.
Bak bulvarnn salnmasnda saby Hacnski oxlu pul xrclmidi.
ki olu, bir qz vard. Byk olu Sadq by gzl geyinirdi. Hr gnnn z
libas vard. Geydiyi paltarn rngindn adamlar hftnin hans gn olduunu
tyin edrdilr. Hr gn shr dz on tamamda evdn xb karetaya, ya da

98

faytona oturanda trafdak dkanlar saatn yoxlar, artq-skikliyini

dzldrdilr. Gimnaziyada oxuduu sinfin kasb agirdlrinin mktb pulunu
verr, onlara paltar v kitab-dftr alard.
Bakda memarlq baxmndan bir-biril bhs girn yzlrl bina var.
Bu binalar he bir chtdn bir-birin oxamad kimi, bir-birini tkrar da
etmir. Lakin sabyin roma, kotik v modern slublarda tikilmi mlk diqqti
clb edir. Dniz knarnda tutduu mvqe, srlrin yadigar, fsanvi Qz
qalas il yana durmas, onlardak tzad insan valeh etmy bilmir. martin
xarici gzlliyi, lakonikliyi, ondak plastika daxili bzyil tam vhdt ml
gtirir, grnr istedadl memar ilhamnn n coun alarnda onu
layihldirib, var qvvsini, cann, qlbini ona srf edib.
martin gircyind, iki trfd mrmrdn yonulmu aslan
heykllri binaya zmtli grkm verirdi. Tssf ki, 1918-ci il mart
hadislri zaman bu aslan heykllri atlan qumbaralardan para-para oldu.
Ziyartgah. Bibiheybt ziyartgah da orta srlrd tikilmi mscid
gzlliyin gr hamn heyran edrdi. Aberonda n mhur v n mhtm
mbd idi. ox tssf ki, bel memarlq incisini, mdniyyt abidsini uurub
mhv etdilr. Cm gnlri adamlar hr v kndlrdn piyada, atla, ekl,
qazalaqda, faytonda, varllar is karetada v mand Bibiheybt ziyart
glirdilr. Yazda v payzn ilk aylarnda burada zvvar v dindarlar lindn
trpnmk olmurdu. Sbh tezdn hr klrinin qnbr dmlrin dyn
at nallarnn sslri adamlar yuxudan oyadb, agah edrdi ki, ziyart getmk
vaxtdr.
Zvvarlar mscidin trafnda palaz, hsir dyrdilr, arvadlar imam
halvas v xrk biirir, sacda lava salrdlar. arabl arvadlar, uxal,
arxalql, papaql kiilr mscidin qabanda toplardlar. Nzir gtirilmi
qoyunlar bir knarda mlir, xoruzlar banlayrd. Dana, htta dv nzir
gtirnlr d rast glmk olurdu. Atlar fnxrrd. Ss-kydn qulaq tutulurdu.
Zvvarlara halva, lava paylayr, mis camlara rbt tkb verirdilr.
Ayaqyaln, baaq, kasb geyimli, azyal uaqlar arada hrlnirdilr.
Dilnilr dilnirdilr.
Varllar sfr ab lia verirdilr. Mzzinlr minacat kir,
drvilr qsid oxuyurdular. Zvvarlar drvii araya alb quldq asr, tamaa
edirdilr.
Mscid hytind, eyvanlarda zvvarlr qarqa kimi qaynayrdlar.
Min bir libasda adama rast glmk olard. Ba mmamli, ynind lbbad v
ba olan eyxlr uzaqdan grnrdlr, onlar savadsz, avam zvvarlar n
ziyartnam oxuyurdular.
Mscidin irisi qaranlq, rtubt idi. Pncrlrdn zif, dumanl
iq szlrd. Ab rngli uca tavan gy qbbsini andrrd. Ba trfd,
mehrabn yannda minbr dururdu, yer hsir, palaz, khn xala-palaz

99

dnirdi. Burada hmi namaz qlanlara rast glinirdi. Ortadak qbri

zvvarlar
araya alr, ua olmayan glinlr, r getmk istyn qzlar,
zryytsiz kiilr, dilitutulanlar, karlar, lallar, korlar, bir szl min bir drdblaya dar olanlar zlrini qbir dann stn atr, dua ed-ed, alayaalaya Bibidn, da mqbrdn drdlrin ar, azarlarna fa dilyirdilr.
Mollanmalar arada hrlnib, dua oxuyur, haqq alrdlar.
Orucluq v qurban bayramnda, Mhmmd peymbrin ad gnnd
mscidd trpnmk olmurdu. Q aylarnda, yada, qarda mscid glnlrin
say azalrd. Mhrrmlikd is bu aralar mhr ayana dnrdi. Ba
yaranlar v sinznlr, nh oxuya-oxuya zncir vuranlar, canlarna qsd
ednlr...
Mktblr. 1850-ci ild hkumt mslman uaqlar n ibtidai
mktb ar, mllim tyin olunur, lli agird qbul edilir. Rus dili
mllimin dvlt xzinsindn maa verilirdi, iki mslman mllimini is
camaat z dolandrrd. Yerli camaat thsil fikir vermir, hr ks vladna z
sntini yrdirdi.
1872-ci ild altillik hr mktblri tsis edilir. Thsil haqqn maarif
mfttii valideynlrin maddi vziyytin gr tyin edirdi. Drd sinfi la
qurtaranlara gimnaziya v ya da realn mktblrinin birinci sinfin daxil
olmaq hququ verilirdi.
Neft snayesi inkiaf etdikc, hr bydkc thsil diqqt artrd.
Artq 1890-c illrd Bakda mktblrin say 40-dan ox, agirdlrin miqdar
is xeyli oxalmd.
Xaprst qzlar n Marinski gimnaziyasn v Mqdds
Nina mktbini tsis edirlr. 1891-ci ild iki rus-tatar mktbi, bir ildn sonra
is ncsn arlar.
1892-ci ild bldiyy idarsi qrar xarr ki, rabxanalar, axr
satan dkanlar mbdlrdn - kils, mscid v mktb binalarndan - 130 metr
uzaqlqda olmaldr.
hrd cmiyyti-xeyriyynin bir ne
mktbi vard. Bldiyy
idarsi il zbz binada yerlk Mqdds Nina qz mktbini rus
cmiyyti-xeyriyysi amd. Bu mktbd qzlara orta thsill yana masir
elm v mdniyytdn d mlumat verirdilr.
Qocaman yaz blqasm Hseynzad nql edir ki, o zaman
hkumt mktblrind agird qbulu mhdud idi. Buna gr d Cmiyytixeyriyy olanlar n birinci df Sadt mktbini ad. randan Mirz
lkbr xan adnda bir xs mdir dvt edildi. O, Fransada Sorbon
universitetini bitirmidi. Fransz, fars, rb v trk dillrini mkmml bilirdi.
Masir elm v mdniyytdn xbrdar idi.
ki- ildn sonra Sadt mktbini baqa yer kmy vadar
etdilr.

100

Yeni binada alt-st mrtblrd iyirmiy qdr otaq vard. ld skkiz

yz manat kiray verirdilr. Buraya savadl mllimlri dvt etmidilr:
liby Hseynzad, qarabal Frhad Aazad, Terequlov qardalar, li v
Hnif, Hacbyov qardalar, zeyir v Ceyhun, qubal Musa Rza sgrli,
Mikayl Mfiqin atas Mirz Qdir smaylzad. Bhramby Axundov is
mktbin hkimi idi.
Nm drslrini zeyir Hacbyov aparrd.
Chalt nticsind xalqn srdn geri qaldn ifad edn rqilr,
qmgin musiqi tranlri trafa yaylrd:
Milltin hal n yaman olmu,
Hamnn qlbi qmil dolmu,
Bir bel chalt olmaz, olmaz...
Bir bel cfalt olmaz, olmaz...
Yoldan tnlr ayaq saxlayb nmlri dinlyirdilr.
Sadtin agirdlri birinci sinifdn kitel geyrdilr. Dymlri sar,
hr qolda bir dym, bir d mavi zolaq, papan ortasnda nian, stnd is
mktbin ad yazlard.
Sadtdn sonra mbr kndind Sfa mktbi n bina
tikdilr. Burada kiik yal uaqlar ss-ss verib sabirin mktb rqisini
oxuyurdular:
Mktb, mktb, n dilgusn.
Cnnt, cnnt desm czasan.
adam, adam tfrndn
lan, lan gzl binasan.
ranllar Sabunuda Tmddn, hrd ttihad mktblrini tsis
etdilr. ttihad mktbi mbr kndind idi. Burada agirdlrin xo avazla
oxuduu:
Ey taci srim, xobxt pdrim,
Hsrt oduna yanr ciyrim.
Sa bir dm at ab,
Elmdn eyl bizi sirab.
Qandr ki, mktb darilamandr,
Thsili elm, cism n candr.
Biz imdad et, mktb abad et,
Bizi bir dm ad et...

101

rqisini tez-tez eitmk olard.

ttihadda agirdlr dik, yal boyunluqlu, qollarnda yal zolaq olan
mahud kitel v eyni paradan alvar geyrdilr; qda dri papaq, baqa
vaxtlarda is drabi* papaq qoyardlar; papaqlarnn qabaq trfind gn v ir
nian, bir d mdrseyi ittihad szlri hkk edilmi metal gerb olard.
Gimnaziya agirdlri drdnc sinf qdr boz rngd mahuddan
alvar, kitel geyrdilr, dymlri gm idi. Beinci sinifdn is yaxal
penck, iri gm dymlr, qollarnda iki balaca dym, a zolaql mahud
apka, qabanda gm gerb. Axrnc sinifd qara kostyum, a kynk
geymy v qara qalstuk balamaa icaz verilirdi. Gimnaziyada humanitar
elmlr - tarix, latn, yunan v fransz dili drslrin xsusi fikir verirdilr.
Tlblr universitet qbul olmaa hazrlardlar.
Realn mktbin geyim formas: drdnc sinf qdr qara
mahuddan alvar v gimnastyorka, dymlri qzl, beinci sinifdn mahuddan
qara alvar, qara kitel, qollarnda iki qzl rngli dym, sar zolaql qara
apka, qabaq trfd gerb...
Realn mktblrd riyaziyyat, fizika, mexanika, mumiyytl dqiq
elmlr ox fikir verirdilr, ali texniki, texnoloji institutlara tlb hazrlanrd.
Kamereski mktbinin agirdlri is qara diaqanaldan dymlri
qzl rngd olan forma geyirdilr. Burada ticart, maliyy, iqtisadi ali
mktblr n tlb hazrlanrd.
1881-ci ild Bakda dnizilik mktbi tsis edilir; bu da gndn-gn
dniziliy artan ehtiyacdan irli glirdi.
Rus-tatar mktblrinin geyim formas daha sad idi.
agirdlr bellrin enli toqqa balayrdlar, qabaq trfd barmaq
enliyind metal balayc, stnd mvafiq mktbin nian v yazs hkk
edilirdi. Ayaqqabs trtmiz olmayan mktb buraxmrdlar.
Sadt mktbinin mhasibi nql edirdi ki, bir df Novruz qaba
kiray pulunu vermk n mlk sahibinin evin getdik. Bizi hrmtl,
mehribanlqla qarlad. Qoca kii idi. ay gtizdirdi. Tsrrfat mdiri 800
manat ona tqdim etdi. Pulu alb qoydu divann stn. Bir az ordan-burdan
shbt etdik, getmy hazrlaanda tsrrfat mdiri Novruz bayram
mnasibtil mktbd konsert verilcyini v nlik mclisi keirilcyini
qocaya xbr verdi. V onu bu mclis dvt etdi. Qoca kii df llrini
bir-birin vurdu. Qng, bir qz gldi. Qoca kii ona n is dedi, qz gedib, tez
d qaytd v kiiy bir be-yzlk skinas verdi. Qoca pulu tsrrfat mdirin
uzatd v dedi: Bu pulla agirdlr Novruz bayram hdiyysi, pal-paltar,
dftr-kitab alarsz. Pis xmamaq n siz gtirn puldan vermdim,
*

Karton stn para kilmi papaq.

102

ryiniz glrdi ki, kirayni qsdn qaytarram. Mnim sinnim doxsan ab.
Ora gl bilmrm. Uaqlarn drsinin qeydin qaln. Bayramlarn mnim
dilimdn tbrik edin.
Deyilnlr gr, o qng qz vrm azarna tutulubmu. Ona gr d
babas evin qabanda baa saldrb, hyt-bacan dndrmidi tbitin gzl
bir gusin. Hmiyal aaclar, sarmaql bal iyi, oxlu qzl gl
kdirmidi. O zamank Bakda bel tmtraql baa ox byk xrc tlb
edirdi. Baada aaclardan qfslr asmdlar, minbir avazla qular oxuyurdu.
Tovuzquu saxlayrdlar. Qz tez-tez pianoda alr, baaya ddkd gah
talvarda, gah hovuzun yaxnlndak qam kresloda dinclir, jurnal, kitab
mtali edirdi. liby Hseynzad skripka alanda, qz ipk libasda db
baada gziirdi. Skripka tranlrindn qfsdki blbllr ilhama glib,
ch-ch vurardlar. zeyir Hacbyov uaqlara pianonun tranlri altnda
nm oxutdurard.
Sadtd oxuyan agirdlrin say get-ged artr, bina darsqallq
edirdi. Mirz lkbr xan Tehrana arb svery sfir yollayrlar, liby
Hseynzadni onun yerin mdir tyin edirlr. Binann darsqal olduunu
Cmiyyti-xeyriyyy bildirirlr. Yncaqda tz bina tikmk qrara alnr,
Bir nfr bnna ayaa durub deyir ki, mnim hrd iki mlkm var. Onlarn
birini, tz bina hazr olana qdr, xrda balalara verirm. Mn, bir d arvadm
iki otaqda yaayarq, uaqlara da gz-qulaq olarq. Mclisd byk mlklri
olan dvltlilr d vard, lakin onlarn he biri maarif yolunda adi bnna qdr
fdakarlq gstrmdi.
ndiki gz xstxanasnn yeri qbiristanlq idi. Sadt mktbi
n binan orada tikmyi qt etdilr. Zivrby hmdbyov layih hazrlad.
Cm gnlrinin birind camaat qbiristana gldi. Axund dua oxudu. Khn
qbirlri skb, smklri qutulara dolduraraq aparb yuxardak qbiristanda
basdrdlar. Binann bnvrsini qoydular v tikmy baladlar; iki mrtbsi
hazr olmudu ki, birinci dnya mharibsi balad. Tez-tlsik stn rtrk
binan evirdilr yaral soldatlar n xstxanaya.
Mktblrd thsil pullu idi; valideynlr oxumaq haqqnn yarsn
tdris ilinin vvlind dmli idilr, ks tqdird ua mktb buraxmrdlar;
az miqdarda kasb v yetim uaqlardan pul almrdlar.
agirdlri yal adamlar mktb gtirib aparrd, ky tk xmaa
qoymazdlar, crt d etmzdilr. Min bir xata vard. Qoular dvltli xlrin
uaqlarn ourlayb, gcl pul alandan sonra buraxrdlar; odur ki, dvltlilr
uaqlarn qorumaq n silahl mhafizlr saxlayrdlar.
Binalarn darvazalar gec-gndz bal olard, arxadan mhkmc
brkidilrdi, iri qfllar vurulard; dalandarlar darvaza stnd yaadqlar
otan pncrsindn glnlr baxar, yad, knar adam hyt buraxmazdlar.

103

Darvazalarn ortasnda bala qap vard, gedi-gli ordan olard; tez d

arxadan balayardlar.
Btn mhlllrd rit mktbi - mollaxana vard ki, uaqlara vvl
rk, sonra da Quran oxuma, rb hrufatn yrdir, yazma da tlim
edirdilr.
Mollann amansz, qddar cza sullar vard: qsa, orta v uzun
ubuq, fallaa, noxudun stnd diz-st oturmaq. Mollaxanann avadanl:
manqal, hsir, stnd oturmaa lp. Bunlar mollaxanalarn bzyi idi.
Adtn drs keiln otaq zirzmid, ya da birinci mrtbd yerlrdi. Drs
otaqlar torpaq-qr dmdn, palq suvaql divarlardan, tavanlar rk tir,
khn taxtadan ibart idi. Btn bunlar vrm, yel azar v digr xstliklr
mnbyi idi. Xrda pncrlr mktbi dustaqxanaya oxadrd, iri nmli,
rk sxan, qaranlq v havasz idi...
Qzlar da mollaxanalarda mollabacdan tlim, drs alrdlar;
adtn Quran alayarmq yrnr, sasn mollabacya qaravalq edr, onun
uaqlarna baxar, toyuq-ccy dn tkr, su qoyar, hyt-bacan sprr,
quyudan su krdilr. Tez-tez d mollabacnn ubuunun zrbsini
dadardlar.
QAFQAZ MSLMAN MLLMLRNN 1-C QURULTAYI
Bzi kitab v sndlrd Azrbaycan mslman mllimlrinin
qurultay adlandrlr. 1906-c ilin may aynda Nicat maarif cmiyytinin
qiratxanasndak yncaqda mllimlrin avqust aynda qurultaynn
arlmas qrara alnr v aadak trkibdn ibart komissiya tkil edilir: H.
B. Zrdabi (Mlikov), F. Aayev, N. Nrimanov, . Cfrzad, A. fndiyev,
H. Mahmudbyov, H. M. Hacbababyov, M. Y. fndiyev, Ciddi hazrla
balanr. H. B. Zrdabi Kaspi, N. Nrimanov Hyat, F. Aayev rad
qzetlrin mktub yazr, qurultayn mqsd v tkliflrini aydnladrrlar.
Tsis komissiyasnn sdri N. Nrimanov var qvvsil alr,
qurultayn almasna az qalm drs, tlim v mllimlr bard bir ne
mqal yazr, onun al gn is Bu gn adl mqalsini drc etdirir.
1906-c ild, avqust aynn 15-d, shr saat 10-da hr mktbinin
salonunda qurultay i balayr. Tsis komissiyasnn sdri N. Nrimanov qsa
giri sz il qurultay ar. H. B. Zrdabi sdr, N. Nrimanov onun mavini,
Frhad Aayev is katib seilir.
Qurultay Azrbaycanda xalq maarifinin bir sra, mhm msllrini:
ibtidai v orta rus-tatar mktblrind ana dilinin icbari bir fnn kimi tlimi,
yeni drs proqramnn trtibi, vahid drs metodunun hazrlanmas, knd
mllimlrinin hyat raitinin yaxladrlmas, Qori mllimlr

104

seminariyasnn (Azrbaycan bsinin) Azrbaycann hrlrindn birin

krlmsi v qadn thsilinin inkiaf mslsini mzakir edir.
Qocaman mllim Smdby Acalov qurultayda ba vern ixtilaf
bel izah edirdi: Bakda mktblr zr Livitski adl bir inspektor vard. Qat
irtica idi, hrkt v rftarnda ayr-sekiliy, yol verirdi. O, mktblrd bir
glm olsun bel azrbaycanca danma qadaan edirdi: Mbad drs
zaman bir glm d olsa tatarca (Azrbaycanca)
danasz. Kim bu mri
pozsa mllimlikdn qovulacaq. Mllimlr dht glib n edcklrini
bilmirdilr. Onlar deyirdilr ki, rus dilind ifad etdiyimiz szlri balaca
uaqlara n sayaq baa salaq. sabaka szn it kimi hrb hamham,
piik szn miyo... miyo... edib yan edk?! Tutaq ki, heyvanlar,
nbatatn bzilrini killrl izah etdik... Bs baqa minlrl cisimlri baa
salmaq n hans suldan, hans vsaitdn istifad edk, n tdbir grk!? Qurultay nmayndlri qrara aldlar ki, bel yaramazla qar Livitskidn
Qafqaz caniinin ikayt etsinlr v ana dilini srbst drs kimi kemk
bard srncam verilsin.
Teleqram trtib etmk qurultayn sdrin taprld, H. B. Zrdabi
tapr yerin yetirdi, teleqram mtnini nmayndlrin nzrin atdrmaq
k oxudu, sonuncu cml bel qurtarrd: Qurultay daltli srncam
vermnizi xahi edir. Nriman Nrimanov bu cmly etiraz etdi: Qurultay
tlb edir! Xahi yox.
Zrdabi hlim bir trzd izah eldi ki, tlb sz caniinlikd
oturmu inovniklrin qzbin sbb olar, teleqram crb atarlar, srdara he
vermzlr, deyrlr siz nsiz, kimsiz ki, tlbiniz d n ola. Burada evimizin
iind bir Livitskil bacarmrq, bizi saya salmr. Teleqram srdara verslr,
hiddtlnr, thsil ilrimiz ngl trdr, Livitskiy hsn deyr, hl stlik
slahiyytini bir az da artrar. Xahi daha mvafiqdir, nzaktlidir...
Mnaqi baland. Hr ks dediyinin stnd dururdu. Nmayndlr
iki dsty blnd; tkliflri ss qoydular. Nrimanovun qurultay tlb
edir tklifi kedi. Bu qlbdn qanadlanm cavan bir mllim brkdn
qqrd: qil yada deyil, badadr.
Qurultayda olan bu hvalat Hac Zeynalabdin Tayev xbr
verirlr. hvalat avqustun 21-d ba vermidi.
Shri - avqustun 22-d Zeynalabdin Tayev qurultaya gldi v
Qafqaz caniinin gndrilck teleqram stnd N. Nrimanovla toqqumas,
ixtilaf oldu. Vziyyt ox grgin, adamlar sbi idi. Tayev mllimlr
mracitl dedi: Sizin dnnki qrarnz gstrir ki, qurultaya N. Nrimanov
kimi uza grmyn adamlar rhbrlik edir. Bilirsinizmi Nrimanov kimdir?
Onun cibind bir qpiyi yoxdur, mnim pulumla oxuyur. ndi glib burada
inqilabi danq aparr, sizi d aldan-badan xarmaq istyir... Xahi edirm

105

dnnki qrarnz dyiin, nki hkumt yannda btn milltimiz ayb

gtirn idir.*
Mclisd drin skut var idi.
Yoldalar! - dey Nrimanov krsy qalxb asta bir trzd sz
balad. - Mn d cnab Tayevdn tqad alanlardanam. Lakin mn
bilmirdim ki, cnab Tayev yoxsul mllimlr kmk etmk istyir ki,
onlarn mstqil fikirlri olmasn, hrgah indiy qdr cnab Tayev tlblr
ona gr kmk etmi ki, onlar yalnz Tayevin dediyini desinlr; bel
olduqda mn zmn kemiimi v hal-hazrm he zaman lkly, fryad
etmk lazm gln yerd susa bilmrm. Baqalarnn ninki aq dand,
htta ar istibdadna qar azadlq yolunda z qanlarn tkdklri bir zamanda,
mn he ks ixtiyar vermmim v imkan vermrm ki, mnfur qzln gc
il mni susdursun. Mn zmanmizin zalmlarndan xilas olmaq n, glck
nsillrin zn mnfur qzla satmamalar n btn qurultay qarsnda
cnab Tayevin tqadndn mmnuniyytl imtina edirm.**
Bu hadis illr uzunu tkc mllimlrin arasnda deyil, baqa snt
sahiblri iind d geni shbt mvzusu oldu.
Mslman mllimlrinin 1-ci qurultaynn faydal, insani
tdbirlrindn biri d ermni mllimlrin mraciti idi. Bu mracitd
deyilirdi: ki qonu xalq arasnda oxdan bri min-amanlq arzusunda olan
biz sizin, avam ktllr lbir tsir gstrmk arnz yekdillikl qbul
edrk, byk sevincl z limizi siz uzadrq. Mslmanlarla ermnilr
arasnda mhkm slhn faydasn xalqa baa salmaq kimi mqdds vzifni
sizinl birlikd yerin yetircyik.*
Mtbuat. Dvri mtbuat son iki yz ild xsusi vst tapmdr. srlr
uzunu is xbrlr azdan-aza yaylard. yaltlr xsusi qasidlr gndrib
hkumtin qanun, qrar v srncamlrn hakimlr v xalqa atdrardlar.
Dvltlr arasndak laqlr d elilr v diplomatlar vasitsil yaranrd.
hrlrd sarlar kbk gzib car krdilr. Byk hrlrd hr
mhllnin z cars vard. Mdniyyt, elm-texnikann inkiaf nticsind
manlar meydana gldi, kitab, qzet, jurnal ap edilmy balad, bununla da
mtbuat yarand. lklrin inkiaf sviyysindn v dbiyyata ehtiyacdan asl
olaraq ap ediln srlrin, qzet, jurnaln miqdar artd.
Azrbaycanda milli mtbuatn tarixi 1875-ci ildn kini qzetinin
nri tarixindn balayr. Hsnby Zrdabinin o qzeti nr etmk n
kdiyi zab-ziyyt hamya mlumdur. Azrbaycan dilind xan qzeti nr
etmy icaz almaq n o il almd. Qzet xan mddtd o,
. . , . 1, -, 1926, . 6.
Yen orada.
*
Azrbaycan tarixi, 1964, sh. 883.
*

**

106

dflrl jandarm idarsin arlb, soru-suala

tutulmudu...
Qaragruhular da onu ox incidib, thqir v lml thdid etmidilr.
Qzalara, kndlr qzeti bzn pulsuz yollayard ki, qaranlq mhit azsa da
olsa ziya, iq sasn. ox vaxt qzet maddi ziyan gtirirdi. kini ayda iki
df balaca vrqd xrd. Btn ilri: mqal yazmaq, material toplamaq,
ap etmyi Hsn by tk z grrd. Dnyada ba
vern btn
hadislrdn, daxili v xarici xbrlrdn, lklrin vziyytindn, elmdn v
dbiyyatdan, maarifdn v mdniyytdn, iqtisadiyyatdan, xsusn knd
tsrrfatndan, tibbdn, texnikadan yazrd... Toxunmad sah qalmrd.
Hsn by eyni zamanda Bak realn mktbind drs deyir, rus qzet v
jurnallarnda da elmi, siyasi-ictimai, dbi-tnqidi mqallr drc etdirirdi.
Xurafat, mvhumat v by-xan-dvltli zlmnn amansz dmni idi.
kini qzeti
hr nmrsind zlmkarlar ifa edirdi. Qadn azadlnn
alovlu cars idi... Lakin kini uzun yaaya bilmdi, iki ildn sonra
baland... Hsn by Zrdabini realn mktbdn, mllimlikdn d xaric
etdilr v Bakdan srgn olundu... Lakin onun yandrd ml snmdi,
gndn-gn daha da alovland.
Bakda neft snayesinin inkiaf il laqdar nr ediln qzet v
jurnallarn da say get-ged artrd. Onlardan bir nesinin adn kmk olar:
ttifaq!, Trqqi, Sda, Sdayi-haqq, Hyat, Taza hyat,
Hmmt, Bakinski raboi, Dvt-Qo, Tkaml, Yolda v sair
bolevik qzetlri, Burjuaziya qzetlri rad, Kaspi, Jurnallardan:
Fyzat, Yeni Fyzat, Ar, Babayi-mir, Znbur, Tuti, Mzli,
lal, Klniyyt, Tiflisd xan Molla Nsrddin. O zamana qdr
dbiyyatmzda olmayan dbi janrlar: hekay, poema, oerk,
povest, roman meydana gldi; srlr uzunu dbi mhitd hkm srn
mrsiy, qsid, hcv, mdhin mvqeyi get-ged sarslmaa balad.
Rusiyadan v Avropadan gln demokratik dbi, siyasi cryanlar
xalqn mnviyyatna nfuz edir, yeni mfkurlr alayrd, camaatn gzn
ar, rq taltindn, qflt yuxusundan oyadrd. Yeni slubda yazan airlr,
diblr, jurnalist v tnqidilr srl sslmy, ayaqlamaa arrdlar.
Rssamlq. Mllimimiz rssam mir fndi Hacyev nql edirdi ki,
rus v Avropa mdni-ictimai tsiri nticsind Bakda yeni dvr rssamlq
snti, realist rsmlr yarand. liby Hseynzadnin Bibi-heybt mscidi v
em bandak srlri bu chtdn xsusi yer tutur. zim zimzad is o
zamanlar deyildiyi kimi, Azrbaycann yegan, pekar rssam idi,
Azrbaycanda karikatura arj mktbinin banisi idi.
zim zimzad hl rus-tatar mktbinin agirdi ikn kil kmy
byk meyl gstrir. Milyonu Aa bala Quliyevin dyirmannda kuryer
ilynd, tale zn glr, sahibkarn Persidski (Poluxin), Karantini (Hzi

107

Aslanov) v Gimnazist (L. Tolstoy) ksind tikdirdiyi tmtraql mlkn

interyerini bzyn rssam Durovla tan olur.
Durov sahibkarn istyin, zvqn uyun divarlar stambul
mnzrlri, rbistan shnlri, qdim memarlq ornamentlri il bzyirdi.
zim ilk df idi ki, yal boya il ilyn rssama rast glirdi. Durov eidnd
ki, zim az-ox akvarell ilmyi bilir, balayr ondak rssamlq hvsini
artrmaa, hrtrfli kmk etmy. zim d z nvbsind Azrbaycan, rq
v mslman xalqlarnn bir sra etnoqrafiyasna, adt-nnlrin xas olan
chtlri rssama baa salr, rsmlrin realist spkid yaranmasna kmklik
gstrir.
zim yorulmadan sevimli sntini davam etdirir: Molla Nsrddin
jurnalna killr gndrir v karikatura janrna xsusi fikir verir. Mtbuatda
ardcl x edir, srlri Znbur jurnalnda drc olunur. Mktblrd
rsmdn drs deyir; eyni zamanda tarixi mvzularda rsmlr kmkd davam
edir, portretlr yaradr. Bakda xan Klniyyt, Baraban, Mzli,
Babayi-mir, Tuti jurnallarnda faliyyt gstrir. Bzn hftd 10-15
rsm sri ilmy mcbur olur. Rsm etdiyi karikaturalar bzn zg adla
imzalayr. O, btn mnfi chtlri satira qams il dyr, yumor gl il
laa qoyurdu.
erimizin, dbiyyatmzn seilmi sri hop-hopnam kitabnn
ilk rsmlri zimzadnindir. O, jurnal, mcmu v kitablara da illstrasiyalar
kmidir.
1919-cu ildn 1926-c il qdr tviqat-tbliat mqsdil konsert v
teatr tamaalarna karikatura v arjlar kirdi.
***
Cahana glmdn mqsd ndir insana, bilmm ki?
Hqiqtmi bu xilqt, yoxsa bir fsan, bilmm ki?
Mn idrak etmdim dnyaya glmkdn ndir hikmt,
Yaratmaqdan ndir mqsd bizi sbhan, bilmm ki?
M. Hadi
Romantik airimizin facisi. Byk sz ustad Mhmmd Hadinin
hyat vvldn axra qdr tlatml dniz tki dalalanmd. Qrx illik mr
zab v ziyytlrl sona atmd. Yaradclnn n coqun dvr Bakda
kediyindn bu airi xatrlamamaq mmkn deyil. Kitablarna, erlrin verdiyi
adlar, srlvhlr: Firdovslhamat, Eq mhtm, kufeyi-hikmt,
Traneyi qmprvran, Dnya shneyi qmdr, Cins ltif, Zavall
knlm, Ulduzlara doru v sair onun n qdr xyalprvr olduunu
gstrir.
Hadi airlr mskni amaxda anadan olmu, uaq ikn atasn
itirmidir. Uaqlq v gnclik illri ehtiyac irisind, ar kemidir. Drd-

108

qmini datmaq n tez-tez traf dalarda, melrd gzir, gllrdn,

iklrdn, qularn tranlrindn tslli tapmaa alr... Ayl geclrd
skuta dalm almi, asiman splnmi saysz-hesabsz syyarlri, gy
zn bzyn ayn hsnn seyr ed-ed xobxt, asud, kdrsiz alm
axtarr. ox gman ki, tbitl bu ballq Hadinin glck erlrin zmin
yaradr, insan hyatn yrnmy, mmmal almin, kainatn sirrini anlamaa
alr. amaxda yaad vaxtlarda qiratxanada Azrbaycan, rb, fars, rus
dillrind olan qzetlri, jurnallar, kitablar mtali edir. lk thsilini Abbas
Shhtin atas Molla liabbasn mktbind alr. Sonra Sar torpaq
mhllsind, mscid hcrsind, air Suxt txllsl hmd fndinin
agirdi olur. Hadi sonralar bu mllimindn tez-tez shbt salarm. Mtali
etdiyi mcmu, kitab v qzetlrin tsiri altnda da hrriyyt aiqi olur, istibdad
v mtlqiyyt nifrt edir, dmn ksilir. Tannm mllimlrdn
limmmd Mustafayev nql edirdi ki, amaxda bir df adamlar usta Sarinin
dkanna yb Hadinin shbtin maraqla qulaq asrd. ox irin danrd.
Trkiy soltan bdlhmidi balad pislmy ki, clladdr, zalmdr, qan
indir. Qssab Hac Nemt apaca gtrb Hadiy hcum edir; Hadi
apaca onun lindn alb, tullayr dama. Hadi olan yerd ruhani v alimlar
danmaa ox da csart etmirdilr. Quran zbrdn bilirdi v oxuya-oxuya
mnasn deyirdi, trcm edirdi. ahnamdn oxlu er bilirdi. Firdovsi,
Nizami, Xyyam, Hafiz, Sdi v baqa dahi airlrin erlrindn bzilrini
trcm etmidi. Fransa air v alimlrindn Valter, Russo, Hqo v baqa
sntkarlarn srlrindn xbrdar idi. Rus demokratik dbi cryann
izlyirdi. Hadi erl yana dbi, ictimai, siyasi v elmi mqallr d yazrd.
Chaltdn xilas yolunu maariflnmkd, savadlanmaqda grrd. Bu
mvzuya xeyli er v mqal hsr etmidi. Mlkdar zlmndn v aclqdan
hr qam ac-yalavac, kasb kndlilrin bir loxma rk n klrd
srgrdan gzdiklrindn, geclr meydanlarda, soyuqda, klkd, yada
qalmalarndan, qarda-axtada mlrindn rk ars il yazrd. Gnc
yalarnda gzl bir qzla seviir, qz varl bir tacir r verirlr. air is
mhbbtin mrnn axrna qdr sadiq qalr, evlnmir.
Dvltli qohumlarna yalvarr ki, mni stambula, ya da Tehrana
oxumaa gndrin. Xahiini rdd edirlr, arzusu da, eqi kimi pu olur. Myus
air drdini erl bel ifad edir:
Varm bundan yuxar umaa istedadm,
Qabiliyyt prim zxm vurub ustadm.
Oxumaqn n qdr dad-fan etdims,
Olmad zrr srbx u istimdadm,
Daa dersn, eidir, sonra verir ksi-sda,
Daa dnmlr kar eylmdi fryadm.

109

Olmadan naili didar ml qbr girr,

Eqi-irini-mid il yazq Frhadn.
Acizm trcmeyi-halimi thrir, sbb
Doludur tlxi-hqiqtl dili-naadm.
Bu er Hadinin qanl gz yalar il yazlm trcmeyi-haldr.
1902-ci ild, axtal bir q gnnd, amax zlzldn dalr.
Xarkov hrind texnoloji institutu bitirmi ilk Azrbaycanl
mhndislrdn v texniki thsil mllimlrindn biri dosent Hacbaba liyev
nql edirdi ki, zlzl olanda on bir-on iki yam vard. Yer titrynd nnm
mni qamarlayb kedi eyvana. Zlzldn dalan evlrin gurultusu, yerdn
qalxan toz duman, azca ara sakitlnd adamlarn qqrq, alama
sslrindn, ah v fryadlarndan az qalrd adamn bar yarlsn. Mhlllr
yerl yeksan idi. Torpaq altnda oxlu adam qalmd, ln v yaralanan da ox
idi. Salamat qalanlar cann gtrb hrin knarna qard. ox tinlikl
adr, alaq qurdular. Tonqal qalayb azyal uaqlar dvrlm oturtdular.
Adamlar llrind bel, klng torpaq altnda qalanlar xilas edirdi. traf
kndlrdn kemy xeyli adam glmidi... nc gn bir nfri zirzmidn
xardanda qardana deyirdi ki, Sn yuxardan qqrb mni arrsan,
eidirm, hay verirm, ssim sn atmrd. Drdnc gn Bak kmk lini
uzadr: rzaq, adr, yoran-dk, pal-paltar glib xd. Karvanda yzdn ox
dv vard. Sksn qdr furqon da ey-y gtirmidi. Btn Bakda
zlzldn xsart knlr 5 manatdan 500 manata qdr kmk ymaq elan
edilib.
Hkumt dairlri is yalnz doqquzuncu gn hrkt gldi.
Qarl, axtal havada adamlar llr dr, doma yurdunu trk
etmy vadar olurlar... Hadi d bu srgrdan adamlarla Krdmir glir, balaca
bir mktb ar. Yazd erlri qzetlr gndrir. Sonra Bakya kr.
Hindistandan Hbll mtin, Krmdan, Baxasaraydan Trcman,
stambuldan Sabah, Daknddn, Tehran v Tbrizdn qzet, jurnal v
kitablar gtizdirir.
1903-c ild lkd inqilabi hrkat genilnir. Rusiyann btn
snaye hrlrind olduu kimi Bakda da izdihaml ttil v nmayilr hri
lrzy salr. Mdn, zavod, gmi trsanlrinin fhllri, nqliyyat iilri
llrind Qzl bayraqlar klri dolar, mtlqiyyti lntlyir, hrriyyt
tlb edirlr.
Meydanlarda natiqlr x edir: Hrriyyti-klam, Hrriyytiml, Hrriyyti-nisvan istyirlr.
Azrbaycan fhl sinfinin genilnn inqilabi mbarizsi azadlq aiqi
Mhmmd Hadinin yaradclna byk tsir edir. Birinci Rusiya inqilab

110

illrind Hadi mtbuatda, bolevik qzetlrind x edir. O, bolevik

Tkaml qzetind hrriyyt erlr hsr edir:
Azad grk xs, sxn, fikr il xam,
Hr ks gl hrriyyt il vq, xuram.
Ta kim ola insan qdmndaz mram...
Yolda qzetind ap edilmi baqa bir erind deyir:
Minlrl binva quru yerlrd can verir,
Be-on lin naili dryayi nemtin....
Hr ks grk brabr ola, hr hquqda,
Ehsanidir bu rz biz dst-qdrtin...
Digr erind is:
Qaldq lind bir sr rbab vhtin,
Olduq siri pencyi-qhri-msibtin,
Hr smtdn atlmadadr tiri-cangdaz,
Yoxdur nn alan bu xdnki-flaktin.
Hadi kb Htrxana gedir, orda qzet mhrriri olur, midlri
orada da boa xr, yen Bakya qaydr.
Trkiyd Soltan bdlhmidi taxtdan salrlar. Gnc trklr
hakimiyyt bana keir. arizmin irticasndan xilas olmaq arzusil
Mhmmd Hadi 1910-cu ilin vvlind stambula gedir. Tnin qzetind
rq dillri trcmisi ilmy balayr. Rbab, ahbal, Mahitab v
Hilal qzetlrind srlrini drc etdirir. O zaman stambulda bel bir
vzifd almaq v o cr qzetlrd sr drc etdirmk o qdr d asan
deyildi. Mllifdn drin mlumat, kamil bilik, mkmml savad v iti qlm
tlb olunurdu. Xyalprvr air Trkiyd grdklrindn dht glir.
Axtard mcrrd hqiqti, utopik hrriyyti burada da tapa bilmir... Onun
mqallri qaragruhular duyuq salr. Qadn hququ, qadn azadl bard
yazd erlr ss-ky sbb olur.
Byk midlrl getdiyi stambulda bana olmazn msibtlr glir.
Yksk rtb sahibini thqir etmk stnd onu hbs alrlar v Salonik
hrin srgn edirlr. Yunanlar Hadinin linin inc v a olmasndan,
nzakt v rftarndan onu trk casusu hesab edir, ldrmk istyirlr. Bir
yunan keii onu himaysin alb, xilas edir. Salonikd, srgnd olanda ox
ar v ac hyat keirir. Gnlrl ac qalr. Srgndn qaydandan sonra
stambulda qalmr, vtn - Bakya dnr. Mrur air sarslr, ar iztirab,
cismani ziflik, ehtiyac onu zr, axrda ruhi xstliy tutulur. Ruhi

111

xstxanada yatr. Malic olunub xstxanadan xd vaxt Birinci dnya

mharibsi balayr. Mhmmd Hadi Slib hmr (qrmz xa) dstsil
cnub-qrb cbhsin (knll) gedir.
mperialist mharibsinin dhtlrinin canl ahidi olur. Viran qalan
mlklri, tar-mar olan knd v hrlri, doma ev-eiyindn srgrdan
dm yz minlrl fqir-fqrann, qoca, uaq v qadnlarn flaktini, min
bir xstliy mbtla olanlar, insanlarn bir-birini qrmasn grr. Mharibni
lntlyir. Meydani hrb xatirlrindn srlvhsi altnda Bakya erlr
gndrir. air Karpat lvhlri silsilsindn Lehistann knd v hrlrind
grdy airan mnzrlri, sad insanlarn smimiyytini ustalqla qlm
alr. Hrb mslls erind mharib trdnlri qzbl ifa edir:
Dryada hrb, yerd d hrb, asimanda hrb,
Ey almin ilahi, ndir bunca hrb zrb.
Dnyada hrb al yazl bir kitabdr,
Son bayranda son sz: hkmi-limn qlb.
Hp dalal dnizlr bnzr hyatmz,
Badan-ayaa qan yeridir kainatmz.
Byk air mharib dhtlrini tsvir edrkn axrda heyrtl yazr:
Yamrm? Xeyr! Gyn odlar sar yer,
Mvtn qabi bal pr am smalara.
Buldum bir ad bu torpaa-syyar mqbr,
Syyar mqbrin dnyor indi mhr...
Mhmmd Hadi 1918-ci ild cbhdn Gncy qaydr, ba vern
dyiikliklri grr, srdn geri, hadislrdn knarda qaldmz kdrl
yazr:
mzasn qoymu mill evraqi-hyat,
Yox milltimin xtti bu imzalar iind.
O, mslman alayna imam tyin edilir. Grnlr nql edirdi ki, Hadi
ynind rkzi uxa, belind mir, papann dvrsind nazik sar, yhrli
atn stnd uzaqdan nzr arprd.
...Hmin ilin payznda Hadi Bakya glir, dbi faliyyt balayr,
qzet v mcmulrd mqal v erlr drc etdirir. erlrind Vtndn ayr
dndn sonra sanki Azrbaycan barna basb, oxayr, zizlyir:
Ey Vtn, ey beik hyatm n.

112

Yen sn a qucaq mmatm n.

Mdfnim snd, mqbrim snd,
lmyim snd, son yerim snd.
Snd pk ox tbii srvt var,
Bizd d bilik yox, chalt var.
Chlimiz ox, kmalimiz yoxdur.
Umaa ahbalmz yoxdur.
Seyr n asimani rfani
Grmy kainat rhmani,
Prubalu kmal lazmdr...
Mhmmd Hadi get-ged bdbinlir, mhit ona daha da yadlar.
midini hr eydn zr. erlrini gah Smd Mnsurun Turan, gah Hac
Zeynalabdin Tayevin Kaspi, arabir Qafur Radn Mktb, ya da ki,
Orucov qardalarnn Elektrik mtblrind mrttib v fhllrin kmyil
uzun vrqlrd drc edib, klr db biri iki ahdan, bir abbasdan satb
ruzu pulu qazanr, he ks boyun ymir.
Mllim limmmd Mustafayev nql edirdi ki, Hadi artq taqtdn
dmd, ynind nimda uxa, qara alvar, ayaqlarnda khn km
gzrdi. On doqquzuncu ild Nikolayevski (Kommunist) ksind
durmuduq. Bu vaxt bizdn aral bir man dayand. Avtomobildn Msavat
hkumtinin ba naziri dd, air yaxnlab salam verdi v dedi: Hadi
fndi, xahi edirm, buyurun mana, brabr gedk. Siz biz lazmsz. air
onu drin, mnal trzd szb, mrur bir ssl dedi: Gedin! airinki nazirl
tutmaz!
limmmd Mustafayev baqa bir hvalat da danrd: On
doqquzuncu ild, Novruz bayram mnasibtil qadnlar tbrik etmk n
tntnli, byk bir yncaq dzldirlr. Btn ziyallar - mllimlr, artistlr,
musiqiilr, air v yazlar itirak edckdi. Qocaman maarif xadimi
licabbar Orucliyevl mn smailiyynin qabanda Mhmmd Hadiy
rast gldik. licabbar airi mclis dvt etdi: Hadi fndi, sabah, qadnlara
hsr edilck yncamz olacaq. Bdlby mktbind. Xahi edirik trif
gtirin. Hadi sorudu: stnzd kaz-qlm varm? licabbar kazqlm verdi. Kaza bir beyt yazb Orucliyev qaytard: licabbar, bu eri,
qadnlar mclisind mnim admdan oxuyarsan dedi. Beyt bel idi:
zn, haqqna kir prd
Olmu ikn sdnl prvrd.

113

Tkid etdikd ki, gl mclis, myus bir trzd dedi: licabbar

fndi, bu st-bala, bu libasda, bu qiyaftd mn ora gl bilrmmi?! Dvt
n ox sa olun. eri oxuyarsz, el o bsdir.
Sa-saqqal aarmd. ldrm vurmu, qol-budaqlar vaxtsz qrlm,
axlri snm, yarpaqlar tklm pald aacna oxayrd. Hrktlri ar,
z yorun, zntl bir grkmi vard... Amma gzlrindn hl d zka v
qrur yard. Polad kimi snmaa raz idi, yilmk niyytind deyildi.
erlrindn birind bir loxma rk n he kim ba ymmyi
mslht grrd:
Kimsy qlmaz tmllq haqprstan nan n,
Caki-ismat eylmz alicnaban na n,
Ab-neyabi-fvani tkmz insan, nan n,
Trk mslk eylmz rbab rfan, nan n.
limmmd Mustafayev nql edirdi ki, iyirminci il may aynn ilk
gnlrind anax Qala kafesind oturub, Hadi il brabr qayanaq yedik,
kofe idik. Birlikd xb Nikolaysk ksin trf gednd xalq dliyy
komissar liheydr Qarayev rast gldik. Ayaq saxlayb biziml grd,
Hadidn hal-hval xbr ald. Hadi: Bel inqilabi kbirdn sonra mn d ham
kimi xobxt, azad dnyaya qdm qoymuam, - dedi. Aakrim olu
liheydr, tarix brd ba vermi btn qova, mlubiyyt v qlblrd
he bir zaman, he ks rab qadaan etmmidi. Siz boleviklr qadaan
etdiniz. Briyyti bu bladan da, bu facidn d xilas ed bilsniz, alq siz.
- Azca fikirlib lav etdi. - He yerd rab taplmr. Amma - lini qoltuuna
salb araqla dolu balaca bir xartd, - amma mn tapmam. Mnzil gedib
icym, hr eyi unudacaam. Mnzil dedikd, gman etm ki, sizin
burjuylardan msadir etdiyiniz tm-traql kaanalardandr. Xeyr! Quba
meydannda, karvansarann bir kncndki qapdan zorla yanak ke
bildiyim kahadr.
Qarayevdn ayrldq. Mhmmd Hadi n fikirldis, astadan er
oxumaa balad:
Ey ol vqti grn msud, unutma, bizlri yad et,
Bu yolda hsrt il can vern hbabi tdad et,
Mzarm zr gl, dur, qmli-qmli ala, fryad et.
Oxu bu eri qbrimd lttkrar vrad et,
Dur, ey zindani-nisyanda yatan, azad olub alm,
Srurabad - hrriyyt glib, dilad olub alm.

114

Memarlq abidlri. Baknn inkiaf il yana hrd teatr binalar,

kino salonlar, ylnc evlri d artrd. Azrbaycanda ilk milli teatrn binasn
Hac Zeynalabdin Tayev 1883-c ild tikdirir. Layihnin mllifi memar
Koqnovitski idi. Qadnlar teatra buraxmazdlar, kiilr balarnda papaq
oturardlar. Sonralar qadnlar n lojalarn bir nesind cunayi prdlr
kdilr ki, zlri grnmsin; prd arxasndan shny tamaa edirdilr.
Bu binada n fvqlad tamaa 1908-ci il yanvarn 25-d Leyli v
Mcnun operas olub. zeyir Hacbyovun bu sri tkc Azrbaycanda yox,
btn rqd, btn mslman almind ilk opera idi. Bu, mdniyyt
tariximiz qzl hrflrl yazlm anl, frhli bir shif idi.
Leyli v Mcnun tamaasnn rejissoru Hseyn rblinski,
Mcnunun rolunu mhur sntkr, xannd Hseynqulu Sarabski ifa edirdi.
Mslman teatr binasnda ermni truppas da hftd bir df z
dillrind tamaa verirdi. Tayev z icaz vermidi v he bir kir haqq
almrd.
Opera teatr n tikiln binann tarixi ox maraqldr. 1910-cu ild
Bakya mhur bir xannd qadn glir, ssinin ahngi, znn gzlliyi,
qngliyi il Bak milyonularnn diqqtini clb edir, balarn giclldir.
Milyonu Mailov qardalarndan byy bu xanma brk vurulur, ona lindn
gln hrmti edir. Brilyant zklr, sralar, zrli-zibal paralar, libaslar,
boyunbalar, bilrziklr, qolbaqlar balayr.
Mailov qardalar balq-kr taciri idilr. Kr qranda vtg icary
gtrmdlr. Balq-kr hazrlayan sexlri vard.
Professor S. M. Apresov deyirdi ki, mnni xanma vurulan Mailov
yekpr, cssli bir kii idi.
Xannd xanm gah Birja (zeyir Hacbyov) ksind, gah da aac
v taxtadan tikilmi Sirk binasnda, gah da Q klubunda konsert verirdi.
Byk d mvffqiyyt qazanrd. Qastrol baa atanda xannd xanmn
rfin Kazinoda tntnli vida ziyafti dzldirlr.
Shbt zaman xanmdan soruurlar ki, bizim hr bir d n vaxt
glcksiniz?
Xanm ban bulayb cavab verir ki, yqin ki, he haan. nki mn
sirk v kazino salonlarnda oxumaa adt etmmim. Sizin bu gzl, zngin
Bakda, sxavtli cngavrlr yaayan dvltli hrd mnasib bir opera
binas yoxdur ki, mnni istedadn, mhartini nmayi etdir bilsin
Mailov xbr alr: Xanm, indi hara gedirsiz, n qdr mddt?
Mnni xanm Yaponiyaya qastrola getdiyini v bir ildn sonra
qaydacan bildirir.
Mailov deyir ki, bir ildn sonra bizim hr glin, mnasib bina hazr
olacaq v onu siz aacaqsnz.
Razlarlar.

115

Mailov opera binasn layihldirmyi arxitektor Bayeva taprr v

deyir ki, bu, Tiflisdki opera binasna oxamaqla yana ondan daha gzl,
daha stn olmaldr.
Hac Zeynalabdin Tayev hmin hvalat eidir v Mailova rast
glnd, shbt snasnda teatr binasnn tikilmsini xbr alr. Mailov cavab
verir ki, memar Bayev Tiflisdki opera teatrnn ertyojlar il tan olub
qaydb, indi gec-gndz bizim layih zrind ilyir. Hac Zeynalabdin
deyir ki, alm ksmir, o boyda binan bir il tikib baa atdrmaq olsun! Mn
zm bnna, sonra da podrat olmuam, ox da ev tikmim. Hr eyi bilirm.
tin idi.
Mailov glmsyib deyir: Hac, gl mrclk. gr bina bir il
hazr olmasa, mn onu baa atdrb verrm sn, olar sninki, xrci mndn.
Yox, gr baa atdrsam, kdiyim xrci sn dyrsn, bina qalar mn.
Razlarlar. Mailov binan bir il vzin skkiz aya tamamlatdrr.
Ss bayra yaylmasn, irid qalsn dey tavana badan-baa ikiqat
qaln mxmr, onun stndn d ke dyiblr...
Mailov xannd xanma teleqram vurur; o da Bakya glir v operann
alnda itirak edir v birinci mahnn oxuyur. hrin varl adamlar, musiqi
v teatr ustalar alda itirak edirlr. Xannd xanm ariyan qurtaranda
bana pul yar. Shn badan-baa gl-ik iind idi.
Mailov xanma iklr v gllr klind pullardan - be yz
manatlq, yz manatlq, lli manatlq v iyirmi be manatlqdan dzldilmi
byk bir lng gndrir. Bu bard hrd uzun-uzad shbt gedir.
Cmiyyti-xeyriyy n smailiyy binasnn tikilmyinin d
maraql tarixi var.
Musa Nayevin olu Aa smayl vrm azarna tutulmudu. hrd
mhur bir hkim Bak milyonularnn aillrini malic edirdi. Aa smayl
mayindn keirndn sonra hkim Musa Nayev deyir ki, olann hal ox
ardr, tez tdbir grlms, tlf ola bilr. lli min manata qdr xrci var.
Aa smayl zm svery aparb, bir il rzind malic etdirib gtirrm.
Musa Nayev deyir ki, on min manat verrm. Shbt bununla bitir. Aa
smayln hal dorudan da gndn-gn arlar. Axrda Aa Musa olunun
malicsi n lli min manat vermy raz olur. Hkim xstni yoxlayandan
sonra xbr verir ki, i-idn keib, indi he onu yz min manatla da xilas
etmk mmkn deyil.
Doktor Mhmmd Rza Vkilov xst olan svery aparr,
malicdn sonra hal yaxlar. Lakin o, ox yaamr.
Milyonularn Novruz bayram mnasibtil ziyaft mclislrinin
birind shbt snasnda Aa Musann olu Aa smayln cavan yanda
vaxtsz vfat etmsindn tssfl danrlar. Aa Musann gzlri yaarr.
Milyonulardan biri bu mqamdan istifad edib soruur: Aa Musa, olun

116

Aa smayln xatirsini bdildirmk istyirsn? Ad hmi yad edilsin,

unudulmasn?.. ryi kvrlmi ata titrk bir ssl deyir: lbtt istrm.
Var-yox bir oul idi... sual vern milyonu mclisd olan qaziy gz vurur v
deyir: Qazi aa, xeyir-dua ver, Aa Musa olunun xatirsini bdildirmk
istyir. Odur, qz mktbindn aadak Qapan dibi bodur. Orda
Cmiyyti-xeyriyy n Aa smayl adna bir bina tikdirr.
Qazi o saat dua oxuyur... Mclisd olanlar Aa Musan tbrik edirlr.
Shri gn Aa Musa balovlu glir dostunun evin, balayr gileygzara: Ay qarda, bu n idir sn mnim bama gtirdin... Mni mflis edib,
boynuma torba taxb, klr salmaq istyirsn? snq xartmaq istyirsn!
Dostu soruur: N olub ax, aq dan.
Atam, atam, daha n olacaq, o bina bir ne yz min manata baa
glck... Mnd o tanxa hardan?
Dostu deyir: Aa Musa, varidatna iki milyon verirm. Sat, alm.
Aa Musa sour: Atam, atam, mnim lli milyon manatlq varidatm
iki milyona almaq istyirsn?
Yox, almaq istmirm. Sn deyirsn ki, oluvun yolunda, adn
ucaltmaq n xrcin hdsindn gl bilmirsn.
Sabah gn dostu Kaspi qzetind elan verdirir ki, Aa Musa
Nayevin glckd bankda pulu olmasa smailiyy binasnn xrcini
dmyi boynuma alram.
Layihilr binaya xrclnck vsaitin miqdarn smetada qsdn az
gstrirlr ki, Aa Musa fikrindn dnmsin.
Binan tikmk n Qapan dibini mnasib yer hesab edirlr.
Qapan dibi gur bir meydan idi. amaxdan, Adadan, Gyaydan, kidn,
Qubadan v baqa qza v kndlrdn gln kndlilr buraya rzaq, meyv,
xala, palaz, mal-qara, qoyun-quzu v baqa eylr gtirib satardlar. Qapan
dibinin xalis bir rq mnzrsi vard. N vaxt glsydin grrdin ki, dvlr
gvdlrini yer srib, boyunlarn dik qaldraraq gvy-gvy iri gzlrini
uzaqlara dikib dinclir. Baqa bir trfd yan-yana balanm khr, krn,
smnd atlar boyunlarndan aslm torbalardan arpa-saman yey-yey fnxrr.
Baqa bir yerd is iri buynuzlu, qzl, qara, qaqa-tpl kzlr ayaq st
durub... Birdn uzaqda qopan zng-znqrov sdalar Qapan dibin dv
karvannn yaxnladn xbr verr, hr karvanda yz, yz lli dv birbirinin dalnca yeriyr, kemi rq ehtiamn xatrladard... Bir d grrdin,
gl arabalar bir-birinin dalnca Qapan dibin yaxnlar... Araba tkrlrinin
crlts trafa yaylr, toz gy qalxrd. Geclr is Qapan dibinin qrib
mnzrsi olard. Kndlilr dvlr, kllr, atlara yem tkr, yaxnda tonqal
qalayb, dvrsind yb shbt edrdilr. Ayr-ayr lhclr eidilrdi.
Qurban bayram zaman alverilrin lindn trpnmk olmurdu; dkanlar
mtri arar, drvilr qsid oxuyardlar.

117

Novruz v qurban bayram mnasibtil hrd nliklr balard.

hr idarsi Qapan dibini khn qbiristanlq vzin, cm
mscidi tikmk n mslmanlara vermidi. Milyonular stambulda,
Tbrizd, sfahanda, Badadda, Qahird olduu kimi Bakda da bir dbdbli,
zmtli mscid tikdirmk fikrind idilr. Nzrd tutulduuna gr bu
mscidin bir ne qbbsi v qoa eyvanl alt minarsi olmal idi. Dvrsind
ba salnacaqd, hovuzlar gec-gndz fvvar vuracaqd. Bu i bir az txir
dr, Bldiyy idarsi Qapan dibini mvqqti xrda al-veriilr
icary verir. Byk qapan is yen yerind qalrd. Burada alverilr
birmrtbli dkanlar, taxtadan budkalar tikdirmidilr. Qapan dibinin adn
dyidirib, elyirlr eytan bazar.
Xaprst ruhanilr Qzll kilsnin yaxnlnda bel bir tmtraql
mscidin tikilmsin mane olurlar. Cmiyyti-xeyriyy binas tikdirmk
istynd is hr Dumasnda byk mbahis dr. Dumann bzi zvlri
iddia edirlr ki, o yerd hr ba salnmaldr. Doktor Mhmmd Rza
Vkilov x edib, el bir nitq sylyir ki, baqalar daha danmaa crt
etmirlr v yeri mslman Cmiyyti-xeyriyysin verirlr.
smailiyynin layihsi 1907-ci ild hazrlanmd. Bu yer
planladrma baxmndan ox lverili idi. Polal memar Ploko lindn glni
edir, sr zrind xsusi syl alr, imkanlardan ustalqla istifad elyir.
1908-ci ild Mvludi Nbi bayram mnasibtil mslman qz
mktbinin rbkari byk salonunda, Cmiyyti-xeyriyynin dzltdiyi
mclisd eytan bazarda cm mscidi vzin tikilck binann
nqlrinin hazr olduunu xbr verirlr v gtirib divardan asrlar.
Binann mslman cmiyyti-xeyriyysi olduunu gz arpdrmaq
n sas v yan fsadlarnn yuxarsndak haiylrd gzl xtl, iri, qzl
hrflrl mdrik, drin mnal szlr yazlmd: nsan yalnz zhmtl ucalb
istdiyin nail ola bilr. Baqa birind: nsan insan edn zhmt olub.
ncd mracit edilirdi: Mslmanlar, sriniz sizinl lr, vladlarnz z
srlri n hazrlayn. Drdncd: nsan beik evindn qbir evin qdr
oxumaldr. Beincid: Elm in lksind olsa bel, dalnca gedin. Bu
qiymtli klamlar mhur xttat Mirz sdulla Xilli hsn-xtl yazb
hazrlamd. Xttat Mirz sdulla kasb v byk klft sahibi idi.
Xeyriyyi gnc ziyallar ona kmk mqsdil iki- aylq xttat kursu
dzldr, tez-tez smk zrind mxtlif milltlrin aforizmlrini hkk etdirr
v dvltlilr baha qiymt satb, xttatn gzrann asanladrardlar.
Layihnin mllifi arxitektor Ploko smailiyynin nqlrini
mclisd olanlara gstrib izahat verir. Etirafna gr, onun n byk
arzularndan biri d Baknn mrkzind, Azrbaycann milli ornamentlri il
bzdilmi zmtli bir imartin layihsini ilmk imi.

118

Arzusuna atdna gr sevincini izah ed bilmirdi. Aa Musa

Nayev z minntdarln bildirirdi.
Divarlara aslm nqlr tamaalar valeh etmidi.
eytan bazar hasara alb, khn budkalar, bir mrtbli dkanlar
skdlr. Torpaq ilri qurta-randan sonra zl qoymaq mrasimi baland v
bu ox tntnli kedi. hr camaatnn ksriyyti burada idi. hrin adlsanl adamlar, neftxudalar, bldiyy risi, Bak qalabyi, Bak valisi, mlki v
hrbi mmurlar, ruhanilr, ziyallar mrasimd itirak edirdilr. Nitqlr
sylndi, tbriklr deyildi, arzular dinlndi. Bak qazs Aa Mirmhmmd
Krim ruhani das il bir Quran aysi oxudu, sonra imperator xandannn saslamtliyin dua v Musa Nayevin ata-anasna rhmt oxudu. Binann
tikildiyi tarix yazlm sicili d polad qaba qoyub qapa qaynaqladlar v onu
bnvry qoydular.
Dv karvan, at arabalar sbh alandan axam qaralanadk Qzl
qayadan da dayrd. Da apan kim, palq-sement qardran kim, divar
hrn kim... stedadl memarn kaz zrind czd bzklri mahir ustalar
divarlarda canlandrrdlar; srt dalar onlarn kl-ktr barmaqlarnn
hrartiyl snt abidsin evrilir, sl memarlq simfoniyasna dnrd.
Binann birinci mrtbsi hazr olanda onun n nzrd tutulmu
pul qurtarr, buna gr d Aa Musaya mracit edirlr. Deyir: Atam, atam,
mn deyiln xrci dmim. Bir qpik d artq ver bilmrm. Bir mddt
bina yarmq qald. Axrda milyonulardan biri Musann ba ilr mdiri
Ftullaby Rstmbyova taprr ki, mqama sal, xrcin qalan hisssini d
Musann boynuna qoy. Musa ilr mdirin ox inanrm, htta qara gn n
onun adna bankda on min manat qoyubmu. Deyirmi ki, dnyann iini
bilmk olmaz, birdn var-yoxum limdn xar qalaram quru yurdda. Dar
mqamda adama he ks l uzatmr. Adamlar vara glir.
Gnlrin birind Ftullaby mqama salb deyir ki, Aa Musa, Aa
smayln adna tikdirdiyimiz o gzl bina qalb yan, qarn altnda, xarabaya
dnr, hr halda onu baa atdrmaq lazmdr, dost var, dmn var... Aa
Musa llrini havaya qaldrb deyir: Atam, atam, get, nec bilirsn, el d el.
Amma mn o bard bir d sz dem...
Ftullaby vvldn hazrlad bank sndlrini imzalamaq n ona
uzadr. Aa Musa pulun miqdarn grmmk n gzlrini yumub bir ne
czma-qaradan ibart qolunu sndlr kir.
Bundan sonra binann inasn davam etdirirlr.
O zamanlar mahir barmaqlarnn tmasndan srt dalar gl-iy,
butaya, qng bzk v nqlr evriln bnnalardan usta hnif, usta Hac
Abbas, usta Hac Xeyrulla, Krblay Mirz soltan, Slman Ata kimilrin adlar
dillr zbri idi.

119

Milyonularn balar. Qara qzln qdrti saysind dnnki

araba, meyxana, arpa-saman satanlar, banda palq ana dayanlar
Avropa paytaxtlarna syaht edirdilr, dnyann n mhur kurort v
sanatoriyalarnda malic olunurdular, n bahal mehmanxanalarda
ylnirdilr. Kislovodsk - Yesentukini bynmirdilr. srvtlrin v
imkanlarna uyun ba-baat salmaq, Bakda olduu kimi, hrdn knarda,
dniz qranda da saraylar, fvvar vuran hovuzlar dzltdirib nlnirdilr.
Mrdkan v vlanda meyv v bzk aaclar, tirli kollar kdirib,
ikliklr saldrmdlar, istiraht etmk v ylnmk n kklr
qurmudular.
Badan-baa qayalq, da-kskdn ibart, susuz, dmir yoldan uzaq,
adi araba yolu olmayan bir razid bu mczlri yaratmaq o qdr d asan i
deyildi. Bu ilr n grk bir tk qzl pul xrclnydi.
Bel ar, ala smayan iin hdsindn yalnz v yalnz neftxudalar
gl bilrdilr.
Balarn mhz Mrdkanda salnmasnn sas sbblrindn biri d
orann qismn hr yaxnl v havann saf, irin sularn dayaz olmas da,
lbtt, rt idi.
Darvazasnn stndki mrmrd: 1894 . 27 -.
III-

. . , I-
szlri yazlm
babanlq mktbinin qurulmas da Aberonda ba-baann gndn-gn
artmasna byk tkan verdi.
Balq mktbinin, tcrb bann layihsini Baknn ba
arxitektoru Qoslavski trtib etmidi.
Badan-baa qayalq, dalq v ksklik olan sahd ba salmaq
byk mk, oxlu xrc v zm tlb edirdi. Qayalq v ksklri qazb
hamarlamaq, yararl hala salmaq lazm idi. Mnbit torpaq danmal idi. razi
hamarlanandan sonra oraya qara mnbit torpaq gtirildi. Gec-gndz i davam
edirdi. Byk zhmt v xrcdn sonra mktb binas, tcrb ba hazr oldu.
Hac Zeynalabdin Tayevin tbbsyl tkil olunan babanlq
mktbi Aberonda ba salmaa byk imkan yaratd. Susuz, qumsal sahd
aaclar kildi, baalar yal donlar il gzlri oxamaa balad. Yovanlqlar
zmly evrildi. Balardak uca aaclarn qaln klglrind zmtli v
yaraql binalar tikildi. Susuz, kskli, dalq yerlr gnin alovundan sanki
xilas oldu.
iklik v gllklr gz oxayrd. arhovuzlardak bllur qdr saf,
ffaf sularda crbcr balqlar zrd, qu qular, rdk v qazlar nazlananazlana suya ba vururdular. Talvardak tovuz qular insan valeh edirdi,

120

qfslrd blbllr ch-ch vurur, qulaq asanlarn ruhunu oxayrd.

Neftxudalarn balarnda marallar, ceyranlar mlirdi.
ldn-il byyn, genilnn, gndn-gn gzlln baa v
balarda yeni-yeni meyv v bzk aaclar, tz gl-ik nvlri kilirdi.
arhovuzlarnn ortasn, knarlarn sl snt incilri il bzyirdilr. Bu
hovuzlarda bzkli, lvan rngli qayqlarda zn neftxudalar, zavod sahiblri,
tacirlr, onlarn xanmlar, uaqlar, ziz qonaqlar v dostlar ylnirdilr.
Hovuzlarda fontanlar gec-gndz fvvar vururdu.
Balarn irisindki yollar iki trfind kilmi aaclarn adn
dayrd: inarl yol, Baldrl syd, Mcnuni syd, amlq,
Srvlik, Paldlq v s. Gn, aaclarn sald qaln klgliklrin
arasndan yer fq saa bilmirdi.
Bu balarda payz v q aylarnda da bahar travti, yaz havas
duyulurdu.
Znginlrin ba v malikanlrinin darvazalar, hasarlarn da,
darvazalarn dmir dillri bu aralarda ad mhur adamlarn yaadndan xbr
verirdi. Darvazalarn stndki mrmrlrin v dalarn stnd ba sahibinin
ad, salnd tarix hkk edilirdi.
Balarda ucaldlan binalar bir-birin oxamrd, hrsinin zn xas
hsn, gzlliyi v memarlq slubu vard.
Mrdkanda salnan ilk balardan biri Muxtarovunku idi. Buraya
minlrl kubmetr mnbit qara torpaq dayb tkmdlr. Ba 1890-c ild
salnmd. Mnbit torpa barjlarla gtirib dniz sahilin tkmdlr v
oradan da arabalar v dv karvan il baa damdlar. Badak aaclar,
iklik v gllklri, hovuzlar v fvvarlri gec-gndz su il tmin etmk
n be yerd sal da tbqsini 40 metr drinlikd qazb xsusi anbarlar
dzltmidilr. Bu anbarlarn hr birisinin eni be, uzunluu on metr idi.
Buraya gcl su nasoslar qoymudular, Nasoslar irklnib xarab olmasn dey
szgclr qoyulmudu. Yay aylarnn chnnm istisind, boanaqdan yaxa
qurtarb asud dinclmk xatirin qrx metr drinliyi olan balaca meydanaya
pillknl enrdilr, dondurma, meyv yeyr, rbt, qhv, rab irdilr,
vaxtlarn xo keirrdilr.
Baa qonaq gln aillr buradak rait mftun olardlar. Hovuzlarn
gzlliyin heyran qalardlar. Drdknc hovuzun eni otuz be, uzunluu lli,
drinliyi is otuz metr idi.
Bu hovuzda bzkli, naxl qayqlarda seyr xb nlnrdilr.
Sazndlr alar, xanndlr oxuyardlar.
Drdknc byk hovuzdan gird hovuza gec-gndz rlt sala-sala
su axard. Hovuzlarn divarlar bayr trfdn ba sthindn -drd metr
ucalard; onlar sarmaq v tirli bal iyi bzyrdi,

121

msi sdullayevin be il rzind (1897-1901) sald on be

hektarlq ban gzllikd, bzkd, zmtd tay-brabri yox idi.
Nobel qardalarnn Ahrdki bann sahsi on, Muxtarov v
Tayevinki skkiz, Aurbyovlarnk is yeddi hektar idi.
msi sdullayevin tkc xidmt mqsdi n tikdirdiyi binalarn
uzunluu drd yz metr brabr idi. ri darvazalarn nax v grkmi,
hasarlarn ucal insan vahimy salrd.
Ban tn ortasnda dzltdirdiyi diametri otuz be metr olan
arhovuzun hndr divarlar trafnda dvrlm gilas, albal, hulu, aftal,
zoal, gaval, ala aaclar kdirmidi; min bir diyardan gtirilmi alma, armud,
heyva, nar aaclar ba bzyr, bahar tri is insan mst edrdi.
Bu geni ba tsvir etmk mmkn deyil. Badak imart xsusi
sliq v zvql bzdilmidi. Bu db-dbli ban trifi dillr zbri idi.
Bakda bldiyy idarsi (doxsan il rzind) on bir hektar aaclq,
yallq sald halda, neftxudalar az mddtd yetmi hektardan ox ba sahsi
salmdlar.
Dahi airin srvt sahiblrini qamlamas. Mirz lkbr Sabir
Tahirzad dbiyyatmzda fhl hyatnn ar gzrann, Bak proletariatnn
kapital istismarndan xilas olmaq n mbarizsini byk ustalqla tsvir
etmidir. Balaxan kndind mllim ilyrkn neft fhllrinin ar,
acnacaql hyatn, mqqtli dolanacan gzlri il grm air bu
mvzuda maraql erlr yazmdr. Onun o erlri dillr zbri olmu, fqran
mbarizy arm, ilhamlandrmdr.
Ttillr. Rusiyada arizmin irticas baland ilk gnlrd Bak
proletariat mbarizni davam etdirirdi. arizm terror sulil, tindn gll
atmaqla, gec qaranlnda pusquda durub, xlvti v qfltn fal mbarizlri
aradan xardrdlar.
Xanlar Sfrliyev d mbariz fhl balarndan biri kimi
Bibiheybt mdnlrinda ad xarmd. Onun ildiyi mdnin mdirm
Abuzrby jandarm v polisin razl il Xanlara qar sui-qsd hazrlayr v
1907-ci il sentyabrn 19-da ikinci nvbdn xb ev qaydanda Zfr Rcbov
adl sannn ad atdn yaralanr. Xanlarn hmyerlisi sd Qarayev onu
xstxanaya atdrr, lakin yara ar olduundan Xanlar xilas etmk mmkn
olmur, drd gndn sonra vfat edir.
Bu qara xbr hr, zavod v mdnlr ildrm srtil yaylr,
iddtli hiddt, qzb v tssf sbb olur, dfn mrasimi izdihaml siyasi
nmayi evrilir; 20.000 adam cnazni son mkanna mayit edir, dstlr
hrin mrkzindn x kndin trf sel tkin axr. Bu qeyri-adi izdihama
200 atl kazak v gcl polis dstsi nzart edirdi.

122

Bibiheybt atanda zavod v mdnlrdn qalxan matm fiti alm

yaylr. Trsan v krplrdki gmilr d onlara qoulur, uzun-uzad kdr
fitlri verirlr.
Srmaydarlar, hkumt mmurlar, sahibkarlar lrzy glirlr.
Matm itiraklarndan Xanlarn silahda van Vastek yazrd ki,
Proletariatn yekdil gur ssindn jandarmlar lrzy dmdlr.
Qbiristanda izdihaml matm mitinqi keirilir. S. M. fndiyev
Qudok qzetind yazrd: Xanlar lms d onun ki yaayr, xatirsi
fhllr irisind uzun mddt yaayacaq, fhllrin parlaq ideal olan
sosializmin ld edilmsi v hyata keirilmsi n mslmanlar irisind
yeni-yeni mbarizlr yetimsin sbb olacaqdr.
1918-ci ild kommunann maarif komissar N. Kolesnikova yazrd:
Xanlarn dfni mn 1905-ci ilin oktyabrnda Moskvada Baumann dfnini
xatrlatd; orada olduu kimi, burada da nizamla addmlayan izdiham btn
nqliyyat dayandrmd... Polis skilrin qarsnda dzlrk sakit v
dinmzc mrasimi mayit edirdi.
Bu qanl divan proletariat susdura bilmdi, ksin mbarizni daha da
genilndirdi.
1908-ci ild Bak fhllri tez-tez siyasi v iqtisadi ttil edirdilr.
Onlar bu mbarizy sasn boleviklr svq edir, ilhamlandrrd. Onlar Bak
proletariatn sfrbr etmk n coqun faliyyt gstrirdilr. Hmin ild
ttil dalalar Nobel qardalar, Adamov, Kokorev, Mirzyev, Musa Nayev,
Kukasov, msi sdullayev, Rotild v baqa irktlri, xsi mdn v
zavodlar, baqa mssislri hat etmidi. Bu ttillr neftxudalara v zavod
sahiblrin ox baha tamam olmudu. Ziyan milyonlarla manat am, yz min
saatlarla i gn hdr getmidi. xarlan neftin miqdar qat-qat azalaraq
hasilat ox aa dmd. Ttili ordusunun say 47 min atmd.
1913-c ilin yaznda Bak proletariat arizm v kapitalizm qar
qti mbarizy qalxr. Ttil mdn v zavodlar, Xzr dnizilrini hat
edir. Boleviklr Azrbaycan v rus dillrind intibahnamlr ap edrk,
fhllrin mbarizsin rhbrlik edir.
Bak proletariatnn 1914-c ild yay ttili btn Rusiya proletariatnn
diqqtini zn clb etmidi. Ay yarm davam elyn bu ttild 50 min fhl
itirak etmidi. Bu, Bak proletariatnn mhtmliyindn xbr verirdi.
May aynn 27-d boleviklr fhllrin tlblrini Azrbaycan v rus
dilind ap etdirib camaata paylamd. Ttilin birinci gn tkc Balaxan Sabunu mdnlrind 12 mindn ox fhl ii dayandrmd.
Ttilin nc gn (mayn 30-u) Bak qalabyinin mavini Qafqaz
caniinin bel bir teleqram gndrir: Demk olar ki, btn mdnlr ttil
edir. Ttil edn neft snayesi fhllrinin say 26.000- atr. Ttililrin
zorakl da get-ged artr....

123

Ttil v nmayilr zaman polisl ba zern toqqumalarda ln v

yaralananlar da olur. Ttililr hbs edilirdi.
Peterburq, Moskva, Xarkov, Tiflis v sair hrlrin fhllri
bakllarla hmry oldular. Pravda qzeti Bak proletariatnn qhrmanlq
xn tbrik edirdi.
Birinci dnya mharibsinin balanmas btn lkd olduu kimi,
Bakda da yksln inqilabi mbarizni, ttili dayandrd.
BRNC DNYA MHARBS
Balkanlarda balaca Sarayevo hrindki Latn krpsnd atlan iki
gll dnyan ne il srn qanl, alovlu, qoval facilr v txribat dolu
mhariby srklmidi.
1914-c ilin ortalarnda Avstriya-Macarstan imperiyasnn ordular,
qrx il vvl ial etdiklri Serbiyada hrbi manevr keirmy balayrlar.
mliyyata baxmaq n taxt-tac vlihdi Frans Ferdenand arvad Sofi fon
Qoqenberql Sarayevo hrin glmidi.
Bu hr gzl iqlimi, saf, tmiz ab-havas, airan mnzrsil btn
Avropada mhurdu. lk ad Verxnobosna olan hri trklr 1389-cu ild
saray ovas adlandrmdlar. Mhlllr mrkzdki Ba ar trafnda
yerlir. Ba ardan baqa, burda bir ne qapal v aq ar v oxlu
sntkar emalatxanas, tacir v srraf dkanlar vard.
Trklr Sarayevoda bir ne mhtm saray v tmtraql mscid
ucaltmdlar. Yz illri arxada qoymu bu snt srlrinin nhng firuzyi
qbblri, gylr ba qaldrm eyvanl minarlri uzaqlardan diqqti clb edir
v hr airan grkm verir. Bu saray v camelr yz llidn ox
mhtm saray, mdrs, ar, mbd layihldirib tikdirmi dahi memar
Hoca Senann srlridir. Senan 1535-ci ild Xosrovby mscidini, 1561-ci
ild lipaa mscidini, 1566-c ild saray mscidini layihldirib
tikdirmidi.
Trkiy 1877-78-ci illrd iki - rq v Qrb cbhlrind apardqlar
mharibd mlub oldu v 420 illik hakimiyytdn sonra onlarn lind olan
bu torpaqlar Avstriya-Macarstan imperatorluu trfindn ial edildi.
Serb xalq ilk gndn yeni iallara qar da zml mbarizy
qalxmd. Azadlq hrkatna tlblrin yaratd Gnc bosna tkilat da
qoulmudu. Onun rhbri tlb Qavrilo Prins adnda gimnaziya agirdi idi.
Serblr trk istilasna mruz qald vaxtdan hr il iyun aynn 28-si
gnn milli faci, milli matm gn kimi qeyd edirdilr.
1914-c ild, iyun aynn 28-d shr, Frans Ferdenand arvad Sofi
fon Qoqenberql Sarayevodak Latn krpsnd, saat on tamamda Qavrilo
Prinsin tapanasndan alan iki glldn ldlr.

124

oxlu tlb hbs alnr v mhkm qurulur. Qavrilo Prinsin

mavini Danilo li silahdalar il lm mhkum edilir. Qavrilo Prins hddiblua atmadndan mhkm ona 20 il krk czas ksir, hbsxanada
vrmdn vfat edir.
hali gll atlan gndn Latn krpsn Qavrilo Prins krps adn
qoyur.
Bir anda alan iki gll btn dnyada, gzlnilmyn gurultulu,
qoval ks-sda yaratd. Dvltlr bloklara ayrld: Rusiya - Fransa - ngiltr
dvli mzzm (byk dvltlr) tkil etdilr; Almaniya Avstriya
Macarstan - taliya dvli mslls ( bucaq) yaratdlar. 1915-ci ild
Trkiy d bu bloka qouldu.
Qoa gll alandan 35 gn sonra, avqustun ilk gnndn alman
militarizminin trz, zoraklq man hrkt gldi. Gnahsz insanlarn
qanlar sel kimi axmaa, hrlr, dinc kndlr virany dnmy balad.
Avqustun axrnda dnyan z mstmlksil dndrmk istyn
imperialistlr bada olmaqla otuza qdr dvlt gndn-gn iddtlnn
mharibnin mhvrind frlanrd.
Mharib elan ediln gn Almaniyada olan btn rus tblrini sir
tutub xsusi drglr salrlar.
Hac Zeynalabdin Tayev z ailsil Almaniyada istiraht edirdi.
Tayevin qz hvalat bel nql edirdi:
Atam, anam, baclarm Leyla v Sryya, qardalarm - Mmmd v lyas, anamn n yaxn
qulluqusu Raisa, bir d atamn khn tanlarndan qoca 90 yal Mstanbala
Almaniyaya getdik. Mstanbala shbt vaxt atama deyir ki, Hac, varl
adamsan, pulun oxdur, Firngistana gednd, bir df mni d apar; atam da
onu gtrmd. vvl Berlin gldik, n mhur Ekspolenada otelin
ddk. Bir ne gndn sonra Ems mdn sularna yollandq. Bir ay orada
qaldq, Marenbaden getdik. Atam bir ay da orada malic olundu, biz is
dincldik. Axamst bir rus ruhanisi atamn yanna glib xbr verdi ki,
mni rus sfiri gndrib, deyir ki, Hac tez yola dsn. Almanlar Rusiyaya
mharib elan edir. Xbr qzetlrd drc olunandan sonra rus tblrini
vtnlrin
buraxmayacaq, sir saxlayacaqlar. Biz Berlin atanda
mharibnin elan xbri artq yaylmd, Vazalqaba meydanda adam
lindn trpnmk olmurdu. Kiilr llrindki aaclar havada hrldib,
hdly-hdly Rus... rus... rus... dey qqrrdlar. Kemi Qafqaz
caniini qraf Voronsov-Dakovun arvad, milliyytc ermni olan Liza Kinikov
qzn (Elizaveta Qriqoryevna) almanlar kd salarndan yapb
srtlmidilr. Vazal binasndan xa bilmirdik. ki saat kedi, atam dedi:
Sandqlar qalsn burada, hr ks amadann gtrsn, glsin dalmca. O,
qabaqda, biz d onun dalnca xdq meydana. Polis nfrlri bizi o saat araya

125

aldlar. Mindirdilr bir mana. Atam dedi: Ekspolenada mehmanxanasna

sr. Bizi orda qbul etmdilr.
hrin btn mehmanxanalarna ba
vurduq,
nticsiz qald. Axrda, ucqar mhlllrdn birind yerln
mehmanxanada biz yer verdilr. Atamn Berlin bankndak 100.000 manat
pulundan bir qpik d vermk istmirdilr. Atam Frank-furt Mayn hrin
zng ald. Bakda su kmri kmk mslsi n buraya glmi Lindley
hvalat baa sald. Lindley Berlin Qeviner adl bir xs gndrdi. Qeviner
bankla danq aparb, atama xbr verdi ki, sizin btn xrclrinizi banka
tqdim edilck snd sasnda dyck, amma siz nqd pul vermycklr.
Atam getdi Trkiy sfartxanasna, xlmaz vziyyt ddyn xbr
verdi, yardm istdi. Trk sfiri birbaa Almaniya kayzeri II Vilhelm mracit
edir ki, mslman alminin n mhur kbar neft milyonusuna kmk elyin
vtnin, Bakya qaytsn.
bhsiz ki, Vilhelm btn dnyada tannm Nobel, Rotild v digr
neft maqnatlar kimi Tayevi d tanmam deyildi. Kiik Qafqaz dalarnda,
Gnc quberniyasnda, Kirakidzor v Gdbyd alman snaye maqnat simens
qardalar hl on doqquzuncu srin ortalarndan mis, srm, qzl, gm v
sair zngin filiz damarlarn istismar edib Azrbaycann milli srvtini z
lklrin dayrdlar. Gdbyd menin irisind yerln.; Qalaknddki
misritm zavodundan simenslr, habel iki tona qdr qzl, be ton gm
istehsal edib Almaniyaya aparmdlar. bhsiz, Hacnn ailsini buraxmaqda
Bak neftin, tknmz srvt oxdan gz tikmi olan Vilhelmin z
mlahizsi, z hesab varm. Neft maqnat baron Bekendorf bada olmaqla
Bakda alman neft snayeilri, ticart igzarlar v texniki-maliyy
mtxssislri vard.
Kayzer Vilhelmin xsi srncam il biz gmi verib dnizdki oxlu
mrmilrdn qorumaq n xsusi kreyser d qodular.
Bizim yan olduumuzu polis bildikd deyir ki, madam gedn adam
kbardr, mhur yandr, onun miyyti olmaldr, siyah verin. Atam Berlind
arsiz qalm 35 nfr rus, ermni, grc v yhudi tblrini siyahya daxil
edib polis gndrdi. Bellikl, onlar da sirlikdn xilas etdi. vvl bizi
Kopenhagen yola saldlar. Kreyser qabaqda, gmi d onun dalnca zrd ki,
minaya toxunmasn. Glib xdq Finlandiyaya, oradan da Peterburqa.
Rusiyann sas duru yanacaq mnbyi olan Bak bu mharibd
diqqti xsusi clb edn hrlrdn biri idi. Alman imperializmi, elc d
Rusiyann mttfiqi ingilis imperializmi qara qzl xzinsin yiylnmy var
qvvlril can atrdlar. Fikirlri glckd Baknn tknmz neft srvtin
v buradan da btn Qafqaz mineral-filiz srvtin sahib olmaq, sonra da ran,
Yaxn v Orta rq v Hindistana yol tapmaq idi.

126

1916-1920-ci LLRD BAKIDA BA VERN HADSLR

bn pini dhr olur gzb il Soltan,
Zhhakn edr mlkn bir Gav prian.
Birinci dnya mharibsi uzandqca bazarda mallar, xsusil rzaq
gndn-gn bahalanr, mk haqq is vvld olduu kimi qalrd. arizm
mhariby qoulmaqla fhl v qulluqular, btn kasb camaat xlmaz
mngny salb zirdi; mid yeri, aclq drdin lac edn d yox idi. Bo
vdlr, mnasz tslli vern, Allahn tyindn yap deynlr ox idi; lakin bu
szlrl n ac uaqlarn qarn doyur, n xstliy lac, n d drdlr ar
taplrd. Yegan arni mki camaat mbarizd grrd.
Fhllrin xlar getdikc gclnir, byk miqyas alrd, Xsusil
1916-c ilin payzndan inqilabi xlar srtl artrd. 1916-c ild bu v ya
digr mdn v zavodlarda, trsan v emalatxanalarda, depoda tez-tez ttil
elan edilirdi.
1916-c ilin vvlind Bakda n vacib rzaq mallarnn qiymti xeyli
bahalanmd.
Alt nfr mhtkir t ticarti mqsdil sindikat yaratmd. Bu
sindikat Trkmnistandan qoyun gtirib, bazarlarda baha qiymt satrd.
Hmin dst 1915-ci ilin dekabrnda yz lli min ba qoyun alb Hac Dada
Hseynovun gmilrind Bakya dayr v Puta stansiyasndak Baxa deyiln
yerd saxlayrdlar. Qoyunlarn hr birini vvllr 16-17 manata, 1916-c ild
is daha baha qiymt satrdlar.
Un, dy, rk, t, toyuq, yumurta, gyrti v baqa rzaq mallar
bahalanrd. Dkanlar mallar gizldir, mtrilri incidir v soyurdular.
Qiymt bahalandqca, rzaq azaldqca kasblarn sbr kasas dolurdu.
1916-c ild, fevraln 14-d Bakda aclqdan cana gln qadnlarn
gcl x - mhur Babiy bunt - arvadlarn qiyam ba verdi. Bu,
Zaqafqaziyada qadnlarn ilk x idi.
gn davam edn v btn hri bryb halini ayaa qaldran
itia v qarqla xrda bir hvalat sbb olmudu.
Bir qadn Aleksandro-Nevski bazarnda kartof alarkn qiymt stnd
dkan il hct edir, qzblnib dolu torban yer rpb, gnbaxan tumu
olan qutunu da vurub dadr v balayr tumu tapdalamaa. El buna bnd
imi kimi, qonuluqdak Bazar (Hs Hacyev) ksindki yzlrl arvad
balayrlar qarqlq salmaa, hcum edib meyv, trvz, baqqal, bzzaz,
rki, qssab dkanlarn talan etmy. Qarqlq Quba (Fzuli) meydannda
v Balaxan (Basin) ksindki dkanlara da sirayt edir. Sbzbazardak
qaxta budkalar dadb yandrrlar. Arvadlar, yeni-yetmlr bazar-dkan
dadrlar.

127

Hadis yerin atl polis v yann dstlri gndrilirs d izdihamn

hdsindn gl bilmirlr. Polis birinci gn at amaa csart etmir.
Polismeyster v onlarn laltlarnn btn chdlri boa xr. Arvadlar v
uaqlar su boqalarn v yann manlarn araya alrlar. Yannsndrn
nasosu i salmaq mmkn olmur. Hycana glmi izdiham polis nfrlrini
daa tutur.
Aleksandro-Nevski ticart crglri v Bazar ksindki maazalar
talan edib dadandan sonra izdiham traf klr hcum edir v qabaqlarna
xan rzaq anbarlarn datmaa balayr; iki dsty blnb hrin zngin
maazalarna hcum edirlr. Bu ne min nfrlik arvad seli Metropol
(Nizami muzeyi) mehmanxanas olan yerd, polis v atl kazak dstlrinin
gz qabandaca balayrlar zngin maazalarn vitrinlrini v qaplarn
sndrmaa. Rhimov v Frhadovun maazalarn bir anda talan edirlr. Sonra
da baqa maaza v anbarlara dararlar. Qadnlarn bu dhtli, ql smayan
qiyam gecyarya qdr davam edir.
kinci gn, fevraln 15-d qadnlar byk un, dy v qnd
maazalarn, Skoblevin, olaq Aabala Quliyevin v Qlazovun nhng
dyirmanlarn, un anbarlarn, Rus v Samalyot gmiilik irktlrinin
mxtlif eidli mal anbarlarn talan edirlr. Ac-yalavac qadnlar, qz v
olanlar hrd 116 rzaq, 70- qdr para, paltar, geyim maazasna v
anbarna basqn etmidilr.
Gzlnilmdn bel bir mzli hvalat da ba vermidi; bir dst
qadn hyt trfdn Metropol mehmanxanasnn restoranna girib yemk
tlb etmidi. stdiklri o dqiq yerin yetirilmidi. Nahar edib bayra xan
tox qadnlar qapda rast gldiklri iman pristav qamarlayb hrldayahrldaya o qdr atb tutmudular ki, kiinin ryi getmidi.
Ayn 16-da olan qarql tsvir etmk mmkn deyil. ki gn vvl
olub-kenlr, btn bunlarla mqayisd he n idi. ay tki axan, dniz kimi
dalalanan arvadlar llrin kenlri gec yarya qdr dayb aparr, polis
v atl kazaklara da yadrrdlar.
Qadnlarn qiyam yalnz ayn 17-d yatrld. Cza dstlri
amanszcasna hcuma kemidi. Polis v kazaklara mr edilmidi ki, patron
sirgmsinlr.
Fevraln 14-d qarqlq balayanda qalabyi Martnov hrd yox
imi. Arvadlar sakitldirmk mliyyatna Qafqaz caniininin srncam il
Bak general-qubernatoru rhbrlik edir. O da hrd hrbi qvvnin azlna
gr (270 nfr piyada, 160 nfr is atl soldat varm) he n ed bilmyib.
Bakya tcili surtd polis v sgri hisslr gtirilir; Tiflisdn,
Petrovskdan (Maha-Qala), Drbnddn, Yelizavetpoldan (Gncdn),
Teymurxanuradan (Buynaksk) yzlrl polis v atl kazak gtirilir. lahidd
Qafqaz ordusundan da gcl qoun, top-topxana gtirilmidi.

128

Bakya qaydb mliyyata xsn rhbrlik etmy balayan

Martnovu da arvadlar daa basmdlar, Onun mril Skoblev dyirmann
tzdn datmaq istyn arvadlara soldatlar 4 df, Kaspi (l. midt)
ksindki byk rab anbarna hcum edn arvadlara 2 df yaylm ati
arlar. Atl kazaklar Qarahr krpsnn yannda 1.000 nfrlik arvad
izdihamn prn-prn edib qovanda 4 adam ldrlr v atn ayaqlar altnda
uaq qalb mhv olur. Merkuri (aumyan), Petrovsk (Neftilr prospekti),
Lebedinsk, Birjevoy (zeyir Hacbyov) v baqa klrd kazaklar v
polislr dflrl yaylm ati amdlar. mliyyat Martnovun trtib etdiyi
plan zr aparlmd.
Bak hr risliyinin thrif edilmi mlumatna gr 64 nfr adam
itia vaxt lb v yaralanmd; onlardan 30 nfri fevraln 14-d (bir ln,
29 yaralanan), 17 nfri fevraln 15-d (bir ln, 16 yaralanan), 17 nfri ayn
16-da (7 ln, 10 yaralanan).
Deyilnlr gr, lb-yaralananlarn say ox imi, hkumt
mmurlarndan polis v soldatlardan da xeyli ln v yaralanan vard.
Martnovun yazd raportda qadnlar qiyam zaman hr 2 milyon
957 min manat ziyan dydiyi gstrilirdi.
Neft snayesi sahibkarlar v btn mrtce ksinqilabi nsrlrin ll verib polis v qoun hisslrinin kmyil qan bahasna yatrlan ac-yalavac
qadn v yeniyetmlrin bu qeyri-mtkkil x zhmtkelrin gzn
daha da ad.
Bakda ba vern bu gzlnilmz, qeyri-adi hadis btn Qafqazda
ks-sda yaratd v tezlikl baqa hrlrd d arvadlarn xlarna rait
yaratd.
Mbarizy qalxan qadnlar allaq v glllrdn qorxub trksilah
olmamdlar. Onlar Bak tacirlrin, maaza, anbar v dyirman sahiblrin
ultimatum verib bel bir byannam il mracit etmidilr: Siz ey rhmsiz
qan inlr, yaddan xarmayn ki, bel bir qadn tufan bir d gl bilr. O
daha dhtli, daha amansz v qzbli olacaq. He bir qvv qabamz ks
bilmyck. Btn dkanlar v maazalar, anbar v dyirmanlar dalb yerl
yeksan olacaq. Qan inlri ldrcyik. Hamnz mhv olacaqsz.
Arvadlar peymbr kimi hr eyi sanki vvlcdn duyublarm. Dz
bir il sonra daha byk hadislr ba verdi. Fevral inqilab yz illik
Romanovlar xandann, ar mtlqiyytini alt-st eldi,
1917-ci il martn 2-d Bak qzetlri istibdadn devrildiyi ad xbri
shiflrind iri hrflrl ap etdilr. Fevral burjua-demokratik inqilab qalib
glmidi.
Balaxan, Sabunu, Bibiheybt, Ahr v Qarahr, depo v gmi
trsanlrinin min bir ahngl uuldayan fit sslri bu ad xbri btn alm
yayd. ox kemdi ki, mdnlrd, zavodlarn, trsanlrin, emalatxanalarn

129

hmi bal, iri darvazalar qabanda adam lindn trpnmk olmurdu.

zdiham get-ged artrd; fhllr, ustalar bir-birini qucaqlayb pr, tbrik edir
v qzetlrdki Mtlqiyyt yxlmdr. ar II Nikolay taxt-tacdan v
hakimiyytdn l kmidir szlri azdan-aza gzirdi. El bil btn
tinliklrin aradan qalxmas bu cmly bnd idi, sabah rzaq artacaq,
ucuzlaacaq, hr ey qaydaya dckdi.
Rusiyada 304 il hkmranlq srm Romanovlar slalsinin 18-ci v
sonuncu nmayndsi II Nikolay 23 il hkmranlqdan conra 49 yanda taxtdan
salnd v tacdan mhrum edildi. Bu xbr ildrm srtil dnyaya yaylmd.
Bir qrup Bak qaragruhusu, Nikolayn ad kilnd scd ednlr kei Ekzar Qruzi, maarif inspektoru Saxnovski, milyonu olaq Aabala
Quliyev, qoluzorba Hac Aslan Aurov, Bak texniki mktbinin direktoru
Bajenov toplan msknlri olan Aleksandro-Nevskidki katedral Qzll
kilsnin hytin yb avara Qara Mmmd bir qzl onluq verrk faytona
oturtdular v hndrly iki arn, eni bir arn olan qzl rngli rivdki II
Nikolayn portretini qabana qoyub klrd, meydanlarda gzdirtdilr.
Macra axtaranlar, ylnc hvskarlar, bekar adamlar faytonda
oturmu Qara Mmmd v tutduu portret tamaa ed-ed glb sz
atrdlar.
Petroqradda fhl, skr v matroslarn syan dnyann n byk
imperatorluundan birini yxd. lkd iki hakimiyytlilik yarand: Sovetlr v
Mvqqti hkumt. Qzetlrd, jurnal shiflrind dflrl Rodzyanko,
Milyukov, Qukov, Kerenski v bu silkdn olan adamlarn adlar yazlr,
yncaq, mitinq v mclislrd tkrar olurdu.
Mart aynn 7-sin ken gecd Bak fhl-skr deputatlar Soveti
quruldu. hrd btn partiyalar faliyyt balad. Sovetd eser-menevik
oxluunun sazii xttindn istifad edrk burjuaziya mart - aprel aylarnda:
Bak hrind v onun rayonlarndak zavod v fabrikantlarn, texniki
emalatxana sahiblrinin cmiyyti, Ticart-snaye ittifaq uras, Qazma
podratlarnn ittifaq, axta sahiblrinin cmiyyti v Milli burjuaziya
uralar yaradld: Msavat partiyas v baqa partiyalar yeni qvv il
faliyyt baladlar. Msavatlar ktllri islam-trk bayra altnda cm
olmaa arrd.
Hmmt bolevik tkilat da fhllr arasnda ciddi i aparr,
boleviklr ktllr sosialist uru alayr, onlar Lenin bayra altnda
birldirirdi. Leninin aprelin vvlind mhacirtdn Petroqrada qaytmas
Bak proletariatna ilham verdi. Mdn v zavodlarda canlanma yarand.
Doqquz il fasildn conra qzeti tzdn nr balad.
yun aynn nd bolevik Hmmt qzeti nr edildi. N. Nrimanov
qzetin ba mqalsind boleviklrin proqramn v mramn izah edirdi.

130

ran fhllri irisind i aparan bolevik dalt tkilat iyun

aynn vvlindn Azrbaycan v fars dillrind Bayrai dalt qzetini nr
edir.
Bakda ilyn tatarlar Birlik adl qzetlrini xardrlar. Hnif
Terequlov qzeti redakt edir.
Ala cmayan hadislr bir-birini tqib edirdi.
Oktyabr aynda Petroqradda alacaq II mumrusiya Sovetlr
qurultayna S. K. aumyan, M. S. Semyonov, A. M. Rakevi v sol eser . A.
Suxartsevi Bak Soveti nmaynd seir.
Byk Oktyabr Sosialist inqilabnn qlb xbri Bakya oktyabrn
26-da atmd. Noyabrn 2-d is Bakda Sovet hakimiyyti elan olundu. N.
Nrimanov Byk Oktyabrn mumdnya tarixi hmiyytindn danaraq
noyabrn 21-d Hmmt qzetind yazmd: Hmin bu gn Rusiya inqilab
btn cahan tarixinin tz, mhm v gzl bir shifsinin almacna sbb
olur. Biz hammz hadt ver bilrik ki, bu shif bizim hzurumuzda ald.
Bizim idealmz, sosializm ideal, daha bir xyal deyildir. Bu gn imperializm
drin quyu qazlr: srmaydar v mlkdarlarn mid oca dalr, fhl v
zhmtke tarixind tz bir shif alr.
Bakda craiyy komitsi tkil edilir. Onun trkibin boleviklrdn
S. aumyan, A. Caparidze, S. M. fndiyev, . Fioletov, . Vatsek, M. Basin v
baqalar seildilr. Bak Soveti craiyy Komitsinin sdri S. aumyan seildi.
Lakin Duma hl faliyytd idi. Noyabrn 10-da Dumaya yeni sdr
semk n keiriln yncaqda iki namizd: kadetlr v msavatlar
advokat Xan Xoyskini, meneviklr is doktor Okanevii tklif edirlr.
Boleviklr d Okanevi trf xr, eserlr bitrf qalrlar. Nticd Xan
Xoyski Dumaya sdr seilir. Lakin iki hftdn sonra Duma iflasa urayaraq
etibarn itirir, onun btn slahiyyti Bak sovetin keir. Ne ay sonra Duma
rsmn lv edilir. Kommunist A. Caparidze Bak Soveti craiyy Komitsinin
sdri seilir.
ar inzibati mssislri, o cmldn jandarma idarsi lv edilir.
Bak qubernatoru Batalov v qarnizonun risi vitse-admiral Klokfel
vziflrindn knar edilir. Jandarma idarsi risi polkovnik Treskin hbs
alnr.
Baqa partiyalarn balar kimi bolevik rhbrlri d hr v
rayonlarda x edib, camaata mvcud vziyyt bard danrdlar. Caparidze
Tzpir mscidinin hytindki izdihaml yncaqda atin bir nitq sylyir,
Ham liyev dilmanclq edib onun dediklrini camaata baa salr.
Boleviklr sovetd msl qaldrr ki, Nargin adasnda saxlanan
sirlr kmk edilsin. sirlr xstlikdn, susuzluqdan qrlrd. Ne min
Avstriya, alman v trk siri ar raitd yayrd, Adadak su tmizlyn

131

quru xarab olmudu. Oraya hrdn gmiyl, barjlarla su dayrdlar,

Gmilr, barjlar tez-tez lngiyir, be gn v htta bir hft su apara bilmirdi.
sirlrin haln yoxlamaq v mli tdbir grmk n komissiya
yaradlr. Nriman Nrimanov komissiyaya sdr seilir. Nrimanov alt nfrlik
bir heytl Nargin yollanr. Yoxlan adada sirlrin vziyytinin ox ar,
acnacaql olduunu akara xarr. Baraklar yarmxaraba idi, sirlrin oxu
zab-ziyytdn zlb ldn dmdlr. Pncrlrin si yox, qaplar
snq, rzaq, su, drman yox idi. Zabitlrl sgrlr ayr-ayr baraklarda
yaayrdlar. sgrlrin hal daha pis, daha ar idi. Deyilnlr gr komissiya
adaya gln gn bir ne xst skr el gz qabandaca can verirdi.
Komissiya zvlri baraklar bir-bir gzib, sirlr tslli ver-ver
vziyyti yrnir. hr qaydandan sonra N. Nrimanov Bak sovetind
atin bir xla Nargindki dhtli vziyyti danr, tcili yardm gstrmyi
tklif edir. Danak partiyasnn zvlrindn baqa bu tklifi ham bynir, tcili
yardm gstrmyi v halidn bu mqsd n kmk yma qrara alrlar.
Sovet, sirlrin vziyytini qismn yaxladrmaq n Nrimanovun sdrliyi
altnda yardm komitsi yaradr. Xst sirlri hr dayrlar, saalandan
sonra daha Nargin adasna yox, Zdak piv zavodunda yaradlm drgy
qaytarrdlar. Bir nfr grc hkim bu ncib id komity ox kmk edirdi.
rzaq tdark ms restorannn sahibi Hac Aslan Mcidova taprlmd.
1917-ci il dekabrn 12-d Bak sovetin tz seilnlrin trkibi bu
qayda zr idi: 48 bolevik, 85 eser (balca sol eserlr), 36 danak, 18
msavat v 13 menevik. lk iclas dekabrn 17-d olur.
Bununla da sovet hrd tam hakimiyyt sahibi deyildi;
burjuaziyann hr Dumas, mslman milli uras, ermni milli uras v
bunlar kimi orqanlar vard. Eser, danak, msavat v meneviklrin
havadarl il burjuaziya btn hakimiyyti hr Dumasna verilmsi tklifini
irli srrd.
Bakda hr yerindn duran bir partiya yaradr, stol qoyub siyah tutur,
adamlar z trfin tviq edir v hr biri d xalqa hrriyyt, min-amanlq,
firavan dolanacaq, oxlu qazanc vd edirdi v bu yolla halini tora salmaa
chd edirdilr. Htta burjuaziya mclis dzldib haliy pulsuz irin ay
qonaql da verirdi. Adam vard gnd bir partiyaya yazlrd. Buna oxar
bir hvalat da ingilislr ilk df Bakda olanda silah paylayb yerli camaatdan
dst dzltmk istynd olmudu. Mmi adl birisi deyirdi ki, ingilislrdn
on bir tfng alb aparb Sabunu v Suraxanda satmdm. On ikinci tfngi
alanda mni tandlar, tutmaq istyirdilr ki, birthr aradan xdm.
Ruhanilr qurultay. Bakda mslmanlarn bir ne ictimai yncaq
yerlri vard. Onlardan ikisi hr chtdn seilirdi. Biri ziyallarn, masir elm,
mdniyyt, dbiyyat v musiqiilrin topland saby Aurbyovun
Persidski (Poluxin) ksindki, digri Seyid Hseyn aann ri hrdki evi

132

idi. saby Aurbyovun ikimrtbli mlk iki knin ksidiyi tind idi.
Bina memarlq nqteyi-nzrindn diqqti clb edirdi. saby jurnalist idi,
qzet v kitablar nr edirdi. Evinin altndak zirzmid mtb yerlirdi. st
mrtbdki byk salonda mdniyyt, elm, musiqi, dbiyyat, shn
xadimlri yar, mzakir, mbahis edr, mdni tdbirlr grrdilr. zeyir
Hacbyovun Leyli v Mcnun operas ilk df bu binann byk salonunda
tamaaya qoyulmudu.
kinci yncaq yeri rihrd ruhanilr klubu idi. Mcthid,
axund, molla, dvltli, dindar mslmanlar smailiyynin arxa trfind, Mir
Mvsmzadnin evind yardlar. Dini msllr Seyid Hseyn aann
rhbrliyi il mzakir v hll edilrdi. Seyid Hseyn z hm islam dini,
rqin tarix v mdniyyti, hm d masir Avropa elmlrindn xbrdar idi.
Ruhanilr qurultayn keirmk mslsi vvl burada mzakir v hll edilib,
sonra Tzpird tsdiq edilmidi. 1917-ci ild Bakda Zaqafqaziya
mslmanlar ruhanilrinin qurultay keirildi. Azrbaycann btn
qzalarndan, Dastan, Basarkerdn v Boraldan da ruhani nmayndlri
glmidi. Mclis smailiyy binasnda toplanmd.
Qurultaya bir nfr d olsa qadn arlmamd.
Mslman qz mktbi Bakdak Marinski v mqdds Nina rus qz
mktbind thsil alm mslman aillrindn xm xeyli qz v qadn vard.
Bunlarn qarlql nsiyyti yeni, ziyal qadn tbqsi yaratmd. Rus v
Avropa mdniyytinin neft hrin nfuzu teatr, kino, mtbuat v sair
vasitlrin inkiafna tkan verirdi. Mslman qadnlarnn myyn dstsi
srin tlbini, bu mrhld qadnlarn mvqeyini yax drk elyirdilr.
Qadnlar az da olsa mtbuatda x edir, er, nsr, ictimai, siyasi, iqtisadi
mvzularda yazrdlar. Yazlarnda ail-mit msllrin toxunurdular. Orta
sr zlm v sartini ifa edir, syyar hbsxanan -adran, sart zncirini qrb
atma tbli elyirdilr.
Zaqafqaziya mslman ruhanilrinin qurultay bel bir raitd ald.
Ziyal qadnlar ruhanilr qurultayna nmayndlr gndrmyi v
htta orada x etmyi d qrara aldlar.
Salon azna qdr dolu idi. Foyed oxlu adam vard. Qurultay
itiraklarnn ksriyyti ruhanilrdn ibart idi. Qara lbbadli, mixyi bal,
a, qara mmamli, az dual, asaqqal, qarasaqqal eyxlislamlar, almal
qazlar, fndilr, mftilr, qara quraql, llrind tsbeh evirn axundlar,
mollalar, gy mmamli seyidlr, saqqallar hnal, arxalql, uxal, buxara
papaql krblayilr, mdilr, avropasaya kostyumlu, gird buxara papaql,
lb tacirlr, brilyant, yaqut, zmrd medalyonlu neftxudalar, tapanal,
xncrli, ipapaq qoular, lyapal, tnd suma rngli, uzun, qara qotazl
osmanl fci qoymu, qalstuklu, frakl, yar Avropa, yar Asiya libasl ziyallar

133

yerlrini tutmudular. Dindar cavanlar is gah astadan arada hrlnir, zlrini

gz soxurdular ki, ruhanilrin bu v ya digr taprn yerin yetirsinlr.
Xristian ruhanilri - ruslar, ermni, polal katolik keilri, yhudilr
d mclis dvt edilmidi, onlar n fxri yer ayrlmd.
Dvlt v hkumt mmurlar da qurultaya glmidilr.
Shndki uzun stolun arxasnda n tannm ruhanilr v yanlar
ylmidilr. Sdrlik edn qazi-mcthid qurultay aq elan etdi, dua oxundu,
qsa trifat nitqindn sonra mruziy sz verildi.
Birdn bayrda, foyed v pillkanlarda ss-ky qopdu. Salondaklar
dnb o smt baxdlar.
Gzlnilmdn mllim fiq fndiyeva, dil ahtaxtinskaya,
Ayna Sultanova bada olmaqla on nfr adrasz qadn salona girdilr.
Birdn qopan tccbl, qzbli v acql Oh nidasndan az qala
pncrlrin lri cingilddi, el bil trafda qfildn bomba partlamd.
Yaranan qeyri-adi aqnlqdan salona drin skut qondu.
Birdn hr yerdn: Lntulla eytanl lin!, Allahu kbr!,
Lailah illllah! sdalar ucald.
Qadn nmayndlri keib salonda yldilr.
Mruzi qsa xn baa atdrb xitabt krssndn dd. z
aq, qara libasl, banda al olan mllim qalxb shny yolland v xitabt
krssn xd.
Mir Mhmmd Krim qaz qzbl yerindn durdu; trafndak
ruhani dstsi d ayaa qalxd.
Mir Mhmmd Krimin rqiblri ac istehza il qqrdlar: Aa Mir
Mhmmd Krim, l zn, bil zn, l sinn, bil sinn, l sruh qisas. Bir
baqas: N tkrsn ana, o xar qana!. ncs daha brkdn: Aa
Mir Mhmmd Krim, 17 il vvl kdiyin toxumlarn meyvsidir, dr
bhrvi. Lojalarn birindn: Tzpir mscidind Qurandan ay gtirib, sbut
edirdin ki, mslm d, mslm kimi btn drslri oxuya bilr.
Btn qaragruhular, mauzerli qoular, saqqal hnal haclar, uxal,
xtt-saqqall krblayilr, mdilr, arvadlarndan naraz qoca tacirlr, yalquraq seyidlr, cmiyytin avara tr-tkntlri dmdlr klr,
ismtsizlri tnbeh etmy balamdlar, qabaqlarna xan masir libasl
mslman arvadlarnn, qzlarnn bana zorla qara adra rtr, dikdaban
ayaqqablar xardb, dabanlarn sndrr, dorayr v sahibinin ayana
nleyin, bamaq, ya da ust geyindirirdilr.
Qurultay gn davam etdi. Son iclas baa atandan sonra
nmayndlr smailiyydn Tzpir mscidin yollandlar. Yolboyu
ekzotik mnzr hamnn diqqtini clb edirdi, rngarng libaslara brnm
yzlrl ruhani, molla, axund, seyid, mfti, eyxlislam, qaz mscid camaat
namazna gedirdi.

134

Mscidd dstmaz tutub camaat namaz qldlar.

LNKRANDA AILAN BR GLLNN
BAKIDAKI KS-SDALARI
Kemid zabitlr (sasn cavanlar) tapanann topunda bir gll
saxlayb llni gicgahlarna tulayaraq topu frladb axma basmaqla
bxtlrini yoxlayrdlar. Lnkrandak Dikaya diviziyann qoun hisssind
Hac Zeynalabdin Tayevin xidmt edn zabit olu Mhmmd d bu yolla
bxtini yoxlayanda tapana alm, onu ldrmdr. Alay yoldalarndan bir
dst zabit cnazni Bakya gtirirlr, dfndn sonra zabitlr geriy qaydarkn
mamverdi krpsnd bir dst Qzl qvardiya matros onlar trk-silah edir.
Bu hadisdn Dikaya diviziyann hrdki balar brk naraz qalrlar.
1918-ci ilin vvlind Bakda bir ne silahl dst vard: 1)
Kommunistlr Qzl qvardiya tkil etmidi, 3.500- qdr qvardiya silah
dayrd. 2) Ermni milli danak qvardiyasnn drd min be yz piyada v atl
soldat vard. 3) Rus-slavyan tayfalarnn silahl dstlri. 4) Menevik v eser
dstlri, hrbi donanma matroslarnn bir qismi bu dsty daxil idi.
Msavatlar is knlllri yb Lnkranda Dikaya diviziya yaratmdlar.
Cmiyyti-xeyriyynin kemi katibi mllim Rza Mslmov nql
edirdi ki, Novruz qaba, bayrama bir ne gn qalm, gzl yaz gnlrindn
birind smailiyynin qabanda Cmiyytin sdri Mirz sdullayevi
gzlyirdim. Birdn Bazar ksind ss-ky qopdu. Dnb o smt baxanda
grdm ki, byk bir izdiham smailiyyy trf glir. Bir anda mni araya
alb, binann aarn tlb etdilr; dedim ki, sdrin icazsi olmadan aar ver
bilmrm. Aarlar cibimdn zorla xartdlar. Hl stlik pencyimi d
crdlar, buxara papam db itdi. zdiham anbaan artr, adamlar binaya
soxulurdu. Baqqallar, gyrti satanlar, bazar adamlar, avaralar, macra
axtaranlar pillkanlara, foyelr, eyvanlara, salona doldular. Shny stol
qoydular. Banda yek, yal mmam, gzlrind qara eynk, iynind ba
Bak qazisi Mirhseyn Aa ba s-s xitabt krssn qalxd, alayaalaya qqrd: Vaveyla! Va msibta! Dinimiz getdi ldn, namusumuzu
tapdaladlar. A kfn brnb, cihad etmliyik.
Sa lini bann altna salb xartd fsr tapanasn havaya
qaldraraq brkdn qqrd: sabiqun, sabiqun, ilahik mqribun!,
Kfnpu olub cihad xn! Bu yolda qan axdanlar hada hesab olunacaq.
Ehtiraslar daha da codu. ynind qara mahuddan kostyum, banda
buxara papaq, milyonu olaq Aabala xitabt krssn qalxd, youn ssl
qqrd: Camaat, papa banza n n qoymusuz? sti-soyuq n, ya ki
namus n! Millt ldn gedir. Bu saat dyirmandan 4.000 kis un buraxram.
Girin meydana. Onun dalnca krsy qou Aurbyov qalxd, birc sz dedi:

135

4.000 tfng, 200 qutu patron mn verirm. Qaragruhulardan ibart on iki

nfrlik bir heyt seib Bak sovetinin sdri A. Caparidzenin yanna
gndrdilr. Bak soveti Musa Nayevin Kazino olan binasnda yerlirdi.
Hmid Sultanov bu msl il laqdar 1924-c ild ap etdirdiyi
mqald kitabnda yazrd: ...Nriman Nrimanovun
mnzilind iclas arld; msavat partiyas lideri d itirak edirdi. Bu ar,
grgin vziyyti mzakir n Stepan aumyan da dvt edilmidi ki,
mslni birthr hll edib, ar tapaq, qan tkmkdn qaaq.
clasda silahlar hmmt firqsi vasitsil geri qaytarmaq qrara
alnd. Btn trflr bu qrardan raz qaldlar.*
Mslmov deyirdi ki, mslmanlar smailiyydn baqa Tzpir
mscidind d mslni mzakir edirdilr; mscidin iind, hytind v traf
klrd adam lindn trpnmk olmurdu.
Nriman Nrimanov, aumyann itirak il keiriln ilasdan sonra,
halini sakitldirmk n Tzpir mscidin gedir v silahlar geri
qaytarmaq bard olan qrar bildirir. Doktor camaata sad bir dild deyirdi ki,
mslman qardalar, aldanmayn. Fitn-fsada inanmayn, qara-qqra,
mnm-mnm deynlr uymayn! Msavatlarn, danaklarn frldaqlarna
inanmayn. Onlar fqra dmnlridirlr. Ayaq altnda tapdalanarsz. Sizd n
var? Var-yox on dn pas atm dayandoldurum berdanka, otuz-qrx khn,
snq fsr tapanas. Nian alma, atma da mlli-bal bacarmrsz.
znz dala evirib hara gldi gllni tolazlayrsz, kim dydi, dydi. N
nizam bilirsiz, n intizam. Bir qdr sbr edin.
Caparidze d smailiyydn gln qaragruhular heytin eyni
cavab vermidi: yirmi-otuz tfngdn tr qalmaqal salmaq lazm deyil.
Tfnglri indi qaytarsam, matroslar tutub yen linizdn alar, sizi hrmtsiz
edrlr. Axamst bir-iki nfr glsin, tfnglri qoyum mana, gzti d
qoum, gtrn aparn.
Heyt smailiyyy qaydanda binada camaat bir qdr
seyrklmidi.
Gedn heytin libo qaytdn eidnd qaragruhular alovun
stn ya tkmy baladlar.
Birdn hrin bir ne yerindn - amax yolunda (C. Cabbarl
ksi), Balaxan (Basin) ksind, Quru bada gll sslri eidildi.
Hadisnin ahidi mllim Aa Mmmd Slimxanov nql edirdi ki,
amax yolunda, nc paralel ksinin tinind dayanmdq. On-on bir
nfr idik. Yuxarda bir dst danak svarisi grnd, yaxnlaanda qabaqdak
dstba biz acqlanb, brkdn dedi ki, daln. Hr bir trf z tutdu; mlk
*

(H. Sultanovun xatirsi). , , 1924, .17-19.

136

sahibi qald darvazann qabanda. Dstba danak at mhmizldi. At xd

skiy v svari bard: Kpk olu mslman, demirm x get!. Kii dedi:
Evimin qabandan hara gedim. Kpk olu da snsn, it olu da. Dstba
danak alla i salanda, skidki adam zn yana verib yerdn bir da
qapd. Svarilrdn biri cld tfngi iynindn gtrb at ad, Kii srildi
yer... El bil hr ey tfng llsinin ucunda, ordan xan glly bnd imi,
hri atma brd.
El bir tsvvr oyanrd ki, hrin btn binalarndan gll yar.
Bir az vvl zmtli binan, Nikolayevski (Kommunist) ksini, Kaspi
mtbsinin dngsini, Bic Zeynalabdinin dalann bryn adamlar baladlar
qamaa.
Bir dst adam bel, klng gtrb sngr qazrd. Hm atr, hm d
ilyirdilr.
...Atma
anbaan
iddtlnirdi.
sgrlr
Metropol
mehmanxanasnn (Nizami muzeyi) damnda pulemyot qurub smailiyyy
at adlar; Qoa qala qaps yaxnlnda Hamov (Gnclr) meydanndak
mlkn d damndan pulemyot sslndi.
Cmiyyti-xeyriyy binasnda bir az vvl mnm-mnm deyib
toplaanlarn he biri qalmamd.
Matroslarla sgrlr st mhlllr qalxmaa, klri tutmaa chd
gstrirdilr...
Mrtce nsrlr ayi yaymdlar ki, guya mslmanlar hrd olan
btn ruslar qrrlar.
Gmilrdn Baknn yuxar, mslman mhlllrin bir ne top ati
adlar. mbr kndindki mktb binasnda hm hrbi xstxana, hm d
yetim uaqlar yerlirdi. Duma qrarndan sonra Nargin adasndak alman, trk
v Avstriya ikst v xst sirlri gtirib hrd malic edirdilr. mbr
kndindki mktb binasndak lazaretd d bir ne xst trk avuu v
sgri yatrd.
Bir top mrmisi binann qabanda yer dd, trafa splnn
qlplrdn pncr lri tik-tik olub tkld. Lazaretd xidmt edn
doktor dedi ki, nc mrmi binaya dck; grnr hdfi srrast nian
almaq n topu tulayrlar.
Mdir zn itirmyib, telefonda dniz hrbi qrargahna xbr verir
ki, lazaretd yarallar v yetimlr thlkddir. Qrargahdan danan bir nfr
rus dnizisi nvan sorudu v taprd ki, tez bir a parann ortasnda qrmz
rngd xa nian kin, binann damna, hndr bir yer sansn. Gmilr mr
verilck ki, oran smt gtrmsinlr.
fqt bacs Sara xanm (Zlfqar Hacbyovun baldz) drd
dkan cld bir-birin salad. Mdir boqabda xmir hazrlad, qrmz
kaz gtirib, dkann ortasna iri bir xa yapdrd...

137

kinci top mrmisi hyt db partlad. axnama balayanda

doktor adamlar sakitldirib, qrmz xa nian olan a bayra gtrb qapya
ynldi ki, qaldrb dama sancsn. Mdir bayra onun lindn almaa chd
ednd doktor deyir ki, sn yetimlr v xstlr baxrsan, olmaz. Bu qdr
yazq, ata-anasz cocuqlarn, xst, yaral v sir sgrlrin mhv olmasndansa
bir nfrin lmsi daha mslhtdir. O, qapya atanda Nargind ar xstliy
dm v artq saalmaqda olan Hseyn adl sir avu zn atdrb,
bayra, kic v mismarlar doktorun lindn alb dedi: Doktor fndi, siz
hl xst v yarallara ox lazm olacaqsnz, hid olmaq rfini, ltfn, bana
hdiyy ediniz. Yalqzam, kimsm yox; lsm d frq etmz. Cavab
gzlmdn dhlizdn xd, dama qalxd. Bayra dama sancd. Binann
trafna artq top mrmisi dmrd...
Yetim uaqlar dhliz girn sir avu Hseyni qucaqladlar. Xst v
yaral sgrlr d ona tkkr edirdilr.
mbr kndindki lazaretin damna sanclan bayraa bnd imi
kimi btn binalarda a bayraqlar ucald... Ktan paralar klkdn
dalalanrd. El bil saysz-hesabsz gyrin qanadlanrd.
Mslmov deyirdi ki, lazaretdn durbinl baxrdq. hri tst
brmd.
Hrb gmilrindn matroslar glib, hr mhlllrini gzib vziyyti
yoxladlar, ruslar qrmaq ayisinin danak fitnsi olduu tsdiq edildi.
Axamn dmsi vziyyti he d dyidirmdi. Btn gec atma
davam etdi. Evlr yanr, hr trfdn alov ucalrd.
mkan olanlar gecnin qara tstl prdsi altnda faytonda, arabada,
atda, ekd, piyada canlarn gtrb hara gldi qardlar. lsiz-ayaqsz
kasblar is klr, hytlr tklb n edcklrini bilmirdilr, ab
qalmdlar. Qayqla, gmiyl, barkazla da qaanlar ox idi.
...Lazaretd rzaq qurtarmd. Xstlr v yetim uaqlar ac idi.
Ky xmaq qorxulu idi. A xalat geyib, bama hkim qalpa qoydum,
qoluma da qrmz xa nian baladm, eynk d taxdm, balaca bir sanitar
amadan da gtrb, ky xdm. amadanda bint, yod, iyn, spirt, bir az
da drman vard.
Klrd silahl nvbtilrdn baqa he ks grnmrd.
Nikolayevsk (Kommunist) ksil z aa db Bazar (Hs Hacyev)
ksinin tinin atdm. Maazalar qart edilmidi.
Divarlara iri hrflrl yazlm xbrdarlq elanlar vurulmudu:
Axam saat 8-dn sonra klr xmaq qadaandr.
ox tinlikl zm qrargaha atdrdm. Xstlrin v yetimlrin
siyahsn bir rus matrosuna verdim. 250 yetim uaq v 73 xst n anbardan
rk, t konservi, yarma, duz v baqa rzaq buraxma anbardara mr etdi.
Anbar, qrargah olan binann zirzmisind idi. rza aparmaa bir yk man

138

da verdilr. Qol kib mallar alb mana ykldik. Yola dnd qaranlq
krd.
Cmiyyti-xeyriyynin tstlnn binasnn qabandan kend
srs man knin ortasndan srd. Mann qabaq tkrlri bir gn vvl
qazlm sngr dd. Srsyl tutadm. Yann sndrnlr Cmiyytixeyriyydn avadanl, xalalar, mebellri manlara doldurub aparrdlar.
Onlar manmzn tkrlrini sngrdn xartdlar. Dumann qabana atanda
srs man saxlad, yuxar mhlly getmkdn boyun qard. Dedi ki,
dallar mni ldrrlr. Mcbur olduq eylri Mqddqs Nina mktbinin
zbznd, birinci mrtbd olan czaxanann dhlizin yaq. czaxana
yiysi mniml dost idi. zm d orada gecldim.
Shr czaxanadan xdm ki, gedim iri uaqlar gtirim, rza
dayaq. Birdn kd be-alt uaa rast gldim. Mni axtarmaa xblarm.
Brk sevindilr. Shr qdr yatmayblar. Fikirliblr ki, bu qatqlqda
yqin mni ldrblr. rza bir-thr lazaret dadq... Shrisi yetimlrin
v xstlrin rzaq mslsini hll etmk n hr tsrrfatna baxan
Nriman Nrimanovun yanna getdim.
Dvltlilrin oxusu el atma balayan kimi aillriyl gmiy minib
rana - nzliy yollandlar, digrlri is balarna qadlar.
Qocaman mllim Mhrrm Sultanov yadnda qalanlar bel
sylyirdi: ox dhtli, qanl v vahimli gnlr idi; getsin o gnlr, bir d
glmsin, Dabba emalatxanasnda muzdur idim. Dabbaqxana hrin lap
qranda, Salyan kazarmalarndan bir qdr aada idi.
Bir az knarda, yolun yaxnlnda birmrtbli evlr, daxmalar, malqara tvllri, samanlq, qara damlar yerlirdi.
Novruz bayramna drd-be gn qalmd. Dabbaqxanada ilyirdik.
Birdn atma baland, z d bir ne yerd. Qab xdq dama. Glllrin
ssi amax yolundan, bir d hrin ortasndan glirdi. Biz olan mhlld
hl sakitlik idi. hali tklmd hyt-bacaya, ky... Arvadlar
alard.
Btn gecni yatan olmad.
Varllar ey-ylrini arabalara, qazalaqlara, faytonlara doldurub gec
qaranlnda klftini d gtrb hara gldi qardlar. Ss-kydn, uaqlarn
alayb-szlamasndan qulaq batrd.
Andronik haqqnda n dzgn xasiyytnamni SSR xarici ilr
komissar Q. V. ierin vermidi. O, 1924-c ild, aprel aynn 28-d,
Moskvada Zaqafqaziya tlblrinin Azrbaycan KP Bak tkilatnn 25
illiyin v Azrbaycanda Sovet hakimiyytinin qurulmasnn 4-c ildnmn
hsr edilmi yncaqdak mruzsind Androniki Antantann agenti adlandrb
bel demidir: Brest - Litovsk slhndn sonra trk ordusu hcuma keib,
vvl Batumi, Kars, Ardahan zbt edib irlildikc general Nazarbekov

139

trklr mqavimt gstrdi, o, meydandan xandan sonra mbarizni Antanta

agenti Andronik davam etdirdi. Andronik chd edirdi ki, Qafqazdan keib,
zn Urmiyaya atdrsn, ingilislrin Denstervil ekspedisiyasnn dstlril
birlsin. Lakin trk sgrlri Urmiy v Tbrizi Denstervildn tez tutdular v
onu geri kilmy vadar etdilr.
Mruznin digr yerind Q. V, ierin szn bel davam edir:
Franszlarn hrbi agentlri ksinqilab kazaklardan zlrin qvv
yaradrlar. Andronik Antantann agentidir.*
Danaklarn v msavatlarn camaat arasnda qrn salmaq chdlri
zhmtkelr baha baa gldi; onlar zhmtkelri inqilabi mbarizdn
yayndrmaa can atrdlar.
Kommunistlr bu avantrann qarsn almaq n xilas komitsi
yaratdlar. Bnyad Srdarov komitnin sdr mavini tyin edildi. Komit
azrbaycanl, rus, grc v yhudilrdn ibart dstlri dzltmidi. Bu
dstlr hri gzib zbanal aradan qaldrrd.
Hmid Sultanov ( kitab, 1924, sh. 17-19.) o gnlri
xatrlayaraq yazr: Burjuaziya mlub oldu. Sosialist tkilatlarda fvqlad
hakimiyyt yarand. Mslman mhlllri sosialist brosuna taprld. Bro
hmmtilrdn v sol eserlrdn ibart idi. Broya Nriman Nrimanov sdr,
Mirhsn Vzirov mavin tyin edildi. Bronun trkibindki fvqlad
komissiyaya Hmid Sultanov balq edirdi. Bu komissiya sovetin rhbrliyi
altndak Bak qzasnda knd sovetlri yaradr. V qza qurultaya arlr. 15
nfrdn ibart icraiyy komitsi seilir. Qza icrakomu Sovet v Bak
icrakomu trkibin daxil edilir. Sosialist brosu z faliyytini bitirib
hakimiyyti ispolkoma verir. 1918-ci ilin martnda Bakda ksinqilabi qiyam,
msavat v danak avantrasn Sovet silahl qvvlri yatrdr. Hmin ilin
aprel aynda Azrbaycanda v btn Zaqafqaziyada ilk Sovet hakimiyyti
orqan olan Bak Xalq Komissarlar Soveti tkil edilir:
Stepan aumyan - Bak XKS sdri v xarici ilr komissar.
Alyoa Caparidze - daxili ilr komissar.
van Fioletov - xalq tsrrfat urasnn sdri.
Mdi zizbyov - quberniya komissar.
Qriqori Korqanov - hrbi v dniz komissar.
Nriman Nrimanov - hr tsrrfat komissar.
Artaes Kariniyan (Qabrielyan) - dliyy komissar.
Nina Kolesnikova - maarif komissar.
Yakov Zevin - mk komissar.
Saak Ter-Qabrielyan - fvqlad komissiyann sdri.
*

Bax: qzeti, 14 may, 1924-c il.

140

Mirhsn Vzirov - torpaq komissar v baqalar hkumt trkibin

komissar kimi daxil edildilr.
Bak Xalq Komissarlar Soveti bir sra sosialist tdbirlri hyata
keirmy balad.
1918-ci ilin yaznda Azrbaycann bir sra qzalarnda da Sovet
hakimiyyti quruldu.
Bak Xalq Komissarlar Soveti. Bak Xalq Komissarlar soveti tkil
olunduu birinci gndn bir sra sosialist islahat keirdi; hr eydn vvl
zhmtkelrin ar dolanacan qismn d olsa yaxladrmaa chd etdi.
Bak Kommunas dvrnd sovet Rusiyasna 1.500.000 ton neft gndrildi.
Neft snayesi, banklar, hr tsrrfat, su nqliyyat, dmir yolu v sair
sahlrd yeni qanun-qayda yaradld. Mlkdar torpaqlarnn kndlilr
paylanmas haqqnda dekret verildi, banklar, neft snayesi, Xzr ticart
gmiiliyi, balq vtglri millildirildi.
Baknn mdafisini mhkmlndirmk mqsdil gnc Sovet dvlti
Petrovun bal altnda neft hrin 8.720 sngs olan bir dst gndrdi;
onlardan yalnz 780 nfri glib Bakya atd; oxunu Saritsind (Volqoqrad)
saxlamdlar.
1918-ci ilin ortalarnda randak Rus korpusunun bir hisssi 1.500
sngl Kazak dstsi Lazar Bieraxovun bal il, Korqanovla balanan
mqavil sasnda, trklr qar vurumaq n nzlidn lt glir, oradan
da cbhy yollanr.
Lazar Bieraxova ar ordusunda lkli v rzil adam kimi baxrdlar.
Hl mharibdn vvl, dbsiz hrkti n zabitlrdn biri onu illlyir.
Hrbi nnnin v qanun-qaydann leyhin zabiti duel armr, buna gr d
onu qorxaq adlandrb ordudan qovurlar. O da rana kedir v rus korpusunda
xidmt balayr; polkovnik rtbsin qdr qalxa bilir, lakin hrbilr ona he
vaxt hrmt etmirlr.
nqilab komitsi mart hadislrindn sonra Qzl qvardiya hisslrini
mhkmltmk v haliy yardm mqsdil neft snayeilrindn, banklardan,
ticart-snaye firmalarndan, gmi sahiblrindn, fabrik v zavod
cmiyytlrindn, neft emal zavodu, vtg sahiblrindn v s. 50.000.000
manat crim istyir. Kapitalistlr bu mbli vermkdn boyun qardrlar.
nqilab komitsi onlar hbsxanaya salmaqla thdid edir. Tlb olunan mbli
dyirlr.
Xarici silahl mdaxililrin Azrbaycana soxulduu dvrd Bakda, mdn v zavodlarda vziyyt arlard, ksinqilab partiyalar
bundan z xeyirlrin istifad edirdi; vziyyti ancaq xaricdn yardm almaqla
dzltmk arn irli srrlr; fikirlri - ingilislri Bakya gtirmk idi.
Neft snayesini millildirrkn Sovet syezd etiraz etdi. Eyni
zamanda hr trfdn pozucu faliyyt baladlar. Mdnlrd avadanl

141

yaramaz hala salr, gizldirdilr. Byk bankir v neftxudalar rana,

Grcstana, imali Qafqaza qar, saxta sndl banklarda olan pullar alr,
yaxn adamlarna verirdilr.
ngilislrl yaxn olanlar hr yerd Sovet hkumtinin leyhin qzn
tbliat aparr v pozuculuq faliyyti gstrirdilr. Txribat, ksinqilabi
faliyyt v tbliat iyul aynn 24-d pis ntic verdi. Keiriln mitinqlrd
boleviklri sxdrdlar. N. N. Kolesnikova yuxarda gstrdiyimiz kitabdak
xatirlrind yazr: Mitinq Bayldak krplrdn birind keirilckdi. Mn
myyn edilmi vaxtda gldim. He ks yox idi. Sonra yava-yava, bir-bir,
iki-bir adamlar yld. Mitinqi adq, el ki, mn danmaa baladm, hr
trfdn zhrli, acql sual v replika yadrdlar: haan rk olacaq?,
Grnr komissarlarn keflri kk, gzranlar ox yaxdr, camaat bard
he fikirlmirlr. N qdr chd etdim ki, mclisi l alm, adamlar baa
salm ki, tinlik mvqqtidir, keib gedck, he n xmad, zor-bla il
ancaq yarm saat dana bildim.
Eser, menevik v danaklar xlarnda btn gnahlar boleviklrin
boynuna yxdlar, dedilr ki, camaatn kdiyi btn iztirab, ziyyt v
tinliklr yalnz onlarn ucbatndandr. Axrda srkli alqlarla ingilislri
Bakya dvt etmyi qrara aldlar.
zm itirmi halda Bak komitsin gldim, z-zm
bacarqszlqda gnahlandrrdm. Bu vaxt baqa yerlrdki mitinqlrd x
edn yoldalar da glib xdlar. Mn ddym biabr vziyyti nql ednd,
szm ksib dedilr ki, onlarn da bana eynil mnim bama glnlr glib,
htta bzi kii natiqlri tribunadan sryb yer salblar.
Mhasird qalm Bak halisi hddindn ox aclq kirdi. imali
Qafqazdan gndrilck taxl glib xmrd. Bak fhllrinin rk pay
azaldlmd, gnd adambana yarm kirvng (200 qram) rk verilirdi. Bu
paya ox mhdud miqdarda fndq v gnbaxan tumu lav edilirdi.
Mrtce menevik, danak, eser v xrda burjuaziya partiyalar
halinin maddi vziyytini guya yaxladrmaq mqsdil tezlikl randak
ingilis qounlarn Bakya arma tlb edirdilr. Onlar rzaq qtl v hrbi
uursuzluqlarn gnahn Xalq Komissarlar Sovetinin boynuna yxr v
bhtanlar atrdlar.
Btn bunlar Baknn mdafisin ziyan vururdu. yulun 25-d Bak
Sovetinin fvqlad iclas keirildi. Rayon Sovetlrinin zvlri, gmi
komitlri v Qafqaz Ordusunun hrbi-inqilabi komitsi d daxil olmaqla 500 qdr adam itirak edirdi. Adtn, bu cr iclaslar Caparidze aparrd, bu gn
is onun mavini danak Arakelyan sdrlik edirdi.
aumyan gndlikdki hrbi v siyasi vziyyt bard mruz etdi.

142

xlarda ingilislri Bakya dvt etmk trafnda shbt gedirdi.

Boleviklr bunun qti leyhin xdlar. S. G. aumyan, A. Caparidze, M.
zizbyov v Y. Zevin bu tklifi pisldilr.
Meneviklr, eserlr v danaklar is ingilislri Bakya arma
tkid edirdilr; onlarn daxili ilr qarmayacan sylyirdilr. Sa
partiyalarn nmayndlri Bak Xalq Komissarlar Sovetin v Qzl Orduya
qar kinli hcum v mzmmtlrl iftiralar yadrrdlar v boleviklri
frarilikd, hri tin vaxtda qoyub qamaqda ittiham edirdilr.
ox grgin raitd tkliflr ss qoyulur. Nticd sa partiyalarn
tklifi qbul edilir.
N. N. Kolesnikova xatirlrind bu mnzrni bel tsvir edir: sa
trfd l alb alqlar balad, lakin tez d susdu. aumyan qabaa xb araya
kn drin skutu pozaraq sa oturacaqlarda olanlara mracit etdi: Siz hl
ngiltrni tapmam, Rusiya Mrkzi hkumtini itirdiniz. Siz hl ingilislri
tapmam bizlri itirdiniz. V Mrkzi Rusiya nmayndsi kimi bu satqnla
qar protest edirm v glck siyast n btn msuliyyti zrimdn
gtrrm. Partiyamz adndan mn deyirm ki, bu satqnlq n msuliyti
biz zrimiz gtrmycyik...
Caparidze salonda ss-ky, qara-qqrq olmana baxmayaraq x
etdi: ngilislri Bakya gtirmkl siz stnd oturduunuz axni kscksiz.
Siz Bak Sovetini datmaqla ngiltr kapital, ingilis tlimatlar v ingilis
avtomobillrindn savay zg bir ey grmycksiz.
Esser Veluns v menevik Ayollo xlarnda boleviklr, xsusn
aumyana irkabl bhtanlar ataraq, onu frarilikd gnahlandrdlar.
N. N. Kolesnikova haman xatirlrd yazr: El ki, Sovetd
menevik danak - eser dstsi az stnlkl ksriyyt ss qazandlar v
aumyan bel raitd Bak Komissarlar Soveti vzifsinin slahiyytindn l
kcyini syldi, danak Arakelyan sdrlik stolunun arxasndan qalxb,
aumyan oturan yer yaxnlaaraq, zn itirmi halda danmaa balad:
Yox, bu mmkn olan ey deyil ki, siz gedsiz... Biz siz hmi etibar
etmiik v inanrq... Biz glckd da sizinl bir, brabr ilmk istyirik...
26 Bak komissarnn 1918-ci ilin sentyabrnda Qzl qum shrasnda
glllnmsi danak Arakelyann sdrlik etdiyi bu iclasda xarlan qrarn kssdas idi.
Bak sovetinin bu dramatik iclas gec saat 2-ydk davam etdi.
Binann qarsnda byk izdiham vard... Grnr iclasda olubkenlri artq bilirdilr. Camaat sssiz aralanb biz yol verdi.
N. N. Kolesnikova sonrak shiflrd hr iki uann ar xst
olduunu v onlar hrdn nec xartmaq bard yazr: aumyanla shbt
etdiyim gnn sabah, dalmca man gldi, mni v uaqlar apardlar
Bayldak krplrdn birin yan alm gmiy.

143

Gminin gyrtsindki amadan v dolu taylarn stnd arvadlar v

uaqlar oturmudu, trpnmk olmurdu. Birthr bizi d yerbyer etdilr. Getged hava qzr, gn amanszcasna yandrr, uaqlar alayr, brkdn az
qalrd boulsunlar. Bir ne arvadn ryi getdi. Xst olumun hal mni brk
qorxudurdu, onsuz da nfsi zorla gedib-glirdi. Mn el glirdi ki, bu saat
yxlacam.
Uaqlar gtrb gmidn ddm...
Sabah gn yoldalardan iki nfr glib dedi ki, mni lap evimizin
yaxnlndak krpy yan alm gmiy aparacaqlar. Getdik, gmi balaca idi,
el kater oxayrd, kayut da yox idi... Gyrty o qdr adam v yk
doldurmudular ki, trpnmk olmurdu, mn v uaqlara yer elyib getdilr.
Birdn adamlarn arasndan, danak dstlrinin rsmi libasnda olan
bir zabit qabaa xd, qzbli, acql nzrlrl mn baxb qqrd:
- Vtndalar, he bilirsiz bizim gmiy kimi gtiriblr? Maarif
komissar Kolesnikovan. O da mhakim edilck aykadandr. Bu canini
qoymamalyq qasn...
Sonra da diinin dibindn xan sy, bhtan qalmad ki,
boleviklr, komissarlara, xsn mn yadrmasn.
Srniinlrin hams susurdu, bzilri istehza il glmsyir, arvadlar
oturub balarn aa salmdlar. Kapitan vz edn matros grnr n
edcyini bilmirdi. Telefon aparatnn dstyini gtrb Sentrokaspiy raport
verdi:
- Maarif komissar Kolesnikova uaqlar il gyrtddir. mriniz
ndir?
Ona cavab verdilr, matros da brkdn tkrar etdi:
- Qaqn kimi qala bilr. Oldu! Vtndalar, eitdinizmi? - dey
srniinlr baxd.
Bu cavab danak zabitini tmin etmdi. Srniinlri thrik v
qzdrmaq mqsdil kinl, qzbl mni thqir etmkd idi. Sahil baxanda
grdm ki, girckd nfr fhl dayanb, iin nynn qurtaracan izlyir.
Onlar tanmrdm, zm d bilmirm kmk n onlara mracit edim, ya
yox. Onda ki, zabit hddini ab qqrd: Niy durmusuz? zn d,
kklrini d gtrb, dniz tullamaq lazmdr. Fhllr bir-biril pldab
harasa, dniz qra il qadlar. Trdddd idim, n edcyimi bilmirdim.
Durum dm sahil? Dmnim arxadan mni vura bilr, byrndn
naan sallanrd. tlyib dniz d sala bilrdi.
mdad is tamamil baqa yerdn yetidi. Onu grdm ki, bir az vvl
dniz qranda dayanm fhllr iki nfr llrind tfng olan qrmz
qvardiya il qaa-qaa glirlr. Gmiy yaxnlaanda biri dedi:
- Yolda Kolesnikova, dn aa, orada qalmayn.

144

Kmklib uaqlarla mni gmidn drdlr. Yen qaytdm

mnzil, daha gedsi baqa yerim yox idi.
Sabah gn shr, Zevin Tatevos mirovla brabr gldi; o vaxta
qdr onunla (Tatevosla - M. S.) tan deyildim. mirov dedi ki, indi mni,
dstsini yerldirmk n veriln gmiy aparacaq, orada hr ey qaydada
olacaq. mirov Zevini xbrdar etdi ki, yax olard krpy getmyib biziml
buradaca vidalasn.
mirov Kolesnikovan aparb Trkmn gmisind yerldirir;
yemk-imklrin yax baxr, iki gn dinclndn sonra nc gn glib
xbr verir ki, gec yarsnda Sentrokaspinin adamlar btn gmilri
yoxlayacaqlar, burada qalmaq xatadr. V onu z evin aparr.
Sonra tamamil baqa bir gmid Htrxana gedir, dnizd ox
iztirab v qorxu keirir.
yulun axrnda ermni milli urasnn zvlri Glxndanyan v
polkovnik Qazarov bada olmaqla danak nmayndlri a bayraq qaldrma
qrara alrlar, eyni zamanda rana xsusi nmaynd yollayrlar.
Doktor Araratyan ingilislri Bakya dvt etmk n iki df rana,
vvl Hmdana, sonra nzliy getmidi. Hr df ingilislr vd verib, onu
min etmidilr ki, tezlikl glcklr; lakin vdlri bo xmd. zv olduu
ermni milli urasnda, danak silahl qvvlri ba qrargahnda, ermni
burjuaziyas, xsusn neft maqnatlar dairlrind mnlri ksrn zngin,
kbar aillrindn olan, firavan hyat trzini itirmmk n fhl sinfinin
tyindn yapb, onlarn gc hesabna hakimiyytd qalmaq istyn v eyni
zamanda proletariata xyant edn menevik v eserlr ingilislri Bakya gtir
bilmdiyi n doktor Araratyan burunlayr, istehza edir, aqdan-aa
msxry qoyur v htta thqir d edirdilr. Odur ki, Araratyan nc df
ingilislrin ayana rana gedir, qng qzn da z il aparr.
yulun 30-da mntzm trk qounu hcuma keir, srtl hr
yaxnlar. Cbhni trk etmzdn vvl Bieraxovun lalts kapitan ona deyir
ki, cnab polkovnik, tz xbr var. Bieraxov soruur: Na bard? Gnd
on min tz xbr xr, oxusu da yalan.
Petrovun dstsi hr varid olub.
Bilirm, - dey Bieraxov dillnir, - ne sngdr? Kapitan:
Yeddi yz sksn iki, - tez d lav edir, - bs deyirdilr, on min nfrlik
dst glir, btn silahlaryla.... Bieraxov ac-ac glr: Sni qorxudub ld
saxlamaq n gopa basrdlar. Kapitan xbr alr: Mni niy qorxutmaq
istsinlr? Bieraxov: Sni, mni, hammz qorxutmaq n. Mn yeddi,
skkiz yz nfrdn artq da gman etmirdim. Yarsndan oxu da, szsz, trtkntdr... - dey peysrini qayr v lav edir, - amaxn trklr ox tez
tutdular... El Salyan da... He ks gzlmirdi. ndi d Bakn mhasiry
alblar... Tezlikl tutacaqlar. xb getmliyik. Burada it yiysini tanmr,

145

Dnrdm ki, danaklarla brabr Tiflisi d tutub diktatura yaradarq. Alman

- trk yrn dayandrarq, olmad...
Denstervilin xatirlrindn grnr ki, Lazar Bieraxov onlarn
qurduu plan sasnda Bakya glib. O yazr: ...Biz birg faliyyt planlarmz
bard tam razla gldik; burada qsdn stndn kediyim planlara byk
mid bslyirdim. O, (Bieraxov M. S.) boleviklr qoulmaqla yerli
ruslarn byk heyrtin sbb oldu, lakin mn minm ki, o, tamamil doru
hrkt etdi. Bu, Qafqaza yegan yol idi, o orada brqrar olub kk salsa,
demli, hr ey yerli-yerind olacaqd... Mn ona rkdn inanram... Hazrk
mqamda o bizim yegan midimizdir... Onun ilyib hazrlad planlar bizim
mnafeyimiz tamamil uyundur.*
Bak il laq, demk olar ki, hr gn adi kuryerlr vasitsil
yaradlmd v adama el glirdi ki, sosial-inqilab dostlarmz tezlikl soir
d`etat, yni boleviklri devirmk, Bakda yeni idar sulu yaratmaq v
ingilislri kmy armaq iqtidarnda idilr... Mn proqramlar bizim
mqsdlrimiz daha ox uyun gln s.i partiyasnn nmayndlri il
danqlar aparmam... Onlar bizdn kmk, xsusil maliyy yardm
istyirlr. Mn s.-larla dostluq mnasibtlri saxlayram v onlar bilirlr ki,
hakimiyyti z llrin alsalar, bir ox msld biz bel balaya bilrlr.*
General Denstervilin bu dediklrini menevik Roxlin general
Tomsonun bal altnda Bakya glnd sbut v tsdiq etdi; Roxlin ynr
v fxr edirdi ki, onu Tomson qbul edib, onunla on dqiq danbdr...
General Denstervilin Bak haqqndak ryi daha maraqldr: Baknn
olduqca byk hmiyyti vard v onu l keirmk n hr hans riskli
tbbs bhsiz, zn doruldurdu.**
Lazar Bieraxov istdiyi kimi z 1.500 sngs olan kazak dstsi v
1.000-dn artq silahl danakla cbhni trk etdi. vvlc Sumqayta
yollandlar, oradan da imala gedib z khn silahdalar, aqvardiyalarla
birldilr. Bieraxov inqilabn dmni idi v axra qdr d dmn olaraq
qald.
Bieraxovun, ksriyyti danaklardan ibart olan ne min silahl
dstsi Kizliyar yaxnlnda Qzl Ordu trfindn darmadan edildi, z is
dyd ldrld.

. , 1917-1918-
. () , 1925, .164.
*
. , 1917-1918-
. () , 1925, .123.
**
Yen orada.

146

Ermni Milli uras iyulun 30-da cbhy 1000 nfrlik dst

gndrcyini vd edir. Cbhy is var-yox 21 adam glir. Ermni milli
urasnn iki nmayndsi - danak Rostom v Glxndanyan Xalq
Komissarlar Sovetin arb, vdlrind n n dnklk etdiklrini
soruanda, Glxndanyan cavab verir ki, Niy hakimiyyti tslim etmirsiz?
Sizsiz d zmz iin hdsindn gl bilrik.
Msavatlar v danaklar Sovet hakimiyytini yxmaq n 1918-ci
ilin mart aynda birlmidilr. Danaklar msavatlara silah vermyi
hdlrin gtrmdlr. Azrbaycan qzeti bir il sonra (17.111-1919-cu il,
67) drc etdiyi mlumatda yazrd ki, Martn 18-d kemi hr risi Qaik
mslmanlarn iclas keiriln smailiyy binasna glrk, ermni Milli
uras v Danakstyun partiyas adndan bildirmidi ki, hrgah mslmanlar
boleviklrin leyhin xsalar onda ermni qoun hisslri mslmanlara
qoular v boleviklri Bakdan qovub xarmaqda onlara kmk edr.
Ermni Milli urasnn zvlrindn biri mslman Milli uras v
Msavat partiyas yerln binaya glib xbr vermidi ki, danaklar
msavatlarla brabr boleviklrl mbariz etmk n mslht etmk
istyirlr, O, lav etmidi ki, bu mbariz siyasi qidlr stnd gedn bir
mbarizdir, mslman v ermni Milli uralar birlikd x etmk n
sazi gl bilrlr.
Mslman Milli uras danaklara yardm gstrmy razlar.
limrdan by Topubaovu bir heytl danq aparmaq n ermni Milli
urasna yollayr. Danaklar danq zaman vd edirlr ki, msavatlara silah
vercklr.
Lakin sazi balamrlar. Grnr danaklar tyindn brk
yapdqlar ingilis - Amerika imperialistlrinin, Antantann glckd bel
hrktdn naraz qala bilcyini nzr alblar. Sz verdiklri halda martdak
dylrd birinci gn neytralitet elan edirlr, ikinci gn dnklk edib hrd
fitn-fsad, nizamszlq salr, milli qrn qzdrr, dinc azrbaycanllar
qrrlar. Trklr cbhd irlilyirdilr. Ermni Milli uras svein Bakdak
konsulundan xahi edir ki, a bayraqla trk ba hrbi qrargahna danq
aparmaa gndrilck heyt balq etmyi hdsin alsn. Konsul razlq
verir. Trk qounlar Bilcriy atrd. Yollarda fayton, araba, furqon, toptopxana, hrbi lvazimat, qoqu atlar, syyar mtbxlr dolu idi, trpnmk,
yerimk mmkn deyildi.
Bir gn vvl, iyulun 29-da lt -Sngal stansiyasn mdafi edn
1.600 nfrdn yalnz 200 nfr qalmd.
amax trafndak mlubiyytdn sonra, hl Mrzd ikn
qrargah risi Avetisov hrbi komissarlar glllycklri il hdlyib, a
bayraq qaldraraq trk ordusu qrargahna gedib barq istmyi tlb etmidi.

147

Bilcridki Ba qrargah adlanan balaca otaqda oturan yox idi. Ham

ayaq stndydi, girir, xr, vurnuxur, qqrr, syr, barrd. He ks, he
ks qulaq asmrd.
Sa cbh tamamil aq v bombo idi.
Alman - trk iallarna qar qzl sgrlr v qvardiyalar axra
qdr qhrmancasna dydlr.
Danak-menevik v eserlr avqustun vvlind ksinqilabi
Sentrokaspi diktaturas adlandrdqlar hkumti qururlar. Bu yeni
hakimiyytin qrarlar arasnda madd xsusi yer tuturdu: 1) Bak Soveti
buraxlr, 2) j v bolevik mtbuat balanr,
3) Htrxana neft gndrmk dayandrlr.
Bak hri z-z duran iki dmn cbhy blnmd.
Komissarlar z adamlar, qounu, silah, sursat il Petrov
meydanna toplamdlar.
Sentrokaspi diktaturas hakimlri is hrin qalan mhlllrind
aalq edirdilr.
Petrov meydannda toplaan adamlardan hr ks risk edib, knara
xsayd, mtlq dyl-dyl hbs edilrdi. Bu meydan dvlt daxilind
sl dvlt idi. burada qzetinin o zamank son nmrlri
nr edilmidi.
Milli burjuaziyann silahl qvvsi v danaklarn satqnl Baknn
inqilabi mdafisini pozdu.
Grk taleyin istehzas bundan sonra nec davam edck.
yulun 31-dn avqustun 1-n ken gec trk qounlar Bilcri
trfdn hr hcuma keirlr. iddtli dylr balanr.
mbrknd v qbiristan trfdn hr girn trk qounlar Petrov
dstsinin bulvardan adqlar iddtli top ati nticsind hcumu
dayandrrlar. Xalq Komissarlar Sovetinin zvlri qzl sgrlrl iyin-iyin
cbhd vuruurlar. Petrovun topular byk cat gstrir v sralarndan
yz nfrdn ox soldat itirir. Petrovun z d yaralanr. oxlu trk sgri d
qrlr.
ngilis konsulu Mak Donellinin birbaa rhbrliyi altnda qurulan
Sentrokaspi diktaturasnn az mddt d olsa, 44 gnlk hakimiyytd
qalmana lverili imkan bu vuru yaratd.
Hcumun lngimyin v ingilislrin Bakda qalacaqlarna mid
bslmyn ermni dvltlilri z ilrind - qamaqda idilr. Vznd yngl,
dyrd ar, qiymtli yalarla doldurulmu amadanlar gmilr yklmy
tlsirdilr. Bilet almaq mmkn deyildi, hr bir bilet alasmaz pul tlb
edirdilr, bununla bel ox vaxt bilet tapmaq olmurdu. Znginlr gmilrin
havasz, rtubtli, zlmt anbarlarnda, ayaqst dayanmaq n min manat
qzl pul vermy bel hazr idilr.

148

Krplrd dhtli mnzr vard. Minlrl srniinlrin ss-ky

almi bana almd; q-qran, alayan, sy syn, yasn, uan
itirnlrin ssi bir-birin qarmd.
Oru v cibksnlrin bayram idi.
Ham qabaa can atr, bir-birini sxdrr, yxr, tapdalayr, irli
keirdi. Bunlarn hams da adi insanlara ox hndrdn baxan, mrlri naznemt iind ken, baqalarna etina etmyn, db-mrift, nzaktdn dm
vuran harn aristokratlar idi. Aralarnda bir nfr d olsa kasb ermni yox idi.
Uaqlarn ivnindn, arvadlarn gz yalarndan adamn tklri biz-biz olurdu.
Sbh qaranlndan balayan bu shn btn gecni d davam edirdi.
Qaranlqda hycan, qorxu v vahim bir-be artmd, zlmtdn he nyi v
he kimi n grmk, n d tanmaq olurdu. iddtli xzrinin qopartd tozanaq
duman gy zn prd tk rtmd, ulduzlar grnmrd; el bil insanlarn
dhtli iztirabn, rzaltini grmkdn xcalt kirdi.
Avqustun 4-d nzlidn ingilis qounlarn gtirn Abo gmisi
Qafqaz -Merkuri krpsn yaxnlard. Dsty polkovnik Keyvort
balq edirdi.
Krpy onlar qarlamaa seilmi xslr toplamd. Byk
Britaniya sgrlri danak, eser v meneviklri hm trk ordusundan, hm d
daxili dmnlr hesab ediln boleviklrdn qoruyacaqd. Burjuaziya
xilaskarlarn hvsl, sevincl, sbirsizlikl gzlyirdi.
Bu mnasibt n krp xsusi bzdilmi, xallar dnib, hr
trfdn bayraqlar aslmd. Danaklar ox yerd ingilis v ermni dillrind
iri hrflrl arlar yazmdlar. Ermni milltinin byk hamisi Byk
Britaniya var olsun, Ermni xalqnn xilaskar ingilislr eq olsun....
Abo gmisi krpy yan aldqda pilllrdn Kent alaynn bir
blk soldat, sonra Stafford alaynn 200 nfrlik dstsi trapla dd, kral
shra topxanasndan bir ne yngl top, 7 kiik yk man, bir d patron
qutular v xrm-xrda hrb lvazimat boaldld.
Pulemyotu soldatlarn qucanda meymun da vard. Vur-tut 400
nfr sgr, 7 yk man, 4 yngl da topu, bir ne qutu patron v 3
meymun. General Denstervil glnd soldatlarn say 900 nfr atmd.
ngilis silahl qvvlrinin qdrtini yerli hali qarsnda nmayi
etdirmk, sgrlrin sayn ox gstrmk, n onlar iki-iki v bir-birindn
xeyli aral dzrk, hr klrindn keirdilr; arxadan da yk manlar v
top arabalar gedirdi.
Bu hal hamdan ox ermni Milli urasn v danak hrbilrini
myus etmidi. Menevik v eser rhbrlri danak dostlarndan he d az
kdrlnib, qzblnmmidilr. Onlar n az bir ordu v mvafiq hrbi sursat
v rzaq gzlyirdilr.

149

Polkovnik Keyvort krpdn durbinl dniz baxarkn fqd

Almaniya bayra dalalanan gminin srtl yaxnladn grdkd sorudu:
Kapitan Stoks, snin corafiyadan ban yax xr. Xzr dnizinin hl
alman dnizi olmadn yax bilirsn. Bs o gmiy n n alman bayra
sanclb?
Stoks dinmyib tccb v maraqla yaxnlaan gmiy baxmaqda
davam edirdi. Gminin gyrtsind bir ne adam dayanmd. Top v baqa
silahlar grnmrd.
ox kemir Almaniya bayra dalalanan Kursk gmisi krpy
yan alr. Gyrtd dayanm alman general v bir ne zabit gzlyir ki,
hri gtrm trk mttfiqlri onlar lyaqtl qarlayacaqlar.
ngilislr alman general v zabitlrini sir tutub, Kursk gmisini d
z donanmalarna qatrlar.
ngilis polkovniki Keyvort cbh il tan olandan sonra onu bel
tsvir edir: Varid olduumuz gn vaxt itirmdn cbhni
doladm.
Vziyyt qlby he bir mid vermirdi. Sngrlr brbad, kazarmalar
onlardan daha pis lazm olsa geri kilmk n yollarn he biri yararl
deyildi. Qounlarn yerldiklri mvqelr ox lverisizdi. Bu mvqelrdn n
az bir ne kilometr irliy getmk vacibdi. Lakin bu mliyyat n yerli
qounlar hazr deyildi. Onlar qeyri mtkkildirlr. Hrbi sursat bo-bouna
zay edirdilr. sgrlrdn kim hara istyir saatlarla at ard. Bu anarxiyann
sbbini soruanda cavab verdilr ki, dmni qorxuduruq, qoy bilsinlr ki, biz
hr zaman hazrq. bhsiz, trklr bu axmaq hrkt glr v sevinirlr.
zlri is bir gllni bel hdr srf etmirlr.
Avqustun 8-d Sentrokaspi diktaturas Bakn ial etmi ingilislr
n rsmi qbul dzldir. Bak komissarlarnn Qzl qum shrasndak
glck cllad kapitan Rocinald Tiqcons da bu qbulda itirak edir, htta nitq
d sylyir.
Avqustun 13-d Xalq Komissarlar v Petrovun dstsi 17 gmid
Htrxana yola drlr. Dnizd iddtli frtna qopur, gmilr Jiloy adasnn
qabanda lvbr salb havann almasn gzlmy mcbur olurlar.
Avqustun 14-d Sentrokaspi diktaturasnn gndrdiyi hrbi
gmilr: rdhan, Kars v Gy Tp komissarlarn gmilrin
yaxnlar v ultimatum verirlr ki, geri qaytsnlar, ks tqdird top atin
tutmaqla thdid edirlr.
Komissarlar ultimatumu, geri qaytmaq tlbini rdd edirlr. Avqustun
14 v 15-d Jiloy adas yaxnlnda qalrlar. Avqustun 16-da hava dzlnd
yollarna davam etmk istrkn Sentrokaspinin hrb gmilrindn birindn
meqafonun metallik ssi gec qaranln yara-yara tzdn trafa yaylr:
Sentrokaspi diktaturas v craiyy komitsi adndan mr edirik ki,
istiqamti dyidirib, Bakya qaydn!. rdhan, Kars v Gy Tp

150

hrb gmilrindki projektorlar komissarlarn gmilrin gcl iq sar.

Gyrtdki toplarn lllrindn o istiqamt ynldiyi aydn grnrd.
Gmilrdn birind uaq alayr, hiss edilirdi ki, o, xstdir.
Meqafondak ss tzdn ucalr: ki saat mhlt verilir. Smti
dyidirmsniz, lazmi tdbir grcyik!
Komissarlar adndan Caparidze cavab verdi ki, indi d, iki saatdan
sonra da v he zaman da Denstervil lakeylrinin hkumtini tanmayacaqlar
v mrin tabe olmayacaqlar.
Dniz guruldayr, dalalar laqeyd-laqeyd oynayr, hr iki dstnin
gmilrini eyni trzd yralayr, oxayrd.
ki saatdan sonra hrb gmilrindn atlan top mrmilri skutu pozur.
Projektorlarn iq zolaqlar komissarlarn olduu - van Kolesnikov gmisini
aramsz axtarr. Mrmilr is praknd halda dniz drd. Projektorlar
axtardqlar gmini tapan kimi iq zolandan, grm dairsindn itirmmy
sy edir. ki mrmi eyni vaxtda hdf gtrlm gminin byrn deir.
Man hisssin su czmaa balayr.
Neft v benzin yklnmi gmilr top gllsinin dymsi partlay v
yanna, yzlrl qaqnn lmn sbb olacaqd.
Gyrtsind top v atlar olan gmi dalalar oynadqca lngr
vururdu. Hr df top ati aldqca atlar instinktl lm duyur, dht
glrk kinyir v qamaa yer axtarrm kimi gyrtni tpiklyirdilr.
Kayutalarda v anbardak qaqnlar lm, dnizd batmaq
qorxusundan gyrtlr qalxrlar, dhtl qqrb barmaa, alamaa
balayrlar.
ki qzl sgr hlak olmudu, skkiz nfr yaralanmd, gmilrdn
bir nesi zdlnmidi.
axnamada bir arvad qucandak uaqla zn dniz atr; bir ne
nfr d zn dniz tullayb z-z Jiloy adasna pnah aparr. Oddanalovdan xilas olmaq n suya, dniz can atrdlar. Projektorlarn iq
zolanda znlrin balar aydn grnrd.
Kims qqrr: Camaat xilas etmk n, adaya yollanmaq
lazmdr!,
Kapitanlar zlrini itirmidi. Bel vziyytd adaya yanamaq o qdr
d asan deyildi. Qoca bir kapitan qqrd: Adan top gllsin basmaq o qdr
d tin deyil. Gll qu kimi hr yer uur, dniz d, sahil d.
A bayraq qaldrmaqdan baqa ar yoxdur! - dey kim is qqrr.
A bayraq!
Qaranlqdan qhqh k-k, klg tki bir arvad projektor i
dn yer xr, birdn bir a mlf ar. Kimin is mhkm llri slh
cars olan a parasn qadnn lindn alr v drmab dor aacna bnd edir/
Klk el bunu gzlyirmi kimi a para il oynamaa balayr.

151

Arxaya qaytmaqdan savay baqa bir ar yox idi.

Komissarlarn gmi karvan smti yava-yava dyidirib Bakya
yolland. Hrb gmilrindki projektorlar v toplarn lllri o yan-bu yana
yaynmamaq n komissarlarn karvann gzdn qoymurdu.
Caparidzenin tklifil Stepan aumyan, onun olu Suren, bir d
Korqanov gec qaranlndan istifad edrk, n tez zn Leyla barkazna
keirlr ki, hrb gmilrinin nzrindn yaynsnlar, Htrxana yollansnlar.
Lakin barkazn komandas boyun qarr. N qdr dil tuturlarsa, vvllr
boleviklr rbt bslyn sol eser kapitan Klevtsov raz olub, yola glmir.
General Denstervil Bakdan ald teleqramda Petrov dstsinin
trksilah edilib, komissarlarn hbs alnd xbrini oxuyan kimi Prezident
Kryuqer gmisinin kapitanna Bakya yola dmyi mr edir.
Yeni inqilabi bayra gmidn endirndn sonra, sabiq rngli ar
bayran baaa, trsin evirib qaldrrlar. General Denstervil bayraa
baxanda zn glmkdn saxlaya bilmyib deyir: Bu ki, Serbiya bayradr.
Bel xr ki, biz, indiy qdr ingilis gmilrinin kpklndirmdiyi bir
dnizd zrk, Cnubi Afrika prezidenti adna olan gmid, ran limanndan
xb, Serbistan bayra altnda rus hrin, trklr v boleviklrl
mbarizy gedirik.
Gmi Bakya yaxnlaanda general Denstervil gyrtd dayanb
hsrt, maraq v acgzlkl odlar diyarnn, hrti btn dnyaya yaylm,
tknmz srvti, ad dillr zbri olmu neft hrin, onun binalarna,
uzaqdan meni xatrladan buruqlara, qara qzl ehramlarna, zavodlarn
tstlyn bacalarna tamaa edirdi.
Prezident Kryuqer gmisi, Abo v Kursk gmilrinin yan
ald krpy yanar. Qabaqda polkovnik Keyvort, arxasnca Sentrokaspi
hkumtinin be diktatoru krpy yaxnlarlar.
Keyvort paqonlarnda kral venzeli parldayan rsmi libasda llrind
a lck, raport vermk n trapla gmiy qalxr.
Glnc vziyytd qalm diktatorlar krpd ayaqlarnn birini
gtrb o birini qoya-qoya gzlyirlr, lakin bir azdan onlar baa salrlar ki,
generaln onlar qbul etmy imkan yoxdur.
General Denstervil gmidn db hr yollanr v ilk nvbd
ingilis sgrlri yerln qlalar, axana v xstxanan yoxlayr, cbhdki
sgrlrinin mvqeyini v mumi vziyyti gzdn keirib, Prezident
Kryuqer gmisin qaydr. Sentrokaspi diktatorlarn qbul edir. Dan,
txminn bu mzmunda olur: Cbhlrd vziyyt midsizdir. Bizim adamlar
lazm olan btn ya v vsaitl tmin etmlisiz. Sizin qounlarnz ox zif
v praknd, zbanadr. Bu nizam-intizam v qvv il onlar trklrl
vurua bilmzlr. Grnr, stnz gln ordunun nizam-intizamndan,
mharib etmk qdrtindn, igidliyindn, hr birinin on adama brabr

152

olmandan, lmdn qorxmadqlarndan, lmn zn yaxalayb mhv

etmk chdlrindn zrr qdr xbriniz yoxdur. Tkc biz, ingilislr mid
balayrsnzsa byk shv edirsiniz. Doktor Araratyan nc df rana
glnd Qazyanda mn ona aq-aydn demidim: Tkc biz arxayn olmayn!
Biz Bakya sizin istdiyiniz qdr hrbi qvv gtir bilmycyik, siz znz
vurumalsz. O da and-aman edib, mni min etmidi ki, ermnilrin gcl
msllh qounu var.
Bu qbuldan sonra Denstervil Khn Avropa mehmanxanasnda
yerlir. sas qrargah is ox da uzaqda olmayan, yz-yz lli addmlqda,
rihrd Qoa qala qaps il zbz Hac Mhmmd Hseynin
Zncirli mlk ad il mhur olan binada yerbyer edirlr. ngiltr
konsulxanas da bu mlkd yerlirdi.
ngilislrin Khn Avropa v Zncirli mlkd yerldiklrindn
az kemidi ki, trklr bu binalar top atin tutur. Mehmanxanann bir ne
yerdn dam uur, suva tklr. Zncirli mlkn damndak qadn
heyklindn biri snr.
Denstervil deyir: bhsiz, trklrin top mrmilri kimi,
kfiyyatlar da dqiq ilyir. Cld xsi qrargahn tzdn Prezident
Kryuqer gmisin krtdrr.
Gminin manxanas, hr ehtimala qar, dayanmadan ilyir,
istniln dqiqd yola db, istniln smt z bilrdi. ngilislr hr
ehtimala qar gmini hmi hazr saxlayrdlar.
Qrargahn tzdn Prezident Kryuqer
gmisin krlmsi
hrd byk sz-sova sbb
olur, ingilislrin xb gedcklri
bard
azdan-aza danqlar gzirdi. Bu hvalatn qorxaqlq lamti
olduunu v Sentrokaspi mttfiqlrinin brk tvi ddklri xbrini
generala atdrrlar. Denstervil txminn bel cavab verir: Hr thlky qar
ehtiyatl olmaq he d qorxaqlq lamti deyil, ksin,
triflayiqdir.
Sentrokaspinin
silahl qvvlri cbhdn hr, evlrin nahara
gednd, hr ehtimala qar l pulemyotunu gtrrlr ki, brk ayaqda
mnzillrini qoruyub, zlrini mdafi etsinlr. Onlarn danak dstlri
lova-lova ynrlr ki, onlar aq meydanda, z-z vurumaa adt
ediblr. slind is, birinci qumbara, ya da top gllsi dndn sonra tst
tki yoxa xrdlar. Biz bura glnd gman edirdik ki, burada mtantli ordu
var. Tssf ki, nizamsz, intizamsz, bapozuq dstdn baqa bir ey
grmdik. Cbhni yoxlamaa yollananda birdn top-pulemyot, tfnglrdn
iddtli at amaa baladlar. Znn etdim ki, dmn hcuma keib. Hrbi
nazir mn xbr verib baa sald ki, bu atma, qoun v halinin csartini v
vuru iqtidarn artrmaq, hr camaatna rk-dirk vermk n edilir. Bir
ne trk batalyonu is uban danda adr qurub, bir dn d olsa gllni
hdr srf etmirdi. Dostumuz danaklar bada olmaqla, mttfiqlrimiz

153

Sentrokaspi qounlar, gnd minlrl gllni, putlarla bart hdr yer srf
edirlr ki, qorxaq, intizamsz bapozuqlar
csartlndirsinlr.
Mvffqiyyt he bir mid yoxdur.*
Bakdak hrc-mrclik, zbanalq bard Denstervil xatirlrinin
baqa bir yerind txminn bel yazr: Metropolda (Nizami muzeyi) hrbi
nazir, generalla operativ plan mzakir ednd, qbul otandan qqrq,
sy sslri eidildi. Birdn qap ald bir nfr xorunjiy (khn ar
ordusunda n aa hrbi rtb - M. S.) kabinet girib, diinin dibindn xan
generala yadrd, tapana il onu hdlyrk xb getdi. General biabr
vziyytdn xmaq n, burnunun altnda mzldand: Hamnn sblri
korlanb, camaat zn apara bilmir. Sentrokaspi hrb gmilrinin Jiloydan
geri qaytard komissarlar karvanndan olan Leyla barkaz Bakya gec
yars glmidi. Krpn zabit v sgrlr zk qa tki mhasiry almdlar.
Bulvarda v traf klrd d gcl sgri hisslr v polis qoyulmudu.
Krpnn qabanda zirehli manlar durmudu. Krfzd hrbi barkaz v
katerlr hrlnirdi. Varid olan Leyla barkaz onlarn mayitil, krpy
yan ald.
Stepan aumyan, Suren aumyan v Karqanovu cld barkazdan
drdb, zirehli mana mindirib amax yolundak sentralni qazamata
apardlar. Klr boyu hrbi v polis dstlri dayanmd. Qazamatn ar
darvazalar taybatay ald, zirehli man iri girn kimi rtld. Yubanmadan
hr mhbusu st mrtby qaldrb, lm v krk czasna mhkum
olanlar n ayrlm xsusi kameraya saldlar. Kamerann bir pncrsi
gnbatana, o birisi qibly (cnuba) baxrd. rid hava ar idi, brk adam
bourdu. Dm sement idi. N stul-stol v n d arpay vard...
...Gnortaya az qalrd. Stepan aumyan bir yerd qrar tuta bilmir,
bir ne adamlq kamerada aramsz var-gl edirdi. Qriqori Karqanov yerd
oturmudu, fikirli idi. Gnc Suren aumyan is gah bir, gah da digr
pncrdn hr baxrd.
Bak eksponatlardak relyef xritsin oxayrd. Ne ay vvl kaz
xrit stnd hr iki hissy blnmd. Srhd xtti darsqal klrdn
keirdi. Dalq hiss, sasn mslman mhlllrini hat edirdi. hrin
mrkzi mhlllri, dnizknar bulvar, Vazal traf, zmtli binalar,
dbdbli maazalar, maliyy, iqtisadi, ticart mssislri, rihr v
Qz qalas, irvanahlar saray Avropa hisssin daxil edilmidi.

. , 1917-1918-
. () , 1925, .123.

154

Dalq mhlllr yarm xaraba vziyytd idi. Bir gn vvl

komissarlarn mindiyi gmini top atin tutub, projektorlarn i v top
lllrinin nian altnda geriy qaytaran rdhan, Kars v Gytp
hrb gmilri Novruz bayramnda bu mhlllri dnizdn, Salyan
qlalarndak danak toplar is arxadan at tutmudular.
yulun 31-d Xalq Komissarlar Sovetinin hakimiyytdn mhrum
etmk, avqustun ortasnda komissarlar Htrxana aparan gmi karvann top
lllrinin thdidi il Bakya qaytarmaq, komissarlar hbs almaq, onlar
xyantd gnahlandrb cinayt ii qaldrmaq, trk hrbi qvvlrinin lin
vermk niyyti menevik v eserlri, danaklarn qat ks-inqilab v ingilis
casuslar olduunu sbut etdi. Qzlqum shrasnda trdiln qanl faci
btn bunlarn nticsiydi.
Komissarlar hbs edndn sonra mtbuat shiflrind, azdan-aza
iftira yayrdlar ki, Leyla barkaznda boleviklr xzindn, banklardan,
milyonulardan msadir edilmi oxlu qzl, ll-cvahirat v milyonlarla
valyutan Htrxana qarmaq istdiklri yerd yaxalanmlar.
Orduda nizamszlq, hrd aclq, qtl-qart, trklrin hr an Bakya
gir bilcyi bir vaxtda diktatorlar fvqlad komissiya, qondarma istintaq
dzldib Xalq Komissarlarn frarilikd, xzin ourlamaqda ittiham edrk,
czalandrmaa hazrlardlar.
Trklr Bakda. Avqust aynn axrna yaxn, trk qounlar Lkbatan
trafnda ingilis sgrlrin hr trfdn hcum edir, eyni vaxtda Binqdi
cbhsin d irlilyirdilr.
ngilislr eser-danak hisslrin yardm mqsdil imali Stafford
alaynn bir blyn Binqdiy gndrirlr. Lakin bu blk cbhd bir nfr
d olsa eser-danak soldat tapmr, tplri tutmaqda olan iki yz nfrlik trk
sgrlril qanl vurua balayr v mlub olur. Lkbatan trafndak iddtli,
qanl vuruda trklr ingilislr qalib glirlr. ngilis sgrlri cbhni trk edib
zor-bla il zlrini hr knarna atdrrlar, Mlubiyyti halidn gizldib,
rt-basdr etmk mqsdil ehtiyatdak bir dst ingilis sgrini hr
klrind qlb rqilri oxutdura-oxutdura gzdirirlr.
ngilislrin vuruu uduzduqlarn, eser-danaklarn cbhdn
qadqlarn trk qounlarnn Baknn knarna atb onu zk qa tki
mhasiry aldqlarn hrd bilmyn yox idi.
Tkc hrbi mtxssislr yox, az-ox al ksn hr adam Osmanl
ordusunun artq hri tutduunu baa dr, Sentrokaspi diktaturasnn
saatlarnn sayldn anlayrd.
Vziyyti myynldirmk n ingilis general Lyu Badaddan
tcili Bakya glir. Deyilnlr gr o, xritd bir yeri gstrib soruur: Bu
mntq kimin linddir? Qrargah zabiti gstriln nqty baxb deyir:

155

Mataa, cnab general, trklrin linddir: Mharib uduzulub dey Lyu

qa-qaban tkr.
Avqustun 31-d trklr tzdn hcuma keib ingilis qounlarn
darmadan edirlr.
Birinci dnya mharibsind frqlnmi hr iki ingilis general
Denstervil v Lyu zabitlrl brabr toz, tst irisind, trklrin ati altnda
hr knarn bir d gzib qrara gldilr ki, dy uduzulub.
General Denstervilin snglri zrind qurulmu Sentrokaspi
diktaturas qrx drd gn v qrx be gec mr srndn sonra siyast
shnsini biabrlqla trk edir.
Nuru paann komandas altndak Trk islam Qafqaz ordusu hri
bombardman edirdi.
ngilislr hl ne gn vvl banklar, hrin var-srvtini qart edib
gmilr dayaraq rana gndrmidilr. ndi mdn, zavod cihazlarn v
avadanl aparrdlar. Hndr, yek otland qatrlarn v atlar yklmy
gmilrd yer yox idi. Dmn qnimt qalmasn dey mamverdi krpsnn
yaxnlnda, Bhriyy mktbi qabandak meydanda ingilis zabitlri
heyvanlar glllmy balayrlar. Adamlar knarda dayanb, rk ars il bu
vhiliy baxrd. Dht glib alayanlar da vard. lm svqi-tbii duyan
qatr v atlarn da gzlrindn ya axrd, aman, imdad istyirmi kimi el
kinyir, el sirdilr ki, adam dht glirdi. Atlarn arasnda -drd yaar
bir krn diqqti xsusil clb edirdi. Cavan bir olan qabaa cumub ingilis
zabitin yalvarmaa balad ki, bu at ldrm, ver mn. Zabit yanndak daha
yksk rtbli zabitl z dillrind x dandsa, ikisi d birdn gld v
yalnqat krn atn yynini olana uzatd. O da hoppanb atn belin mindi. At
gtrld. Zabitlr bir-birin tccbl baxb, n is dandlar...
Olan at hr gn dniz knarna aparb yuyurdu. Trklr hri
tutandan sonra bir df dnizdn qaydanda, trk zabiti qaban ksib deyir:
Yavrum, en gryim! Bakalm, u yab n biim ey. Yarn yl vaxt,
babanla brabr komendantla glrsiz.
N komendantla getdilr, n d olan o at, sevdiyi krni bir daha
gr bildi.
Nuru paa v Mrsl paa son hcum plan sasnda qouna irli!
mrini vermidilr. Sentyabrn 14-d shr toranlnda toplarn atindn
btn hr lrzy glmidi.
ngilislrin imali Stafford blmlri geri kilmy mcbur
olduundan cbhnin mrkzi xtti d artq trklrin lind idi. Trklrin
atdqlar top glllrindn dniz qaynayr, lplr ah qalxrd. Prezident
Kryuqer gmisi tez-tez yerini dyiirdi.
Klrd dolamaq xata idi. He ks l xmrd.

156

rana v Trkstana qaan dvltli ermni aillrinin say axrnc

hftd qat-qat artmd, adamba biletin d dyri ala glmyn drcd
bahalanmd.
Sentrokaspi diktaturasnn menevik, eser, danak qvvlri
Qarahr v Ahr krplrin doluub, canlarn gtrb qamaq n
gmilr, barjlara, katerlr, barkazlara v htta xrda qayqlara minmy
tlsirdilr.
Matroslar gmilrin gyrtsind pulemyot qurub, ancaq oxlu qzl
pul vernlri gmiy buraxrdlar. nad gstrnlri tfng qunda il vurub
dniz salrdlar...
ngilislr gec qaranlnda gmilrd iqlar sndrb hrdn
uzaqlamdlar. Durbinl ba vern hadislr tamaa edirdilr. xtiyarlarnda
olan iki hidroplan hcuma gndrmidilr.
Trklr hr iki tyyarni (hidroplan) vurub hrin knarna,
qbiristanla saldlar.
ngilis general Denstervilin sonralar xatirlrind yazdna gr,
minlik trk ordusu hcum kend, hrd v cbhd 30 mindn ox
menevik, eser, danak sgri varm.
Bu qounlar Bakn trk edndn vvl banklar, maazalar,
mslman dvltlilrinin evlrini, anbarlarn qart edib gmilr
yklmidilr. Sentyabrn 14-d klrd xsusi silahl gztilr
qoymudular ki, bhli adamlar glllsinlr. Ky, dama, balkona
xma, pncrlri ama qadaan etmidilr.
Bir qrup silahl fhl tinlikl komissarlar Bayl hbsxanasndan
azad edir v hrdn krmk n vvldn hazrlanm Sevan gmisin
aparrlar.
Sevan gmisi is dayand yerdn yoxa xr; n qdr axtarrlarsa
o hndvrd tapa bilmirlr. yrnirlr ki, Sentrokaspi Sevan zbt edib
aparb.
Yegan mid ona qalr ki, hr glib hardasa gizlnsinlr.
Yola drlr. Trklr Bayl klrind atrdlar, pulemyotdan v
tfnglrdn alan atdn qulaq batrd. Glllr qaanlarn balar stnd
uurdu; binalarn, hasarlarn dalnda gizln-gizln, yxla-yxla qorunub
qardlar. hrin sahil ksin atanda gmilr tlsn bir dst adama rast
glirlr. Tatevos mirov da atn stnd onlarn arasnda olur. O, aumyan
grnd brk sevinir v deyir: Trkmn gmisi mnim srncammdadr.
Minin biziml gmiy.
Gydn yaan top, pulemyot glllri v mrmilr dnizi hdf
gtrr, barkaz v gmilrd yann balayrd. Bulvarda oxlu qaqn vard...

157

Komissarlar qaqn v soldatla dolu Trkmn gmisin minirlr.

mirovun gstriil komissarlar st gyrt v kayut kampaniyada
yerldirirlr.
Sevan gmisinin yoxa xmasnda v Trkmn gmisinin
tsadfn xilas kmrin dnmsind bhsiz ki, ingilis barma olmam
deyildi; bu barmaq da komissarlar aparb Qzlqum shrasna xarmd.
Btn bunlar bir-birin mhkm bnd olmu, uzun zncirin ayr-ayr halqalar
idi.
Bu nticni Anastas Mikoyan 1971-ci ild Moskvada Siyasi
dbiyyat nriyyat trfindn buraxlan Xatirlrim srind tsdiq
edirdi:
Mindiyimiz Trkmn gmisini Maha Qalaya gedn
Sentrokaspi karvanndan yayndrb Htrxan
istiqamtin ynltdik;
lakin n soldatlar, n gminin matroslar v n d qaqnlar ora getmk
istmdilr, bhan gtirdilr ki, Htrxanda brk aclqdr. Sonra bildik ki,
glir Denstervil dstsindn gmid olan iki ingilis zabiti danak komandirlrl
dilbir olub samaat brk qorxudubdur. ngilis zabitlrindn baqa gmid
dn Georgi xa taxm bir ermni d vard. Krasnovodskiy atanda
yalnz iki ingilis zabiti (onlarn n n gmid olmalarn baa d bilmdik)
v bir d dnd Georgi xa olan ermniy gmidn sahil dmy icaz
verildi; hmin ermni deyirdi ki, Yerli hkumt vasib mlumat
atdrmalyam.
...Komissarlar hbs ednd hmn o iki nfr ingilis zabiti v Georgi
xa taxm ermni yerli mmurlar arasnda idilr.
Trklr gnortaya qdr hri top atin tutub, bombardman etdilr.
Klr artq bombo idi. Tk-tk adam grnr, divar dibi il qorxa-qorxa
yeriyir, tez d yoxa xrd. Yeri-gy titrdn top gurultu-partltlar hrin
stndn bir an bel ksilmirdi, ksin get-ged iddtlnirdi.
Bir mllim deyirdi ki, bu qanl faciy baxmaq n yolda gedib
saby Hacnskinin dniz knarndak uca mlknn damna qalxdq. Bura hr
chtdn thlksiz idi. Vuruma gedn yer, bomba tkln dniz ovuc ii kimi
grnrd. Mharib gzlrimizin qabanda gedirdi. Sentrokaspi sgrlri
llrind tfng sngrlri bir-bir trk edir, yegan mid yeri olan dniz
qrana qrdlar. Gmilrin oxu tez-tlsik krplrdn ayrlr, tst
buraxa-buraxa uzaqlard.
ox kemdi ki, mbrkndinin stndki qbiristanlqda olan
sngrlr d boald. axnama dd. Hr z haynda idi.
...Bk tst v alov iindydi. Durbinl baxdqda Qarahr v
Ahrdki krplrd adamlar qaynard. Dht
glmi
adamlarn
zlrini suya atb z-z barjlara, qayqlara atmaa can atdqlar aydn
grnrd.

158

Dan stndn gln mrmilr artq krplr, gmi, qayq, barj v

sahil ksin drd. Bir ne gmid yann qopmudu, qara tst stun
tki ucalr, hr trfdn alov qalxrd.
Sentyabrn 15-d shr saat 9-da Nuru Paann Qafqaz islam ordusu
hr daxil oldu. Mscid minarlrindn azan ssi ucalrd.
Nuru Paa smailiyy il zbz iki mrtbli binaya, Mrsl Paa
is yen hmn kd vaxtil Mzffrddin ah qonaq qalm mlk
dmdlr.
Quba (Fzuli) meydannda, Quru bada - Parapetd, Vazal
qarsndak meydanda, bulvarda, Qarahr krps qabanda dar aaclar
quruldu. Hrsindn bir cnaz sallanrd. Cnaznin taxsrn iri hrflrl
taxtada yazb dar aacna sykmidilr. Bir cnaznin boynuna qart etdiyi
al sarmdlar. Baqa birisinin zorla ald eylri dar aacnn yannda yer
qoymudular. Hr ksin czasn sbut edn yayi-dlil gz qabanda idi.
Xzri sdikc cnazlr yellnirdi. Dar aacndan aslanlarn arasnda qanunu
pozmu trk sgri d vard. He ks mrhmt, aman yox idi.
zmtli hr el bil ahidi olduu iddtdn nfs almaa qorxurdu.
Dlduz adamlar, qoular qab gizlnmidilr.
rk baha idi. ngilislr n qdr mr verib, qrar xardb, hdqorxu gldilrs ryin kirvngsini 5 manata endir bilmdilr...
Trklr rzaq mallarna nrx qoydular. Nrx pozanlara iddtli cza
verilirdi. Divarlarda xsusi elan - xbrdarlq aslmd. Qanunu pozanlar
edamla hdlnirdi. Bir gnlk ehtiyacndan artq evind rzaq taplan adamlar,
zn aid olmayan yan yerdn gtrnlr, qart ednlr, zor ildnlr dar
aacndan aslacaqd. Dkanlarda, hyt-bacada, klrd bir ksin malna,
var-srvtin yri baxan yox idi. Ourluun kk ksilmidi. liyrilr,
pekar orular bel crt edib bal-bana qalm qiymtli eylri
gtrmrdlr; gzucu bel baxmrdlar. saby Hacnskinin evinin qabanda
ii bahal xz palto, gzgl, qdim bir ifoner, ipk v yun paltarla dolu,
qaps azca aq, skid qalmd, qorxudan he ks crt edib yaxnlamrd,
grnr qartilr macal tapb apara bilmmidilr. ki gndn sonra hmin
eylri komendaturadan glib apardlar. Var-dvlt gzucu bel baxmrdlar.
Qonum-qonu, asaqqallar gedib komendantla xbr verirdilr ki,
kmizdki para il dolu amadan, qiymtli ya olan sandqa, xala, gb,
xaln glin aparn, dmnilikl bizi r salarlar, Bir rk satann
mtrilrdn bir ah artq aldna gr qulan dkan qapsna
mxlamdlar. rab satmaq, imk, tiryk kmk qadaan edildi,
tirykxanalar baladlar, srxo v tiryk kmi adam tutduqda
zopalayrdlar. n yngl cza qrx zopa idi.
liabbas Mznib nql edirdi ki, trklr Mataaya daxil olan kimi,
mni hrbi komendantla ardlar v minba Tofiqby katib tyin etdilr.

159

Mn taprd ki, ona xbr vermmi he kimi kabinet buraxmayam. Xunxar

mhllli mhur qou, baksn Malba Dada komendantla glib, birbaa
zabitin kabinetin ynldi. Mn qabana yeriyib xahi etdim ki, qoy zn
xbr verim, sonra gir iri. Malba qqra-qqra mni syd: Gr... ks
ssini. Bu vaxt Tofiqby z biz olan otaa kedi: Yahu, u n qeyl-qal?!
dey Malbaa acqland. Mn fikirldim ki, trk zabiti gldi-gedrdir, Malba
is kndd qalacaq, sonra mn divan tutar. Vziyyti ynglldirmk
mqsdil astadan dedim: Tofiqby, u zat qoudur. Tofiqby tnd-tnd ona
baxd, dnb mndn tccbl xbr ald: Qou? Yahu, o n biim ey?.
Baa saldm ki, qou gcl, qolu zorba adama deyirlr, kimi ists, haqq-nahaq
dyr, cza verr... Tofiqby lini dn vurub dedi: O bn. Qou bn.
Qapdak nvbtini ard: avu fndi, ikir subay ssl. avu bir anda
iki sgr ard. Tofiqby barma il Malba onlara gstrib, mr etdi: u
pzvng hrifin srtna hrniz qrx zopa endirrsiniz, bn gediyorum,
varmasam, bn qaydana qdr davam edrsiz. avu arxadan Malba
qucaqlayaraq qu kimi qaldrd, otaqdan xard. Malba ha vurnuxdu, ha qolq atd, he n hasil olmad. Naxr bula meydannn ortasnda Malban
paltarn soyundurub zqoylu yer srdilr, sgrlr nvb il onu zopalamaa
baladlar. Malban barts, yalan olmasn, Nardaranda eidilirdi. Huunu
itirdi, qan axa-axa cecim uzadb evin apardlar. Trklr Bakdan gedndn
bir il sonra da yaralarna tpitm, mlhm qoyurdular, yen saalmrd.
Olqa atunovskaya yazrd: Xbr xanda ki, Bak - Tiflis dmir
yolu qaydaya salnb i dck. Lovan Qoqoberidze dedi ki, birinci qatarla
Tiflis yola dmliyik, yoxsa burda qalmaq xatadr.
Getmk mgr asan idi?! Vazalda jandarmlar v polis qarqa kimi
qaynard. Qoqoberidze snd dzldib grc zabiti libas geydi, aradan xd.
Suren Aamirov, mn v Baranov bilet alb, saxta snd dzltdik ki,
tlbyik, gldik vazala; uullayb bizi l verdilr. Jandarmlar bir anda
araya alb bizi tutdular v sabiq qubernator bandak jandarma idarsin
gtirib zirzmiy saldlar. (ndiki hkimlr evi - M. S.) Sar trk lqbi
qoyulmu Bhayddin by z v adamlar biz olmazn ignc verib
aumyann yerini yrnmk istyirdilr. N qdr dedik ki, gmiy oturub
gedib, inanmadlar. Biz xbr atd ki, bizi Parapetd dar aacndan asb edam
edcklr, hkm hazrdr. Trk ordusu ba komandan Nuru paa hkm
imzalayb tsdiq edib.
Gzlnilmdn kameraya bir ne mhafiz girdi v bir nfr mn
mr etdi ki, dur gedk! Hara apardqlar mlum deyildi. Qubernator ba il
zyuxar gedib Nikolayski ksindn kedik v Quberniski ksin atdq.
Mahal mhkmsi bu kd olduundan el bildim ki, mni mhakim
edcklr. Lakin bel olmad. Mni mhkm binas il zbz olan neft
maqnat Rotildin zmtli mlkn saldlar.

160

Byk bir salona girnd he gzlmdiyim halda Beybut Cavaniri

grdm. Tccb v heyrtdn zm itirdim.
Bu adam Stepan aumyann uaqlq v gnclik dostu idi. Bir yerd
byyb, tlim-trbiy almdlar. Thsili davam etdirmk n bir yerd
Almaniyaya getmidilr. Stepan flsf fakltsini bitirib professional
inqilab, Cavanir is mhndis, sonra da zavod sahibi, kapitalist olmudu.
Lakin yen d dost idilr. Cavanir dflrl Stepan hbsdn buraxdrmd,
ehtiyac vaxt maddi yardm gstrmidi, inqilablara aid vacib sndlri
gizltmidi.
Cavaniri birinci df 1918-ci il mart hadislri zaman grmdm.
Bizim dstlr Cavanir yaayan mlk at tutmudular. Cavanir n yollasa
Stepana xbr atdrmd ki, ona kmk etsin. aumyan Suren Aamirovu v
z olu Sureni kmy gndrib Cavanirl arvadn z evin gtizdirmidi v
iki hft mnzilind saxlamd. Mn v Suren Aamirov o vaxtdan onu
tanyrdq.
Trklr Azrbaycanda hkumt tkil ednd Beybut Cavaniri
daxili ilr naziri tyin etmidilr. Sabah bizi - mni, Suren Aamirovu v
Aleksandr Baranovu dar aacndan asacaqlarn daxili ilr nazirin xbr
vermidilr. O da mni gtizdirmidi.
Cavaniri grnd zm itirib mat-mttl qalmdm. Mni gtirn
adamlar otaqdan xdlar, kabinetd ikimiz qaldq.
Cavanir dedi: Oliya, yaxn gl. Mn daxili ilr naziriym. Mn
xbr veriblr ki, aumyan hrddir, siz yerini demk istmirsiz. Mn sni
gtizdirdim ki, onun adresini mn deysn. Mn Stepann dostuyam. O mni
lmdn xilas edibdir. ndi d mn vzini xmaq istyirm. Onu harda
tapsalar el oradaca ldrcklr. Ver onun adresini.
Dedim ki, aumyan hrd yoxdur. Shv elyirlr. Cavanir szm
inanmad, balad xahi etmy, sonra da yalvarmaa, and imy ki, Stepan
lmdn qurtarmaq istyir. Mn n qdr and iib, qsm eldims,
inandrmaa chd etdims ki, dorudan da Stepan gedib, Bakda deyil,
inanmad.
nad etdiyimi grnd qzbl qqrd: Siz allah lntin glmi
fanatiksiz. Stepan mhv edcksiz... Axrda lacsz qalb mhafizi ard v
qeyzl bard: Aparn! Qaytarn hbsxanaya!
zm el itirmidim ki, sabah Nuru paann hkm il aslacamz
da ona dey bilmmidim. Mni hbsxanaya qaytardlar.
Axamst ba mhafiz kameraya girdi. Bakdak trk sgrlrindn
idi, azmaz rusca yrnmidi. Mn baxb tssfl dedi: Yazq qzcaz, he
bilirsn ki, sabah... linin iarsi il boynunun dvrsind ilmk czd. Dedim
ki, bilirm. Mn bir salxm zm verib getdi.

161

Bir saatdan sonra qaydb dedi: Ey-vah! Yazq, sabah... (yen iar
il boynunun dvrsind ilmk czd). Al, bir stkan rab i.
nc df glnd bir balnc da gtirdi: Axrnc gecd he
olmasa bann altna balnc qoy, yat - dedi.
Dedim ki, qardalarm aadadrlar, onlarla vidalamaq istyirm,
mni apar onlarn yanna.
Xahiimi rdd etdi. Grnr ox brk qorxurdu. Mn d balnc v
zm salxmn stn tullayb qqrdm: Rdd ol, x get! Mn qardalarm
grmk istyirm!.
Yumald, dedi ki, axam ris gedndn sonra apararam.
Dorudan da axam mni hytdn keirib Suren v Saann olduu
zirzmiy apard. Hr ikisi mni qucaqlad. Sabah aslacamz bilirdilr.
Ba mhafiz brk qorxduundan mni tez geri qaytard. Yoldalarmla
rtldik ki, edama gednd internasional oxuyaq.
Kamerada oturub qapnn sindn bayra baxrdm ki, hyata vida
edcyim, mrmn son shri nec alacaq.
Birdn ss-ky qopdu. Kamerann lap yaxnlnda jandarmlarn ayaq
sslri, qlnclarnn taqqlts eidildi. Dndm ki, yqin edama aparmaq
n dalmca gliblr. Lakin hl gecyars idi. Sar trk, dilmanc v
mhafizlr kameraya girdilr. Bhaddin by mn franszca mracit etdi:
Daxili ilr naziri Cavanirin srncam il siz azad edilirsiz. lm czas
Azrbaycandan srgn edilmkl vz olunub.
vvl inanmadm. Gman etdim ki, mni aldadr, qorxur ki,
mqavimt gstrib, inad edib edama getmrm. Sorudum ki, niy mni
aldadrsz? Aparn, edam edin, mn hazram.
Bhaddin by franszca tkrar etdi: Siz azadsz. Dilmanc da onun
dediklrini rusca tsdiq etdi.
Birdn baa ddm; mn atd ki, Cavanir i qarb. Bu mrin tk
mn aid ola bilcyini fikirlnd dht gldim v qeyri-ixtiyari xbr
aldm ki, Bs mnim dostlarm?..
Jandarm risi qhqh il gld: ndi dost oldunuz? Soru zaman
hr df ayanz yer diryib demirdiniz ki, bir-birimizi tanmrq? - dedi v
sakit bir trzd lav etdi: - Onlar da indi buraxacaqlar, Azad edcklr.
Kontorda iltizam aldlar ki, gndn sonra srgn olunmaq n
polis idarsin glcyik.
Hbsxanadan mn birinci xdm. On-on be dqiqdn sonra Surenl
Saan da darvazadan ky buraxdlar.
Sabah gn qrara gldik ki, polis idarsin glmyk, bizi, bhsiz,
Maha-Qalaya srgn edcklr, orda is hl aqvardiyalar aalq edirdilr,
o dqiq bizi bolevik dey glllycklr. Grcstana yollandq,
Qoqoberidze il Rumyantsovu Tiflisd tapdq.

162

Qocaman mkdar mllim Mirz Mmmd Zeynall nql edir:

Salyandan qardq... Danaklar thdid etmidilr ki, Salyan tutub virany
dndrcklr, bir nfr mslman sa qalmayacaq. Qardq. Yolda, Kr ay
qranda bir dst trk sgrin rast gldik, su iir, l-zlrini yuyur, bir-biril
zarafatlardlar. Ramazan paann qounundan idilr. Salyanl bir asaqqal
onlara dedi ki, siz burada zarafat edib glrsz, orda danaklar arvad-uaqlar
qrmaa, hri d, trafdak kndlri d yandrb yerl yeksan etmy
hazrlarlar. avu dillndi: Bacarmazlar! Elmzlr. imdi irli qoub
hpsinin annasn yapaceyik.
Ddlr yola. Adamlar dallarnca baxa-baxa qald.
ki gndn sonra xbr gtirdilr ki, Ramazan paa Salyandadr...
Baqa bir qsby bir zabit, bir avu v be nfr trk sgri glir.
Camaat tng gtirmi, yaxn kndd yaayan ar dvrnn ba strajnikindn
ikayt edirlr ki, adamlar incidir, dkanlardan istdiyi eylri gtrr, pul
vermir, danan da dyr, tfngl hdlyir.
Trk zabiti soruur: Yahu, xrsz hrifin ismi n? Asaqqallardan
biri cavab verir ki, Telli Hseyn... Zabit tccbl xbr alr: Yahu, zina
zadmi? Asaqqallar dinmir. Zabit onlarn sual baa dmdiyini anlayb
lav edir: Haramzadmi? Asaqqallar birdn: Bli, bli, Haramzad, z
d lap yamanndan. Sn allah, drdimiz ar el.
Zabit deyir: Pk eyi, n zaman gy varsa, bana haber verrsiz,
xrsz yakalatdrb czalandrarm. Bir girvnk d bal gtirrsiz!.
Aa, bir girvnk baln maliyyti ndir, lap bir pud (16 kiloqram) bal
gtirrik, - dey asaqqal baln n n istnildiyini baa dmr, - bir
girvnk...
Zabit onu szn qurtarmaa qoymur: Bir girvnk kafi. zafy
hact yox. Hayd bakalm!
ki gndn sonra Telli Hseyn glir, axanada oturur plov yemy. Bir
nfr zn atdrb trk zabitin xbr verir ki, hrif qsbddir. Zabit
avua taprr: Yr, pzvng xrsz yakala!. avu bazara trf gednd
xbr gtirn adam deyir: Silahsz hara gedirsiz, onun tfngi var, qlnc
var... avu hmiyyt vermir: frq etmz, yavrum, - dey lav edir, -sn
tk yr. Bniml brabr grs hrif duyuq db, frar edr. Axanaya
atanda Telli Hseyn nahar qurtarb skiy xr. avua him edirlr. O da dal
trfdn yaxnlab, strajnikin llrini qamarlayr, tfngli-akal yk tki
qaldrb yola dr. Hrif ha llir, ha vurnuxur, gc vurur, bir ey xmr.
Trksilah edib salrlar tvly. Zabit gndn sonra, meydanda adamboyu bir
dirk basdrtdrb altna bir qutu qoydurur, Telli Hseyni gtirdib oturdur
qutunun stnd. Zabit asaqqallara mr edir: Yahu, bir brbr sslyin!.
Dllk arrlar. Hseynin ban, saqqaln lgcl qrxdrr, quraa qdr

163

soyundururlar. Kndirl qollarn, llrini v ayaqlarn knara, zn diry

bnd edirlr.
avu qabdak bal balayr Telli Hseynin bdnin, belindn yuxar,
bana, boynuna, zn, qollarna srtmy, el bil suvaq kirdi... zlri gedib
klgd, inar aac altnda oturub, balayrlar nahar edib, ay imy,
N qdr trafda cc, ar, mma, milk, it ars, ek ars varsa
hams bal iyin axb glir, dararlar Telli Hseynin canna. ox kemir
balayr z, ba, qollar, kryi, d, qarn, bir szl quraqdan yuxar btn
zalar imy. Gzlri grnmr, burun prlrindn, dodaqlarndan qan
szlr. Axam dnd knd adam gndrib araba gtizdirir, yarmcan Telli
Hseyni saman stn uzadb, yola salrlar.
Baknn meydan v klrind nfrdn ibart
avu
v iki sgr gzirdi; uluq salan, qayda-qanunu azca pozan adam grnd
avu sgrlrdn birin mr edirdi: Al kafasn! (Bandan yap - M. S).
sgr cld hoppanb hrifin llrindn yapb, peysrin qoyar, ban yrdi.
Zabit ikinci sgr: Zopala pzvngi! deyirdi. kinci sgr gnahkarn
alvarn cld aa salar, balard zopalamaa. Bu mliyyat o qdr tez icra
edrdilr ki, adam mttl qalard.
liabbas Mznib deyirdi ki, Tofiqby bel bir hvalat nql edirdi:
Kndisini, zbana Cmhuriyyt elan etmi bir ailayti zbt etdik. Vzirvkla kndi miyytil hzuruma varb, vklan birr-birr bana tqdim
etmy balad: u xariciyy naziri, u daxiliyy naziri, digri ticart naziri v
sair... tam on yeddi nazir. Abdal hriflrin razisi badan-baa heyvr
dalar, sldrm qayalar, he bir dniz hdudlar olmad halda, htta bhriyy
naziri bel tyin etmidilr. Qzbl sordum: Yahu, u n?! Oturan yerim
boyda bir mmlktiniz var, u kadar nazir n hact?! Bir vali kifaytdir! Hr
gn shr, yl v am sfrlri ayordular, nrd bir eybcr, ifrit, kaftar
kar var balayrd xidmt. Nhayt bkdm, usandm v sordum: Yahu, u
kaftar karlar n?! Bakdqda insann mdsi bulanyor, cba daha msaid
xidmti kadnlar bulamadzm?
Trklr Bakda balayrlar dvltlilrdn varna gr rsum ymaa.
Rsumun miqdarn trklr yox, mhll asaqqallar myyn edib, siyahn
komandanla tqdim edirlr. Kim boyun qardrd, onlardan rsumu gcl
alrdlar. Rsum vermk istmynlrdn biri d qou Teymurby olur; faytona
minib gedir baa. Trklr sgr gndrib onu yen gtizdirirlr Mataada
Naxr bula meydanna. Baa salrlar ki, mqavimt bsdir. Qou Teymurby
inad gstrib, tklifdn boyun qarr. Zabit mr edir: avu fndi, u
pzvng hrifi zqoylu seri, srtn zopalayn! Hayd bakalm. sgrlr mri
bir anda icraya balayrlar.
lk zopa zrblrin Teymurby dz bilmyib cann diin yb
fryad edir: Ya hzrt Abbas, kmk el!

164

Zabit tccbl soruur: Yahu, bu n laf?! Bu n laqqrt?! N hzrt,

n d Abbas yardma qoamaz. Paran d! N tohaf herif, n cayib mxluq,
para dmk vzin Abbasla hzrti yardma aryor.
Beinci zopadan sonra qou Teymurby dz bilmyib aman istyir
v 20.000 manat gtizdirib rsumu dyrk cann xilas edir.
Bakda sfrbrlik elan edirlr. Bir zabit arlanlarn siyahsn tutur,
adamlardan bir-bir ismin ne? soruur. Hr ks adn deyir: Hsn,
Mmmd, Hseyn v s. Bir nfrdn yen smin n? xbr alanda, o da
Soltan dey cavab verdikd zabit trs-trs ona baxb acqla deyir: Yavayava laqqrt vurma, Soltan bir tana, o da stambulda. smin Mmmd, hayd
bakalm...
Mhrrm ay dr. Mslmanlar klrd dst il gzir, sinlrin
dy-dy, zncir vura-vura, ba yara-yara: ah Hseyn, ya Hseyn rara balayrlar zadarla.
hrin polis risi bu cayib, qeyri-adi shnni grdkd mttl
qalb, yanndak adamdan xbr alr: Yahu, u n vht. u zavalllar nein
ulayorlar. Kim onlara ignc yapm? Nein kndilri kndilrin yl
ignc veriyorlar. Onu baa salrlar ki, imam Hseynin qtli il laqdar
matm tuturlar. Polis risi iini kib, heyfsilnir: Yahu! u havadis hicrtin
ilk yz illiyind, altm-yetmiinci snlrind vuqu bulmu. O zamandan tam
on yz lli il kemi. u habar, u zavalllara n gec glib atm.
Ris zadar dstlrinin balarn polis mfttiliyin gtizdirir, sad
bir dill onlar baa salr ki, mharib vziyytind olan hrd yncaq v
nmayi qadaan edilib. Gedin, mscid toplan, db dairsind hzrti
Hseyn matm saxlayn. Zaman keib, sr dyiib...
zadarlar risin szlrini qulaqardna vurub, sabah gn yen drlr
klr...
Polis risi drd sgr gndrib, dstni birbaa apartdrr vazala.
Asaqqallar polis risinin yanna iltimaca glirlr. Cavab verir ki: kavur
ingilislr Krblan istila edib, hzrti imam Hseynin mqdds trbsini
murdarlayrlar. u zadarlar gndrcym Batuma, orda gmilr doldurub,
birbaa aparacaqlar rbistana. Toy gedib, hzrti Hseynin trbsini
kafir ingilislrdn azad etsinlr, hid olanlar behit gedr. urda bo-bouna
barmakdan, kadn tki gz ya axdb, alamakdan fayda yok. N thaf
hriflrsiniz, yahu, kii d alarm? Gz ya axdarm?
Camaatn arasna vlvl dr, balayrlar alamaa, yalvarmaa.
zadarlar bir gec vazalda saxlayrlar. hrin bir ne hrmtli xsi polis
risinin yanna minnt gedir. Nhayt, polis risi deyir: Pk eyi, Krblaya,
rbistana yollamam, hala Drbndd kavur Denikinl vuruuruq, ora
yollarm, qoy orda radt gstrib, din, islam yolunda cihad etsinlr.

165

ox yalvardan sonra dst gzdirnlri azad edirlr. O adamlar,

ninki k-bazarda, trklr Bakdan gedn qdr he mscidlr d qdm
basmayb, bir daha he yerd grnmdilr.
Dllk qonumuz Akopyan on skkizinci ild bana gln qzan
danrd: ngilislr, danaklar gmilrd qadlar, par-pqaran qoydular
allah amannda. Dkan balayb, iki znbil yemk eylri doldurub, getdim
xdm yeddi mrtbnin damna. Grdm mndn savay baqa adamlar da var.
gn-drd gec gzmz yummadq. Drdnc gn dz bilmdim, fikrim
qalmd dllkxanann yannda, allaha pnah deyib, ddm ky, adam az
idi, z adamlarmz idi, trklr grnmrd. Divar dibil qorxa-qorxa, birthr
zm atdrdm dkana. Qapya l vurmamdlar. Adm qapn, aralayb
girdim iri, elektrik ran yandrdm, baladm eylri yerbyer etmy.
Birdn ayaq sslri eitdim, mn el gldi ki, aral qapnn qabanda kims
dayand, dnb baxmaq istyirdim ki, qapda dayanan dedi: Berber! Cld
evrildim. Bir trk avuu il iki sgr dkana girdilr. Mni soyuq tr basd,
dilim sz tutmad, yerimdn trpnmy taqtim qalmad. avu dedi: Berber,
hrif, hayd, hacatlarn topla, gedlim! Paan tra yapmaa! ri lini zn
lgc saya knd hvalat baa ddm. Balaca amadana lazmi eylri
qoyub, lim alb dkandan xdm. Qapn qfllamaq istynd avu
qoymad; Hact yox, kims toxunmaz, hayd gedlim. Dzldik yola. Gtirib
mni saldlar banan zbz olan mlk. Dhlizdn iri, bzkli otaa kedim.
Ba qapdan ucaboy, qzbli, zhmli trk paas girdi, keib bdnnma
gzgnn qabanda, kresloda oturdu. Cld xalat geyib, i giridim, paann
zn sabunladm, lgc yoxladm, ryimd is btn cddi-qrabam
syrdm ki, niy damdan db, dkana gldim. Paann zn qrxanda lim
sir, qorxuram, birdn lgc czb qanadar... Boyum da balacadr, paa is
hndr, zorla, ayaq barmaqlarm st boylanb ilyirm... z-gzmdn tr
axr... N is... Birthr zn qrxb odekalonladm... Peysrini, gicgahlarn
dzldib, daradm... Paa ayaa qalxd. Mn d eylri amadana yb cld
xdm dhliz, bayr qapn amaq istdim, grdm baldr. O vaxtacan
ingilis qfl grmmidim. Qaydb, mslni paaya demy srtim atmr,
qorxuram. Sian tly dn kimi qalmam. Birdn laa dhliz xd, mni
grdkd tccbl sorudu: urda bo-bouna n yapyorsan?. Qapya iar
edib, dedim ki, aa, qapn aa bilmirm. Ah! - dey paa ssini istehza il
ucaltd, - abdal kavur, tfng atb, gnahsz islam yavrularn qra bilirsn.
Dostlarnz ingilislrin qfln aamazsan, - yaxnlab qapn ab dedi, hayd, prlan diarya!
Gmi kapitanlarndan biri - Fyodor Kirilovi Lankov nql edirdi ki,
1908-ci ildn Xzr dnizind ilyirm. Gmilr krpy yan alb dayananda,
adtn, matroslar sahil db meyxanlr gedib o ki var ir, srxo olardlar,
sonra da tklrdilr bulvara, balayardlar adamlara satamaa, ziyyt

166

vermy, dava salmaa. Mrk qopard. Dkanlar qaplar balayb,

gizlnrdilr, ham qaard. Qorodovoylar aradan xardlar... 1918-ci ild
trklr Bakda ikn qrib bir hadisnin ahidi oldum. Oktyabrn ortalarnda
Bakya varid olmu gminin matroslar sahil xb, girirlr meyxanalara,
restoranlara, qadaan edilmi araq v rab zorla xartdrb iirlr, ll-qnbr
glirlr bulvara. vvllr eldiklri sayaq balayrlar uluqluq salmaa,
adamlara satamaa.
Trk shra polis bsi xbr tutan tki hadis yerin sgrlr
gndrir.
Vuruma balad. Mn, dostum kapitan libala Rcbovla bir knarda
dayanb tamaa edirdik. sgrlr ayq, matroslar srxo. sgrlr matroslarn
bilklrindn nec qamarlayrdlarsa, o saat matros kllsi st glib
srilirdi yer, sgrlr balayrdlar kmnin nal vurulmu ucu v daban il
matroslarn ll smklrin dymy. Matros dnrd meyit, uzand
yerdn trpn bilmirdi. Bulvarda yer srilmi xeyli srxo matros vard.
ki- saatdan sonra zor-bla il birthr qalxb yollandlar gmilr.
Trklr gedn qdr bir daha hrd grnmdilr...
Mharibdn sonra, 1947-ci ild Mrz trafnda geoloji kfiyyat
ilri apardqda bir ne gnly Cmcmli kndind, Qadir day adl kiinin
evind qaldq. O, hm d bldimiz idi. Trklrdn danrd: Kndimiz
xbr gldi ki, trklr Mrzddir. Be nfr cavan olan getdik tamaa
etmy. O vaxta qdr he trk grmmidik. Malaan Mrzsin girn yerd
trk zabitlri v sgrlri dayanmdlar. Arabalar, top-topxana, atlar... Bizi
grdkd yanmza sgr gndrdilr. Yoldalarm qab aradan xdlar,
qabaqda idim, mni yaxalayb apardlar. Bir fsr balad soru-suala; kimsn,
pen ndir... Yaxam qurtarmaq n dedim ki, dviym. fsr sevindi:
Ah! - dedi. - Biz el dvi lazmdr, dvi bly dzldcyik. Szmn
he dalna qulaq asmayb mni trdlr qabaa. Qrx be dvni taprdlar
mn. Allah eytana lnt elsin, yaman yerd axamladm. Vallah, bir qanunqayda, bir nizam-intizam vard ki, demkl baa gln deyil. Balaca shv n
el cza verirdilr ki, mr uzunu yaddan xmazd. Bir df dvlrdn biri
yoxa xmd. Komandirim, gzlmdiyim halda sa zm el bir ill vurdu
ki, gzmdn od xd, sol byrm stn yxlanda, sol zm, sol lil
vurduu ikinci ill mni yxlmaa qoymad, ayaq st saxlad, sol gzmdn
qopan od paras havaya qalxd, el bil sa gzmdn azca vvl xm od
parasna bitiib ulduza dnb gy udu. saat kemdi ki, dvni tapb
gtirdim. Komandirim dedi: Qdir fndi, sn subay (sgr), bnim limd
yabasan. Dikan yaln ll gtrmk imkansz, yaba lazm. Mn d, kndi
nvbmd, bndn ykskd olann lind yabayam. Unutma, yahu, get!
Bir df daha byk komandirin ac tutmudu, stolun dalndan
diklib zbz oturmu bizim komandirin iki trfdn blarndan yaparaq

167

gy qaldrd, zrbl yer rpd: Yahu, islam vladlarn kavura hdf

evirmk istyirsnmi? qqrd. Mn el glir ki, o zazillik dnyada he
yerd yoxdur. Gznzl grmsniz baa dmzsiz. Qdir day ban
bulayb szn davam etdi: He ny, byy, by, aaya baxmrdlar. Kim
mnm-mnm deyirdi, burnuna dyrdlr. Dikba, dlduzlara pzvng
deyib arabaya qourdular, bir gl, ya da tay kz, bir d czalandrdqlar adam
araban kirdi. Balaca gecikdi, nm-nm etdi, o dqiq zopalayrdlar. Ne
nfr boboaz arabaya qoub muma dndrdiklrini zm grdm. Bir
kndd sgr yanda, molla minbaya rvt vermk istyirdi ki, cavan
olana gzt etsin. Minba tfng qapb mollan at tutmudu, molla
zqoylu srilmsydi, birthr olacaqd... Ayr zazil idilr... Rhm deyiln
ey yox idi rklrind.
BAKI YEN D LDN-L KERD
Kayzer Vilhelm Danimarkaya qamd. Almaniya, trklr d Birinci
dnya mharibsind mlub olmudular. Antantann btn rtlri ona da aid
idi. ngilislrin md tkliflrindn biri d, trk sgrlrinin Bakn trk
etmlri idi.
Hr tz alan shr yeni bir hadis il balayrd. Yuxarda qeyd
ediln sbbdn Soltan Trkiysinin qaliblrl imzaladqlar mqavil sasnda
Nuru paann Qafqaz islam ordusu 1918-ci il noyabr aynn 17-d Bakn trk
edir. Axrnc sgrlr axrnc vaqonlarda Bak vazalndan yola dnd
ingilislri, glir Tomsonun bal il nzlidn Bakya gtirn Prezident
Kryuqer gmisi Qafqaz - Merkuri krpsn yanard.
Skilrd adamlar sf-sf dayanb tamaa edirdilr. Asayii qorumaq
n arada oxlu polis v sgr hrlnirdi. Avtomobillr glir, nazirlr, tacirlr,
snaye sahiblri mandan dr, cld krpy qalxrdlar... Ham tlsirdi,
mumi bir hycan vard.
Dnizd oxlu dor aac grnd, soyunu, aqvardiya
baksnlri gtirn gmilr krplr yaxnlaanda, zavodlarn, fabriklrin,
krplr yan alm yzlrl gmilrin bacalarndan, gmi tmiri
trsanlrindn, emalatxanalardan, parovozlardan havaya stunlarla qara tst
qalxmaa balad v az bir zamanda hrin stn qat qara tst duman
brd, gydn lopa-lopa his yard.
Prezident Kryuqer gmisi krpy yan ald. Orkestr almaa
balad.
General Tomson trapla dn zaman btn zavodlarn v fabriklrin,
mdn v gmilrin, dmir yolu deposunun, vazaldak parovozlarn sirenalar
ss-ss verib ulamaa, matm fiti almaa baladlar. Qara tstdn gz
amaq olmur, uultudan, qarq ssdn az deyni qulaq eitmirdi. Krpy

168

toplaan mnsb sahiblri v neftxudalar, maliyyilrin liderlri tlsik nitq

sylyib, hr varid olan ingilislri tbrik etdilr, glir Tomsona xoamdi
dedilr. O tez avtomobil minib Sadov (kalov) ksind vvldn
hazrlanm iqamtgaha yolland.
ox kemdi ki, aqvardiya zabit v soldatlarla dolu gmilr d
krplr yan aldlar. Gydn yaan his, traf brm tst kimi hrin
siyasi havas da qaralrd.
ngilislr tkrarn Bakya girn gn qzetlrdn biri Mhmmd
Hadinin bir kdrli erini drc etmidi:
Badan-baa bir klg brnm kimi alm,
zlrd nmayi oluyor sayeyi matm.
Bir mqbri barid gibi durmu u mhiqat,
hval hyatiy bunu eylyr isbat.
yar hzin, yar hzin, hal qm avar,
Hr yerd grnmkd qm alud nzrlr.
Eyni zamanda Mhmmd Hadi, Abbas Shhtin Gncd vfat etdiyi
qara xbri rk ars, qanl gz-yalaryla xbr verirdi. Yanql bir dill
qlm alnm nekroloq badan-baa nal, ivn v tssfl dolu idi.
u mdhi, u qorxunc, vlvlyi hadisat iind air, tbib Abbas
Shht d skuntgah bdiyyt kilib getdi. Hm maddi, hm mnvi
xadimi millt olan Shht qardamzn ful bdisindn hnuz Qafqaz
trklrinin xbri yoxdur. Onun vfat haqqnda mtbuatmzda da vfat
Shht dair he bir ey yazlmad. Onun milli xidmtlrin dair bir stir yaz
bel grnmdi. Chla trfindn dar thqir v tkdir olan, fqt zm
xruan fikrindn geri dnmyn sevgili airimiz Shht Gnc mzarstannda
dfn xas bdiyyt buluyor. Zatn eyx Nizamiy byk bir hrmti vard.
Daima Nizaminin laymot nzmlrini kmal fsahtl oxuyar, samilrini
lzztyab dbiyyat eylyrdi. n nhayt (pnc gnc) airi mhtrmil
hmcvar mzar oldu. irvanl air, irvan facisi snasnda baqalar kimi
hri trk mcbur olmu, yolda soyulmu, var-yoxu lindn alnmd. Bir
qa yerlrd srsriyan dolam, n sonunda Gncy nql mkan etmidi.
Orada xst oldu. Zalm v biaman lmn pncsindn rhayab olmayaraq
trk dqdqeyi hyat eldi. Shhtin bu fzul nabhn-kami dbiyyatmz
dnyasnda byk bir boluq buraxdndan dolay ciddi ayan tssfdr.
Shht ld. Lakin sl dnlck urasdr ki, air mtvfatn qeyri-mtbu
olan mtrkat qlmiyysi nasl oldu. Yoxsa irvan faciyi zimsind yanb
yaxlan srvtlr kimi Shhtin d sarin qlmiyysi, srvt fikriyysi ehrac
olub getdimi? Benc ayan ndi burasdr. Dnyamz hal asayi adt
etdikdn sonra ehtimal ki, bu hqiqt anlala bilckdir. imdilik tbib

169

dibimiz olan cnab Shhtin vfatndan dolay rbab bab namin ba

matdlrin tziylr izharil xtm klam elrm. Bak, bdl Slimzad
Mhmmd Hadi.
Hadinin tvii yerind imi. Shhtin drc edilmmi asari dbiyyasi
taplmad. Yoxa xd. ki roman yazbm, biri aiqan, digri Volqa ay boyu
Tatarstana v Baqrdstana doktor smayl Haqq Veyisovla brabr etdiyi
syaht barsind imi. Byk air Sabir lmndn vvl, nr edilmmi
erlrini v dbi mlahizlrini, bir d vsiyytnamsini bir zrf qoyub
balam v Shht mant vermi ki, yegan etimad etdiyim xs snsn, bu
zrfi lmmdn on il sonra aarsan v hamsn nr etdirrsn. O da yoxa
xd. Bunlardan byk itki ola bilrmi?
Hadinin mqalsindn bir ne gn sonra dbiyyatnas v air
Salman Mmtaz mrhum Shhtin son mktubuna erl yazd cavab qzetd
drc etdirmidi:
Cahanda ilk xan tz aya and olsun,
Cavanlnda dnn qddi yaya and olsun.
Qsm o ms mnir, o mahi tabana,
hab, Nir, nuri-ziyaya and olsun.
Qsm nsimi sbah, stareyi smr,
Hilal, bdr, shal, shay and olsun.
Rmuzi eri biln airi ehir qsm,
Nkati nzm bld anay and olsun.
Cahanda xlqi edn doru, dz yola dvt,
Hqiqi rahibr, rhnmay and olsun.
Gzllrin o mbark hyal zlrin,
Yen o hrlr, ol hyay and olsun.
Sn birinci prsti edn bnm Siht,
Rvan pak Bahara, Sfay and olsun.
Nenk Qafqaz ara sn sevimli airsn,
Snin nidlrin, rayiqan erlrin,
Dyr chan, chan, smay and olsun.
Mni xarma yadndan, xarmaram mn hm,
Tbit, suy, xak, hvay and olsun.
Abbas Shhtdn sz dnd Salman Mmtaz Shhtin hafizsin
mftun olduunu qibt il sylrdi. Deyrdi ki, bir air bir poema yazb gtirir
Shht, oxuyur, qurtaranda Shht soruur ki, bu er lin hardan keib, bu
mnimkidir. air etiraz edir ki, z erimdir. Doktor, zarafat buraxn. Shht
deyir ki, qulaq as v o eri zbrdn oxuyur. air zn itirir. Doktor glr v
zarafat etdiyini deyir, air bir sra mslhtlr verir. Abbas Shht rus, fars,

170

fransz, rb dillrini yax bilirdi. Trcm d edirdi. Firdovsi, Nizami, Hafiz,

Sdiq Xyyamn srlrindn oxlu er zbr bilirdi. Rus airlrindn
Lermontovu rkdn sevirdi. Krlovun tmsillrini zbrdn bilirdi, trcm
edrdi. Fransa dib-mtfkkirlrindn Valteri, Hqonu sevirdi. bu li bn
Sinann srlrini drindn yrnmidi. Hkimlik praktikasnda istifad edirdi,
xeyirxah, zglr, sl mnada xsiyyt idi.
ngilislrl bir qrup aqvardiya baksnlrin hr varid olmalar
il bal halinin iztirab, ziyyti daha da artd. Xalqn yaayn daha da
arladrd, lknin var-srvti ingilislrin ixtiyarna kedi. Fhl v kndlilr
ar raitd yaayrd, siyasi hquqdan mhrum idilr. Bir trfdn d hali
arasnda vahimli xbrlr gzirdi: Denikin deyib ki, shr ayn Dastanda
iib, nahar Bakda edcym. Camaat daima qorxu iindydi.
hrd tez-tez a zabit v soldatlara rast glmk olard. A glir v
polkovniklrin biri glir, digri gedirdi. Bieraxovu Prijivalski, onu is Baratov
vz edirdi. Baratov gedir, Erdel glirdi. Uzun mddt, ar dvrnd ran
xalqna qanl divan tutan, bir yrd Cnubi Azrbaycanda mcthid Mlikl
Mtklimeyni dar aacndan asdrb oxlu adam ldrn glir Liyaxov Bakya
glir. Rusiyada Qzl Ordu trfindn zidiriln
v darmadan ediln
aqvardiya zabitlr canlarn qurtarmaq v msavat, danak v menevik
hkumtlri il laqy girmk n Zaqafqaziyaya glirdilr.
rzaq bahalanrd. rk dkanlarnn qabanda uzun nvblr
dzlr, shrdn axama qdr soyuqda, klkd gzlyir, sonra da evlrin
ac qaydrdlar.
hrd xstlnnlrin say oxalmd.
Qocaman kommunistl msahib. msddin Musaxanov 1918-1920ci illrdki hadislr bard nql edirdi ki, 1918-ci ilin mart ayndan sonra
vziyyt xeyli tinldi. N hrd, n mdnlrd, n d fabrik-zavodda v
traf kndlrd he ks biz qulaq asmaq istmirdi. Bzn adamn salamn da
almrdlar. Bizi yncaqlara buraxmr, iri girnd d, ham durub xrd
bayra, mclis dalrd. El ki, deyirdik: ay yolda... szmz azmzda
qoyurdular: Sizdn biz yolda olmaz. Gedin! sizin yoldalarnz biz yad
adamlardr, onlarn yanna gedin. Na-lac qalmdq.
On doqquzuncu ilin vvllri idi, ngilislr aalq edirdi. ki nfr
getdik mdnd fhllrl grmy. Ndns acqlanmadlar. Baladq
ingilislri pislmy, azadlq urunda btn milltlrin fhllril lbir
mbariz aparmaqdan danmaa. On-on be fhlnin hams qalxd ayaa, bir
ssnn: Gedin, bu nal uaqlara dann... Bizi bir d tora sala bilmzsiz...
Siz dinsizlr Quran danrsz, allaha inanmrsz....
Eitdik ki, Tzpir mscidind yncaqdr. Getdik. Adam lindn
trpnmk olmurdu. Bizi iri girmy qoymurdular, birthr iri kedik. Bir
nfr qqrd: Ay camaat, bunlar dinsizdir... Moltandrlar, vurun!.

171

Dava dd. Grdk ki, dayansaq ldrcklr, ya da ayaq altna salb

tapdalayacaqlar, cld aradan xdq...
Nalac qalmdq. limizdn he n glmirdi, Mart qrn halini
brk hrkdb, qorxutmudu...
Bir gn getdik Sabunuya. Grdk yncaqdr. Msavatlarn adam
fhllr islamdan, Qurandan, milltdn danrd. Yoldam smaylov qabaa
keib, azn aanda yen uluqluq dd, macal vermdilr szn desin...
Mnim boyum balaca olduundan ktilin stn qalxdm, qqrdm: Ay
mslman qardalar, ay camaat, niy rb, uluq salrsz, - yoldam
gstrdim, bu adam dinsizdir, yhudidir, O, deyir ki, Nikolay yxlb,
gorbagor olub... Hr ey qalb camaata. Qalaqapdr. ri bir qabda plov var,
stnd d toyuq, qays, kimi. Glin bir yerd yeyk. Yeyirsiz yeyin...
Yemirsiz chnnm yeyin... Daha yaz gzmxdya salmaq niy? Olub
kendn yox... Sabahdan danaq.
Camaat birdn sakitldi. smaylov x etdi. Birinci df orda bizi
qoydular danaq axracan... Bu qayda il gec-gndz mdnlrd, zavodlarda
mslmanlar arasnda i aparb onlar z trfimiz clb edirdik.
lipaa adl bir kasb vard, he cr onu baa sala bilmirdik ki, by,
xan olmayacaq. nanmrd.
ndi grn hmmtilr n qdr ziyyt kiblr.
Parlaman. Azrbaycan parlaman almal idi. General Tomson ii
txir salrd. Bak Azrbaycann paytaxt olmana baxmayaraq hakimiyyt
ingilis iallarnn ixtiyarnda idi. Tomson zn general-qubernator elan
etmidi. ngilis zabitlri xolar glmyn adamlar, he bir sas olmadan tutur
v istdiklri mddt hbs salr, Tiflis, nzliy srgn edirdilr. Sonralar
hbs edilnlrin sndlrini yoxlayanda hamsnn gnahszl mlum olurdu.
Parlaman dekabr aynn nd almal idi. Tomson razlq
vermdiyindn msl hl qalrd. Xeyli diplomatik danqdan sonra, onu
baa saldlar ki, ingilis srmaysinin mnafeyi hr yerd gzlnck, arada
qorxulu he bir ey yoxdur.
Glir Tomson btn fraksiyalarn nmayndlrini hzuruna arb
ayr-ayrlqda danb, vd alandan sonra, dekabrn 7-d parlamann almana
icaz verdi.
Parlamann yerldiyi Nikolayevski (Kommunist) ksindki
Aleksandrovski mslman qz seminariyas binasnn damnda aypara v skkiz
guli ulduz olan rngli bayraq dalalanrd, aada iri metallik rb
hrflril, hsnxtl stiqlal sz yazlmd. Knin adn dyidirib
Parlaman ksi qoydular.
Parlamann 120 zv vard (bu rqm mxtlif mnblrd
mxtlifdir - M. S). Parlamenda zvlr milliyyt etibar il bel blnrd:
btn mslman partiyalar v bitrflr - 108 nfr, danaklar - 7 nfr,

172

slavyan - rus cmiyyti - 4 nfr, alman ictimai - 1 nfr. zvlrin sinfi trkibi
daha maraqldr: byk mlkdar v srmaydarlar - 85 faiz, ziyallar - 10 faiz,
ruhanilr - 5 faiz.
Parlaman haqqnda qsa, tarixi bir haiy: imperator III Aleksandr
taxta xandan sonra parlaman haqqnda proqram dzltmyi taprr. Proqram
trtib edilir v bynilir. Mhur mrtce missionerlrin bas, mqdds
sinodun prokuroru, qaragruhu Pobedanosov imperatorun ayaqlarna db
scd ed-ed, alaya-alaya yalvarr v dlillrl sbut edir ki, parlaman
mzr bir eydir, parlaman sz n rus, n d slavyan szdr, bu, fransz kral
dmnlrinin, avara allahszlarn, kral qatillrinin uydurmasdr, - istehza v
zhrli bir da il lav edir, - parlaman szn rus dilin trcm ednd
mnas qavarilnaya, kftukuxana, laqqrt evi, hrzxanadr. Bununla da
mramna nail olur, proqram yandrlr, onu trtib edn mclis dadlr.
Parlamann al mrasimini bir professor bel nql edirdi: dekabrn
7-d bazar gn, baxmayaraq ki, cm deyildi, parlaman al mnasibtil
btn dkanlar balamdlar; mktblrd d drs kemirdilr. Bayram elan
olunduundan mssislr d ilmirdi.
Shr-shr parlaman olan ky bir ne zirehli avtomobil glir.
Binann qabanda, knin o taynda, qar skilrd oxlu adam toplab,
hr bir sz deyirdi. stiqbaldan, hrriyytdn dm vururdular, kemi
istibdaddan, glck istiqlaldan danrdlar. Arabir bel atmacalar da eidilirdi:
Bu hrriyytin hams Oktyabr inqilabnn brktindndir... Onun qlbsinin
nticsidir.... Baqas tsdiq edir: lbtt, Leninin zrbdstindndir, yoxsa
mslman hara, parlaman hara.... nc adam: He min il d bel ey,
ninki gr bilrdik, he arzulaya da bilmzdik, sa olsun Lenin.... Btn
milltlr qarda olacaq, mslman, urus.... Bir mollanma xoruzlanr: ...
ks ssini, matik-matik danma, - istehza il, -yox a, milltlr qarda
olacaq, rseybaz... Eyham v istehza il cavab qaytarlr: Onda sn d arvad
tuman geymi ingilisbaz.... Adamlar hrldayr, hcct, zarafata keir.
Birinci danan tkrar edir: Oktyabr inqilab olmasayd, boynumuzun ardn
grnd d parlaman gr bilmzdik.
lyapa qoymu yal bir adam: Lenin srin n dahi adamdr...
mumbri kommuna qurmaq istyir....
Cavan bir usta: Bakda da kommuna qurulmudu, datdlar,
qoymadlar.... Onun szn baqa birisi ksdi:
Bakda qurulan kommuna yaaya bilrdi, bzi shvlri olmasayd.
Danaklar, eserlr v meneviklr d byk
xyant
etdilr. Btn
ksinqilab qvvlr, o cmldn msavatlar da xarici imperialistlr
satlb, onlar Azrbaycana, Qafqaza armasaydlar, kommuna yaaya bilr
v qalib glrdi. Lenin btn cahangirlr mharib elan edir. Rusiya fhl v

173

kndlilrini sfrbr edib rus mlkdar v srmaydarlar il lm-dirim

mbarizsi aparr.
Birdn gurultu sala-sala iki lav zirehli avtomobil glib parlaman
binasnn qabanda bir-birindn aral, o tin, bu tind dayand. Hrsindn bir
top llsi xmd.
Skid mbahis, dedi-qodu davam edirdi. Fhl deyirdi: Kommuna
vaxt dvltlilrin, aalarn nfsini ksmidilr....
Fhl astadan dedi: Ksmidilr v kscklr d....
Fhl ziyal il nzri mbahisd aciz olsa da daxili bir inamla dedi:
Hr halda axrda Lenin n deyibs olacaq, fhl-kndli hkumti.
lbtt, Lenin deyn olacaq, - ziyal razlad.
Yal kii shbt qard: Dorudur. Axrda ham Leninin dalnca
gedck. Kommuna zaman olan tki olmayacaq.
ox maraqldr ki, hadislrin glck inkiaf ziyalnn milli msl
bard svqi-tbii il duyduu hyatda douldu. 1920-ci il martn 17-d . T.
Smilqaya v Q. K. Orconikidzey gndrdiyi teleqramda V. . Lenin yazmd:
Bakn almaq biz olduqca v olduqca zruridir. Btn syinizi buna verin,
hm d byanatlarda son drc diplomatik olmaq v mhkm yerli Sovet
hakimiyyti
hazrlandn tamamil yqin etmk lazmdr. Qvvlr
yeridilmsi haqqnda Ba komandanla rtlin.*
ki hft sonra 1920-ci il aprelin 2-d Q. K. Orconikidzey teleqram
v L. D. Trotskiy qsa mktub teleqramnda V. . Lenin yazmd: Bir daha
xahi edirm, ehtiyatla hrkt edsiniz v mslmanlara, xsusn Dastana
girnd, n byk xeyirxahlq gstrsiniz. Mslmanlara, onlarn
muxtariyytin, istiqlaliyytin v sairy hr vasit il hsn-rbt nmayi
etdirin, hm d n tntnli bir surtd nmayi etdirin. in gedii haqqnda
daha drst v daha tez-tez mlumat verin.**
Dahi rhbrin bu gstrii 1918-ci ild buraxlan shvlrin, yintilrin
bir daha tkrar olmamas n xbrdarlq idi.
...Birdn ss-ky qopdu, camaat parlamana fxri qaraula aparlan
sgrlr baxmaa balad.
Hadisnin ahidi professor deyirdi: Bazar (Hs Hacyev)
ksindn Persidski (Poluxin) ksin qdr ingilis v Azrbaycan
sgrlrindn, binann qabanda is ancaq Azrbaycan sgrlrindn ibart
mhafiz dstlri durmudular. hadtnamsi olmayanlar iri
buraxmrdlar. Damda ucalan rngli - al, yal, firuzyi, aypara v skkiz
gu ulduzlu bayra klk oynadrd. Dvtnam vrqsini gstrib iri
*

V..Lenin. srlrinin tam klliyyat, 51-ci cild, sh. 192.

Yen orada. sh. 204.

**

174

girdim. Qapdan salona qdr pilllrd gzl geyimli azrbaycanl sgrlri

fxri qaraulda durmudular. Lojalara xrda bayraqlar sanclmd.
rid kbar xanmlar da vard. Diplomatik elilr n ayrlm
yerd ran, Dastan v Grcstan nmayndlri ylmidilr.
Hmmt tkilatndan Smdaa Aamal olu, liheydr Qarayev,
Camalbyov, bilov, eyxlislamov v baqalar sol trfd oturmudular.
Saat ikinin yarsnda Azrbaycan parlamannn ilk iclas ald; bu
mnasibtl fvi-mumi elan edib siyasi mhbuslar azad etmk tklif olundu.
Ham l ald, tklif qbul edildi. Nmayndlrdn bir nfr tbrik
teleqramlarn oxudu. Milli uralar v tkilatlar trfindn d bu tarixi gn
qeyd edib sevinc duyular izhar olundu, parlamana xalq v milltlr mnafeyi
namin mvffqiyytli faliyyt arzuland. xlarda cari v vacib
msllrdn danld.
Saat bed parlamann iclas qurtard.
Mrkzi fhl konfrans - fhl parlaman. ngilislr Bakya ikinci
df glnd glir Tomson demokrat olduunu sylyib daxili ilr
qarmayacan vd etmidi. Lakin o zndn vvlki ingilis gliri Denstervili
klgd qoydu. Bakda elan etdiyi ilk qrarda yazlrd: Btn ttililr,
boleviklri v fhllri ttil thrik ednlr, axnama salanlar czaya
mhkum edilck. Mnim yazl rsxtim olmadan, n mqsd n olursaolsun on nfrdn artq adamn bir yerd ylmas qadaan olunur.
Bu szlrdn bel xrd ki, boleviklr he yerd gz
grnmmlidirlr.
Meneviklr fhl konfrans keirmy icaz verilmidi.
Madam ki, konfrans fhllrindir, orada boleviklrin itirak
zruridir. nki fhllrin yegan hamisi onlard; baxmayaraq ki, onlar Bakda
drd trfdn, drd gzl - ingilislr, msavatlar, menevik v eserlr
izlyirdilr.
Boleviklr bel bir raitd ilmli idilr.
Btn mdn, zavod v fabriklrdn gndriln nmayndlr 1918-ci
ilin dekabr aynda ilk konfrans keirdilr. stnlk menevik-eserlrin
trfind idi. 1919-cu ilin mart aynda boleviklr tbbs z llrin aldlar.
Mrkzi fhl konfrans Hamov (Gnclr) meydanndak
ikimrtbli binada olurdu. Azca yuxarda Hac Hacaann Tbriz
mehmanxanas, bir qdr aral Kaspi mtbsi, onunla yana smailiyy
binas yerlirdi. ox vaxt fhl klubuna hm hqiqi, hm d mcazi mnada
fhl parlaman v Sovdep deyirdilr.
1918-ci il dekabrn 18-d keiriln Fhl konfrans ttil elan etmkl
aadak siyasi tlblri irli srrd:
1. Siyasi mhbuslar hbsxanadan azad edilsin. 2. Mtbuat azadl. 3.
clas keirmk azadl. 4. Sz azadl v s.

175

hr risliyinin binas qarsnda iki avtomobil dayanmd. oferlr

ingilis hrbi libasnda idilr. Girck qapnn hr iki trfind li silahl sgrlr
durmudu.
Binadan xan ingilis zabitlri mana minib Marinski qz
gimnaziyasna yollandlar. Polkovnik Volton orda otururdu. Fhl v hmkarlar
ittifaq hrkatna nzart ona taprlmd. Casuslardan ald mlumatlar
hkumtin daxili ilr nazirliyin verirdi. Hmkarlar v fhl hrkat
fallarnn evlrind axtar apartdrb, drd nfri tutub srgn etmidilr.
Bundan fhllr qzblnib, ttil elan etdilr. Gnorta btn mdn, zavod,
fabrik, dmir yolu v krplrd i dayanmd.
Hbsd olanlar azad edilib, srgn edilnlr yar yoldan qaytarlandan
sonra hyat vvlki axarna dr.
Ttil yeni il qaba, dekabrn 29-da qlb alr. Lakin hmin gn,
ttil qoulduqlarna gr Tayevin fabrikind 14 fhl idn knar edilir.
dn xarlanlar yerlrin qaytarmaq n Mrkzi fhl konfransnn xitabt
krssndn ardcl xlar edilir v mbariz aparlr. Fhllr bir aydan
sonra, 1919-cu il yanvarn 30-da i qaytarlr. Bu qlb hmmtilrin
nfuzunu mslman fhllri arasnda artrd.
Bak proletariatnn gcl ttil hrkatna aprel aynda hazrlq
grlrd; tlblr hm iqtisadi, hm d kskin siyasi xarakterd idi.
Aprelin 30-da qrar xarlr v Mrkzi ttil komitsi yaradlr.
Ttililrin balca tlbi Sovet Rusiyasna neft gndrmk idi.
El bu vaxt Denikin hcuma keib, Dastan ial edir. ngilislr
Denikin Xzr yolu il hrbi lvazimat gndrmk n dridn-qabqdan
xanda, dniz nqliyyat iilri ttil edirlr. Gmilrin uuldayan fitlri hr
vlvl salr.
ngilislr hrbi lvazimat vaqonlara doldurub yola salmaq istynd,
btn parovozlarn v dmir yolu emalatxanalarnn fitlri ss-ss verib ttil
elan etdiklrini alm xbr verir.
May aynn 6-da mdnlrd, zavod v fabriklrd, elektrik
stansiyalarnda, ictimai mssislrd fit sslri ucalr... Hr yerd hrkt
dayanr. lli minlik Bak proletariat mumttil balayr.
Fitnkar ingilislr hmi etdiklri kimi Msavat hkumti il birlikd
hiyl ildirlr. May aynn 7-d dniz qrana qoun tkb, bulvar
mhasiry alrlar. Belaya barjndan krpy hrbi sursat -top, pulemyot,
qutular dolusu tfng, patron, bomba, qumbara v bart dolu qutular
boaldrlar v elan edirlr ki, btn bu silahlar Htrxandan syan hazrlayan
boleviklr n gndriblr. Guya boleviklr fhllri silahlandrb
mslman hkumtini devirmk, Azrbaycann istiqlaliyytini mhv
etmk istyirlr.

176

Bel bir raitd komit mayn 12-d ttili dayandrma qrara alr.
Ttil boleviklrin ktllr irisind byk nfuza malik olduunu gstrdi.
Daxili lr Nazirliyi boleviklri hbs almaa balayr. Mdnlrd
v hrd oxlu adam, bzn btn ailni tutub hbsxanaya salrlar. Ttil
komitsindn 43 nfr hbs alnr. 21 nfrdn ibart yeni ttil komitsi
yaradlr; onlar da tuturlar. 64 nfr fal fhl nmayndsi iki hftdn ox
mrkzi hbsxanada saxlanr...
Mayn 13-d fhllr i balayrlar. Tkc Tayev fabrikinin
fhllri ttili davam etdirirlr, hbsxanaya salnm yoldalar buraxlmadqca
i balamayacaqlarn inadla sylyir v istdiklrin nail olurlar; fabrik
fhllrini may aynn 16-da hbsdn azad edirlr.
Hmmtilr may aynn 25-dn Bak fhl konfransnn xbarn
Azrbaycan dilind nr etmy balayrlar.
Msavatlar may aynn 28-d milli Azrbaycan; dvltinin bir
illiyini bayram etmyi qrara alrlar. (1918-ci ild may aynn 25-d Tiflisd
Zaqafqaziya Seymi Grcstan, Azrbaycan v Ermnistan respublikalarnn
azadln elan etmidi). Msavat hkumti bu bayrama byk mid bslyir
v gman edirdi ki, boleviklr razlamayacaq, bayram boykot edcklar, bu
yolla da mslman halisi arasnda zlrini ifa edib, nfuzdan dcklr.
Lakin bel olmad.
Boleviklrin hl 1919-cu il may aynn vvllrind Bakda
keirdiklri partiya konfransnda Biz mstqil Sovet Azrbaycan urunda
arn irli srmk qrara alnr.
stitlal nliklri. Bayram mnasibtil hr bzdilmidi. Hr
yerd aypara v skkiz gu ulduzlu rngli - al, yal v firuzyi bayraqlar
dalalanrd. Eyvanlarda xal-xalalar, lvan qumalar, cecim, al salnmd.
Dkanlardak lvan fanarlar v raqlar diqqti uzaqdan clb edirdi. Hl
mayn 27-dn faytonlara, avtomobil v arabalara rngli xrda bayraqlar
sancmdlar. Meydanlarda, bulvarda yal ax, budaq v gl-ikdn, xala v
paralardan ala qaplar dzldilmidi.
Shr tezdn klr adamla dolu idi. hr halisi - qulluqular v
mllimlr, agirdlr v sntkarlar bayram nliyin qoulmudular. El bil
evlrd adam qalmamd. alb-oynayanlar alm ss salmdlar. Hr
trfdn ar eidilirdi: Yaasn Azrbaycan!, Yaasn istiqlal!.
diblr, air v bstkarlar, shn ustalar, incsnt xadimlri d
nliklrd itirak edirdilr.
Bayraqlarla bzdilmi iki yk avtomobilinin birind zurna-balaban,
digrind Qrb musiqisi alnrd.
Btn firqlr mramnamsin, proqramna uyun minlrl
mracitnam nr edib camaata paylayrdlar. Hmmtilrin arlarnda

177

yadelli imperialistlr lnt yadrlrd. Demokratiya prdsi altnda kiik

xalqlar sart znciri il buxovlayanlara qar etiraz sdalar eidilirdi.
Metropoldan (Nizami muzeyi) bldiyy idarsin kemk
mmkn deyildi. Damlar, eyvanlar, pncrlr adamla dolu idi. Eyvanlarn
birind Qurban Pirimov tar alr, Cabbar Qaryad olu oxuyurdu.
Toxuculuq fabrikinin fhllri llrind qrmz bayraqlar v arlar
Hrriyyt (26 komissar) meydanna girirlr... llrd dalalanan bayraqlarda
Fqrayi cahan kasibsi, birlin!, Yaasn sosial demokrat fhl firqsi,
hmmt!, mperializm lm! szlri yazlmd.
Qara adral, ayaqyaln bir mslman arvad alaya-alaya danmaa
balayr: z sdmzl bsldiyimiz, bytdymz kiilr, rlr bizi
zindana salmlar. Yaasn vrtlr inqilab!.
Fhl dstlri parlamana yollanr, ordan da Mrkzi fhl klubuna
gedirlr.
Bu dst shr tezdn fabrikin hytin ylmd. Hmmt
tkilatnn nmayndsi qsa nitq sylyib, fhllr Bak Komitsinin
bayran tqdim etmidi. Onlar da musiqi tranlri altnda Qarahr, ordan
da pay-piyada hr glmidilr ki, z hquqlarn tlb etsinlr...
adral mslman fhl arvadnn bu x btn Bakya vlvl
salmd, btn ictimai tbqlri hycana gtirmidi, hamnn Hmmt
hrmtini artrmd.
liheydr Qarayev bu nmayiin Fransada Jonsen cnazsinin
mayit mrasimini xatrlatdn yazb lav edirdi ki, biz trdddl
yanaan fhllr d bu nmayidn sonra biz qouldular v Yaasn
Azrbaycan Sovet Sosialist Cmhuriyyti!, Yaasn III internasional!
arlarn tkrar-tkrar qqrdlar. Birdn ham ss-ss verib internasional
oxumaa balayr:
Qalx! Ey lntl damalanm,
ac v lpaq, mzlum dnya!
Zlm qar vicdanlar yanm,
alovlanm qanl dava.
Ykalm bu khn cahan,
quralm bir yeni alm.
rzin sfil, mhkum insan
rz hakim olur o dm.
Bu qovqa son v n qti
anl bir hrb olur,
nternasionalla
nsanlq can bulur.

178

Qzetlrdn. Tssf edilsi bir xbr: 1918-ci il mart hadislri

snasnda dalm smailiyy saraynn gndn-gn xarab olmasn nzr
alaraq, onu skmk v zrrsiz hala salmaq qrara alnmdr. Bu msly
Musa Nayevin varislri d etiraz etmirlr. Bina taxta hasara alnbdr. Qabil
bnnalar axtarlr ki, smailiyyni sksnlr. Bnvrdn xarlacaq
zxirni satmaa komisyon intixab edilmidir.
XST BR MHLLNN AZARI V DRDLR
Kbarlar, bankirlr, maliyy, ticart maqnatlarnn v neftxudalarn
yaadqlar mhlllr istisna edilndn sonra, qalan mhlllr ox chtdn
bir-birin oxayr. Haqqnda shbt gedn mhll hrin mrkzinddir.
Tatarski (Krupskaya), Gimnaziya (Lev Tolstoy), Karantini (Hzi Aslanov),
Aziatski (Pyotr Montin), Kamenisti (ors) klrini hat edn bu mhll v
onun traf hrdn tamamil ayrlmdr, bu aralar zg bir almdir; bu
mhlly kims etina etmz, buralar kimsni tanmaz. Burada adamlar
anarxiya halnda yaayar, kim n ists onu edr. ikayt qulaq asan yox,
camaatn halna yanan yox. Hr addmda cavanlarn hyatn zhrlyn bir
gr evi, onun yaxn smtind bir rabxana var... Axam dnd, hrin
baqa yerlrind grnmyn mxluqat burada peyda olar. Axamdan bir qdr
kedikdn sonra hr tind bir ne srxo, hr bucaqda iki- nfr bhli xs
grnr. V shr qdr qova, qeylqal ara vermz, he kim evind istiraht
ed bilmz. Baknn grkmli cavanlar bu qapdan xb, o birisin girrlr.
Az-ox huyar glnlr dli-divan olub gedrlr.
ikayt baxan yox. Polis taplmaz. Taplanda da hr dqiq ucalan
nal v qqra qulaq vermz, ba vern hadislr gzucu bel baxmaz, hr
ey laqeydlik, etinaszlq...
Nikolay vaxt rabxana, mscid, kils v mktbdn 50 sajen
(txminn 130 metr - M. S.) uzaqda olmal idi, indis rabxana mktbl,
mscidl yan-yanadr. rab satmaq mdaxil mnbyin evrilib.
hrin bu mhllsi erlok Holms hekaylrini v macralarn
xatrladr. ski London v Nyu-York mhlllri burann yannda snk bir
ey... Canilr mskni, meyxanlr mhllsi...
Tbibsizlikdn nzaft, zibil, irk, xstliklr bu mhlld tuyan
edir. Bunlar he ksi maraqlandrmr, narahat etmir. funt mskni v
cfaltlr mhllsi.
Polis canilri, srsrilri tutub, cinaytin qarsn almr, buralara qti
nzr salmr. Cinayt axlri v rilri buralardan btn hr yaylr.
Qaqnlar v dilnilr. Birinci dnya mharibsinin dhtlri, 1918ci il mart hadislri, Denikin qaragruhularnn imaldan hcumu, aclq,

179

cfalt nticsind min bir xstliy mbtla olanlar hr trfdn - amaxdan,

Qarabadan, Zngzurdan, kilsdn, Dastandan, Htrxandan, bir szl
hr yerdn Bakya qard. Bak qaqnlar v ac-yalavaclar hrin
evrilmidi. K v meydanlarda, bazar v dnglrd yetim uaqlarn, xst
adamlarn lindn trpnmk olmurdu, cndr, irkli paltarlarnn altnda
bdnlri grnr, xstlikdn saralm siftlr, uxura dm gzlr adam
dht gtirirdi.
Qaqnlar Sfa mktbind v Edison kino binasnda
yerldirirdilr.
***
Al bayraq qzeti tez-tez ran konsuluna mracit edirdi: Axamlar
Bak klrindn kemk mmkn deyil. Ac-yalavac, lpaq iranl balalar
divarlar dibind, ski qranda, xst-xst can verirlr. Bu zavall uaqlara
he yerdn kmk yoxdur. nsaniyyt namin qrnn qaban aln!.
***
ran tacirlri v konsulu! Nzr-diqqtinizi Bak klrindki iranl
ac-yalavac v xstlr clb edirik. Bu brd bir ne df yazb gstrmiik.
He bir ntic yoxdur. Ta uaqlar klrdn ylana qdr hr gn, iri
hrflrl yazacaq, Binva uaqlar yn!.
Birdn ran tacirlri bir-iki yz manatdan keib, uaqlar klrdn
ydrb dniz tkdrrlr. Mslht grmrk. Uaqlarn say mlumdur.
***
Baqa bir yerd yazlrd: hr halisinin 80 faizi kasblardr. Aclq
qlncn siyirib bu biarlri amanszcasna qrr. Evlrd satlas ya
qalmayb. Xstlik btn evlr ba soxub, n drman var, n ar, hlak
olurlar. Yatalaq, qoturluq hkm-frmadr; klr, darvazalarn az meyitl
doludur. hrd zibil ab-dar.
* * *
Dvltlilr is bada on girvnk (4 kiloqram) qoz sndrmaqdan, bir
oturuma bir tt halva, on rk yemkdn mrclirlr.
***
Bel qtlq, aclq, dilnilik hkm srdy bir hrd qzetlrd v
afialarda firavanlqdan, naz-nemtdn xbr vern oxlu elan oxumaq olard:
Elbrus lokantas sizi tcrbli, pxt apazlarn hazrlad Avropa
v Asiya lziz xrklri yemy dvt edir. Nahar v am vaxt Rumniya
orkestri alr, mhur v mahir qara qzlar oxuyur, rqs edirlr. lahidd
kabinlr d var....
***
Nikolayevski (Kommunist) v Bazar (Hs Hacyev) klrinin
kncnd Mbark lokantas alb. Mhur apaz Kazm ox lzztli

180

yemklr hazrlayr. Qiymt mnasibdir. Trif buyurun, mmnun olarq, raz

qalarsz.
***
Vaxt xo v tntnli keirmk n Dardanel lokantasnda hr
nv lziz tamlar mvcuddur. Trif buyurun. Kei Mmmd oxuyacaq,
musiqi alnacaq.
***
Tamaaya tlsin! hkumt teatrosunda (Sabiq Mailov) mhur
Hindistanl Sahir (Qzali rs) qdim hrlr nmayn edir, meyv il dolu
aaclar grnr. Hnr v fnn nmayi edilir. Ziyaft sfrsi z-zn alr.
Hr cr xrklr mvcud olur. Gz qabanda bir vrt yoxa xacaq. Sahiri
Avropa v digr lklrd tltif ediblr, oxlu medallar var.
***
Liza xanm Hacnskaya itirdiyi medalyonunu kamodun altndan
tapb. Qiymti 50.000 manatdr.
***
Mhtkirlrin allah mrlrindn ksib insaflarna calasn.
***
Aclara - rk, yersizlr - torpaq, iilr - mkafat, mftxorlara cza.
***
Bal darvazalar axam saat altdan daldan qfllayn, brkidin!.
***
hrin mrkzind, Duma il yana, sabiq realn mktbinin
binasnda yerln ingilis zabit v sgrlri olmazn rzalt v biabrlq
edirlr, dngd, baa-bada zabit v sgrlr, yoldan kenlrin gz
qarsnda pis mllrl mul olurlar. Bu da ingilis mdniyyti nmunsi.
***
Mhur neftxudalardan biri olan Ncfqulu Mhmmdovu gec
vaxt Vrangelski (Qarayev) ksindki evind ldrblr. Mnzilin baqa
blmlrind ailsi olurmu. Gndz kantorada deyibmi ki, sentyabrda
ldrlm dostu Teymurby Qulubyovun namin mscid v xstxana
tikdirck, yarm milyon pul buraxacaq. Gec yars qonular ss eidirlr.
Sbh vaxt Mhmmdovun ksilmi ba otaqdan taplr.
***
57 dvdn ibart karvan ourluq neft apararkn yolda tutulub.
* * *
Bez baha olduundan lnlri z cndr libasnda basdrrlar.
***

181

Fhllr sgrlr tki Vtnin stunudur, dayadr. Fhllrin

hququna tcavz edn llr ksilmlidir. Cahana brabrlik, qardalq, dalt
arn atan fhllrdir. Cfalt v aclq blas fhllri mhv edir. Xstlnir,
malic yeri yoxdur. Drmansz-davasz lrlr. ox yerd 8 saat vzin 14
saat ilyirlr. El eylr var ki, adam eidnd tklri biz-biz olur.
***
Mharibni udmaq n hzrti yyubun sbri, Rstm Zaln dmir
sblri, bir d hzrt Sleymann xzinsi lazmdr.
Geclr polis paltarnda evlri qart edirlr. nfr tutulub, edam
edilckdir.
***
Neft al-verii v bez alb-satmaq tif xstliyi olub btn
Azrbaycan brmdr. Tacir, mdi, hkim, vkil, mllim, xan, dllk,
seyid, krblay, baqqal, air, dllal, hac, mmur, by, ham v hr ks ticart
qoulub.
***
rit mlliminin savad xarici dilddir, n trkc, n farsca v n
d rb dili v hrufat bilir, z d kefli, grsn ritdn n drs deyir?.
***
- ngilis glir v polkovniklrinin, baa-bala zbz atlar saxlanan
tvllrdki axurlardan ac uaqlar okolad v kimi gtrmk istdikd,
soldatlar tutub brk ktklyiblr.
***
Ya vaxt klrd palq xirtdycn xr. Drd at bir bo
faytonu k bilmir. Arvadlar hamballar dallarnda bir skidn o biri skiy
zorla, tinlikl keirdirlr.
***
Yasovuldan valiy, nazir qdr ham rvtxordur. Nazirin rvt
ald ynindki paltar bxidir, cibindki pul mkafatdr.
***
Maa mllim atana qdr pul qiymtdn db, zibil dnr.
Mllimlr ziyad ac v mqqtli hyat srrlr.
***
Qrozndak yanndan neft yanb 10 milyon manat qzl pulla xsart
vermidir.
***
Xarici dil bilmyn mslman dvltlilri saxladqlar xarici
qadnlara (analarna) grsn eqlrini nec yan, izhar edirlr?.

***

182

Ehtikar: valyuta, qzl, gm, para, rzaq adi qiymtlrindn biryz baha satlr. Mnzil kiraysini evdarlar 10 df, 20 df artrblar. Srqfl
dkan kirayy gtrnd, vvldn veriln pul - M. S.) 10 min, 20 min
manat. Dnn bir ayanda ust, bir ayanda bamaq, ya da qalo olanlar, bu
gn milyonu olub mlk alrlar.
***
ran ah Bakya glib Avropaya malicy gedir. Hr nv x
qadaandr.
ahn glmyini v getdiyini grn bir adam nql edirdi ki, nzlidn
gln gmi Qafqaz - Merkuri krpsn yan ald. ah v miyyti ddlr.
aha baxanda adam dht glirdi. O cavanlqda, o kklkd kiiy hl rast
glmmidik. El bil t v piydn ktk qayrblar. ri, gird siftindn xstlik
yard. Banda iranl papa vard; qara libas geymidi.
Pencyin
boyunluundan qat-qat t sallanrd.
hrdki ran tacirlri dkanlarn iri-xuridli bayraqlarla
bzmidilr. ah qarlamaa oxlu tacir glmidi.
yirmiy qdr adam lahzrti mayit edirdi, kamerqer libasnda
idilr; zdniraq libaslarndak baftalar yal, irkli grnr, yqin ki, l il
boz-ba, plov yedikc stlrin tklb llril siliblr. Krpdn birbaa
vazala yollandlar. Biz atanda ah salon-vaqonda idi, o younluunda
adamn vaqona nec girdiyini tsvvr ed bilmdik. Miyyti ahn yasn
salon-vaqona dadqca el ss-ky salrdlar ki, el bil bazardadrlar.
Vaqon Batumiy yolland. Konsul gedndn sonra adamlar baladlar
bd demy, glmy.
Nrx qoyulan kimi rzaq bazardan yoxa xr. Fqrann hal daha da
fnalar; dyirman z iind, axax ba ardr.
***
Bir lvh: traf xrablikdir. Binalarn oxu yandrlb. Bu vhilik
anarxiya vaxt ba vermidir. Yz illik xrablr oxayr. Krpic ynlar,
oyanm dirklr, ksklr... Palq diz qalxr... Xrablr almi...
Yaxnladqda trafn grkmin uyun insan siftindn xm coluq-cocuqlar
insan sarsdr. zlr qaralb, dri smy yapmdr. Torpaq stnd,
rtubtd yatdqlarndan rnglri torpaq rngin alr. El bil insan sifti deyil,
yanb rimi amdr. Yrtq paltarlardan zalar grnr. bu ayaqyaln, baaq,
cr-cndr iind qaralan -mxluqlara baxanda gz ya axtmamaq qeyrimmkndr. Gnlrl ac qalblar. Son gnlrd onlara birc df t orbas v
l boyda bir para rk vermy balayblar. Yaadqlar binalar bayqu
yuvasndan da pisdir. N qap, n d pncr var... Tavan umu, dm ya
torpaq... da... Hr yer zibil v funt. Yalar v qar yaanda bu zavalllarn
hal nec olacaq? Bir knarda da qaqnlardan bir mzarstan ml
glmidir....

183

Seyid zim dvri dbi-er mktbinin son nmayndsi Drbndli

Mirz Smndr man altnda qalb vfat etmidir. iddtli axta, qar v
ovunlu bir gnd mruf, qocaman airin cnazsini son iqamtgahna yola
salmaa ox adam glmidi. Qbiristanda, cnaz stnd air Salman Mmtaz
atin lisanla dand, mhur hcvnvis airin tam bir rq airi hyat keirib,
Suriyaya, rana, Trkstana syaht edib, yazb-yaratmasn nql etdi. dib
Seyid Hseyn d air vida szlri dedi.
***
Dolandrc bir dst, azyal olanlar dvltlilrin evin
qulluqulua dzldirlr, sonra de gec yarsnda apqna glirlr, uaq qapn
ar.
***
Dvltli balalar sgr getmir, rvt verirlr. sgr gedn
kasblardr.
***
Anbarlarda 250 milyon put neft ab-dar....
***
Qlp pul karxanalar, gec orular v silah anbarlar. Fevral
inqilabndan sonra, ta 1920-ci ilin ortalarna qdr hr ay Bakda saxta pul
karxanas kf edilirdi. Baylda alt kii qlp pul ksdiklri yerd, cinayt
stnd yaxalanrlar. ki litoqraf da, birind 40 manatlq Kerinski pulu drc
edilib. 3.000.000 manat hazrlanm pul tutulub. Canilr 40 nfrdn ibartdir;
aralarnda bir dst Bak yan da var.
Baqa yerd 25 manatlq ksn digr fabrika kf edilib.
Parapet (Quru ba) qarsnda olan ermni kilssi altndak anbardan
klli miqdarda hrbiyy lvazimat - soldat libaslar, xstxana avadanl
gizldildiyi kf edilmidir. Axtar zaman oxlu slh, pulemyot, oxlu
patron v qeyri eylr taplmdr. Hmn eylr arabalardan, kilsdn baqa
yer aparldqda grlb v lazmi yer bildirilmidir.
***
lyazar adnda hbs ediln bir xsin mnzilind, arpayda 100.000
manat pul, byk brilyant qal oxlu zk taplmdr.
Be nfr tutulub, 22 milyon khn Nikolay pulu stlrind.
***
Bir evd saxta pul ksnlr tutulub. Thqiqat vaxt mlum olur ki,
gnd yalnz yemk - imklrin lazm olan miqdarda pul hazrlaya
bilirlrmi.

***

184

Armiyanski (Qorki) v Kamenisti (ors) klrinin tinindki binada

qlp pul qayranlar yaxalanb.
***
Merkuri (aumyan) v Budaqov (l. midt) klrinin tinind 400.000
manat pul aparan araban li silahl adamlar araya alb, pullar tlb ediblr. Pul
taxta qutuda imi. Rabit iisi mktublarla dolu azbal, surquclu antan
canilr gstrir. Onlar cld torban gtrb, aradan xrlar. Pul qutuda
salamat qalr.
* * *
Naberejn (Neftilr) ksind trsan il zbz binada skkiz nfr
namlum xs, cinayt polisi mmuru libasnda glib axtar icra etmilr;
onlar gedndn sonra ev xanm kf etmidir ki, hriflr cvahirat v qzl
qart edib aparmlar,
***
Azrbaycan mhkm palatas prokuror hzrtlrin.
Hmin 1919-cu il, iyun aynn 10-da, gec, Bayl ksind mnzilin
gln iki nfrdn biri zn thriri polis risi qlm verib v pulemyot
axtaracaqlarn sylmidir. Dediyini sbut etmk mqsdil fotokil
yapdrlm vsiq tqdim etmidir.
Axtar vaxt ev xanmn silahla thdid edrk kassan zorla adrb,
qzl pulla 2.000.000 manatlq qiymtli ya v qzl pul gtrb aparblar. V
taprblar ki, eylrin v pulun mslsini ayrd etmk n shr cinayt polis
idarsin glsin.
stintaq vaxt myyn edilib ki, soyunuluu Sid Baba Mir Dada
olu tkil edib. apqnda aadak adamlar itirak ediblr: Bar Ncf olu,
Nriman Mdi Rhim olu, liyev Mir hmdli Mir Krim olu, li
Muxtar Piri olu, sgndr Hac Dmir olu, smayl lixan olu, liaa
Aamal olu, bir d Mehdi Ramazan.
Qeyd etmk lazmdr ki, qarodovoy sgndr, soyun olan vaxt
mlkn qabanda xidmt bsind vzifsini yerin yetirirmi. sa Mirz
Yhya olu v Mir hmdli Mir Krim olu trsan qarsnda gec gztisi
imilr.
Thriri polis risi, apqn Sid Baba Mir Dada olunun v ana
saxlad Yelena Tamrivilinin mnzillrind apard axtar zaman oxlu
qiymtli ya v qzl pul akara xardb.
Ev sahibi eylrini tanyb v evindn talan edildiyini tsdiq edib.
Bunlardan lav Sid Babann mnzilind fotokil yapdrlm iki
vsiq taplmdr; sndlrin birind ona silah damaa icaz verildiyi yazlb.
kinci vsiqni Bak polismeysterinin mavini 1919-cu ilin mart aynda verib.
ya sahibi sndlri gstrib Sid Babann axtar zaman zn
cinayt zr polis risi adlandrdn tsdiq etmidir.

185

smayl, liaa v Mehdidn savay yuxarda adlar kilnlr hbs

alnb. Onlarn da evlrindn talan edilmi qiymtli ya v qzl pul
taplmdr.
l ken qiymtli ya v qzl pullar yiysin qaytarlb.
Bak hrinin 1-ci polis bsi istintaq davam etdirir... 19/VI-19.
***
Tiflis silzadlr bankn yarmaq istynlr kassada yalnz 2.000
manat pul tapblar. Xidmtilri tapana il thdid edib, milyonlarn yerini
sorumularsa da sylri boa xb. Soyunular gedndn 10 dqiq sonra
banka 2-milyon manat pul gtirilib.
***
mbrkndind, Vkilov malicxanasnn (11 poliklinika)
yaxnlndak pr alnm balaca baadak daxmada oxlu tfng, patron
dolu qutular, bomba v qumbara taplb.
Yk avtomobili dolusu silah tutulub. Dniz knarnda bir evd silah
anbar taplmdr; 1067 top gllsi, oxlu patron dolu qutular, bomba v
mrmi.
***
Pul basdrlan mtbdn pullar ourlanr. Yen 300.000 manat yoxa
xb, mhafizlr yatr, ya da zbz meyxanada srxoluq edirlr.
***
Qurban bayram yaxnlar. ki ay yarm bayrama qalm yaxn
qzalardan, bir d Trkmnistandan Bakya qoyun srlri gtirmy
balayblar. Sallaxana - Yasamal trflr byk al xatrladr. odarlar pr
kib, heyvanlar ora doldurub. Hr gn hr bazarlarna gtirib satrlar.
Dvltlilrin oxu ucuz olsun dey qurbanl bir ne hft qabaqcadan alb,
arpa, ot, lfl, sliqsin uyun bslyir, kkldirlr. Kbarlardan iki, htta
qoyun alan da var.
Bayrama yaxn qoyunlara qnd verir, alnna, boynuna, belin,
byrlrin, quyruunun stn hna yaxrlar, boyunlarna muncuq v mrcan
boyunbalar taxb, balaca gzg, hmail asrlar. Tz glinlr, nianl qzlara
qurbanlq aparlacaq qo v tolular xsusi bzyib, zr-zibal xonalarla,
qnd klllri, para, paltar, irniyyat qourlar.
Quraql, uxal haclar, dvltlilrin cavan olanlar, rkyn uaqlar
qoyunlar dallarnca yerimy yrdiblr; tez-tez mbahisy qalxb, hr z
qounun stn olduunu iddia edir.
Qurban ksck tacirlr, pullular, haclar tay-tularna, varl
qonularna paylanacaq qurban pay, trif gtirck qonaqlar bard danrlar.
Bayram axam qoyunlarn gzn srm kib, duz yedirdcklr, su
iirdib, aparb pirin stnd hrldcklr, haclar qanovuz arxalq geyib,
stndn tirm quraq saryacaq, uxan yinlrin keircklr. Tacirlrin

186

naxl xara jileti, yk kostyumu, buxara papaqlar, qzl zncirli qzl saat,
yaqut, zmrd medalyonlar, jilet stndn baladqlar qzl tkbndlri
diqqti uzaqdan clb edck. Qurban gn doyunca kabab, ikinci gn plov,
nc gn qutab, sonra da ba-ayaq yeycklr. hri kabab tsts, kabab
iyi bryck.
El ordusu. Denikinin knll A ordusu Dastan ial etdikdn
sonra Bakda vziyyt ox grginldi, Gnd min bir ayilr, mlahizlr
yaylr, azdan-aza kedikc iirdilirdi: Denikinin mqsdi Bak neft
mdnlrini, zavodlar boleviklrdn qorumaqdr. Knll ordu btn
hazrlq grb, cnuba hcuma bu gn ke, sabah ke. Deyirlr ki, Denikin
yar yoldadr.
Bel szlr hr hlinin hycan v vahimsini daha da artrr,
taqtdn dm camaat qorxudurdu. Bilmirdilr acln, bahaln,
rzaqszln, ail mqqtinin drdini, ya da ki, gydn aslm qza
qlncnn balarna n vaxt encyinin intizarn ksinlr.
Denikin ordusunun Bakya glcyi il ksinqilab tr-tkntlri
daha da ba qaldracaqd.
Xalq diz kb yenidn Denikinlr qul olmamaq n silaha
sarlma qrara ald v hazr ol hrb, gr istrsn slh, slah arn deydey var-yoxunu satb, silah alr, hrbi mq kemy balayr.
Qdim zamanlardan btn xalqlar zlrini qsbkar v zalm-rhmsiz
dmndn
qorumaq n hmi yardm alaylar dzldib, mdafiy
hazrlardlar. Xrda aylar birlib byk nhrlr ml gtirdiyi kimi yardm
alaylar da bir-birin qoulub El ordusu yaradr. Vtni istila thlksindn,
halini qtli-qart thdidindn, kllikdn xilas n ham sfrbr olurdu.
ndi d Azrbaycann imal fqlrini qat qara buludlar rtb, cllad,
qan in Denikin qan axtaran manavarlar kimi dilrini qcrdb, halini qan
dnizind qrq etmk istyirdi.
Qddar dmn qar durmaq n Bakda Yardm alaylar
dzltmy baladlar.
Denikinilr imali Qafqazda zbt etdiklri btn hr v kndlrd
boleviklri v boleviklr rbt bslynlri, azadlq sevnlri dar
aaclarndan asrdlar.
Hmmt tkilat ura dzldib Denikinl mbariz aparmaq
mslsini mzakir edir v camaat sfrbr etmk n minarlrdn bar-bar
barrdlar.
Axr gnlrd hr klrind oxlu a zabitlr grnr, sual
olunurdu ki, bunlar bura niy gliblr? Paytaxtmzda ilrinin ad ndir?
Zhmtkelr bu yad adamlar hrdn qovma tlb edirlr. General
Voskresenski v bir ne nfr onun lalts zabitlr hbs edilib, evlrini

187

axtardqda oxlu hrbi sursat: tfng, patron, pulemyot, un, kr, qnd, paltar
v para taplmd.
El bu vaxt Yardm alay da tkil edildi.
Yardm alay itiraklarndan olan kommunist, mkdar mllim
Mhrrm Sultanov z xatirsind yazr: Yardm alay zn mdafi
mqsdil qurulmu yarm hrbi dstlr idi. Bu dstlr bir yandan Bakn
imaldan thdid edn Denikin thlksin qar mbariz, digr trfdn 1918ci il mart hadislri tkrar olmamaq n yerli halinin ailsini qorumaq
mqsdil yaradlmd.
Mn zm hadislrin canl ahidi olmuam. llr tdyn
baxmayaraq indi d yadma dnd tklrim biz-biz olur, gzlrim yaarr....
Yardm alaylar-nn mqsdi silahla rftar etmyi bacarmaq, zn
v milltini ld silahla mdafi etmk, lazm olanda sinfi dmnl d
vurumaq idi.
Silah almaq vvllr hamya myssr deyildi, ancaq tkm adamlar
tapana gzdirirdilr. ndi is silahl olmaq sas rt idi.
Bakda olan a ordunun tr-tknt zabitlri, ingilis sgrlri v
zabitlri kazarmalardan silah ourlayb satr, restoranlarda, dkanlarda dyrdymzin araa dyidirirdilr.
Bu v ya digr sbblr gr 1919-cu ilin yaz fslind
maariflnmi, tdbirli asaqqallar camaat yb iclas keirdilr v
mslmanlardan silahl, knll, znmdafi dstlri dzltmyi qrara
aldlar v glir qubernatordan rsmi icaz aldlar. lbtt icaz vernlrin d z
hesablar vard. Lakin unutmaq lazm deyil ki, Sn saydn say, bax gr
flk n sayr.
Yardm alaynn ilk dstsi Tzpir mscidinin hytind tkil
edildi, sonra baqa mscidlrin hytind d bel dstlr yaradld. Zaman
bunu zrurildirmidi. Alayn trkibi sasn zhmtkelrdn ibart idi:
fhllr, muzdurlar, mki ziyallar, mllimlr, artistlr, sntkarlar, xrda
al-veriilr. Yardm alaynn ad onun trkibini uzaqdan xbr verir v
kimlrin iradsini ifad etdiyini gstrir.
xsn daxil olduum Tzpir mscidi hytind toplaan yardm
alay bard bir qdr trafl nql etmk istyirm. lk gndn, yni 1919-cu
ilin baharndan, ta 1920-ci ilin may aynn bein, yni alay rsmn lv edib,
zvlrini qzl ordu srasna dvt edn qdr onun trkibind olmuam.
1919-cu ild evlnmidim. Tezlikl bildim ki, qaynm liabbas Mlik
olu lsgrov Kommunist Partiyasnn zvdr, gizli faliyytl muldur.
Mni d tviq edirdi ki, partiyada zv olum, htta iki- df mni Hamov
(Gnclr) meydannda olan fhl klubuna da aparmd. Klubda Nuru paa
gedndn sonra Bakda qalm trk zabitlrindn bir ne nfrini grmdm.

188

Bu zabitlr hrd yaradlm Yardm alay dstlrin komandirlik edir,

adamlara hrbi tlim verir, silahla rftar etmyi yrdirdilr...
Azrbaycanl bolevik rhbrlrin oxusunun fhl klubuna bal
olduunu qaynm mn sylmidi v htta baa salmd ki, sizin Tzpir
hytindki Yardm alayna liheydr Qarayev v Hmid Sultanov xsn
thkim olunublar v rhbrlik edirlr. Yardm alaymzn komandirlrindn
biri olan trk zabiti Mftizad Slahddin, sonralar, mn fhl fakltsind
oxuyanda biz drs deyirdi. z d hqiqtn Kommunist Partiyasnn zv
idi. Uzun zaman respublikann partiya mktblrind siyasi fnlrdn drs
demidi. Htta 1924-c ild dahi Lenin vfat ednd drsd biz gzlrind
ya oynad halda matm nmsi yrdirdi, bir beyti htta indi d
yadmdadr:
Far xalq sevdin d oldun fda,
u insanl hrr yaatmaq n...
Hftd bir df cm gnlri mscid hytin glib 4-5 saat hrbi
tlim alrdq. ox vaxt hftaras, bekar vaxtlarda da mul olurduq.
irnikndn sonra hr gn axamst yrdq. Bzn hr klrindn
dst il ke-ke ss-ss verib Biz qafqazlyq rqisini oxuyurduq.
ox vaxt bir ne nfr cm olan kimi zabiti artdrb hrbi sualcavaba balayrdlar. Mlmiz qurtaranda maddi imkan olan yerlilrdn biri
komandiri am yemyin qonaq aparrd. Bzilri xlvti pul verir, kmk
gstrir v zabitl yaxn olmaqlar il fxr edirdilr. Onu da qeyd etmliym ki,
hrbi ml vaxt trk komandirlri, vzifsinin hdsindn gl bilmyn
bacarqszlar cldliy, hrbi i aldrmaq n amansz, ox srt olurdular,
el bil vvlki mlayim, hrmtli adam deyildilr. Brk syrdlr, z d ox
qliz, qat sy. Ata-baban kordan xardr. st-ban, qafasn bulayrdlar.
Sylnlr qaba sylrdn yaxa qurtarmaq n var qvvlril sy gstrir,
tez pxtlirdilr.
Bazar-dkanda, mhlllrd silah satan lindn trpnmk olmurdu.
Ham cannn qorxusundan var-yoxdan xb silahlanrd. Nec deyrlr, lan
vuran ala atdan qorxar. Silah - sa qalmaq demkdi. Tfng, patron, bart,
tapana istniln miqdarda almaq mmkn idi. Silah gzdirmk artq bir nv
adt, nny evrilmidi. Grrdn lin baq almayanlar, mauzer, naqan,
aka, qlnc, xsusn dvltlilr qn nqli gml bznmi xncr
balayrdlar.
Yardm alaynda hrbi msllrdn baqa dindn, mslman
tarixindn, htta beynlmillilikdn, dolanacaqdan, oxumaqdan, geri qalman
sbblrindn, mdni xalqlara atmaq n savadlanmaqdan v sairdn
danrdlar. Yardm alay hmmt tkilat n n mnasib tbliat yeri

189

idi. Onlar silahlanman tviq edirdilr. Mqsd d mlum idi, mqam atanda
haman silahlar istismarlara qar evirmk... Nticd el d oldu.
Bu bard bir az sonra.
Birinci hftlrd camaat ox tinlik kir, tfngl rftar etmyi
bacarmr, srada durma, yerimyi, komandaya uyun yox, gec yerin
yetirirdilr. Maraql bir hvalat ba verdi. Cavadby adl bir adam hmi sa
il solu shv salr dstd mumi yeri ahngini pozur, tez-tez gl sbb
olurdu. Komandir axrda tng glib onu sradan xartd: Faraat! - dey
brkdn qqrd. Cavadby llrini yana salb dik dayand, iman qarnn
qabaa verib zn dartd. Zabit qqrd.
Ar irli, sol!.
Cavadby sa ayan qabaa qoyub yeridi. Adamlar zn saxlaya
bilmyib gldlr. Komandir sbrl komandan ne df tkrar etdi, lakin
istniln ntic hasil olmad. Komandir bard: Cavadby, babann qafasn
bulasnlar, sol!.
Cavadby yen sa ayan qabaa atb addmlad. Komandir
yaxnlab var gc il Cavadby bir ill ilidirib, qqrd: Abdal hrif, sni
gryim hid olasan, anan sevinsin, sevinc yalar axtsn. Sol! Sol!.
Cavadby qzbl sol ayan brkdn yer vurub, sakit bir trzd
dedi: Ala, bu da sol! ngilislri qovduq Bakdan, ya ki Denikin Dastandan
xd getdi....
Bu cavabdan el qeyri-adi vziyyt yarand ki, qaraqabaq, tndmcaz
komandir qeyri-ixtiyari gld, hirsi yoxa xd. Ham glmkdn uunub getdi.
Lakin trk zabitlri bu xam adamlardan az mddtd el evik,
csur, mtantli dylr yaratdlar ki, adam mttl qalrd. Hr ml
vaxt be-alt saat onlar qardr, yorur, taqtdn dn qdr ldn salr,
polad nizam-intizam yaradrdlar; zlri d yorulmaq bilmir, istdiklrin nail
olmadqca l gtrmrdlr. Bir mqi krratla tkrar etdirirdilr. Birdn
komanda sdas imk tki guruldayrd: Nfrat dzln! Ar, irli!,
Sol! Sol! rli! rli! Ar...ka...ya dn! Sa, sol! Sola dn, rli. Silahlar
umuza! Olmad! Tkrar!.. Silah umuza! silah dabana, Yarm
dn so...la! Saa yarm dn! Faraat! Yerind say brkdn!..
Geriy dn!, Hasar amaq! Cld! Cld!.. Hdfi nian al! Olmad!
Tkrar hdf! Sng axlsn! rli! Sng xarlsn! Azad!.
Alt saat, bzn on saat bu qayda il mq kerdilr. Hams tvyr,
ldn-ayaqdan dr, az qalard rklri azlarndan xsn, tr yuyub aparar,
zabitin is he vein olmazd, o z daha ox addmlayr, komanda verir,
syr, acqlanrd, qtiyyn usanmaq, yorulmaq n olduunu bilmir, el bil
sntindn n, hzz alrd.
hftdn sonra xalis sgr idilr, talt, tnbllik, ar yerimk
yoxa xmd.

190

Bu hal hamn sevindirirdi.

Yardm alaynda komandirlik edn trklri Kommunist Partiyasna
hmmtilr clb etmidilr.
Mhmmd Tahir bir df mldn vvl ms-id hytind
ylanlara mracit edrk dedi ki, ke mllri hrbi tlimin zruri
hisssidir. unu hrbi mramnam tlb edir. Sizlr d unu mtlqa
yapmalsz. Vrdi lazmdr. u hrbi mrdir, varmyanlar frari saylacaq, cza
verilck.
Baladq gec mllrin glmy.
Obyektlrin hmiyytindn asl olaraq bzn skkiz v htta on, on
iki nfr shr qdr ayr-ayr mhlllrd, hkumt idarsi, milyonularn
mlklri, bank yerln binalarn trafnda gzti dayanard. Bizi tez-tez
yoxlayrdlar....
Ne ay idi ki, mul olurduq, hammz mlli-bal sgr
olmuduq. Yyrmkd, at amaqda, hcum v rict etmkd bir-birimizl
yarrdq. Al kafasn! dey bir-birinin llrini qamarlayb peysrin keirib
ban ymy chd edir, ya da qapr v hr ks stn glmy alrd. lk
gnlrdki talt, qorxu-hrk yoxa xmd, silahla rftar zbrdn bilirdik.
Tfng v tapanan skb, tzdn ymaqda, yalamaqda ham prkar
olmudu. Xsusil hdf at amaqda taymz, brabrimiz yox idi. Gnd
yzlrl at ab, hdfi dlik-deik edirdik. Axr vaxtlarda daha iri hdflri
yox, xrda yalar nian alrdq. pdn alma, ya da ki, soan asb atrdq, son
gnlrd alman, soan yox, onlarn asld ipi nian alb gll atrdq.
Komandirlr rkdn sevinirdilr, bizlr is frhdn yer-gy
smrdq, tez-tez tkrar edirdik:
Hazr ol hrb!
gr istr isn slh-salah.
Fhllrin mraciti: Fhllrin top-tfngi yoxsa, ttili var. Bizi
hbs etslr d raz olmarq ki, silah v manlarmzda boleviklrin stn
getsinlr. Denikin onlar zndn sonra stmz glck. Donanmalar
hmryliy arrq. Cml cahan fqrayi kasibsi, birlin!, Yoldalar!
hrriyyt gninin qaban qara buludlar rtmkddir. Taci-taxt srnign
olmu Nikolay Romanovun cllad, xunxar yarananlar llrindn getmi
aalqlarn qaytarmaq, srlr boyu burda yaayan xalqlar tzdn sart
znciril buxovlamaq istyirlr. arizmi brpa etmy apalayrlar.
Dastan xalq qaragruh generallarla vuruur. Nikolay dvrnd
randa olan bir yrd ne min adam qrm, msthid Mlikl
Mtkllmeyni dar aacndan asm Lyaxov indi dastanllar yer zndn
nabd etmk istyir. Mtlqiyyt v srvtin, istibdad v zlmdn xilas olmaa

191

alanlarn hamsn Hmmt firqsi dastanllara yardma arr.

Dastandan sonra nvb biz atacaq. Zlml dalt arpr. Btn fqrayi
kasib bir ordunun fraddr.
Silah bana! Denikin glir. Nikolay general glir. Boynumuzu
yaralayb qanatm sart boyunduruunu tkrar boynumuza salmaq n glir.
Ayaqlarmz v llrimizi iflis edn qandallar v dmir zncirlri, dar aaclar
v lm gtirir, Dastan istiqlaln mhv edib, snglrini ryimiz dayayb,
xunxar hrif bizi mhv etmk istyir. Gnclr! Silaha sarln! Zavall ana Vtn
bunu tlb edir... Arxanz tmin etmyi unutmayn! Daxili Denikin daha
dhtlidir. Casuslar, sabiq Nikolay mmurlar, Nikolayprstlr arxadan
zrby hazrlarlar.
lmk qul olmaqdan rflidir. Dastan biz ibrt drsi olmaldr.
Yaasn cahan inqilab! srdn 100 il dala qaldq; tamaa olduq. Qonular
oxlu mtxssis hazrlad. Sevindik ki, naloq veririk, sgr aparmrlar. Buna
hm ar, hm yerli irticalar mqssirdir. Hr eyi indi iki da arasnda
hazrlamalyq.
Denikin qorxusu qara hyula tki btn hrd, evlrd, klrd,
ayxanalarda, restoranlarda, bazar-dkanda, meydanlarda, zavod v
fabriklrd, mdnlrd v krplrd hrlnir, hamn v hr ksi thdid
edirdi. hali silaha sarlrd. Yardm alay tlim keirdi. Mq edirdilr.
Vtni mdafi etmy hazrlardlar. Btn zhmtkelr millt, din, mzhb
nzr almadan qara Denikindn vtni qoruyacaqdlar.
Bir df Yardm alay v fhllr llrind mllr gec yarya
qdr klri gz-gz Denikin lm! qqrdlar.
Bunlara baxmayaraq gndzlr narahat, geclr vahimli, qorxulu,
yuxusuz keirdi. Dinc hyat yox idi, azad nfs almaq olmurdu.
Btn bu iztirab, dht v qorxular iyirminci ilin yanvar aynn
vvllrind boleviklr Saritsind A ordunu - Denikini darmadan edndn
sonra gnin zn rtn qat qara buludlar dalmaa balayanda sona atd.
Nadanlq qurban. Bazar (Hs Hacyev) ksindn azca yuxarda
Serkov (Vidadi) ksind atlan gll, byk bir ks-sda yaratd. Novruz
bayram rfsind Azrbaycan shnsinin istedadl aktyoru Hseyn rblinski
namrd gllsinin qurban oldu.
Mdniyytimizin salnamsin qara hrflrl yazlacaq bu xbr
ildrm srti il hr yayld. Azrbaycanl, rus, yhudi ziyallar, incsnt
xadimlri, btn hali gzlnilmz qara xbrdn sarsldlar.
Mart aynn yeddisind, shr saat ondan camaat mrhumun yaad
evin qabana axmaa balad. Tezlikl traf klrd adam lindn
trpnmk olmurdu.

192

Yegan qardan itirmi a deyn bacnn nalsindn, qmli

avazndan tkc mslmanlar yox, ruslar, yhudilr, szlri baa dmslr
d, ifad trzindn, yanql ahngindn drin facinin mnasn duyurdular.
Cnazni qaldrmamdan vvl qsa mitinqd mrhumun bacs qara
libasda hnkrt il gz yalar axda-axda, zntl v rkyandrc bir dild
camaata xitab edir: Tk qardamn ana v bacdan baqa kimssi yoxdur...
Yalvarrq, qatil n ar cza verdirin, qoymayn Hseynin nahaq axdlm
qan yerd qalsn....
Cnazni Tzpir mscidin aparrlar. Meyit namaz qlnr, matm
mitinqi balayr, natiqlr mrhumun bir sntkar kimi xalqa gstrdiyi misilsiz
xidmtindn danrlar. Shnmizin mahir ustadnn uzun illr leyhin
mbariz apard chaltin, nadanln qurban olduunu sylyirlr. Tabutu
msciddn qaldrb, orkestrin ald hzin matm tranlri v nmlri
altnda Quberniski (Nizami) ksin gtirib, Hacbyov qardalar mdiriyyti
idarsinin qarsnda saxlayrlar... Bstkar zeyir atin nitqind
rblinskinin fitrtn byk aktyor v istedadl rejissor olduunu sylyir.
Mslman artistlri trfindn Mhmmdli Sidqi danb Hseynin mrnn
bahar anda amansz xzana tutulduunu, shnni trk etdiyini, facian qtl
edildiyini yanql bir dill, tssfl byan edir. Mslman agirdlri adndan
Bak texniki mktbinin agirdi, (glcyin mhur dramaturqu) Cfr Cabbarl
alaya-alaya danr: Bu tlatml, qeyri-sabit, ixtial dvrd, dnyann,
xsusn Baknn bu ar gnlrind, duman v tsty brnm mhitd
byk sntkar qatil etdilr. fqd bahar havas duyulur, ana tbit aylr,
qarlar riyib aylar dar, tbit oyanb hr yeri yal rty il bzyir, iklr
yer-yerdn ba qaldrr, shralarda v melrdki yaz travti insanlara mid
verir, qn tufanndan, axta v soyuundan sonra hr yerd yeni hyat nfsi
duyulur. ctimai, siyasi hyatda insan tarixi dyidiyi kimi, tbitd d dyim
gedir. axtal q glrz yaz, n bahar vz edir. Yeni il bayram, novruz
nliklri yaxnlar, btn insanlar bu nliy hazrlad bir vaxtda,
gzlnilmdn iddtli qara xzan yeli, smum klyi sib pak, gnahsz, tmiz
insan, snt aiqini aramzdan aparr. Xalq sntkar, yksk qaylr mftunu
Hseyn rblinski bizi trk edir... lvida, xalqnn byk sntkar olu. Sfr
zn toxdada bilmir, yol boyu gz ya axdr. Onun ynindki texniki
mktbin qara rngli, rsmi paltar bu qanl qara matml hmahng idi.
Tabutu qbiristanla aparrlar.
zdiham sel kimi axrd. Tabut v maf gllrl bzdilmidi. Camaat
byk gl-ik klillri aparrd. Mrhumun bir ne portretini mllimlr,
artistlr llrind aparrdlar, Yol uzunu musiqinin rk yandran tranlri v
matm nmlri susmurdu. Bldiyy idarsi il zbz olan Mqdds
Nina mktbinin qabana atanda cnazni saxlayrlar.. Mllimlrdn bir
nfr rblinskinin shny gstrdiyi byk xidmtlrindn danr.

193

Mslman ziyallar trfindn Xlil brahim mrhumun shny gstrdiyi on

yeddi illik fdakar xidmtini nql edir. air Salman Mmtaz gzl, drin
mnal, kdrli, airan bir nitq sylyir v mrhumun az vaxtda ox i
grdyn, onun mhartl ifa etdiyi rollar grb, Trkstan tamaalarnn
qlbdn alqladqlarn, indi onlarn da matm tutduqlarn deyir.
Mslman tlblri trfindn hnifi Zeynall danr.
Cnazni qaldrb, qbiristana (indiki Dast parka) qdr l stnd
aparrlar. Meyiti qbir qoyandan vvl qocaman artist Mirz Muxtar
Mhmmdov cnaz il vidalar: Hseyn, mn d tezlikl dalnca
glcym... Tez... ox tez glcym. Sni qara torpaq altnda tk qoya
bilmrm... Grk sinin yerin mn lydim. Bu xalqa, bu millt sn daha ox
lazm idin. Chaltin, nadanln qaln, qara prdsini paralamaq n snin
imk tki axan istedadn mnim kimilrinin minini vz edrdi... lvida...
zizim. Musiqi tranlri altnda meyiti torpaa taprrlar.
Yal adamlar deyirdilr ki, bu, hrd (Hsnby Zrdabinin dfn
mrasimindn sonra) ikinci n izdihaml, n kdrli matm mrasimidir ki,
milliyytindn asl olmayaraq btn Bak camaat klr tklmd.
Facinin sl sbbi, deyiln mlahizlrdn birin gr vhi, nadan
qsqanclq imi. Tatyana Maslennikova adl bir xannd qadn kazinoda,
restoranlarda kitarada z alar, z d oxuyard, gzl vz qng olduu qdr
mlahtli ssi vard. O, oxuyanda salonda adam lindn trpnmk olmurdu.
Hseyn bir sntkar kimi Tatyanann hm ssini, hm d gzlliyini
qiymtlndirirdi. Tatyana is Hseyn mftun idi. Ailvi gedi-glilri vard.
Xudmani mclislr qurub z dostlar, yaxn adamlar il bir yerd alb-oxuyar,
o qaranlq mhitd vaxtlarn xo keirmy alar-dlar. hseynin days olu
da dem Tatyanaya vurulub-mu v onu pul gcn, ya da zorla l
keirmy, ram etmy chd edirmis d, chdlri boa xr, hr df oxu
daa dyirmi. Bxtinin gtirmdiyinin gnahn Hseynd grr, onu
mqssir hesab edir v bu maneni aradan qaldrma, rqibini yolundan
xarma qrara alr v Hseyni qtl edir.
Bak deposunun fhllri nmayi xb rblinskinin qatili n
lm czas tlb edirlr. Uzaq Tiflis hrindn dram drnyi artistlri onlarn
ssin ss verirlr.
Mrhumun qtlindn on bir gn sonra rblinskinin arvad Asiya
xanm Bak qubernatoruna riz verib, mlum edir ki, Hseyni ldrn cani
Salam Zeynalovu hbsdn azad ediblr. Qatil Asiyan da lml thdid edir.
Asiya qubernatordan kmk istyir.
Hseynin dfnindn iki ay yarm sonra Nriman Nrimanovun Nadir
ah far facisi tamaaya qoyulur. Mqsd Hseyn rblinskinin qbiri
stn gtrmk, kimssiz qalm qoca anasnn mitini qismn d olsa
tmin etmk idi. Nadir ah sri hm maddi, hm d mnvi chtdn n

194

mvafiq sr hesab edilirdi. Btn aktyorlar klrd bilet satrdlar. Teatr

kassas shrdn axama qdr aq idi... Bu mqsdl ian d qbul edilirdi v
ian verib, kmk gstrn adamlarn adlar qzetd elan edilirdi. Nadir ahn
rolunu Abbas Mirz rifzad, mrhum Hseynin z zvq v sliqsil
tikdirdiyi Nadir ah libasnda x edckdi.
* * *
El bu zaman mhur aktyor, llr pyesind eyx Nsrullah v
Kefli sgndr obrazlarnn n mhur ifas, Molla Nsrddini mhrrir v
air liqulu Qmksarn da Tiflisd qtl edildiyi qara xbrini teleqrafla xbr
verirlr. Bak ziyallar onun n d matm tutdular. Onun yaxn dostu,
mhur xalq artistimiz Mirzaa liyev yadigar gndrdiyi ksinin arxasnda
yazd Hsb-hal eri drc edilir:
Tsviri pr mlalm mtlq grn zvat
Anlar keirmim nec fsrd bir hyat,
Gldim cahan sanki hmi bla km,
Knlmd vard min ml, min thssrat,
Dnyada bir mram dilim hasil olmayr,
Ya olub mn btn icrami kayinat.
Bs kim dnmm qrbdr zm, gzm,
Zaye edib vcudumu i bir tfkkrat.
Sinnim otuzda tklrim it byaz olub.
Kemk sifariin yetirib qasidi mmat.
Qalmb mid, nk hyatn bqasin,
ksim gtrtmm qala blk xatir.
El bil yaxn zamanda hyata vda edcyini duyubmu. Mirzaa
Hsb-hal erini qzetd bu qsa mktubla drc etdirmidir: ziz yoldam.
Dorudur, lmk tbiidir. Amma bu tvr nahaq, xunxar qatil lind lmk
ciyrimi para-para etdi. Artist yolda. Snin o vhi qatilin ninki tk er
almin, hm d bizim limizdn almaqla shny byk zrb vurdu. Sevgili
yoldam. Bu axr vaxtlarda mn yadigar olaraq gndrdiyin ksinin dalnda
yazdn Hsb-haldan grnrd ki, hqiqtd dnyadan o qdr incimisn
ki, lmyi istyirmisn. Qoy snin bu kskn haln mn d, er v shn
dostlarna xbr verim, qoy onlar da oxusunlar.
Ordu Bakya glir. ar dvrnd mslmanlardan sgr aparmayb,
bunun vzind vergi alrdlar.
Oktyabr inqilabndan sonra burjuaziya partiyas: grc
meneviklri, danaklar v msavatlar Zaqafqaziya komissarl yaratdlar v
1917-ci ilin dekabr aynda grc, ermni, mslman v rus milli korpuslarnn
tkilin baladlar. Bu msld mslmanlarn vziyyti ox ar idi, nki

195

onlarn he bir silahl dstsi yox idi. Qrb cbhsindn Zaqafqaziyaya gln
birinci Tatar svari polkunu mslmanlar bu mqsd n istifad etmyi
qrara aldlar, bu yegan silahl dst idi ki, az-ox kara gl bilrdi. Tatar
polku kemid Dikaya diviziya trkibindki alaylardan biri idi.
Korpus dzltmy baladlar; kaz zrind korpus v iki diviziya
tablar yaradld; n zabit v n d sgr vard. Azrbaycandan adam ymaq
nzrd tutulurdu. Bu mqsd n 1918-ci ilin fevral aynda korpusa daxil
edilck birinci piyada diviziyasnn qrargah Bakya krlr ki, birinci atc
polku v baqa hisslr yaradlsn. General Mehmandarovun bal il
qrargah zvlri hr varid olanda tutub dustaqxanaya salrlar. Hmid
Sultanovun xatirlrind yazdna gr, sonra da taktiki mlahizlrl azad
edilirlr.
Tiflisd bel korpus yaratmaa baladlar. Lakin clb ediln adamlar
tlim n aldqlar silah, paltar v oxlar at da gtrb qardlar evlrin,
tapb qaytarmaq da olmurdu. Bellikl vziyyt ox ar v acnacaql idi.
1918-ci ilin mart aynn vvlind, Trabzonda trklrl Zaqafqaziya
Seymi arasnda danqlar balayr. lk iclasda trklr Zaqafqaziya
komissarlnn dvlt v siyasi chtdn he bir hququ olmadn iddia
edirlr. Buna gr d komissarlq tez Zaqafqaziyann Rusiyadan ayrldn v
srbst dvlt olduunu elan edir, federativ respublika yaradr.
1918-ci il may aynn 25-d Seym z-zn buraxr v Zaqafqaziy
razisind milli: grc, ermni v Azrbaycan respublikas ml glir.
1918-ci il may aynn 28-d milli ura azad Azrbaycan yaradldn
elan edir, lbtt, Gncd olan Trk slam ordusunun ba komandan Nuru
paann razln alandan sonra.
Mslman korpusu Tiflisdn Gncy glir v Azrbaycan korpusu
adlandrlr. Onun varidat v hrbi mxllfat var-yox bir ne topdan v bir
d az miqdarda atlardan ibart idi.
ar ordusunun silah arsenal btnlkd xristianlarn lind idi.
1918-ci il iyulun 11-d trklr Azrbaycanda 1894 v 1899-cu ild
anadan olanlar orduya arr.
1919-cu ilin sonunda toplanan sgrlrin yaadqlar bir ne
kazarman general Smdby Mehmandarov yoxlayanda dht glir v yazr:
Hr yerd bir-birindn pis, eyni acnacaql mnzry rast glirdim.
Adamlarn grkmi miskin, qida olduqca pis; yoxlayanda qabdak qaynar suda
tk-tk klm yarpa zrd... Binalar rtubtli, n arpay, n taxt v n d
yoran-dk vard. sgrlr ya torpaq stnd st-aq yatrdlar;
pncrlrin oxunda yox idi. Atlar bir dri, bir smk idi, atdan ox caib
bir heyvana oxayrdlar, yardan oxunu qoturluq basmd.

196

Tccbl bir ey yoxdur. Madam ki, adamlar ac-yalavac, ayaqyaln,

baaq, zlri d nahaq yer tez-tez ktklnirdilr, ata kim baxacaq.., Bel
vziyytd hrbi xidmt nifrtdn baqa he n gzlmk olmaz....
Yuxardak vziyyt mrlrind sgrliyin n olduunu bilmyn
kndli balalarn hrkdb-qorxudur v frariliy vadar edirdi.
1918-ci il noyabrn 6-da Msavat hkumtinin hrbi nazirliyi yaradlr
v onun portfelini hkumt bas gtrr. Nazirliyi tkil etmk general
Smdby Mehmandarova taprlr, z d hrbi nazir mavini tyin edilir.
Sonra da hrbi nazir olur.
Birinci nvbd ba qrargah v ordu polklar yaradlr.
Krmdan glmi sabiq Krm hkumti bas general Sulkevi ba
qrargah risi tyin edilir. Lakin Mehmandarovla aralarnda mnaqi
olduundan o istefa verir.
Ordu is hl yox idi. Trklr Bakn alandan sonra Azrbaycan
korpusu yaradlr v polkovnik Slimov mvqqti komandir tyin edilir. O da
yazd mxfi mlumatda qeyd edir ki, ordu kaz zrinddir. Ad var, z
yox. Atlar acnacaql haldadr. Lazmi miqdarda top var, amma topxana
qurmaa n zabit, n at, n d mxllfat var. sgrlr cr-cndr iind, hams
ayaqyaln, n corab, n arq... Knd gz dikib, mqam tapan kimi qarlar...
Zabitlrin d vziyyti o qdr yax deyildi. Baqa idar
mmurlarnn maalar 100-150 faiz artrld halda, zabitlr unudulmudu. El
bil gey uaqdlar... Pul da gndn-gn qiymtdn drd.
Bo, susuz shrada mskn salmaq kimi hesab ediln ar bir raitd
general Smdby Mehmandarov ordu yaratmaa balayr.
Bu fvqlad istedad sahibi srkrdnin trcmeyi-haln qsa da olsa
tsvir etmk vacibdir. 1856-c ild Lnkranda doulub. Atas zadgan
Sadqby me idarsind qulluq edirmi; xasiyyti cod, tndmcaz kii imi.
Smdby Bakda gimnaziyan la qiymtl bitirib Peterburqa gedir v 2-ci
Konstantin topu mktbin daxil olur. Zka v qabiliyytin gr byk
hrmt qazanr. 1875-ci ild thsilini baa atdrb, topu praporik rtbsi alr.
Sibir xidmt gndrilir. lk df 1900-c ild hrbd mhart v istedadn
nmayi etdirir. Hmin il avqustun nd inlilrl olacaq dyd
generaldan mr alr ki, Tsitskar hrindn qamaa chd edck adamlar top
atin tutsun v bununla in sgrlrinin aradan xmasna mane olsun.
inlilr hrdn libo xanda Mehmandarov silahsz adamlar
qrmaqdan boyun qarr, at tutmur. Generalla mbahis edir. Hdlnir v
hrbi shra mhkmsin verilmkl thdid edilir. Vadar olub top atini
inlilrin balar stndn uzaa ynltdirir v qaanlarn hr qaytmasna
nail olub, qan axtmadan hri tuturlar.
Sonralar bir il Peterburqda topu zabitlr mktbind tkmillm
kursunda oxuyur.

197

1904-c ilin yanvar aynda, rus-yapon mharibsi balayanda PortArtur qalasna gndrilir. Qalann mdafisi mhur general-mayor
Kondratenkoya taprlmd. catin gr sonralar o, Port-Artur qhrman
ad il mhur olmudu.
Qalada n mhm obyekt hesab ediln rq cbhsinin topu
qvvlrinin risliyi, n igid zabitlrdn biri saylan Mehmandarova hval
edilir. Bura daima thlk altnda idi, rq cbhsini dmn zbt ed bilsydi,
btn qalaya asanlqla yiylnckdi.
General . A. xlinski xatirlrind yazr ki, Oktyabrn 14-d
dmn qalan topa tutanda Smdby mnim mvqem gldi. Yaponlar bura
11 dymli topdan tutmu, 27 millimetrlik xrda dniz topuna qdr mxtlif
ll qoplardan at ardlar. Mvqeyimiz hm d tfng v pulemyot ati
altnda idi. Mehmandarovun lap yaxnlnda 6 dymli qumbara partlad,
trafa qlplr v qara palq srad. Smdbyin st-ban bulad, lakin
yaralanmad. Vecin almadan ox soyuqqanl halda cibindn xard a
yaylqla st-ban bulam pal tmizldi.
Dekabrn 16-da arlan hrbi urada qalann mdafisini davam
etdirmyi tkidl tklif edir.
Yaponlar rq cbhsinin n hssas mntqsi Drakon da silsilsini
tutandan sonra, general Stessel qalan tslim edir.
1908-ci ild Smdby Mehmandarova general-leytenant rtbsi
verilir.
Mehmandarovun ad glnd topu akademiyasn bitirmi v digr
grkmli qoun hisslri generallar, btn rkan hrb zabitlri hrmtl,
iftixarla onu triflyirdilr, qibt v hsd knlr d az deyildi.
Birinci dnya mharibsi rzind, 1914-1918-ci illrd Mehmandarov
21-ci piyada diviziyasnn risi olmu, Avstriya-Almaniya cbhlrind
vurumu, mhur Lodz mliyyatnda misilsiz mhart v xsi igidlik
gstrmidi. Bu diviziyaya 81-ci Aberon, 82-ci Dastan, 83-c Samur v 84c irvan piyada polklar daxil edilmidi. Sonra 2-ci Qafqaz ordusunda korpus
risi tyin edilmidi. zn v baqalarna qar tlbkar, sgr ata qays
bslyn, namuslu, dz danan, adamlara szl v il kmk edn general
Mehmandarovun yaltaqlar, yalan, oru, liyri v rvtxorlar grn gz
yox idi. gidlik v mrdliy gr ne df qzl silahla, hrbi mharti n
Stanislav, Vladimir v Georgi ordenlril tltif edilmidi. Eyni zamanda rann
iri-Xurid v iki ingilis hrbi ordenin, Fransa v Rumniyann. yksk
hrbi mkafatna layiq grlmd.
General Mehmandarov 1919-cu ild Vladiqafqazdak kitabxanasn
Bakya gtirmk n nfr adam gndrir. A general Erdel hvalat
eidnd, glnlri hzuruna arb deyir: Mn Mehmandarov adl general
tanmram. Mn vahid Rusiyaya xyant etmi Mehmandarovu tanyram v

198

Bakn zbt ednd onu xain kimi dar aacndan asacaam. Gedin, xbri
zn d atdrn. Kitablar da vermmidi.
Yksk hrbi mharti, istedad v tkilatlq bacar saysind,
yuxarda tsvir etdiyimiz ar bir raitd v acnacaql vziyytd hrbi i
bld olmayan dstlrdn qdrtli qoun yarada bilmidi. Denikin hcumu
ehtimalna qar mkmml, operativ mdafi plan qurub, dairlr yaratmd.
1. Yalama-Xamaz-Bak. 2. Dilican-Qazax-Astafa. 3. Dilican-GdbyGnc. 4. Gorus-ua-Yevlax. 5. Dnizd Samur ayndan lt stansiyasna
qdr.
mumiyytl vvldn qarya qoyulan mqsd 40.000-lik ordu
yaratmaq idi. raitin ar olmas, xarici v xsusn daxili vziyyt buna imkan
vermirdi.
Qounlarn myyn hisssi Bakya gtirilirdi. On Doqquzuncu ilin
aprel aynn ilk gnlrind camaat arasnda ordumuz sabah paytaxta glir
xbri azdan-aza keir, hamn sevindirirdi. Hr bir sz deyir, hrnin bu
bard z mlahizsi vard.
mbrkndind mlk sahibi Aa Mlik, dartay bi, xarrat Cfr,
bir d Zhr Mmmdrzann arasnda mbahis dd. Aa Mlik dedikd ki,
sabah qounumuz Bakya glir, dartay bi istehza il sorudu: Xozeyin,
haandan qoun siz dvltlilrinki oldu? olun var, hams yannda, evd;
qardan balalar hrd, zlri d al-veri edirlr. O biri xozeyinlrin d
uaqlar el.
Bandan yek danma, - dey Aa Mlik ona acqland, - hkumt
z n eldiyini yax bilir.
Hkumt banda oturanlara n var, loxman verdin, szn keck, dey Zhr Mmmdrza shbt qard, - ay xozeyin, bar danma. O
sgrlrin arasnda bir nfr d olsa varl balas yoxdur. Hams fhl balalar,
kndli uaqlardr, Bolovoylar yerind deyirlr - fhl-kndli sgrlri....
H, Zhr Mmmdrza yen zhrin atd, - dey xozeyin acqla
ssini ucaltd, - bu gd-gdlr yaman dil-az ablar ha.
Xozeyin, danma da biz ox grrsn? - Zhr Mmmdrza
sorudu. - H. Ac-susuz dolanrq, ryimizi boaltmaq da biz olmaz?...
Cfr kii dillndi: O gn sgrlikd olan qardam olu ev
glmidi, gzranlar zlmdr, mahn qoublar:
Kazarmada idik, verildi azan,
Aldq limiz, hr bir qazan.
orban alb, qaydan zaman
orbadan xd bir l sian...

199

Gl qopdu. Zhr Mmmdrza sorudu: Aa Mlik xozeyin, buna

szn ndir? N deyirsn?.
Haqq sz n dey bilr? - dartay bi dillndi, - odur ey, Glzar
qarnn rini, uban mdnind ilyirdi, xozeyin Xudaba diri-diri quyuya
atd, ldrd. Glzarn gznn a-qaras birc olu var, ak-uk elyib,
klfti dolandrrd, tutub dvltli olu vzin sgr apardlar. sgrlr, qoun
Glzar qarnndr.
Aa Mlik shbti uzatmayb getdi. Bir az aada, baqqal Mmmd
Qulunun olu Dada dkann stn bayraq sancrd v astadan oxuyurdu:
Trkstan yellri pb alnn,
Daha yksklr ucal bayram...
Aprelin 5-d shr tezdn, saat 7-dn paytaxt bzyib qurtarmdlar.
Klrd adam ox idi. Dkanlarn stnd, byrnd, ala qaplara sanclm
rngli - qrmz, yal v firuzyi, aypara v skkiz gu ulduzlu bayraqlar
klk dalalandrrd. Kbarlar yaayan mhlllrdki klrd bayraqlardan
lav, eyvanlardan xallar, xalalar sallanrd. Baqa binalar da ox yax
bzdilmidi, ox yerd xal-xala, cecim aslmd. Bir szl, sgrlrin tb
kecyi btn klrd hr addmda bzk diqqti clb edirdi. Qrmz v a
paralarda iri hrflrl arlar yazlmd: Yaasn Azrbaycan!, Yaasn
hrriyyt!, Var olsun millt.
Saat 9-da klr mktblilrl doldu. Nm sdalar eidildi.
Stansiyadan balam, sgrlrin kecyi meydan v klrd adam
lindn trpnmk olmurdu.
Birdn, Glirlr, qhrmanlar glirlr! Szlri azdan-aza kedi.
Musiqiilr sgri tranlr almaa baladlar. Yaa! Var ol sgr! alqlar
ucald. sgrlrin ilk sras grnd. iyinlrdki tfnglrin snglri brq
vururdu. Yeknsq tpik sslri trafa dolurdu. nd piyada, dalnca mitraliyoz
v topu hisslri, arxada is svarilr glirdi. Atlarn stndki qhrmanlar
diqqti daha ox clb edirdi. Nizlrindn aslm xrda bayraqlar yellnirdi.
Qdim Qafqaz adti zr atllar zurna-balaban alanlar mayit edirdi.
Piyada sgrlr ss-ss verib hrbi rqi oxuyurdular.
...Qoun birdn dayanr. Generallardan biri uca ssl komanda verir.
Zabitlr onun mrini tkrar edirlr. Qoun btnlkl hrkt glir.
Ordunu tbrik glnlr gmrkxana qarsnda ylblar. Parlaman
zvlri, eyxlislam, mfti, Bak nas Cmiyyti-xeyriyy zvlri,
bldiyy idar heyti, Dastan, Grcstan v Lehstan heytlri buradadr.
Bir azdan yanlar v nazirlr glir. Bayraqlar klk oynadr. Tez-tez
Yaasn Azrbaycan!.. szlri tkrar edilir.

200

ngiltr qounlar ba komandan laltlar il at stnd ordu

qarsndan v bayraqlarn altndan keib, qounlar salamlayr, Xo sfa
deyir, sonra da atdan db, toplaanlarn yanna glirlr.
Hrbi Nazir Smdby Mehmandarov avtomobild glir. Gurultulu
alqlarla v musiqi tranlril qarlanr. Avtomobildn db, sgr
sralarnn qarsndan kerk Mrhba! deyir. sgrlr: ox sa ol!
cavab verirlr. Mehmandarov heytlr ylan yer yaxnlar, sa lini pb
gzlri stn qoyur.
Nitqlr sylnir, sgrlr tbrik edilir. Siz Azrbaycann, mstqil
Vtnimizin paytaxtna xo gldiniz!.
Mfti v eyxlislam da sgrlr Qurandan aylr deyib, Vtni,
xalq mdafiy misallar gtirirlr.
Hazr ol hrb, gr istrsn slh-slah! szlri eidilir.
sgrlri qbul edn general:
Bayraqlar, irli! dey komanda
verir. Salam mar alnr. Onlar hrkt glib, hkumt binas (Azneft)
qarsndan keir. Sadov (kalov) ksil qalxrlar. Musiqi alnr.
Camaat ordunun dalnca yeriyir.
Ordu parlaman binas (lyazmalar fondu) qarsnda gurultulu
alqlarla, tbriklrl qarlanr. traf binalarn eyvanlarndan sgrlrin stn
gllr-iklr splyirlr. Bu aradak eyvanlar da bayraqlar v xal-xalalarla
bznib. Lakin qonuluqdak yanb, dalm, nhng skelet oxayan
smailiyy binasnn xrablri matm tsiri buraxr, el bil bina qara libasa
brnb.
Rsmi salamdan sonra ordu dstlri bir-birinin dalnca Bazar (Hs
Hacyev) ksil Salyan qlalarna yollanr.
Damlar, klr adamlarla doludur. Xalq sgrlri tbssm v
mhbbt dolu baxlarla oxayr, sevincindn alayr, bir-birini qucaqlayb
pr, tbrik edir. Yaa ordu! sdalar tez-tez tkrar edilir. sgrlri gz ya
il yola sala-sala bzi arvadlar dua oxuyur, xeyir sylyirlr.
oxlar sgrlri yola salr, onlardan ayrlmaq istmir.
***
Dz on be gndn sonra hrbi nazirlik xsusi, gizli mktub-tliq il
nazirlr sovetin mracit edir ki qoun iind bolevik tbliat-tviqat
gndn-gn artr v sgrlri xsusi zklr clb etmy can-bala sy
gstrilir. Hm d tssfl qeyd edilir ki, bolevik azar yayan tbliattviqatlar mslmanlardr. Bunun da sbbi mlumdur. Bak hri
Zaqafqaziyada bolevik faliyytinin sas mrkzidir. Buna gr d polis
idarsin xsusi srncam verilsin ki, qarnizona ciddi nzart yetirsin. Bu v
digr yollarla ordunu bolevizm xstliyindn xilas etmk lazmdr.
May aynn 11-d hrbi nazirlik birbaa daxili ilr nazirliyin xbr
verir ki, boleviklr, ox tssf ki, hams da mslmandr, mxtlif bhan

201

v crbcr yollarla kazarmalara soxulub, sgrlr bolevizm ideyasnn

mqsdini baa salmaa chd edirlr. Kazarmalara siyasi dbiyyat,
intibahnamlr yol tapr. Zabit v sgr paltar geymi boleviklr qoun
hisslri irisind i grrlr. Meyv satanlar ap edilmi intibahnamlrdn
qovluq dzldib, iin meyv doldurub sgrlr, kiik zabitlr, matroslara
verirlr, aq-ana tbliat aparb cavanlar yoldan xardrlar. Tcrbsiz
cavan sgrlr d onlarn dediklrin uyur v inanrlar.
Buna binan kazarmalar trafnda xsusi polis nvbtilri tyin
edilsin.
Btn bunlar tbii idi, nki orduya sfrbr ediln fqir-fqra
balalarna yerli-yersiz ar cza verilir, thqir edilirdilr. Frarilrin say getged artrd.
Dvltlilr pul gcn uaqlarn orduya getmy qoymurdular.
Rvtxorluq hddini amd. Hrbi nazir htta parlamanda xitabt
krssndn elan etmidi ki, oxlar hrbi idn hm rvtxorluq, hm d
rzaq, paltar, silah ourlamaq, xzinni soymaq n istifad etmk istyirlr.
Buna imkan daxilind yol vermycym.
Hmmt bolevik tkilat 1919-c ilin yazndan sgrlr irisind
mtkkil tbliat ii aparr, prbi tkilat yaradr. Kommunist ideyasn tbli
etmk n btn rait vard. Bir yandan ar hyat trzi, digr trfdn
heyvani rftar. By el by idi. Riyyt is ktklnirdi. Hmmt hrbi
tkilatna Mirz Davud Hseynov, li Bayramov, Hbib Cbiyev v baqalar
daxil idi. Ordunun btn hisslrind bolevik partiya zklri yaradlmd.
1920-ci ilin fevral aynda arlm Azrbaycan K(b)P-nin birinci
qurultaynda orduda tbliat ii aparmaq siyasi by hval olunur. Bu haqda
Dada Bnyadzad yazr ki, orduda olan xrda zabitlri partiyaya clb etmy
xsusi fikir verilirdi. Tbliat mvzusu sasn imperializm leyhin mbariz,
rq xalqlarn sartdn xilas etmk, Ankara trklrin Antantaya qar
mbarizd yardm gstrmk, milli-azadlq mbarizsini daha da
genilndirmk, Azrbaycan zhmtkelrinin Sovet Rusiyas il dostluunu
mhkmltmkl silahl syana hazrlamaq v s. ibart idi.
Rusiya Kommunist (b) Partiyas Bak Komitsinin hrbi tkilat
fhllri v donanman silahlandrmaqla mul idi. Kars v rdhan hrb
gmilrind bolevik partiya zklri vard. Hrbi gmilrd, dnizilr
irisind boleviklrin apard i ingiz ldrm, Yan Lukyanenko v
baqalar rhbrlik edirdi.
ngilislrin v Denikinilrin zbanalqlar, yerli mmurlarn
rvtxorluu v satqnl da syana rait yaradrd.
Sovet Rusiyasnda Qzl Ordu trfindn mlub edilmi alarn
Cnuba qam zabit v sgrlri hrd khn ar hrbi libasnda gzirdilr.
Azrbaycan ordusundak zabitlr irisind d khn ar zabitlri az deyildi.

202

Onlar sgrlrin dilini - azrbaycanca bilmirdilr. Nahaq yer sgrlri

ktklyirdilr, zlri d Denikin rbt bslyir, hm d ona casusluq
edirdilr. Ordunun btn sirlri dmn mlum idi. Ba qrargahda general
Jilyayev, 3-c Gnc polkunun ris mavini polkovnik Qauzen v baqa
zabitlr hm Denikinin, hm d ingilislrin casuslar idi. Tez-tez tutulan
casuslar, hkumti saya salmadan, ingilislr azad edir, burunlarn hr yer
soxurdular. o yer atr ki, ingilislrin ikizl siyastin, zbanalna qar
hrbi nazir Mehmandarov protest edrk vaxtil Birinci dnya mharibsind
tltif olunduu ingilis ordenlrini geri qaytarr.
Sabiq hrbi nazir mavini liaa xlinski maraql bir hvalat yazr:
1920-ci ild denikinilr Azrbaycandan qaanda gmidn dniz byk bir
qutu atrlar. sgrlr bu qutunu xardb, nazirliy gtirirlr. Qutu azna qdr
casusluq materiallar il dolu idi. Orduya aid xrda tfrrata qdr mlumat
vard. sgri hisslrin yerini dyimsi, zabitlrin siyahs, nvanlar, ordu v
hisslr zr btn mrlrin surti... siyahda el adam vard ki, hm ingilis,
hm Denikin casusu, hm d cinayt polisi idarsind grkmli vzif sahibi
idi.
sgrlrin hal hm fiziki, hm maddi, hm d mnvi chtdn
gndn-gn arlard.
Dekabr aynda Azrbaycan fqras qzeti mqalni bel adlandrr:
Azri sgrlrinin hal. Yegan istinadgahmz sgrlrdir. Onlar fhlkndli balalardr. llrind silah, iyinlrind yk, Vtni mdafi edirlr.
irkli kazarmalarda yaayr, soyuq sngrlrd yatrlar. Yegan mqsd
zhmtkelrin istiqlaln mdafidir. sgrlr ac-yalavac, soyuqda v axtada
gzran keirirlr.
Dyd hlak olanlar qbiristanda el sgr paltarnda basdrmaq
istyirdilr. Bundan hycana gln camaat qbiristana getdi v komandiri
tlb etdilr.
Sbb ndir ki, gnd ne nfr sgr tlf olur.
Sbb mlumdur - axta, qlalar natmiz, xstlik, paltarszlq.
Komandirlr cnbi, rzaq pis v khn.
sgrlr ayazda yatr, palq, ya, qar iind durub bizi qoruyur. Hr
ey onlara verilmli. sgrlr a rk v yax rzaq vermk lazmdr.
Baylda da oxlu sgr lr. sgrlrin drdin dava tapmalyq. Ciddi ar
lazmdr.
Dalalanan adralar. On doqquzuncu ilin maynda Hmmt
tkilatnn tbbs il, Bakda qadnlarn izdihaml nmayii olur. Bel bir
nmayi, bel qeyri-adi bir mnzr hrd he vaxt grnmmidi. Qabaqk
nmayilr bundan tamamil frqlnirdi. Mslman arvadlar sbh tezdn
meydan v klr xrlar. Baqa milltlrin qadnlar da hmrylik lamti
olaraq onlara qoulur. Mnzrni grnlr, izdihamn vahimsindn zlrini

203

itirir. Xfif-xfif sn bahar mehi qadnlarn qara adralarn dalalandradalalandra, sanki onlar salamlayr, tbrik edir, drdlrin rik olurdu.
Oktyabr inqilabndan sonra domu azadlq gnindn mslman
arvadlar hl d mhrum idi. Halbuki Oktyabr inqilab qadnlara hquq
vermidi. Bugnk izdihaml x iki il vvl ruhanilr qurultaynda
qaragruhularn azadlq, srbstlik almaq istyn arvadlara tutduqlar divana,
hrmtsizliy qar intiqam sdas idi. srlr boyu ia, havaya, gn hsrt
qalm, uaq bytmk, mtbx v evd apalamaqdan baqa he n grmyn,
min bir mqqt dzn, min bir cza kn mslman arvadlar dan
sklndn gec yarya qdr ayaq st, acla, susuzlua, yorunlua dznlr
birinci df idi ki, doma k v meydanlar srbst, azad dolardlar.
Lakin qaragruhular yen d ba qaldrdlar, axamst qadnlar
bulvara girmy qoymadlar, gircklri lisilahl qhrmanlar tutdular. Hl
bu az imi kimi qadnlara hcum etdilr. Polis nfrlri d qaragruhulara
havadar xdlar.
Ham n taybatay aq olan bulvarn darvazalar onlarn zn
baland. lin 365 gnndn bir ne saat dniz havas alma, lplrin
oynamasna tamaa etmyi onlara qymadlar. Dvltlilrin arvadlar gn
uzunu bulvarda dinclirdi.
Qadnlara qar bu cr mnasibt hrd ks-sdaya evrildi.
250 milyon pud neft. On doqquzuncu srin axrlar v iyirminci srin
ilk on ilind Bakdan ild yz lli milyon pud* neft ixrac edilirdi. Onun qrx
milyon pudu sisternlrd, lli milyon pudu is kmrl Batuma danrd.
Altm milyon pud is gmi v tankerlrl Rusiyaya, rana v Trkstana
gndrilirdi.
Birinci dnya mharibsi dvrnd nefti baqa yerlr gndrmk ox
tinlmidi. Hasilatn ox azalmasna baxmayaraq yen d iki yz lli milyon
pud neft (be milyon ton) anbarlarda v rezervuarlarda ab-dard.
imali Qafqazda Denikinin a ordusu dmir yolu il hrkti
dayandrmd. Xzrd aqvardiya hrb gmilri ingilis aal altnda
dnizi gec-gndz nzart altnda saxlayrd. Htrxana ninki tanker, gmi,
htta barkaz bel buraxmrd.
Trklrin ordusu Bakda olanda, almanlar sz vermidilr ki, Batumda
olan nefti gmilrl Ukraynaya v sair yerlr dayacaqlar. Htta gmi d
hazrlamdlar. Lakin vziyyt dyidi, almanlar v trklr mlub oldu.
Amerika, Fransa v ngiltrnin neft dayan tankerlri v donanmalar
Dardaneldn o tayda idi. Tmir ehtiyac olan Bak - Batum neft kmril ox

Pud -16 kiloqramdr.

204

tinlikl gnd 75.000 pud neft vurmaq olurdu ki, bu da ayda 2 milyon pud,
mumi miqdarn czi bir hisssini tkil edirdi.
Vaxt il ingilislr d Bakda olanda sz vermidilr ki, nefti
Ukraynaya gndrmy kmk edcklr. Htta bu mqsd n gmi v
tanker d ayrmdlar. Ukrayna il mqavil d balanmd. Burada da
vziyyt dyidi.
Fransaya satlm nefti Marsel hrin atdrmaq n onlarla
hkumt gmrk haqq verilirdi ki, bu da maln qiymtini bahaladrrd. Bir
gnd grl bilck i hftlrl uzanrd. Neft sindikat yaratdlar. Nefti ham
oraya vermli idi. Xrda neft sahibkarlar baqa yer neft sata bilmzdi.
Sindikat neft sahibkarlarnn lind artq qazanc mnbyin dnmd. N
qdr ki, sindikat yox idi, neftin pudu 5 manata satlrd. El ki, sindikat
yaradld, neftin pudu qalxd 10 manat 80 qpiy.
Rokfellerin Standart oyl kompani neft sindikatnn Bakdak
nmayndsi Tomas on iki milyon pud neft almaa mqavil balamd. 7 ay
rzind hazrlanacaq alt milyon pud a neftin qiymti mxtlif aylarda
mxtlif - 33 dollardan 34 dollara qdr olacaqd. A neft gmilr
yklnndn sonra pulu - Nyu-York, Roma, London v Paris valyutasyla
verilckdi. Hr df pulun 10 faizi girov saxlanacaq, mqavily ml
olunmadqda verilmyckdi.
Ba nazir v xarici ilr naziri glib Tayevdn xahi edir ki, icaz
ver amerikal qonaqlar sizin mlkd qbul edk, hrd sizin evinizdn
mnasib yer yoxdur. ki nfr biz olacaq, bir d qonaqlar. Hac byk qz
Sara v krkni Zeynalbyl qonaqlar rq salonunda qbul edir. Mclisd on
nfr adam itirak edir.
Neftxuda Slimxanovun arvad ll-cvahirat iind zrm.
Xbr vernd ki, am yemyi hazrd, keirlr nahar otana.
Amerikal qonaq yannda oturmu Hacnn sad geyimli qz Sara
xanma franszca deyir ki, sizin Tayevin qz nec d zngin geyinib, sl
rqli kimi, gzml grmsydim, bel tmtraql bzyi alma cdra
bilmzdim. Sara glmsyib deyir ki, o qonaqdr, Tayevin qz mnm.
Amerikal tccbl soruur: Siz?!, Bli dey Sara tsdiq edir.
Neft mdnlrinin grkmi son drc acnacaql idi; daxmalarn
oxunda pncrd yox idi. Xstlr cndr, lp stnd apalayrd.
Hkim yox, dava-drman yox. Ar xstlri malicxanaya aparmaa araba
da yox idi. Fhllr qzdrmal yoldalarn dallarna alb ne kilometr uzaqda
yerln azarxanaya aparrdlar. Drman yox idi. Mdnlrd su taplmrd.
Addmba neftl dolu alalardan, anbarlardan ab-daan neft havan daha da
zhrlyir, yann thlksi trdirdi.

205

yirminci ilin may ayndan balayaraq, rezervuar v anbarlardak

250.000.000 pud xam neft v neft mhsullarn sistern v tankerlrl Sovet
Rusiyasna damaa baladlar. Thlk arxada qald.
ki yz lli milyon pud (be milyon ton) neft v neft mhsullar 1920ci il aprelin 29-dan iyunun ortalarna qdr, qrx gn rzind dniz v dmir
yolu il Rusiyaya gndrildi. Rusiyann dalb brbad olmu snayesi,
nqliyyat v digr tsrrfatn tdricn dirltmy baladlar.
Bu miqdarda neft v onun mhsullarn bel gzlnilmz srtl
dama tkil etdiyin gr Azneftin risi Aleksandr Pavlovi
Serebrovskini Qrmz dy bayra ordeni il tltif etdilr.
Xsusi Dniz ekspedisiyas. On drd dvltin dmir v od
mhasirsind lm-dirim mharibsi aparan v btn mhrumiyytlr dzn
Sovet Rusiyasna duru yanacaq hava kimi lazm idi. Bak proletariat bel ar
bir vaxtda Sovet Rusiyasna kmk lini uzatma qrara ald. Bakda
boleviklrin Xsusi Dniz ekspedisiyas yaradld.
ngilislr iri ticart gmilrini d sfrbr edib silahlandraraq Xzr
sularnda boleviklr mane olmaq istyirdilr.
Bak krfzin lvbr atm Afrika gzti gmisi btn ticart v
neft krplrini nzart altnda saxlamd.
Bel qorxulu v ar bir raitd boleviklrin Dniz ekspedisiyas
Htrxana benzin v man ya damaa balamd.
Kapitan Dada Slimov nql edirdi ki, ekspedisiyan hrbi
donanmann ris mavini ingiz ldrm, kapitan li Bayramov, Dvltov v
bekar dnizilri i dzldn Yan Lukyanenko idar edirdilr. li Bayramovla
oxdan tan idik, ikimiz d Bak dnizi mktbini bitirmidik, ikimiz d kasb
aildn idik. Mn dlgr olu idim, atam gmilrd dm tmir edirdi. linin
atas is Lahc misgrlrindn idi, oxdan Bakda yaayrdlar.
Bir gn li Bayramov mni yanna arb dedi ki, get Yan
Lukyanenkonun yanna, sninl ii var. Getdim. Onun ildiyi idar Qoa qala
qapsnn yanndak Hamov (Gnclr) meydannda, ikimrtbli mlkd idi.
Yan dedi ki, get ticart portunun risi ingiz ldrma riz ver ki, boleviklr
motorlu qaym qardb aparblar, indi Zird hkumt tapb. Xahi edirm
qaytarn. Qayn sndlrini d verdi mn. Sn dem, qay khn tarixl
keirdiblr mnim adma. ingiz ldrm mr verdi, qay qaytardlar. Gldim
Yann idarsin. O dedi ki, baqa bir motorlu qayq da var. Hr ikisiyl
Htrxana benzin gndrmliyik. mllri xardb yerin rus qoymuuq. Al,
bu on min manat, get benzin al, vur qayqlara. Qarahr gedib ibayev
krpsndn benzin dolu bidonlar alb, ykldik qayqlara v kaz dzldib
nzli adna yola saldm. Qayqlar n bir ne pasport olurdu; birini
saxladm zmd, o birilri qald kapitanda.

206

Qayqlar Htrxana getdi, mn srniin gmisind yollandm

nzliy, rana. Sndlri pul gcn sahmana salb qaytdm geri. El ki,
qayqlar Htrxandan dnd, ran mhr vurulmu sndlri aparb
gstrdim Bak gmrkxanasna.
Aqvardiyalarn v ingilislrin mhafiz gmilri, qayqlar Bak
Mahaqala - Htrxan yollarna nzart edirdilr.
Ekspedisiya gmilrind man ya v benzin dayan baqa bir
kapitan shbt edirdi ki, on doqquzuncu ild Kirovun tapr il mni
Htrxandan Bakya yolladlar. Aprelin birinci gnlrind Pirallah adasna
gldim. Az lehimlnmi qutularda oxlu Nikolay pulu gtirmidik. Rusiyann
banklarnda qalm, qiymtini itirib, xrclnmyn bu pullar Bakda i gedirdi.
Mmurlara rvt verib i arrdq mal alrdq. Gtirdiyim pullar Zir
kndinin yaxnlnda gizltdik, sonra da ekspedisiyaya thvil verdik. Tzdn
benzin, bir d man ya alb gmiy vurduq. Gmi yelknli idi, motoru da
vard. Axamst yola ddk. Afrika gzti gmisi sndlr baxb, bizi
lngitmdi. ox kmdi, xzri balad. Gedib Znbil (Bulla) adasna xdq.
rzaq v su gtrmdk; quru eylr idi. Ocaq qalayb xrk biirmk
olmazd. Benzin bir qlcmdan ala bilrdi. kinci gn xzri gilavarla vz
oldu, yelknlri ab dniz xdq. rq sahilin smt gtrdk. Klk birdn
dyidi, tzdn xzri balad. Yelknlr iib, qayq z-zn cnuba zrd.
Ha lldik bir ey xmad, bizi gtirdi Xorbana. Bu arada vtg oxdu.
Girdik krfz. Durbinl baxanda sahild kazaklarn gzidiyini grdk.
yinlrind hrbi libas, byrlrind aka, tapana... pis yerd axamlamdq.
llklrdn irin suyu boaltdq. ox kemdi kazaklar iki qayqda
biz yaxnladlar, gmiy qalxdlar. Baladlar axtara. vvl qay, sonra da
adamlar yoxladlar. Sndlri gtrb, mni apardlar qraa.
Binann qabandak meydanda dar aacndan iki cnaz aslmd.
Klk sdikc yellnirdilr. Bir nfri boazndan, o birisini ayaqlarndan
asmdlar. Boazndan aslan lmd, o birisi zif-zif xrldayrd. Birdn
qapnn aznda az bal, kndirl drd arpaz sarnm uvaln trpndiyini
grdm, zarlt ssi eidilirdi.
Birthr zm l aldm. Otaa girdik. Sndlri tzdn diqqtl
yoxladlar, bir zabit balad soru-suala: Hara gedirsiz? Kimsiz!,
Dadnz mal kiminkidir? Mal sahibi n ardir?. Cavab verib dedim ki,
hams sndlrd yazlb. Boleviksiz?, Yox a! N danrsz?, Sizi
klk gtirdi bura?, Yox, dnizd klk bizi ox hrltmidi, imli su
qurtarmd. Dnizd balqlara rast gldik. Onlardan xbr aldq ki,
Xorbanda kim var. Dedilr zmznklrdir. Boleviklri
qovublar.
Kazaklar qayda-qanun dzldiblr. rklndik. Gldik ki, su gtrk...
Bolevik olan yerd rahatlq olmaz. llri dz xataldr dey zabit
kedi o biri otaa, telefonla Lnkrana xbr verdi ki, yelknli gmi tutmuuq,

207

benzin dolu bidonlar yklnib. Guya nzliy gedirlr. N edk?. Bir azdan
zabit qaydb xbr verdi ki, sizi buraxrq... Razlq etdim: Cnab zabit, sa
ol... Qurudan tzc yel sir, icaz verin krfzdn dniz xalar. Mn
burdayam... Kapitansz he yer ged bilmzlr, sndlr d sizddir.
Zabit razlad. Uaqlara tez him eldim. Gmi krfzdn tzc
dniz xmd ki, baqa bir zabit otaqdan yyrb qqrd: Yelknli gmini
saxlayn! Lnkrandan mr var ki, buraxmayn onlar!.
Bir soldat sahil qab yoldalarma qqrd: Getmyin! Gzlyin!.
Zabit girdi otaa. Grdm i uluqlar. Gmidkilr d mni dnizi
iarsil tlsdirirdilr. apkam qaldrb, iar il baa saldm ki, azca
gzlyin. Dnb sorudum: Cnab soldat, burda su bana harda xmaq olar?
Rahatxana hardadr?.
Soldat lil kolluu gstrdi: Odur ey, get ora.
Kollua girib, srn-srn zm verdim dniz qrana, birthr
ordak xrda qayqlardan birin qalxdm, avarlar tapb z tutdum dniz.
Qorxudan adamn gc nec d bir min artarm. Birthr zm yelknli
gmiy atdrdm. Ddk yola...
Kazaklar qqrq sala-sala tfngi qapb, tutdular bizi glly. Gec
idi. Gll mnzilindn uzaqlamdq. Kapitan iri lini salarna kib drindn
ah kdi: Salarm onda aard. saata. Pein altnda baqa snd vard.
Ehtiyat n hmi bir ne snd gtrrdk. Baladq sa trfd dniz
qra il z yuxar zmy. Gilavar brkiyirdi. Dedim ki, uaqlar, bu klk
bizi Htrxana qdr qovacaq. Tkbndin altn brkidin. ri yelkni endirdik
ki, qayq batmasn. Klk anbaan gclnirdi. Dniz d ah qalxrd. Tamam su
iind idik. Alt paltarmz da islanmd. Gz-gz grmrd. Frtna yelknini
qaldrmdq, balacayd dey gmini qoymurdu lngr vursun. Yel gmimizi
el qovurdu ki, gll atsaydlar atmazd. Yeddinci gn klk sakitldi,
grdm su dayazlar, dryann dibi grnr. Lot atdm, sar gil gldi. Skan
kmkim taprb, zm gedib yatdm. Aylanda grdm gmi yilib, byr
st zr. Kedim skann dalna, birthr gmini qaydada oturtdum. Lvbr
atdm. Yelknlri endirdik. Taqtdn dmdk. Hammz uzanb yatdq.
Sabah gn aylanda grdk ki, sahild bir ne nfr balq dayanb
tccbl, qorxu il biz baxrlar. Birthr, l-qol iarsil, ttn, papiros,
konserv gstrib yaxna ardq. Haqlarn verdik, bizi yedy gtrb, kanala
qdr srdlr. Ordan o yana hrbi limandan kater glib bizi apard.
Htrxanda bizi sevincl qarladlar.
Gtirdiyimiz benzindn tyyarlr tkb sabah gn baladlar
aqvardiya v ingilis gmilrini bombardman etmy.
Bir hft sonra gmimiz oxlu pul, silah v siyasi dbiyyat yklyib
yenidn Bakya yola saldlar.

208

1919-cu ilin aprel aynda Dniz ekspedisiyas Bnyad Srdarovun

balq etdiyi dstni Bakya gtirirdi. Mindiklri adi balq qaynda,
dmnin altnda siyasi dbiyyat v pul gizltmidilr. Yolda ingilis v
aqvardiyalar qay yaxalayb, iind olanlarn hamsn glllmidilr.
Qocaman kapitan libala Rcbov nql edirdi ki, 1919-cu ilin
ortalarnda randan Bakya yk gtirirdim. Dniz sakit idi. Uzaqda byk
gmi grnd. Bizdn xeyli aral bir yelknli qayq zrd. ox kemdi
hrbildirilmi Emanuel Nobel, Elmar Nobel bir d Arak gmilrini
tandm. Gyrtlrindki toplarn llsini qabaa tulamdlar, brk
zrdlr. Mavinim tssfl dedi; Yelknli qayn qovaraqn gtrblr.
Dedim: Ola bilr. Mavinim lav etdi: Bu gmilr gec-gndz dnizi
lk-vlk edib bolevik axtarrlar. Htrxandan qaydanlar, ya da ora gedn
adamlar tutub ldrrlr....
Emanuel Nobel xbrdarlq fiti verdi. Yelknli qaya smtdn
yaxnlardlar. Biz d baxrdq, grk i n il qurtaracaq. Hrb gmilri
dnizi dilil, bayraqlarla, qayqda olanlara dayan iarsi verirdilr.
Oradaklar is veclrin almrdlar. Hrb gmilri lap yaxnlab, dniz bir
ne qayq saldlar, kndir trapla hrbi matroslar qayqlara db, z tutdular
yelknli qaya trf. El ki, lap yaxnladlar, birdn yelknli qayq balad
alb yanmaa v onu tqib edn qayqlara hcum etdi. Hrbi matroslar
dht gldilr, z tutdular qamaa. Yelknli qayq is l kmir, yana-yana
srtl vvl bir qaya, sonra da dnb o birisin zn zrbl rpd.
Bu zaman hdf mvazintini itirib iindki matroslar dniz
ddlr. Qayq ald, yelknli qay is alov brd.
Skan Pojarov da drd df Htrxana benzin alardqlarn nql
edirdi: Onlardan iki dfsini Roqovla brabr aparmdq. Ekspedisiyada n
csur dnizi Nikifor Roqov idi. He nyinn hesablamazd, zn oda, suya
vurard. Qaranlq, tufanl, axtal q geclrind, iddtli xzri snd dniz
xard. Bir addmlqda gz-gz grmynd, lplr ah qalxanda qay
qoard.
Reydd ingilislrin hrbi gzti gmilri iz axtaran it kimi krfz
gln, limandan xmaq istyn qayq v barkazlar axtarrdlar. Projektorlar
trafa gur iq zolaqlar sard. Hr an qay se bilrdilr.
Roqov is z iind idi, dmnlri saymaz, tapr canla-bala
yerin yetirrdi. ki df Roqovun dstsil Htrxana yollanmdm. Gy
buludsuz olanda yolu, smti ulduzlarla tyin edirdik, tapr yerin yetirirdik.
El ki, biz atrdq, Sovet tyyarilri benzin alb balayrdlar alar,
ingilislri dnizd v quruda bombalamaa. O gn olmurdu ki, dmnin hrb
gmilrini, ticart gmilrini bombalamasnlar. Kpk uaqlar nzarti daha da
artrdlar. Htrxana neft, benzin v man ya buraxmamaq n bir ne
lav ticart gmisini tzdn sfrbr edib silahlandrdlar. Roqov Htrxana

209

doqquzuncu df sfr ednd ingilis hrb gmilri onlar araya alb tutmaq
istyirlr. Grnd ki, xilas olmaa, aradan xmaa mid yoxdur, benzin dolu
gmiy od vurur. zlri d yanr.
Bir df d taprq verdilr ki, Edika barkaz il Krasnovodskiy
nfr adam aparmalsz. Hazrlan. Edika Nobel qardalarnnk idi.
Bibiheybtdn neft barjlarn yedkd Qarahr aparrd. Altnc krpy yan
almdq, indiki Azneftin qabanda. Mn skan idim. Familim Pojarov
olsa da sndlrimd Mironov yazlmd. Krpd kapitan mavini il
hrlnib, mqam gzlyirdik. Aparacamz nfr d qraqda him bnd
idilr. Bir sgr d lind tfng, nvbd dayanmd.
Naqan cibimd, axam saat on bird kedim barkaza, yaxnlab
qapn taqqldadb, girdim kapitann kayutuna: Cnab kapitan, olarm?
dedim. Ucaboy, arq adam idi. Uzand divandan trpnmyib dedi: Olar.
N istyirsn?!. Cnab kapitan, - dedim, - taprq veriblr ki, Edikan
Krasnovodskiy aparaq. O tccbl sorudu: N? Nec yni barkaz
Krasnovodskiy aparaq, - ssindn hiss etdim ki, mtlbi baa dmyib,
dikldi. - zm gedib, bu saat danaram ki, bu, mmkn olan i deyil.
Barkazda Krasnovodskiy getmk mmknm?! Balar xarab olub...
Naqan xardb ona tuladm: Yerindn trpnsn zn lm bil, dedim, - glllrin hamsn axacaam bana!.
Kapitan zn itirdi, trpnmdi. Kapitan mavini iri girdi, kndir
ilmyi sald onun boynuna. Uzatdq divana. Trpnsydi boacaqdq. El bu
vaxt qulluqu qz iri girdi, limd naqan, kapitann boynunda kndir ilmyi,
yan trfd kapitan mavinini grnd qorxusundan ah! deyib huunu itirdi.
Onu da gtrb kalitann yannda uzatdq.
Krpy qaydb sgr yaxnladq, tapanan stn knd dedi:
Onu qoy cibin. Butkann yannda gzlyirlr, get, onlar gtir. Sn
demginn sgr d bizim adam imi. Budkann yannda gzlynlri gtirib
yerbyer eldik.
Bir azdan yola ddk. nfri Moskvaya gndrirdilr.
Krasnovodskidn Aqaba, oradan Daknd, sonra da Moskvaya
yollanacaqdlar.
Jiloy adasna atanda, endim kayuta, dedim: Cnab kapitan, dur
gedk yerin, barkaz idar el, bizi Kuli mayakna atdr!. O, burnu altnda
mzldad: Mironov, n danrsan?! Dnizi barkazla amaq olar?! Dlisiz,
nsiz?! Batarq. Yaxs budur, glin qaydaq dala. Bakya. Mn he ks he
n demrm.
Dala qaytmaq bard sz ola bilmz dey mn tkid etdim, - dur
gedk, kapitan krpsn!. O, naar qalb durub dd qabama. Skan mn
idar edirdim.

210

yirmi bir saata gedib atdq Kuli mayakna. Gec idi. qlar
keirdik. Girdik krfz. Mayakn yannda iki dmn gmisi dayanmd. O
hndvr getmk olmazd. Vadar olub yolumuzu saldq Bkovi krfzin.
Shr tezdn atdq Krasnovodskiy.
Edikan tmir edib qurtaranda patron dolu qutular, oxlu tfng,
bomba yklyib bizi geri yole saldlar v dedilr ki, birbaa hrbi limana
gedrsiz. Bakya atanda grdk ki, ingiz ldrm bizi hrbi limanda gzlyir.
Bir df yoldalarmzdan biri - Sleyman olu Baba Htrxandan
gcl pul gtirnd ingilislr hiss edirlr. Baba grr ki, vziyyt xarabdr, l
kes glllycklr, zn itirmir, qay srr birbaa hrbi limana.
Krpy qalxanda li silahl jandarm zabiti qaban ksir. Baba n olar-olar
deyib qoltuq cibindn xartd pul bkmn uzadr zabit: Tez ol, - deyir, sgrlrdn ar, dmir qutular datdr ky!. Pul bkmn grnd,
zabitin gzlri xr kllsin, yqin ki, mrnd o qdr pul grmyibmi. Tez
iki sgr sslyir, mr edir ki, bal dmir qutular krpdn ky dasnlar.
Baba sgrlr d xrclik verir. Zabit cld fayton saxlayb, qutular ykldir.
Baban oturdur, z d lind silah ayaq qoyan dayanacaqda durub, hr
yollanr v Baban aradan xardr.
Shri gn Sleyman olunu tutub gtirirlr ks-kfiyyat idarsin.
Onu orada on gn saxlamdlar. Soruurlarm: Htrxandan n
gtirmisn? ntibahnamlr hardadr?, Pullar hardadr?, N qdrdir?.
Baba inkar edir, deyir ki, mn Bakdan xmamam. Pul ndir?, Htrxan
ndir?... Qonusu qoca rus arvadn arb tuturlar soru-suala. Qoca arvad
deyir ki, hzrt sann ruhuna and olsun, bu yaz hmi evd grmm.
O zaman Mirfttah Musvi kskfiyyatda ris mavini idi. O ii
birthr rt-basdr etdirir. Baban buraxrlar.
Meyxanada qtl. Professor Had liyevdn bir df bolevik qarda
Hamn facisi bard sorudum. O kdrlndi: Ham mndn bir ne ya
byk idi. 1892-ci ild doulmudu. Realn mktbd oxuyurdu,
xstlndiyindn 7-ci sinifdn xas oldu. Dvltli uaqlarna drs deyib, pul
qazanrd.
Bizim tlim-trbiymiz bad daym baxrd. Maddi kmk edirdi.
Daym Orconikidze il dost idi. Ham 1915-ci ild boleviklr partiyasna
daxil olmudu. Caparidze il d dost idi. Tez-tez evimiz glrdi. Soltan Mcid
fndiyev d, Ta ahbazi d... Ham dilmanclq edib Caparidzenin
mslmanlarn yncanda dediyi nitqlri azrbaycanca camaata baa salrd.
1918-ci ild Nrimanovla Nargin, sirlrin vziyytini yoxlamaa o da
getmidi. Komissiyann zv idi.
Byk ttil olanda Ham komitnin sdr mavini idi. Bana khn
panama qoymudu ki, tanmasnlar. Ev glmir, Mataaya gedirdi, orada
qalrd. Fhl konfransnda Qoqoberidze sdr, Ham mavin idi.

211

Firq trfindn Tayev fabrikasna thkim olunmudu. Partiyann

pullarn ona etibar etmidilr.
O da gtirib verirdi anama ki, saxlasn. Anam da gizldirdi.
Hacby Seyidbyov Ham v Mirfttah Musvini 1919-cu il,
sentyabrn 5-d restorannda ldrmd. Seyidbyov dmir
yolu teleqrafxanasnn risi idi. Qubernatora qohumluu atrd, z mhndis
idi. Mirfttah Musvi ksinqilabla mbariz idarsind ris mavini ilyirdi.
Vazalda kommunist yoldalarn Tiflis yola salb gedirlr limana. Oradan
Htrxana benzin aparacaq barkaz yola salandan sonra lkd
restoranna glirlr. Qonu stolda Seyidbyov bir qadn v bir kii il am
edib, rab iirlrmi.
Aralarnda mbahis dr. Seyidbyov tapanan xardb onlara
at ar. Hamla Mirfttah ldrr. Qoqoberidze qarnndan yaralanr. Dfn
mrasimi sentyabrn 7-d Qurban bayram gn oldu. K-bazar qurban
kababnn iyi brmd. stn qrmz para salnm qoa mafni llrd
aparrdlar. ki cavann killrinin rivlrin qara para sarnmd. Mdn
v zavodlardan yzlrl fhl v ii glmidi. Mitinqd dananlar saniy ar
cza tlb etdilr. Maflri parlaman binas qabanda saxladlar. liheydr
Qarayev eyvanda olan msavat nazirlrin lini uzadb, qqrd: Bu qurbanlar
siz baha tamam olacaq.
Drd ay sonra Hacby Seyidbyovdan lli min manat girov alb,
mhkmy qdr zamin buraxdlar. Bu msl camaatn brk narazlna
sbb oldu. Parlamanda qatilin hbsdn n n buraxld bard soru
verildi. Hmmt tkilatndan parlaman zv tribunadan dedi: ksinqilab
Dastan ial etdikd, nec hycanl gnlr keirdiyimizi yax bilirsiz.
Bilirsiniz ki, o vaxt qara qvvlrl mbariz n qdr tin v qorxulu idi. Bu
yolda alan grk z anndan keydi. Biz qorxmadq, bunu bilirdik.
Hkumt kmkdn qamadq, n alqan yoldalarmz ksinqilabla
mbarizy sfrbr etdik. Mirfttah Musvi v Ham liyev yoldalarmz bu
id oxlu dmn qazandlar. Axrda onlar qtl etdilr. Biz gzldik ki,
hkumt canini, qatili czalandrar. Qzetlr yazmaa qoymadlar, mitinq
keirmy qoymadlar. Hkumt sz verdi ki, qatili czalandracaq. ndi is pul
alb, onu buraxblar. A terrora qrmz terrorla cavab ver bilrik. - Byk
hycanla, - he insafdr ki, iki gnc yoldamz ldrlsn, biri d yaralansn,
z d drd aydan sonra cani hbsdn xsn. hrd gzmzn qabanda
gzsin. Qan satlr. Biz bilmk istyirik ki, hkumt bu xsusda n deyir? Biz
bu tribunadan aq deyirik ki, hrgah hkumtdn cavab xmazsa, bizi qane
etmzlrs, a terrorun qabana qrmz terror xardacayq.
Parlaman sdri soruya cavab vermir, bahalq v baqa msllrin
mzakirsin keir.
Qatil rana qar.

212

ngilislr Bakn trk edirlr. Hadislr bir-birini srtl vz edirdi.

He ks sabahk gnn nec qurtaracan bilmirdi. Ham intizarda, n is
gzlyirdi. Hr bir mlahiz yrdrd. On doqquzuncu ilin axrna yaxn
ingilis qounlar Bakdan Tiflis yola drd. Zabitlr burada evlndiklri
xanmlar n qatarn arxasnda xsusi vaqon qodurmudular. Xanmlarn
oxu ermni dvltlilrinin qzlar idi. yalarn - amadan, boxa-torbalarn
yerbyer edib, yola dmy mntzir idilr. Xanm-xatn gzllr ngiltrd
nec yaayacaqlar bard fikirlirdilr.
Zabitlr qabaq trfdki, komanda heyti olan vaqonda idilr. Onlar
shbt edir, danb-glrdlr. Bel zngin, rngarng hrdn ayrlmaa
tssf edirdilr.
Parovoz uzun, srkli fit alr, astadan hrkt glib vaqonlar
arxasnca srklmy balayr. Xanmlar n qoulmu xsusi vaqon is
trpnmyib yerindc qalr. Xanmlar bunu grdkd dht glir v baa
drlr ki, burda da ingilislr hiyl ildib, onlar aldadblar. ngilis zabitlri
is pncrlrdn baxb, istehza il gl-gl llri il xanmlara vida salam
yollayrdlar.
ngilis qounlar Bakdan tamamil xb gedndn sonra fhl Bl
Hsnli bdiy yazmd; fhllr ingilisprstlr satab vedrnin altna
dyclyib oxuyurdular:
Balagnan naaran almaa,
Szlrimi ta yadma salmaa.
O, glmidi Qafqazyada qalmaa,
Qalayd mehman, hara xd getdi?
Gl-uvaln ydrb balad,
Qonumuzun ryini dalad,
Onlar getdi, arvadlar alad,
O mahi-taban hara qad getdi?
Gln kimi quyruuvu buladn,
Sevincindn lap it kimi uladn.
Qarna-ftir* qatrlarn suladn,
Drdv drman hara xd getdi?
Qoy getsinlr, dalarn sn d at!
Min alt yz biz almq qatr, at,
*

Bir qarn ry, pulsuz maasz ilynlr deyirdilr

213

Onlar getdi, dul qald oxlu arvad,

Ol can alan, can hara xd getdi?
Qonaq, qonaq, buydu snin qonan?!
ndi syl kim glir gmann?
Sn allahn, sn mzhbin, sn dinin,
apkas fincan hara xd getdi?
Dillri pis, danrlar qart kimi,
Sz deynd, qalrdlar mat kimi.
oxlarnn tuman arvad kimi,
Bn qrxdran, hara xd getdi?
Kndlrd yax knddr Blbl
Yalan doldurmudulr znbil,
O Batuma, sn d ki, chnnm,
Podrati ran hara xd getdi?
Glmi idi, sir ed bizlri,
Xrda-xuru idi btn szlri.
Bel deyir cnbilr zlri,
Bir dst reyhan hara xd, getdi?
O gndn ki, baladlar glmy,
Chd etdilr hr bir ii bilmy.
Neft aldlar, pullar yox vermy,
Qatr satanlar hara xd getdi?
Pencklri oxayrd lap dona,
tin idir, yar yoldan dn,
Bir nfs getdilr dz Londona,
Alm Soltan hara xd getdi?
Bildir bu vaxt ryimi dalardn,
Vedr ab, jalonkaya balardn.
O qaanda, sn vazalda alardn,
Syl, o qaan hara xd getdi?
Fikr elm, pencyi satdrarsan,
apkan da evirtdirib qoyarsan.
Olmasa, verdirib boyatdrarsan,

214

O naxlflr hara xd getdi?

***
Qocaman mllim Aaby srafilbyli deyirdi ki, irvanahlar
sarayn mllimlr ittifaqna vermidilr v mn taprmdlar ki, get bax,
layih trtib el, eyni zamanda tarixi hmiyyti olan qala divarlarn, mscid,
hamam, mdrs v yaay binalarn siyahya aln. Sonra hams n brpa
plan duzldckdik. sas mqsd xalqn kemiini, mnvi varln glck
nsillr atdrmaq idi.
Rssam Yakov osifovi elxis rihr haqda deyirdi: Baxn,
yax-yax baxn! Bu darsqal klr, bu daxmalar, bu kllbnd, qap,
pncrlr, bk v htta navalalarn hr biri milltinizin tarixidir. Bu
iyirmidn ox mscid-mdrs xalqnzda elm, mdniyyt, incsnt,
inkiafa olan hvs v zmi gstrir. On be hamam, bir ne ovdan oxlu su
quyular bu xalqn pakla, tmizliy, suya aiq olduunu nmayi etdirir, ged-ged llri il traf gstrib davam edirdi. - Bu qala divarlar,
darvazalar, mhccrlr byk mdniyyt nmunsidir... irvanahlar
saray, Qz qalas, brclr tknmz milli srvtdir.
Saraya atanda rssam darvazan oxayrm kimi nqlr toxunaraq
lav etdi: Xahi edirm, bu qaplardak geometrik nqlr diqqt yetirin... O
minar v o qbb sntkar zn trf kir. Bu kompleks memarlq incisidir.
Adam diz kb, scd etmk istyir. Divanxana n qdr ycam, lakonikdir...
Otaqlar... Salonlar... Hyt-baca.
Rssam dandqca mn fikirlirdim ki, vaxt il buralar ne brq
vururmu... N tntn, n db-dblr varm... Ey gidi dnya! ngilislr on
skkizinci ilin yaynda Bakya glnd ilk nvbd irvanahlar saraynda olan
qiymtli snt srlrini gmilr yklyib, nzliy apardlar. Tarixi ziqiymt
srlr... Bina qald bal-bana... ndi d xarabazara dnmkddir... Ah
kdim, alamaqdan zm zorla saxlayrdm. funtdn ba gicllnir, rk
bulanrd.
Rssam zntl bir ssl ikaytlndi: Sizin mslman ziyallar,
varllar n qdr kmetina, n qdr ruhn yorundurlar. He gman etmk
olmaz, inanmaq olmaz ki, bel snt incisini yaradanlarn, bel laqeyd xlflri
var. Bu qiymtli incini brpa etmk n ne ildir qap qalmayb ki,
amayam, yer qalmayb ki, getmym. Minlrl adamdan xahi etmim,
yalvarmam ki, qoymayn. Qoa qala qaps yanndak Bak xannn saray
kimi irvanahlar saray da yerl yeksan olsun, itsin. Bo szdn, uzun,
mnasz danqdan savay he bir kmk grmmim. Mn rssamam, hm
d nqqaam, gzl bir abidnin gz qabanda xrab qalma gzlrimi
ardr, mni kor edir. Sarayda olan zibillri dayb, otaqlar, hyt-bacan
tmizlyib, qaydaya salmaq lazmdr. Buran muzey evirmk olar, hytd

215

aac, gl kilr... Cavanlardan bir ne nfr drs verib, incsnti yrtmk

olar. Onlar da glib-gednlri baa salar, milltin kemiini yrnr. Drnk
dzldib uaqlara rsm kmk, heykl dzltmk tlim etmk vacibdir,
masir mdni insanlar yaranar... lk nvbd bu kompleksi brpa edin, sonra
yzlrl digr abidlri d...
Darlfnun almas. Vaxtil Zaqafqaziyada bir ali mktb amaq
bard Peterburqa, imperiya maarif nazirliyin dflrl mracit etmidilr,
tssf ki, btn chdlr boa xm, zhmtlr hdr getmi, he bir ntic
hasil olmamd.
Birinci dnya mharibsinin axrlarnda Zaqafqaziya seymi bir ali
mktb amaq istdi, amma tbbs nticsiz qald, szdn i kemdi.
Msl dnd balq, xrng v rdk hvalatna. Grclr universitet n
Tiflisi, ermnilr Yerevan, mslmanlar is hr chtdn Bakn n mnasib
v mqsduyun saydlar.
Nhayt, 1919-cu ilin ikinci rbnd, Bakda universitet amaq bard
qrar xarlr v xsusi komissiya heyti qurulur. Professor Vasili vanovi
Razumovski sdr, drd qti v mavir ssl yeddi nfrlik komissiya
zvlri tyin edilir. Tkilat komissiyasna mllimlikd mahir, zman
tlbatn biln yeni sr ziyallarnn birincilrindn, rusca, azrbaycanca,
farsca mkmml savad olan li Cabbar Orucliyev rhbrlik edir v ykn
arln iyinlrind dayrd. Professsor Razumovski baqa hrd yaayb
ildiyindn, yalnz vaxtar Bakya gl bilirdi. Universitetin heytindki 20
mllimdn yalnz ikisi azrbaycanl idi.
Universitet kemi Kamereski mktbinin (Lenin adna Pedaqoji
nstitut) binasnda yerldirildi. Drd fakltsi - tibb, hquq, fizika-riyaziyyat
v tarix-dbiyyat fakltlri ama mqsd faydal hesab etdilr. Balaxan
(Basin) ksindki gimnaziya mlkn d lav bina kimi universitet
verdilr. 1919-cu il sentyabrn 15-d tlblr ilk mly baladlar.
Qrbt ellr sfr - lvida Bak. Rusiya v Avropa ali mktblrind
mxtlif ixtisaslar zr oxumaa 100 nfr azrbaycanl tlb gndrilirdi: 17
nfr Rusiyaya, 3 nfr ngiltry, 11 nfr Almaniyaya, 1 nfr taliyaya, 13
nfr Fransaya, 4 nfr Trkiyy v 50 nfr svery. O zamank
Azrbaycanda zor-bla il 100 nfr orta thsilli gnc tapdlar, lakin bir nfri,
Miryusif Seyid Cnab olu Mir Abdullazad qfltn vfat etdiyindn v onun
vzin orta thsilli bir gnc taplmadndan 99 nfr gndrildi.
1920-ci ilin yanvar aynda, tlblr xarici lklr yola drdlr.
Gednlri yola salmaq n stansiyaya oxlu adam: qohum-qraba, yoldalar
v tanlar, elm-mdniyyt xadimlri, diblr, airlr, mxtlif partiyalarn
nmayndlri glmidi.
Onlar vazaln byk salonunda toplamdlar. Balaxan mktbinin
mllimi Seyidbar Axundzad ayaa durub dedi: Cavanlar, siz xaric

216

oxumaa yz nfr yollanacaqdz, ox tssf ki, yoldanz Miryusif Mir

Abdullazad hyata vida etdi... Azrbaycan fal bir tlbsini itirdi. O, amax
qzasnn Lahc qsbsind doulmudu. ua orta mktbini qurtarmd.
nqilab rfsind, uada kommunistlr firqsin daxil olub? almd. tn
1919-cu ilin yaynda Bakya glib, kommunist yoldalar il brabr alrd.
Mllimlr kursuna girib qurtard. Balaxan zkr mktbind mllimliy
balad. Vzify son drc
diqqtl yanard, Mktbin drd bsini
hdsin alb gnd fhl balalar il 5-6 saat alrd. Artq vaxtn fhllr
qzet-jurnal oxumaqla keirirdi. cnbi mmlkt gedcyindn valideynlri
v qohum-qrabas il vidalamaq n
Lahc qriysin getmidi; orda
Aragird mhllsind yuxar mscid meydannda hmmt tkilat adndan
izdihaml mitinq keirir, yzlrl zhmtke - misgr, dmiri, kargr, muzdur,
bnna, fhl, dlgr, dabbaq v digr sntkar v fqra kndlilri kommunist
bayra altna, istismarlarla, dvltlilr leyhin, azadlq urunda
mbarizy, xalq sadti n vurua armd. Bakya qaydanda azarlayb
xstxanada yatrd. gn orda qalandan sonra vfat etdi. Yoldalarn yalnz
buraxb, bdi getdi. ziz Miryusif yolda, snin mqdds fikirlrin, arzularn
urunda yoldalarn arpacaqlar. Sn vaxtsz vfat etdin. Allah sn rhmt
elsin, - tlblr mracitl lav etdi, - Allah siz d yar olsun, Vtn
vladlar.
Smdaa Aamalolu qalxd. Ham ayaa durdu. Miryusifin
xatirsini bir dqiqlik skutla yad etdilr.
Smdaa Aamalolu il brabr brahim bilov, hmd Pepinov
v baqalar da mclisd itirak edib tlblr nsiht, mslht verdilr.
Mclis tar v kamana alan, bir d xannd Cabbar Qaryadolu
dvt olunmudu. Byk salon musiqi tranlrin, Cabbarn ecazkar,
fsanvi ahngin darsqallq edirdi.
dbiyyatnas Salman Mmtaz qrbt gednlrin rfin ayirniyyat-meyv sfrsi ad.
Smdaa Aamalolu gednlr nsiht etdi, bol-bol elm,
mdniyyt, texniki fnn lvazimat gtirmyi taprd.
Nitqlr sylndi, xo arzular dilndi. Qurban Pirimov tar, Saa
Oqonozavili kamana alr, Cabbar Qaryadolu vaxtar oxuyurdu.
Mclisd ox xo bir hvali-ruhiyy vard. Lakin dnyann bu
qarmaqarq vaxtnda Vtndn, qohum-qrba v dostlardan ayrlmaq, vlad
uzaq, qrbt ellr yola salmaq intizar zlrd oxunurdu.
Vida mclisind Smdaa Aamalolu maraqla danrd: Tiflisd
seym iclasnda mndn sorudular ki, bu inqilabn axr n olacaq. Hrnd ki,
glck bard sz deynlrin oxunun yalan xb, amma indi deyirm ki:
hrdn qaz yumurtalarn bir toyuun altna qoyurdular. Glckd o

217

yumurtalardan qaz cclri xrd, su grn kimi yyrb zlrini tullayrdlar

suya, qrt toyuq zn itirirdi, o yan-bu yana qab brkdn qaqqldayrd....
Mclisd olanlar gldlr.
Smdaa Aamalolu szn davam etdi: Baxn, indi biz d bu
hrriyyt yumurtalarn qoymuuq burjuylarn altna v bunlar da rtlayb
xanda qrt... qrt... qartldayacaq, rdk tki qab zlrini atacaq bizim
hrriyyt nohuruna. Qrt toyuqlar - burjuylar n qdr qrt-qrt edib qanad
alacaqsa, he bir ey xmayacaq... Bu azrbaycanl cavanlar gedir oxumaa,
thsil alb qaydanda biz, xalqa qulluq edcklr....
Stansiyada zng alnd. Parovoz uzun, srkli xbrdarlq fiti verdi.
Hycan daha da artd, gednlr d, qalanlar da zntl dqiqlr
keirirdilr, gzlrd ya, dodaqlarda hzin bir tbssm vard. Astadan sslr
eidilirdi: Tezlikl mktub yaz!, zndn muayat ol!, Drslrind
diqqtli ol!, Qrbt eld xo rftar ol!, Hftd ox yox, he olmasa bir
stir yaz!.
Tarzn birdn Orta Mahur almaa balad, gzl xanndnin
ilham coqun dniz tki tlatm gldi.
bi hicran yanar canm,
Tkr qan emi kiryanm...
Oyadar xlqi fqanm,
Qara bxtim oyanmazm...
Ham ayaa qalxd...
Tlblr, qohum-qraba, valideynlril vidalab vaqonlara
doludular.
Musiqi tranlri altnda qatar stansiyadan yava-yava ayrld.
Pncrlrdn yaylqlar gyrin qanadlar tki yellnirdi. Gz yalar il
zizlrini yad diyarlara yola salanlar da llri il, yelldiklri yaylqlarla vida
salam gndrir, onlara uurlu yol dilyirdilr.
Hrbi nazirin evinin gircyind bomba partlay. Don, Terek v
Kuban ba dairsi nmayndlri Mixail Zazuliya, Nikolay Baqiyev v Pyotr
Kovalyov Azrbaycan Cmhuriyytinin hkumt balar il grmk n
Tiflisdn Bakya glmidilr.
Onlar Azrbaycann hrbi naziri tam topu general Smdby
Mehmandarovu ziyart mqsdil Sahil (Neftilr) ksind yaad 51
nmrli ev glirlr.
Bir saatlq shbtdn sonra binadan xb, faytona ylnd
gzlnilmdn faytonun arxasnda ox gcl bomba partlayr. Zazuliya zn
knara birinci tullayr, onun dalnca Kovalyov dnd faytonun knarna iliib
yxlr, Baqiyev srayanda ikinci bomba eyni iddtl partlayr. Yan-yry

218

splnn qlplrdn Kovalyovun sol li, hrbi nazirin qaps aznda nvbd
olan Qulu Mmmd olunun z yaralanr. kinci nvbti Rsul Mikayl olu
bomban atb qaan nfr sui-qsdiy tapanadan at ar, lakin glllr
hdf dymir.
Hrbi nazir Mehmandarov partlay ssin ky, hadis yerin glir,
tlsdiyindn papan da qoyma unudur.
Tezlikl hr ey aydnlar.
rihrd bir dkanda namlum bir xs yaxalanr - qara paltoda,
banda kepka, cibindn xan iki pasportdan onun xsiyyti myynlir:
Filipp Fenoqenovi Novkov. Onun stnd 2 bomba, tapana, 9 dn patron,
275 manat Azrbaycan pulu varm.
Novikovu liman polis bsin gtirirlr. Daxili ilr naziri v onun
iki mavini, dliyy nazirinin mavini, general qubernator Tlexas, qalabyi
Yusifov, hr komendant general-mayor Firidunby Vzirov, polismeyster
Mirzyev v mhkm palatas prokuroru Nzrov hadis yerin glirlr.
Polis bsin dvt edilmi nmayndlri soru-sual etdikd, ya
olduundan sui-qsdilri grmdiklrini, tanya bilmdiklrini sylyirlr.
Hrbi nazirin mhafizilri nfr bomba atann birisi Novikovun
olduunu tsdiq edir. Tsadfn, yoldan ken 14 yal gimnaziya agirdi
Baravili d Novikovu geyimindn tanyr v deyir ki, bomba atanlardandr.
Novikov srxo olduundan vvl di texniki olduunu, Bakda
ildiyini, hadis yerin tsadfn glib xdn, bomba tullamadn
sylyir. stnd taplan bombalar ona tanmad, namlum grcnn
verdiyini deyir.
Novikovu polismeyster Rstmby Mirzyevin itirakil tkrar
dindirnd deyir ki, Batumda Amur gmisind ocaq ilyib, iki
mclisind grc yoldalar onu irnikdirib Bakya gtiriblr, Astrabad hrb
gmisin i dzldcklr. Onun n tfavt yoxdur, hara olursa-olsun, tki
araq, rab olsun. Bu ilin (1920) fevral aynn 7-d Bakya glib. Hr iki
pasportu da grclr ona verib, saxta pasportlar da ona grclr dzldib.
Novikov vvlc Nobel qardalarnn 172-ci mdnind i dzlir,
amma bir hftdn sonra oradan xr. Balaxan ksind Yakov, ya da ki, li
adl tatarn otanda yaayb. Bekar-bekar veyillnirmi. Bakda Qriqori adl bir
grc il tan olur. Axr gnlrd Parapetin yaxnlnda, zirzmidki
meyxanada grclrl iib kef elyirmi. Martn 11-d shr saat 8-dn 11-
qdr onu brk iirdiblr; meyxana yiysi d onlarla iirmi. Grclrdn biri
bomba doldurulmu bir karzinka gtirir; ona iki dn bomba, bir d
Parabellyum markal tapana verirlr. Bulvara gndrirlr. Grclr zlri
is, irisind 12 bomba olan karzinka il Metropol mehmanxanasna
gedirlr; dediklrin gr orda tanlar var imi. Novikov bulvara gednd
yolst rihrdki rtl bazara girib, orada da onu tutublar.

219

Prokuror, polismeyster v digr vzif sahiblri Parapetin

yaxnlndak rab anbar v Qruziya meyxanas olan zirzmiy yollanrlar.
Axtar zaman he n tapa bilmyirlr. Qruziya meyxanasnn sahibi Qriqori
Davidovi Paridzeni kmi dkannda taprlar. kmi emalatxanasnn
yiysi Lavrenti Stepanovi Sikulyadr. Bunlar Novikovun dediyi grclr idi.
Onlarn yanndak ucaboy, cssli namlum grc Novikova iki bomba v bir
tapana verib. Grclr hbs alnr, evlri axtarlr, he n taplmr,
Tzdn istintaqa balayanda Novikov deyir ki, 8-ci polis bsinin
mkda Tatarenko da zirzmid idi. Yoxlay nticsind mlum olmudur
ki, Tatarenko martn 12-d shrdn polis bsind nvbti olub, he yer
getmyib, veriln telefonoqramlar qeyd dftrin yazb, 8-ci bnin pristavna
xidmt raportu verib.
Mixaylovsk xstxanasnn apaz Aa Hac olunu gtirib sorusuala balayblar. O, valideynlri getdiyin gr elan yazb pncry asbm
ki, tk, subay adama otaq kirayy verir. Novikov glib ota kiraylyib,
dostunu da yanna gtirib. Sakit dolanrdlar, tez-tez harasa gedirdilr. Novikov
arabir iib srxo olurdu. Yanlarna bhli adamlar glmirdi.
20 gndn sonra kiray pulunu vermdiyin gr Aa Hac olu onlar
qovur. Ondan sonra rastlamayblar.
Hr ikisi ev dftrin qeyd edilib, sonra da pozulub.
Hrbi nazirin yaad ikimrtbli mlkn st mrtbsindki
pncrlrin lri snb. Nvbtilrin hr iki budkas zdlnib, sa
trfdki is yerindn trpnib, taxtalar atdayb. Partlay yerind gird uqun
v quruun qlplr splnib, hr bombann arl 5-6 girvnky
brabrdir. Bombalar ld qayrlmadr. Forma v grkmlri yarm silindrikdi.
hrbi shra mhkmsin verilir. Mart aynn 19-da Novikov lav
mlumat verir: 28 yam var. Orlov quberniyasndanam. Baltik donanmasnda
Amur kreyserind matros olmuam. Axr vaxtlarda Tiflisd v Bakda
yaayrdm.
Mn, van Levin v Razin tapra gr Don, Terek v Kuban ba
dairlrinin nmayndlrini ldrmli idik. Dallarnca Aleksandropol hrin
getmidik. Fikrimizdn danb Tiflis qaytmal olduq. Sonra hmin
nmayndlrl bir qatarda Bakya gldik. styirdik stansiyada onlara bomba
ataq, adam ox idi. Gnahsz adamlarn yersiz lmn sbb olmaq istmdik,
hm d polis mmurlarnn orada hrlnmsi mane oldu.
Nmayndlrin Metropolda yerldiklrini biz bildirdilr.
Marrutlar yrnib izlmy baladq. Metropoldan xanda istdik bomba
ataq, yen qlblik mane oldu. Faytonda hrbi nazirin evi olan yer gldik.
Mnasib yerd dayanb, nmayndlrin xman gzlyirdik.
xsn mn mhafizlrdn birin (zndn yaralanana) yaxnlab, rus dilind
xbrdar etdim ki, uzaqla, indi burada partlay olacaq, buradan x get.

220

Dediyimi baa dmdi, bann hrktil mn iar eldi ki, t burdan. Mn

d uzaqladm.
Nmayndlr hrbi nazirin evindn xb faytona minnd
yoldalarm Levin v Razin hrsi bir bomba tulladlar. Mn el gldi ki,
nmayndlr ld. Yoldalarm qadlar, mn d gtrldm, zm verdim,
rihr. Liman pristav dayan! dey qqrd. Ayaq saxlayb, pristava
tslim oldum. Baqalarn ldrmk mramm yox idi. stmd iki bomba v
tapana vard.
zm Denikinl vurularda ne df yaralanmam, bdnimd yara
yerlri d var. Mn Denikinin amansz leyhdaryam.
Bakya tez-tez glib fhllrin mnzilind qalrdq.
Hacyev mtthim Novikovun dediklrini v onunla Petrovgild teztez grdyn tsdiq etdi. Rusiyadan 17.000.000 manat gtirildiyini
deyirdilr. Siyasi mvzularda v Denikinin leyhin danrdlar. Petrov onlara
rbt bslyirdi.
Petrov Hacyevdn xahi edir ki, iki nfr otanda yer versin.
Hacyev razlar. Novikovla Levin yer verir. Bir df onu Sabunuya fhl
klubuna aparrlar. Petrov da orada olub. Hacyev qorxub, daha onlar evin
qoymayb. xb gediblr v 1.800 manat ona borclu qalblar. Hacyev
qorxusundan he yer ikayt etmyib, hkumt demyib. Dediklrindn
savay he n bilmir, onlarn ilrindn xbrdar deyil.
Petrov ev kiraysi bard Hacyev sz verib ki, haqqn alacaqsan.
Dostlarm harasa gediblr, tezlikl qaydacaqlar, pulunu vercklr.
A. A. Petrov ifadsind gstrir ki, dlgr ilyirmi, idn
xardblar. Birthr dzlib Mixaylovski xstxanasna, ehtiyacdan otana
kirayniin buraxb.
Hacyevl zlnd Petrov hr eyi boynuna alr.
Novikovun hrbi shra mhkmsind aparlan istintaq mart aynn
19-da qurtarr v martn 21-d bu i polkovnik Nbibyovun sdrliyi altnda
keiriln iclasda baxlr. F. F. Novikov dar aacndan aslmaqla lm czasna
mhkum edilir.
Hkm mart aynn 23-d, shr saat 5-d Bayl qazamatnda yerin
yetirilmidir.
Bak general qubernatorluunun mlumat. 1920-ci il fevral aynn
vvllrind burjua qzetlri yazrdlar ki, son gnlrd hrd ayi
yaylmdr ki, guya camaat hkumtdn narazdr, x edib, bazar, dkan
talan edcklr. hali d bundan hycana glmidir.
hr girmy he ks ixtiyar verilmir. Krplr yanaan
gmilrdki srniinlrin yalnz bzilrin dmy icaz verilir. gn
rzind hr nzli, amil qala (Maha-Qala) v Tz hrdn

221

(Krasnovodsk) 7 gmid 500 nfr glmidir. Glnlrin bzilri Tiflis gedir.

ranllar rana qaytarlr, lzgilr Dastana yollanr.
Gmilrd spm yatalaq v baqa xstliklr mahid olunur. Radio
il gmilr bildirilib ki, hr ks Bakya gls geri qaytarlacaq. cnbi
heytlr, siyasi nmayndlr v dvlt ilri n gln adamlara gmidn
dmy izin verilck...
Bel mlumatlarn yazlmasna baxmayaraq ayilr artr, hm d
iirdilir, traf qsb v kndlr yaylr, hycan v narahatl daha da
artrrd.
Qzl Ordu Denikin dstlrini darmadan edrk Cnuba
Azrbaycan srhdlrin yaxnlard. Qzl Ordunun polad pncsind
qvrlmaqda olan a ordunun nmayndsi general Baratov Bakya varid olub,
hkumt tklif edir ki, qrmzlar yr davam etdirib, hr girslr l-l
verk, btn neft mdnlrin v zavodlara od vuraq, boleviklr qalmasn.
Bel qorxulu xbrlrdn camaat zara glmidi. N gecsi gec idi, n
gndz gndz, aclq, ehtiyac v xstlik d halini ldn salmd.
Boleviklr Bakda orduda, hrbi, mlki v ticart donanmasnda,
fabrik v zavodlarda, mdnlrd siyasi i aparrdlar, xalq silahl syana
hazrlayrdlar.
Hkumtin yarm rsmi orqan Azrbaycan qzetind boleviklrin
sni niyyti bard xbrlr drc edildi. Hazrk hkumti yxmaq v ura
hkumti qurmaq n syan hazrlanrd. Bu mqsdl kndlrd, fhl v
sgrlr arasnda gizli blr v hr yerd hrbi tkilat yaradlrd. in st
alr, dvlt n thlkli cani kimi li Bayramovun axtarld elan olunur.
Vtndalardan xahi edilir ki, li Bayramovun yerini biln varsa mtlq
polis xbr versin.
Qzetd syan barsind uzun-uzad izahat verilirdi. Bu sndlr
Hbib Cbiyevin mnzilind axtar aparlanda polisin lin kemidi.
Bundan sonra hkumt boleviklri tqib balayr, l kenlri
zindana salr.
Xfiyy idarsi li Bayramov v Hbib Cbiyevin parlaman zv
liheydr Qarayevin mnzilind gizlndiklrini yrnir. Hmin bina
mhasiry alnr. Baknn general qubernatoru Gray Murad Tlexas mliyyat
xsn idar edir. Lakin parlaman zvnn toxunulmazlna gr mnzilin
gir bilmirlr. Bu bard parlaman ryast heytinin rsmi qrar olmal idi.
li Bayramov v Hbib Cbiyev xlmaz vziyyt ddklrini hiss
edib qonu binann damna keirlr, dolambac dalan v dnglrl aradan
xrlar.
General qubernator v polis risin parlaman zvnn mnzilin daxil
olmaa icaz verilir; o rtl ki, yalnz otaqlara v mtbx baxa bilrlr,
axtar aparmaq olmaz.

222

Onlar mnzild lini v Hbibi tapa bilmirlr.

li Bayramov hrin knarnda, Mhmmdli mhllsinin ucqar
evlrinin birind gizlnir.
hr polismeysteri Mirzyev casus v agentlri, mhll qoularn
sfrbr edir ki, Hbib Cbiyevin v li Bayramovun gizlndiklri evi axtarb
tapsnlar, onlar tutub hkumt versinlr.
Hadislri izlmk n shbt eldiyim adamlarn dediklrini
oxuculara atdrmaq istyirm.
Ceyran Bayramova: 1918-ci il, mart hadislri vaxt Lahic balarna
qadq, oradan da Qasm smaylovla brabr Corata piyada getdik. Araba
tutduq, vvl Acaqabula, sonra da Salyana yollandq. li Salyanda idi. Kr
qranda mnzili vard. Anam, qaynatam Bayram kii, qaynm Oruc da orada
idilr.
Avqust aynda Ramazan paann sgrlri Salyan tutub Bakya
irlilyirdilr.
ar hkumti dvrnd uzun mddt pristav olmu liheydr
Yusifovu Salyana qza risi tyin etmidilr. Trklr linin kapitan olduu
Demosfen gmisini tutub, komanda heytini sir aparmdlar. Yusifovun
fitvas il birc lini tk saxlamdlar ki, bolevik kimi camaatn gz
qabanda dar aacndan assnlar. li trk zabitini baa salr ki, mn fqrayi
kasib trfdaryam, he yer qaan deyilm. Zabit d onu ev buraxr. Qza
risi liheydr Yusifov bu hvalatdan xbr tutur v gec yars evimiz
glrk lini balad hdlmy: Sn boleviksn, sni dar aacndan
asacayq. Muana silah daman yadndan xb? Lap mamnda dmsn
tly. Qaan yerin yoxdur.
O gedn kimi li bizi - atasn, anam, qarda Orucu qaya mindirib
rbua kndin qartd. Oradan da 12 kilometr yolu Acaqabula piyada
gldik. Atasn, anam, qaynm Orucu Bakya yola sald. zmz ikilikd
getdik Gncy. Gncd li kommunist brahim minbylini tapb baladlar
gizli faliyyt. Kndlilr, dmir yolu fhllri v sgrlr arasnda tbliat
aparrdlar. Trklr Azrbaycandan gedndn sonra qaytdq Bakya. Az sonra
lini tutub saldlar hbsxanaya. Bir azdan azad etdilr.
Mni parlamanda Mirzsamalovun yannda, qanun-layih bsind
balaca bir i dzltdilr. Mktublar, tliqlri, sndlri kitablara qeyd
edirdim.
Evimizd tkilatn gizli telefonu saxlanrd. Telefon stansiyasnda da
mtbr adamlar vard ki, nazirlr, prokuror, polisiya bir-biril dananda bizim
gizli telefona calayrdlar, evimizdki nvbti onlarn shbt v danqlarnn
hamsn yazr, tkilata atdrr, onlar da vvldn tdbir grrdlr. Kimi
tutub hbs salacaqlar, harda axtar aparlacaq, mitinq nec mane olmaq

223

istyirlr... Gizli telefon byk otaqda, kncdki stolun altnda, mxfi

saxlanrd.
Ruhulla Axundov, Hbib Cbiyev, Aababa Yusifzad v baqalar
tez-tez biz glib-gedrdilr. li on doqquzuncu ild Ruhullan v Hbibi
Moskvaya yola sald v qarda Orucu da qodu onlara.
Evimizd adi telefon da vard.
yirminci ilin vvllrind lini brk axtarrdlar ki, tutsunlar. O da
yerini tez-tez dyidirirdi, ev glmir, baqa yerd qalrd. Mart aynn 19-u,
gec yarsnda mnzilimizd qalabyi liheydr Yusifov polislrl glib
baladlar axtar aparmaa. Otaqlar lk-vlk eldilr, hr iki telefon
aparatn xarb apardlar. Martn 20-d anam Bibixanm v evimizd yaayan
qohumumuz gimnaziya agirdi Aarhim Nzrovu polis tutur, anam 2-ci
polis bsind, Aarhimi liman polis bsind saxlayrlar, tlb edirlr ki,
li Bayramovun gizlndiyi yeri desinlr. Eyni zamanda, daym Hsn li
olunu da tutub, 4-c polis bsin aparrlar.
sassz v qanunsuz tutulanlar azad etdirmk n ora-bura
qardm. Bam brk qarmd. Qalmdm polismeyster, qalabyi,
qubernator idarlrinin v parlamann arasnda. hvalat Hmmt tkilat
zvlrin xbr verib, kmk istdim.
Ne gn idi ki, linin bizdn xbri yox idi. Nigaran qalb, mart
aynn 20-d, Novruz bayram axam, raqlar yananda, gizlndiyi evdn xb,
ox da uzaqda olmayan nnm sadtin evin yollanr. Mhmmdlilr
mscidinin yanndan kend qou jdr v Hseyn Qdir olu onu grr,
qaban ksirlr, tapanasn alrlar.
Qonu Srdar Babayev qab nnm xbr verir ki, qou jdr lini
tutub divanxanaya aparr, x, yalvar, buraxdr.
Sadt nnm qar, balayr qouya yalvarmaa ki, bayram axamna
sni and verirm... jdr qoca arvad syb, el itlyir ki, arvad yxlr...
lini aparb verirlr polismeyster. ki gn idi ki, mnim bam
anamla Aarhim qarq idi. apalayrdm. lini qou jdrin tutub polis
verdiyini eidnd getdim Qasm smaylovu tapdm. Martn 21-i idi. Yollandq
liheydr Qarayevin mnzilin ki, li bard n bilir, n eidib. Novruz
bayramnn sabah martn 22-si Qasm smaylovla ddk idarlr. 4-c polis
bsinin risi dedi ki, li Bayramovun tutulmandan xbrim var. Onda
xahi etdim ki, kaz verin aparaq, anamla, gnahsz olan buraxdraq. Cavab
verdi ki, polismeyster Mirzyev z hr eyi yax bilir, kaz lazm deyil.
Mni l salb istehza il dedi: bolevik qouldun, czandr k, evd gizli
telefon aparat saxlayrsz, siz n etslr azdr....
Oradan yollandq polismeyster idarsin. Nvbti dustaqlarn adlar
qeyd olunan dftrlri yoxlayb dedi ki, burda li Bayramov yazlmayb. Mn
inanmadm. Dada Bnyadzad dustaqlarn arasnda idi, tsdiq etdi ki, li

224

burada, bizim yanmzda yoxdur. Getdik Mirzyevin evin, dedik ki, li

tutulub, mr verin, girov saxlanan arvadla olan buraxsnlar. linin d yerini
soruduq ki, xrk aparaq, pulu yoxdur stnd. Polismeyster sz verdi ki,
tutulanlar buraxdrar. linin d yerini yrnib sabah xbr verr biz. Sabah,
sabah glin. Olur ki, qubernatorun mril mhbus saxlayrq, dftr ad
yazlmr. strtl bildirdi ki, sabaha qdr gzlmk vacibdir.
Getdik qalabyi idarsin. Yusifov yox idi. Yollandq evin. Yusifov
dedi: li Bayramovun tutulmandan xbrim yoxdur. Amma li d, onuk
btn yoldalar da, hams oxdan tutulmaldrlar. Hkumti devirmk
istyirlr. Muan hvalat, Salyandak hngam yadnzdan xb?. Bizi
gndrdi idary, informasiya bsinin risi ahsuvarovun yanna. Qalabyi
v qubernatorluun idarlri bir binada yerlirdi.
ahsuvarovla kd rastladq, qalxdq yuxar. Balad soru-suala:
li neynyirdi? Kimlr yanna glib-gedirdi? V sair. Oturduq Qasmla
qubernatoru gzldik. Dal qapdan Yusifov gldi.
Dz saat, axam 7-dn 11- qdr gzldik, general-qubernator
Tlexas gldi. Yarm saatdan sonra bizi ardlar kabinet. Qubernator sorudu:
N istyirsiz? Dedim: li Bayramovu tutublar, xahi edirik, mr verin
anam v olan buraxsnlar. li Bayramov nyinizdir?, rimdir...,
Harda ilyirsiz?, Parlamanda, qanun bsind. Sonra Qasm dindirdi,
Dedi ki, bayrda gzlyin. Qapnn aznda dayanmdq. Yusifov dal qapdan
girdi qubernatorun kabinetin. Bir azdan qubernator xd. Ona yaxnlab
danmaq istynd, ahsuvarov mn dedi ki: N lazmdr biz yrnmiik.
Sizin sznz ehtiyac yoxdur.
Qubernator getdi. ahsuvarov bizi bir az yubandrd. ki qaradovoy
glib xd (grnr telefonla arblar), bizi onlara qoub, polismeysterliy
gndrdi.
Polismeysterlikd ba qaradovoy Babayev tez-tez iri girib xrd,
qaradovoylarla danrd. Pncrdn grnrd ki, qaranlq hytd
qaradovoylar dayanb. mumi bir narahatlq var.
Shr polis agenti Cbrayl Ayvazov nvbti Abdullayev dedi ki,
arvad burax getsin. Gndz saat 2-ya qdr mni yubandrdlar.
Bamza glnlri parlamanda li altnda ildiyim Mirzsamalova
dandm, xahi etdim ki, kmk elsin, kim lazmca dil atdrsn. O da
telefonla daxili ilr nazirinin mavini fiby Rstmbyovla dand. Xeyli
qulaq asandan sonra dedi: li Bayramovu demirm, mktb agirdi, 13 yal
Aarhimi, bir d qoca arvad, Bibixanm buraxdrmanz xahi edirm. Bu
shbtdn baa ddm ki, linin tutulmandan nazir mavininin xbri var.
Parlaman zv, sosialist partiyas liderlrindn hmd Pepinovun da
yanna getdim. O da, olanla anam bard telefonla danb xahi etdi ki,
buraxsnlar.

225

Bir nfr tanmadm kii lidn mn mktub gtirdi. Mzmunu

bel idi; 1) Firq zklrinin yerini dyisinlr. 2) Telefon aparatlarnn nec v
kimdn alndn demyin. 3) Mn pul atdrn. Qasm smaylovun
vasitsil. 4) liheydr Qarayev deyin ki, Yusifova inanmasn. O, satqndr;
zn tlkly vurur ki, guya boleviklr kmk edir. 5) Yusifova deyin ki,
mndn l gtrsn. 6) zm polismeysterlikd qaradovoylarn otandayam.
7) Ceyran, sn v Bibixanm dalmca glmyin! Qoy yoldalar mnim n
llsinlr.
Vrqni aparb verdim liheydr Qarayev, Qulu Hseynov,
Musaxanov v baqa yoldalar da o kaz oxudular. Baladlar lini
axtarmaa. Qarayev parlamanda kskin, gurultulu x etdi, yoldalarmz
hm aq, hm d gizli yollarla aradan xartdqlarna gr hkumti
gnahlandrd. Musvi v Ham liyevin ldrlmsindn he alt ay
tmmi, indi d li Bayramovu ourlayrsz.
Msavatlar da iddia etdilr ki, bu provakasiya boleviklr hkumt
bhrann srtlndirmk n zlri quradrb, ox gman ki, li Bayramovu
gizldib, hkumt r atrlar. li Bayramov gnahkardr, syandr.
Hkumti devirmk istyib. Taxsr olan adam czalanmaldr.
liheydr Qarayev ikinci df daha kskin x etdi. Biz Qrmz
Ordu il ciddi dana girmliyik. Bu hkumt is bunu bacarmayacaqdr.
Sovet Rusiyas il dana girmk lazmdr.
Daxili ilr naziri mavini fiby Rstmbyov izahat verir:
Daxiliyy naziri burada yox ikn Qarayev li Bayramov haqqnda dand.
Bu xsusda bir ne sz deycym. Bir ne gn bundan vvl polis dvlt
evrilii v syan qaldrmaq plan kf etdi. Burada hkumti yxmaq,
parlaman datmaq v ura hkumti qurmaq istyirlr.
li Bayramov da bu evriliin itiraklarndan biridir. Parlaman zv
liheydrin d orda imzas var.
Polis mr olunmudu ki, o adamlar tutsun. Polis axtarr, tapa
bilmirdi. Bu aralq xbr xd ki, li Bayramov yoxa xb. Bu bard hl
rsmi bir mlumat da yoxdur. Ancaq ayilr var ki, onu bir qou tutub polis
verib. Polis is onu bomudur. Bu xbri eidnd nazir qaradonaalnik mr
verdi ki, xbri rsmi kl salsn, tapb asn. Ken gn, mn li
Bayramovun qaynanasn, arvadn z kabinetim ardm. Orada general
qubernator v parlaman zvlrindn bir ne nfr d vard. li Bayramovun
arvad v qaynanasndan lini harda v kimlrin tutduunu sorudum. Knarda
gzn ayilrdn baqa he n demdilr. Qoulardan qorxduqlarn
syldilr. Deyilnlr doru xsa kim mqssir olsa mhkmy verilck v
czalanacaq. Hkumt iftira, bhtanlar yadrlr, buna ciddi etiraz edirm.
Bu hvalatdan sonra Bak mhkm prokurorluu qzetlrd elan etdi
ki, li Bayramovun ii il laqdar xsusi istintaq balanr. Kim n bilir (adsz

226

da olar) xbr versin. stintaq mhm ilr mstntiqi S. N. Kovalenko aparr.

O adamlar hr gn shr saat 10-dan 4- qdr qbul edir.
liheydr Yusifov: li Bayramov bolevikdir. Bakda nzrd tutulan
silahl syanla hkumti, dvlti yxmaa alanlardan biridir. Generalqubernatorun mriyl tutulmal idi. Mnzilind axtar aparlmd. Evd yox
idi. Bir ne nfr baqa bolevik tutuldu v xsusi siyahya salnd. li
Bayramovu bu siyahya yazmadq. Bel adamlar hbs alanda mn xbr
verirlr, lakin bu hadisdn xbrim yoxdur. Mart aynn 30-da bolevik Ba
Cfri daxili ilr naziri mavini fiby Rstmbyova v mk naziri hmd
Pepinova dedi ki, li Bayramovu tutub v ldrblr. Bel bir ayi gzir.
Cfri eyhamla polismeysterin bu id barma olduunu baa sald. Nazir
mavini mn dedi ki, hvalat prokurora xbr ver.
jdr v Mirrhimi bel tanyram:
Mirrhimin qarda lkbr
dustaqxanadan qamd. jdri v Mirrhimi qalabyi idarsin armdq
ki, lkbri gtirib thvil versinlr.
Daxili ilr nazirliyindn Cfri il brabr prokurorun yanna getdik
v li Bayramovun ldrldy bardki ayini Cfri ona xbr verdi.
Al kbrxan ahsuvarov: Qubernatorluqda istixbarat b risiym.
Terek vilaytinin Kizlr hrindn glmim. Metropol mehmanxanasnda
yaayram.
General-qubernatorun mri il martn 19-da li Bayramovun
mnzilind axtar aparlmd. Hl 1920-ci il, mrt aynn 10-da generalqubernator v qalabyi mn taprq verdilr ki, hazrk Azrbaycan
Cmhuriyytindki dvlt quruluunu devirmk istyn silahl qiyamlardan
li Bayramovu tap. Mn d onun evind nzarti qoydum. Son hftlr o,
evd yaamrd. yrndim ki, Sabunuya, Balaxanya gedir, bir d Melnin
ksindki 29 nmrli evd, arvadnn qohumlar yannda olur. Hmin evd
tez-tez iclas keirirlr. Mart aynn 19-dak axtar cnab qalabyi Yusifovun
bal il pristav mavini Sleymanby Sbhanverdixanovun itirak il
aparlmd.
Qasm smaylov bir ne df o ev glmidi. Aarhim Nzrov,
Bibixanm v Ceyran li Bayramovun
pusquular
idi. Aarhim
potalyondan ald mktubu aparb kims verirdi. Olan tutulanda ona
qoulub glmi Bibixanmdan n xbr alrdq alpaq, bhli cavablar
verirdilr, hiss olunurdu ki, izi itirmy alrlar. Qubernatorun mri il hr
ikisi tutuldu. Ayn 21-d Bibixanm buraxld. Ceyranla Qasm glib olan
buraxma tlb etdilr. Ceyran v Qasm smaylov suallarma qeyri-myyn
cavablar verdilr. General-qubernator idard olmadna gr, mslni
qalabyi Yusifova dedim. O da mr etdi ki, xsn general qubernatora xbr
ver, hm d taprd ki, li Bayramovun tutulma bard he kim he n
dem, he yer d xbr verm. Axam saat 11-d hvalat general-qubernatora

227

nql eldim. O da hr ikisini - Ceyran da, Qasm da syan itiraks

kimi tutma mr etdi, Etiraz etdilr. Ceyran ayn 22-d buraxdlar. Ne
gndn sonra glib mn xbr verdi ki, li Bayramov he yerd yoxdur; tlb
etdi ki, harda saxlayrsz yerini gstrin. General-qubernator onu qbul etdi, n
cavab verdiyindn xbrim yoxdur.
Ceyran Bayramova: Mart aynn 27-d mni daxili ilr nazirinin
mavini fiby Rstmbyovun yanna ardlar. Anam Bibixanmla
brabr oraya yollandq. Tlexas, liheydr Yusifov, Muxtar fndizad d
orda idilr. Rstmbyov mn kaz verib dedi ki, li Bayramovun nec
tutulduunu yaz, ver biz. trafl yaz! Mn imtina etdim. Dedim ki, i
mhkm orqanlarndadr. Burada ifad vermy ehtiyac yoxdur. Muxtar
fndizaddn baqa hamnz yax bilirsiniz ki, linin bana n glib.
liheydr Yusifov is liyl qrzlik elyir; odur ki, li db drin quyunun
dibin, he sdas da glmir. Yusifov dedi: Get, n bilirsn onu da el.
mr Faiq Nemanzad: Mart aynn ikinci yarsnda idard yanma
tanmadm bir arvad glib dedi ki, mn Ceyran Bayramovayam, rimi
tutublar, amma harada olduunu yrn bilmirm. O saat Mirzyev, zng
alb sorudum. O dedi ki, mnd bel dustaq yoxdur, telefonu qoydu yerin.
Mn tkrar zng aldm: Bs deyirlr ki, jdr minov tutub lini gtirib
siz... O ssini ucaltd: A!.. Onu deyirsiz? h, li Bayramovu jdr gtrb
dala apard. Nec yni, dala apard?! Dusta bir yerd saxlamaq lazm idi.
Mirzyev dedi: jdr ondan, li Bayramovdan iltizam alb buraxb.
Mn Ceyran xanma dedim ki, ikayt yaz ver mn, isti-isti iin izini
axtarb tapaq. Hadisni olduu kimi yazb verdi v Roman alvavilinin
szlrini d lav etdi. Taprdm ki, shbti mxfi saxla. Sabah ahidlrl
glin yanma. Sabah gn birc grcn gtirdi v sualma cavab verdi ki,
baqalar qorxudan glmyiblr. jdr hdlyib ki, hr ks bu i qarsa
ldrcyik. Roman dindirdim,
taprdm ki, shbti gizlin saxlasn.
Mollazaddn xahi etdim ki, gizlic qaradovoy Hmz Mirz olunu bir
bhan il mnim yanma gtirsin. El olsun ki, nzr arpmasn. Hmz
gldi. Hadisni trafl mn nql etdi. i verdik prokurora.
4-c polis bsinin ris mavini Sleymanby Sbhanverdixanov
dedi ki, qalabyi liheydr Yusifova taprlmd ki, nec olur-olsun bolevik
li Bayramovu tutun. Polismeyster Mirzyev mhur mhll qousu jdr
minovu arb taprd ki, yerin altnda da olsa li Bayramovu tap gtir
yanma. O da tutub apard, polismeyster thvil verdi.
Mollazad d tsdiq etdi ki, Mirzyev qalabyi Yusifov adndan 4-c
polis bsin bir ne nfr qou arb taprd ki, li Bayramovu axtarn,
htta jdr dedi ki, bu ii elsn, snin khn gnahlarnn da stndn qlm
kib balayarq. Khn i d o imi ki, qou jdr, qou Mirrhim
Mirmvsmovun bacana idi, bir gecd 15 adam ldrmdlr.

228

Aradan bir-iki gn td. Qaradovoy Mdibrahim Mdabas olunu

ardm. O brk qorxurdu ki, qaradovoylar v Mirzyev onun zn ldr
bilrlr. li Bayramovun gec vaxt aparldn nql etdi. Ba qaradovoy
Babayev vvl Mirzyevin evin gedib, sonra glib li Bayramovu apard.
Dedi ki, Mirzyev mr edib ki, Bayramovu 10-cu polis bsin aparmaq
lazmdr.
Qaradovoylardan Hbib, Vli v bdlrhman li Bayramovu
faytonda apardlar. Babayev qald.
xsn nazir mavini fiby Rstmbyova mracit etdim ki,
istintaqa mane olduuna gr Mirzyevi tutmaq lazmdr. Rstmbyov mn
acqlanb thmt etdi ki, sn daxili ilr nazirliyin qar i arsan. mr etdi ki,
bu i burnumu soxmaym! Msl prokurorlua verilibdir. ki gndn sonra
Vkilov, nazir glnd yanna, kabinet getdim. Hadisni ona dandm v
Mirzyevi tutma xahi etdim. Bu vaxt, Rstmbyov nazirin yanna gldi v
ii baa dnd, acql-acql shbt qarb dedi: He bel ey yoxdur.
Bunlar hams snin xsi fantaziyandr.
Mn tutuldum. Vkilovdan xahi etdim ki, mn tklikd danmaa
imkan yaratsn. Rstmbyov xb getdi. Vkilov mni dinldi. Szm axra
kimi dedim v btn sbutlar syldim v xahi etdim ki, zml gtirdiyim
qaradovoy Mdibrahim Mdabas olunu xsn dindirsin. Vkilov
Mdibrahimi tklikd dindirdi. Mirzyevi tutmaq bard mr verdi. hr
polismeysteri tyin olunmu Kabulov mri sabah gn saat 12-d yerin yetirdi.
Mirzyevi kaupvaxta*, rihr gtirdilr. Mn Bayl qazamatna salma
mr etdim. fiby Rstmbyov mane oldu.
General-qubernator Tlexasn yanna getdim, iin gediini, li
Bayramovun tlf edildiyini ona da dandm. Mirzyevi zorla tutublar. jdri
v Qdir olunu tutmurlar. Cinaytin sl isralar hrd gzir.
Qubernator mn dedi: li Bayramovun lm haqqnda mn he
kim ikayt etmyibdir, V hmin gnn shrisi qzetd mr drs etdirdi ki,
bu bard he ksi tutmaq olmaz. Bunu da mn mane olmaq mqsdil
etmidi ki, jdr minov v Hseyn Qdir olu tutulmasn, cinaytin sl izi
akara xmasn.
Bayram olu!
Mhbus handym,
Mhbus hand qlbimin
*

Kaupvaxt - rihrd Qoa qala qapsnn gircyind msul mmurlarn

dustaq saxland skili bina.

229

qanyan lpaq ayaqlar

n zaman ox uzun bulsa yolunu,
xatrladm bilmm ndn
Azri yoldam Bayram olunu.
Nazim Hikmt
Mdibrahim Mdabas olu: (qaradovoy) Ba qaradovoy Babayev
mni budkann yanna aparb dedi ki, Burdak ermnini mhkm saxla,
qamasn (kild gstrdiyiniz adam idi). Bir az kedi dustaqla shbt etdim.
Dedi ki, evind telefon tapldna gr onu tutublar, z d mslmandr. Mn
inanmadm, dedim ki, fndqda grm. Dz dedi. nandm ki, mslmandr.
Gec yarya az qalmd, saat 11-12-d nvbd idim, Babayev gldi,
yannda da qaradovoy: Vli, Hbib, bir d bdlrhman, dedi ki, dusta
polismeyster Mirzyev yanna arr, mnzilin aparacayq.
Qaradovoylar dusta apardlar ky, fayton arb oturtdular,
zlri d ylib, yollandlar Qarahr trf. Babayev gedib uzanb yatd.
Dusta aparan qaradovoylar -drd saatdan sonra glib xdlar.
Hbibin xncrind, Vlinin is patrondanda qan lklri vard. Shrisi
ynrdlr ki, o adam nec ldrblr.
Bs bunlarn hamsn prokurora niy demmisn?.
Ona gr ki, prokuror soru-sual polismeyster idarsind aparrd.
Qapnn dalndak qaradovoylar polismeysterin adamdr, qulaq asrdlar. ox
gman ki, Mirzyev z d orada idi. Addmba mni gdrdlr. Eitmim
ki, mni ldrcklr.
Yaremuk Nikolayevi Yakov (9-cu polis bsinin okolodonisi):
1920-ci il mart aynn 23-d iki nfr sd satan malakan arvad shr tezdn
hr gednd yolun knarnda uxurda basz bir meyit grrlr, ss-ky
salb adamlar yrlar. Hadis yerin getdim. 9-cu Zavazal il 11-ci Zavazal
klrinin arasnda, yerd bir adam ba grdm. Tatara da oxayrd,
yhudiya d. Olard 25-30 yalarnda, z qrxlmam; yeddi-skkiz
addmlqdak uxurda ayaqlar yamacda basz bdn uzanrd. ynind st
kynk, gy mahud alvar, a corab, bir d jilet vard. Jilet v alvarn ciblri
bo idi. Palto, penck v papaq yox idi. Cnazdn azca aral yerd qan izi
grnrd. Torpaq tapdanmd. Bel tsvvr oyanrd ki, csdi
srklyiblr. Qan lklri olan yerd torpaa sanclm xncr v ya da digr
iti silahn izi aydn grnrd. Yerd iki para kndir d vard. Cnaz soyuq
olsa da tz idi. Yaxnlqdak daxmalarda fqir-fqra ermnilr yaayr,
qorxularndan gndzlr d qapn daldan balayb brkidirdilr. Soru-sual
apardm, he n dey bilmdilr.

230

Xatisovun mrmi zavodundak (indiki l. midt) gztini d

dindirdim, o da he n grmdiyini v eitmdiyini syldi. Cnaz taplan
cinayt yeri zavoddan min addmlqdadr.
Mn bir khn palaz v kis tapb cnaznin stn srdim. Yoldan
tn araban saxladm, meyiti qoyub polis bsin gtirdim. Pristavn mri il
csdi aparb universitetin anatomiya teatrna thvil verdim, ordan da
mstntiqin yanna yollandm.
Kabulov (sabiq hr polismeysteri): Aprel aynn 7-d mni
Balaxan-Sabunu polismeysterliyindn hr krdlr. General-qubernator
mr vermidi. Ayn 9-da, ya da 10-da mni Tiflis vazalna, daxili ilr naziri
Vkilov olan vaqona ardlar. Qalabyi Yusifov v general-qubernator
Tlexas da yannda idilr. Hr ikisini vaqondan xartd. Qaldq ikimiz. Nazir
mn taprd ki, mr Faiqin vercyi siyahda olan adamlar tutub hbs
salarsan. He ksin szn qulaq asmazsan, he kimin mrini yerin
yetirmzsn, he bir tzyiq, hd-hrby baxmazsan. son drc vacib v
mrkkbdir. Qarabaa gedirm, mn qaydana qdr he birini hbsdn
buraxmazsan.
mr Faiqdn siyahn alan kimi Mirzyevi tutub saldm kauptvaxta.
qaradovoyu da silahl gztilr Bayl dustaqxanasna apardlar. Drdnc
qaradovoyu tapa bilmdim, qamd Gncy, Qou jdri tutmaq mmkn
olmad. 4-c polis bsinin pristav (Mirzyevin yaxn qohumu) Seyidov v
onun mavini Sleymanby mane oldular. Hr ikisini idn xaric etmk bard
binagzarlqda oldum, qalabyi Yusifov yol vermdi, ancaq yerlrini dyidirib
Balaxanya gndrdi.
Aprelin ortalarnda Roman alvavili mn mracit etdi ki, onu
ldrmk istyirlr, tqibilrdn xilas edim. Ona lazmi tlimat verib yola
saldm.
li Bayramovun lm haqqnda, hamya mlum olanlardan baqa
he n bilmirm.
Bel vhisin ldrlmnin sbbi, mnc, siyasi mqsd n
myyn planla olmudur.
Ceyran Bayramova: lini tapmaq n daha amadm qap, ba
salmadm idar, gman gln yer qalmamd. Axr getdim Msavat
firqsinin yerldiyi Hamovun evin. Girdim msavatn lideri Mhmmd
min Rsulzadnin kabinetin, ikinci mrtbd, qap il z-z oturmudu.
Otaq iri idi. Orta boylu, dolu, enlikrk kii idi.
Mni hrmtl qbul etdi, oturmaa yer gstrdi; parlamandan
tanyrd. Onda azrbaycanl qzlarnn idard ilmyi nadir hadis idi. Nql
etdim ki, li Bayramovu hkumt tutub, yerini bilmk istyirm, xrk
aparmalyam. stnd pul yoxdur. hkumt tutub, taxsr ndir qanunla cza

231

verrlr. Yerini mn sylsinlr. Cavab verdi ki, Ceyran xanm, linin

tutulmandan mnim xbrim yoxdur.
Aprelin 5-d axam saat 9-a yaxn evd idim. mr Faiq gldi biz,
sorudu ki, lini tanya bilrsn?, Bli, tanyaram, - dedim, - niy
tanmram?!. Onda dur gedk mniml.
Qapda fayton dayanmd. Minib getdim mbr knd
qbristanlna. Klr brbad, atlar faytonu zorla kirdilr, tez-tez
bdryirdilr, yoxuu qalxdqca tvyr, fnxrrdlar. Faytonu tez-tez
atlara acqlanrd: Ay r dysin siz!.. H, krn! Trpn!.
Hr yer bombo idi. hali qorxu v ehtiyatdan gn batanda, hl
qaranlq dmmidn ev-eiyin kilib, darvazalar arxadan lomlamdlar.
Az evd, qrlmaqda, zlmkd olan midi xatrladan zif iq grnrd, el
bir tsvvr oyanrd ki, indi, bir azdan snck. Hr addmda k uzunu o
tay-bu tayda xaraba daxmalar, evlr, viran mhlllrin acnacaql grkmi
gz ardr, rk yandrrd. Qbiristanln trafnda sl mnada mzar, lm
skutu vard.
ryimdn qara qanlar axrd.
Fayton dayand. Ddk. Milyonu msi sdullayevin tmtraql
qbirindn xeyli aral olan daxmaya trf getdik. Klrdn ylb gtiriln
sahibsiz meyitlr bu xaraba daxmada saxlanlrd.
mr Faiq lind fanar qabaqda, mn d onun dalyca xaraba
daxmaya girdim. Brezent parasn qaldrd, fanar yaxnladrb cnazni mn
gstrdi. Tez yilib zn baxmaa chd etdim. Ba yox idi, basz bdn.
Qrmz uzun boyun xb dridn. Diksindim. Dedim: Mn basz adam nec
tanya bilrm.... Az qald q edim. O yazq da meyitin basz olduunu
yqin ki, bilmirmi (blk d bilirmi). Meyitin ynindki a tumankynyind qan quruyub qalmd.
Tanmram, mr Faiq fndi,
tkrar etdim. Gzlrim qalmd
basz, yarm ryan meyitd.
Birdn yadma dd, dedim: Dayann, onun sa lind nian var.
Aldm lini ovsuma. l para-para, xncr yaras, sa linin ba barmanda
tiki yeri vard, drna da haa bitirdi. Kapitan olan zaman tufana dr.
Manxanaya ennd ba barma zdlnir. Xeyli vaxt sarql qalmd. O da
yadma dd ki, boyunlu idi, boyunla bdn birln yerd iri bir qara xal da
vard... Onu da tapdm... z idi...
mr Faiq meyitin stn brezentl rtd, fanar yuxarya qaldranda
grdm ki, knarda bir ba var. Dht gldim: A!.. - dedim, - Odur, ba
orda.... Gedib ba gtirdim qoydum csdin yanna, stn rtdm....
Evimizd mhr qopmudu. Anam zn ldrrd.
Shrisi liheydr Qarayev bada olmaqla yoldalar gldilr.

232

Hytd prd asld, meyit yuyuldu. Yuyanda Sadt nnm prdni

aralayr ki, baxsn, birdn tk ba Hsnbala daymn yuduunu grnd
yxlb zndn gedir. Nnm tezlikl ld.
Yas quruldu. Aprelin 7-d dfn mrasimi oldu.
ox adam glmidi. Mdnlrdn, zavodlardan, fabriklrdn fhllr,
qulluqular axb glirdilr. Dnizilr daha ox idi. Shrdn glmidilr.
Kmilrd, mdnlrd, dmir yolunda, depolarda, trsanlrd, zavodlarda
matm fiti bir-birin qarmd.
ki orkestr qmli, yanql matm havas alrd. Dnizilr ss-ss
verib mbariz inqilab rqilri oxuyurdular.
Tabutu qaldrb Spaski (Qasm smaylov) ksi il qbiristana
yollandlar. Bu k dz gedib parlamann qabana xrd. Camaat tabutu
iyinlrind aparrd.
Parlamann qabana atanda ayaq saxladlar. Matm mitinqini
liheydr Qarayev ad. Dnizilrdn iki kapitan, firqilrdn qocaman
kommunist msddin Musaxanov dand. liheydr Qarayev z atin
xnda qzbl dedi: Ey clladlar, insan ba ksnlr, siz el bildiniz ki, li
Bayramovun ban ksmkl hakimiyyti linizd saxlaya bilcksiniz, tarixin
rxini geri evirib kcksiniz, bu mmkn olmayacaq.
Tabutu qaldrb dfn namazn qlmaq n Tzpir mscidin
apardlar. nsan sel tki axrd, klr darsqallq edirdi. Mscid hytind d
mitinq oldu. Bir nfr fhl neft bulam qara libasda qqra-qqra
izdihama mracitl, lil tabutu gstrrk xitab etdi: Camaat, grrsz d!
Pullular, dvltlilr fqra kasibnin adamlarna n divan tuturlar. Bu gn
fqrayi kasibnin matmidir. Qanundan, daltdn dananlar haqq yolunda
alanlarn ban ksib qana qrq edirlr....
Birdn minarnin eyvanndan badan-ayaa matm libas geymi, qara
mmamli bir molla szlri uzada-uzada kdrli fryad qopartd: Qtlil
Hseyn...

BR NE MLUMAT
Nriman Nrimanov 1919-cu ilin iyulunda Htrxandan ksinqilab
Msavat hkumtinin ba naziri Nsibby Yusifbyova yazr: Btn
siyastiniz n Zaqafqaziya mslman fhl v kndlilrinin mhkmsi
qarsnda cavab vermli olacanz mdhi saat yaxnlar....
***
Bazarda qiymtlr - A ryin girvnksi (400 qram) - 30 manat,
qarq rk - 23 manat, kpkli rk - 18 manat, arpa ryi - 8 manat,

233

qoyun ti - 36 manat, pendir - 80 manat, ya - 140 manat, qnd v kr - 110

manat, manpas - 130 manat, soan - 16 manat, kartof - 15 manat, sd - 15
manat, sbz-kimi - 30 manat, dy 20-25 manat, yumurta - 10 manat.
Fhlnin gndlik mk haqq is 35 manatdr. ndi kasb, gl klft saxla.
***
Mdnlrd. Bibiheybtd bir ne fhlnin shbti: ki gndr ev
getmmim, balalarm yalvarb t istyirlr. Bizimkilr ry hsrtdirlr,
tin dad oxdan yaddan xb. zm azarl; i xmasam olmur. h, mn
zm acndan lrm, o ki, arvad-uaq ola? Sahibkarlar gnmz 30 manat
verirlr. Onun da beini mirz xr, n podrat ksir, l glni d kara
glmir, A kii, pulu o qdr gec verirlr ki, qiymtdn dr olur zibil.
***
Bir nfr Bibiheybt nzir aparrd. Fhllr onu dayandrb
yalvarrlar ki, sn allah, sn peymbr, bizim admzdan da Bibini ziyart el
v xahi el ki, bu qarnyoun xozeyinlrin ryin rhm salsn, olmasa neft
quyularna od salsn.
Suraxanda. Gndzlr d bayra xmaq olmur. Hrc-mrclik hkm
srr. Evlri qart edirlr; qqr-bar, yalvarmaq kmk etmir. Polis
mmurlar z qart ednlrdir.
***
Dastan ne aydr ki, od iind yanr, mmlkt pu olur.
***
ibayevin A hrdki zavodundan domna sobasndak platin kasa
ourlanb. hvalat bel ba verib: gec saat 3-d bir dst adam zorla hyt
soxulub, silah gcn nvbd olan gztilrin hamsnn l-qollarn saryb,
sex keib oca (farsunkan) sndrb, platin kasan xarmlar. Kd d
nfrin l-qolu sarnbm. Qapn qarnndan 2 gll il yaralayblar.
Yaral, telefonla apqn bard polis xbr vermy macal tapb, sonra lb.
Mtxssislrin fikrin gr platin kasann dyri alasmaz drcd bahadr.
Hazrk qiymtlrl hesaba gln deyil; gr zavodda ehtiyat platin kasa yoxsa
i dayanacaq.
***
Fatmayda kndxuda kor Rhman bir malades n Dada
Bnyadzadni tutub pristava vermidir.
ngilislr iyirmiy qdr adam, gnahsz olduqlar halda, sassz, bir
ildn be il qdr hbs mhkum edib dustaqxanalarda saxlayrdlar. Ortada
he bir snd-sbut yoxdur.
***
Nikolay v Kerenski pullarnn qiymti gndn-gn aa dr.
Birjada axnama, maliyyilr, dllallar, alverilr balarn itirib.
***

234

Quba (Fzuli) meydannda v amax yolunda (Cfr Cabbarl ksi)

qoular bhs-bhsl at apanda atlarn ayaqlar altnda bir arvad v uaq
qalb, bir uaq lb, ikisi yaralanb, arvad da yarmcandr.
dvltli bhs-bhs fayton apanda qabaa tn faytona dalda
qalanlar gll atblar, atma db, ln v yaralananlar var, yoldan tn iki
nfr cavan da lb.
***
Ey gl bdnim, sn n n byl mkddr,
Halada tulu etmdimi fsli baharn?
Ey canl ik, rtl qalsnm zarn?
A hrni! Ey hrayi mstur v fsunkar.
Mhmmd Hadi
***
Bir tabor sgr hrbi musiqi tranlri altnda tlimdn Salyan
qlalarna qaydanda, bir qou onlar Quba (Fzuli) meydannda dayandrb,
musiqiilr Azrbaycan havas aldrtdrb, z oynayb; sgrlr v
meydanda olan adamlar l alblar. Sonra da qou sgrlri pitiy qonaq edib,
hr sgr 50 manat balayb.
SABAHA AILAN PNCR
Hava korpusu - Bak sahil radio stansiyas. Boleviklrdn bir radist
1919-cu ilin axrlarndan balayaraq Bayldak stansiyadan gizli surtd vvl
Htarxan, sonrada Moskva il nec laq yaradldndan danrd: Rabit
ox zif idi, lakin tkilat Moskvaya ardcl mlumat verib, taprq almal idi.
Htrxana boleviklrin xsusi ekspedisiyas vasitsil gndriln xbrlr
ox vaxt gecikir, hmiyytini itirir, hm d gndn-gn tinlirdi. Btn
yollar alar mhasiry almdlar, ekspedisiyann qayqlarn tutur,
komandaya olmazn ignc verib, axrda da glllyir, ya da ki, diri-diri
uvala salb dniz atrdlar. Bnyad Srdarov, F. Qubanov, Smd Cfrolu,
Kuznetsov, van Saraykin, Roqov v baqalarn bu yolla ldrmdlr.
Mrkz xeyli gtr-qoy edndn sonra qt etdi ki, radio il rabit
yaratmaq lazmdr: baqa ar yox idi.
Bu tin, ar v ox qorxulu i idi. lk gnlrd he n xmad.
Axrda birthr Htrxan radio stansiyasna salandq. Birinci radioqram gec
saat 4-d verdik v cavab da aldq. nanlm matroslardan biri aparatlara, birisi
d radist baxrd, hm d hvalatdan xbrdar olmayan qulluqular gzdn
qoymurdular.

235

Rhbrlik mn gstri verdi ki, radio il, aldmz cavab Persidski

(Poluxin) ksindki olax Aabala Quliyevin mlkn aparm. Binan tapb
zngi aldm. Qapda bir arvad grnd v nzktl sorudu: Kimi istyirsiz?
Siz n lazmdr?. Mn d nzaktl xbr aldm: Mariya vanovna
evddir? Qadn qapn aralayb mni tmtraql geni bir dhliz buraxd:
Buyurunuz salona!, - dedi.
Salon rq slubunda bznmidi. Tavan dmdn gzl, dm
divarlardan. Divarlar is fsanvi bir alm idi. Nqlr, qzl tki par-par brq
vurur. Adam zn itirir. Hqiqtdn ox fsany oxayan bir alm...
Grmsn tsvvr ed bilmzsn. Bllur ilran hr biri el bil iri brilyant
parasdr. ox gman ki, ilran nqli metal hisslri gmdn idi.
Ky baxan pncrlrin arasnda tavana atan zmtli da gzgnn
hiylri inkrustatsiyal, naxl-bzkli gmdn idi. Hr ey hqiqtdn
ox xyala oxayrd. Mat-mttl salonun qeyri-adi zngin bzk-dzyin
tamaa edirdim ki, ba qapnn mxmr prdlri araland, qrx yalarnda,
sarn bir kii xd. ynind trk xalat, ayaqlarnda ev ustu, banda qara
qotazl, tnd suma fs. Simas srt, hrktlri cld v evik. Gzlrindn
zka yard, tnd-kskin bax, burma, qng b, st-ba, duruu-oturuu,
hrkt trzi, zndki cizgilr, hr ey, hr ey onun trk olduunu gstrirdi.
Xalis trk paas idi. Yaxnlab lini uzatd, mn d l verdim; barmaqlarm
el bil mngny girdi. Siz radio stansiyasndansnz? dey sorudu. Bam
tsdiq iarsi il trpdib dedim: Bli! Paa oturmaa yer gstrdi. Taxtn
arxa v ba trflrind xara zl mtkklr vard.
Paa da yldi. Mn Htrxandan aldm radioqram qoltuq
cibimdn gtrb ona uzatdm. Paa sevindi v ltfkar bir tbssml, xo
baxla mn nzr sald, tkkr edib durdu ayaa. Mn d durdum. lini
mn uzatd. Ehtiyatla l verdim. Vidaladq.
Arvad mni yola salb qapn balad.
Bu minvalla efirin elektromaqnit dalalar Bakya yeni-yeni xbrlr,
mrlr, gstrilr v mslhtlr gtirir, Bakdan is grln ilr bard
raportlar aparrd.
Bu aylarda fhl-kndli Qzl Ordusu Denikinin ordusu il vuruavurua cnuba trf irlilyirdi.
Radio stansiyas iilri canlarn sirgmdn, lm thlksindn
bel qorxmayaraq Msavat hkumtindn mvacib alb balarnn stndn
Moskvaya xidmt edirdilr. Bzn geclr radioqram vermk mmkn
olmayanda, risk edib, gndzlr rqm rifti il mlumat verirdilr. Bir df
gndz gnorta a qfildn pot-teleqraf kantorunun risi glib girir iri v
soruur ki, radioqram hans riftl verirsiz. Radist zn itirmir, cavab verir ki,
Yerevan arram. Xobxtlikdn onda Yerevanla laq rqm rifti il
saxlanrd. Yen xobxtlikdn o zamanlar aqvardiya knll donanmada

236

ilyn radistlrin oxu sovetlr hsn-rbt bslyirdilr. Bakdan tutduqlar

radioqramlar denikinilrdn gizldirdilr. Onlar htta Bak il laqy girib
xbrdar edirdilr.
o yer atmd ki, Bak hr an, istdiyi vaxt Htrxan v Moskva
il laq saxlaya bilirdi.
Birdn hkumtin yarm rsmi orqan Azrbaycan qzeti z
shiflrind elan etdi ki, Trkmnistandan glnlr xbr verirlr ki, Bak
radiostansiyas hr gec Htrxandak boleviklrl calanr, mlumat verir,
gstri alr. Radiostansiya boleviklrin casusluq ocadr.
Grnr Xzrin o taynda denikinilrin radiostansiyas Bakdan
veriln radioqramlar tuturmu. Hr an intizarla gzlyirdik ki, glib bizi tutub
hbs edcklr, ar cza vercklr.
Hftnin axrnda tez ngl xd. Gec saat 12-d radiostansiyaya iki
nfr trk radioteleqrafs tyin etdilr. Birinin ad Vli, o birisininki ziz
Xlil. Rusca pis danrdlar. ziz sasn telefon olan yerd otururdu.
Risimiz dedilr ki, pot-teleqraf naziri sni telefona arr. in n
yerd olduunu baa dr, gecnin bu almind, bhsiz ki, shbtin ancaq
gizli verililr bard olacan duyur. Hycanla, li s-s telefon dstyini
gtrr, rsmi bir dild deyir: Cnab nazir, qulaq asram. Nazir brkdn
qqra-qqra dr onun stn: O ndir, orda casus oca amsz? Bu
dqiq qa b mdirinin yanna, de ki, radiostansiyan balayb mhrlsin.
Gzti qoysun. He ksi stansiyaya yaxn buraxmasn.
Qap arapplt il ald, b risi kandarda grnd. Qm dryasna
batmd. Yaxnlab telefon dstyini yoldamzn lindn alb, zn o yer
qoymayaraq balad nazirl danmaa: He ola bilmz ki, bizim iilrimiz
casusluq elsin. zm hr eyi yoxlayb, gnahkarlar verrm mhkmy....
Radist pncr qabanda dayanb, dniz baxr, z is qm dryasndadr,
iin n il qurtaracan gtr-qoy edir. Fikrindn bir-birindn qorxulu min bir
ehtimal keir. N etmk? N qdr ki, tutub hbs etmyiblr qab aradan
xmaqm? Yoxsa qalb gzlmkmi?
b risi nazirl danb qurtard, dstyi yerin qoydu, dnb
pncr qabandak radist dedi: Gedk, radio stansiyasn balayb
mhrlyk. sgrlr d, gztilr d ahid kimi akta qol krlr.
El d eldilr. Btn gecni gzldilr ki, glib onlar hbsxanaya
aparacaqlar.
Sabah gn radiostansiyaya drd nfr pot-teleqraf iilrindn
nzarti tyin etdilr. Yoxlama aparma nazirliyin ilr mdiri sol eser
taprdlar. O da Msavat hkumtinin son gnlri olduunu, onun tezlikl
yxlacan gman edib, ii txir sald. Nazirin z d, ox gman ki, o
fikird imi.

237

Grnr radiostansiyann z qulluqularndan kim is intiqam almaq

mqsdil nazir eytanlq etmidi. Qzl Ordu Petrovskini (Maha-Qala) azad
edib Azrbaycan srhdlrin yaxnlard.
Mrkz biz taprmd ki, syan vaxt birdn hkumt Tiflis, grc
meneviklrin mracit edib yardm ists radiostansiyan xarab edin.
Msavatlarla grc meneviklri arasnda qarlql hrbi yardm mqavilsi
vard.
syan vaxt Moskvadan radio il kmk istmyi hyata keir
bilmk n trk radistlrini, Vli v ziz Xlili Bakdak Mustafa Kamal
trfdarlar olan mrkz aparb baa saldlar ki, Sovet Rusiyas il Trkiy
azadlq hrkat rhbrlri arasnda dostluq mnasibtlri var. Zaqafqaziyada
Sovet hakimiyyti qurma Mustafa Kamaln balq etdiyi yeni Trkiy
hkumti d istyir.
Kamallarn Antantaya qar mbarizsini davam
etdirmk n yardm ancaq Zaqafqaziya vasitsil gndrmk mmkndr.
Fransz v ingilis qounlarn Trkiydn ancaq bu yolla qovmaq olar.
Kamallar ziz Xlil v Vliy lazmi tlimat vermidilr.
Aprelin 26-dan 27-sin ken gec radio il Moskvaya xbr vermli
idik ki, Bakda silahl syan olacaq. Xahi olunur Qzl Ordu kmy glsin.
Xlil araq alb, hkumt nzartilrini yataqxanaya apard. Vli is
Xlili vz etmy getdi; onlar bir-birin yaman inanrdlar.
1920-ci il aprelin 27-d Azrbaycan nqilab Komitsi drhal kmk
n radio il Moskvaya - V. . Lenin mracit etdi. Mracitnamd deyilirdi
ki, Bak proletariat syan edrk Msavat hkumtini yxmdr. nqilab
Komitsi Gns Rusiya Sovet Respublikas hkumtin qardalq ittifaq
balama tklif edir. Xarici v daxili ksinqilabn birlmi qvvlrin qar
z gc il mqavimt gstrmy imkan olmayan nqilab Komitsi kmk
n drhal Qzl Ordu hisslrinin gndrilmsini xahi edir.
Qzl Ordunun Qafqaz cbhsinin srkrdsi M. N. Tuxaevskinin
sgrlri Denikinin knll aqvardiya dstlrini tar-mar edib
Zaqafqaziyaya yaxnlamd. XI Qzl Ordu artq Dastan tmizlyib
Azrbaycan srhdlrind idi.
Bak proletariat var qvvsil silahl syana hazrlard. Mdn v
zavodlarda, fabrik v emalatxanalarda, dmir yolunda v donanmada, xsusn
hrbi gmilrd v sgrlr arasnda lahidd dstlr yaradlmd;
tbliatlar hali arasnda qzn faliyyt gstrirdilr.
Milyonular - Baknn neft sahibkarlar, byk tacirlr, srmay
sahiblri Novruz bayram nliklri tamam olan kimi dstlrl vzndn
yngl, qiymtdn ar var-yoxlarn gtrb Batuma, ya da nzliy
qardlar. Biletin qiymti ox baha idi. Dmir yolu vazalnda adam lindn
trpnmk olmurdu. Krplrd basabas idi. Varllar artq anbarlara da
doluurdular. Gyrtlrd ayaq qoymaa yer yox idi.

238

Ayaq altnda qalanlar da az deyildi.

Proletariat cbhsind sinfi hmrylik tam qvvsil zn gstrir,
ham silahl syana hazrlard.
Hrbi nqilab qrargah xaricd v daxild lazmi yerlrl laq
yaratmd.
Hadislr ildrm srtil bir-birini vz edirdi.
Hl 1920-ci il mart aynn 15-d Zaqafqaziya zhmtkelri gnc
Sovet Rusiyasna, Lenin mracit edir.
Martn 17-d, Zaqafqaziya xalqlarnn bu mracitini alandan iki gn
sonra V. . Lenin Qafqaz Cbhsi nqilabi hrbi uras . T. Smilqaya v Q. K.
Orconikidzey teleqram gndrir. Bakn almaq biz olduqca v olduqca
zruridir. Btn sylrinizi buna verin...*
Qafqaz cbhsinin komandan M. N. Tuxaevski operativ mliyyat
plan trtib edir. Aprelin 25-d M. Q. Yefremov Qzl Ordunun nqilab
urasna arlr. Ona Bakya hrkt etmk mri verilir.
Aprelin 26-da Azrbaycan Kommunist (bolevik) Partiyasnn v
RK(b)P-nin Qafqaz lk Komitsinin Bak brosu il birg tcili iclasnda
ksinqilab Msavat hkumtini silahl syan yolu il yxmaq n operativ
plan trtib edilir. Qarahr v Bayldak gizli anbarlardan fhllr silah
paylanr, ingiz ldrm, Mirz Davud Hseynov, Hmid Sultanov v baqa
boleviklrin topladqlar silahlar proletar inqilabna xidmt edckdi.
Eynil Balaxan, Sabunu, Ramana, Binqdi v sair mdnlrd,
Ahr v Qarahrdki zavodlarda, dmir yolu deposu v emalatxanalarnda
haliy silah paylanr. Gmilrd, krplrd v trsanlrdki fhllr is
ingiz ldrmn gstriil silah verilir.
Mdn v zavodlarda trdil bilck txribat v yannn qaban
almaq mqsdiyl xsusi silahl gztilr tyin edilir.
Aprelin 26-da Azrbaycan Kommunist (b) Partiyas MK
nmayndlri Q. Musabyov, H. Cbiyev v sairlri Dastan - Azrbaycan
srhdin glirlr.
Aprelin 27-si shr AK(b)P MK Mvqqti nqilab Komitsi yaradr
v Nriman Nrimanov Komity sdr seilir.
Hrbi donanman syana hazrlamaq ingiz ldrma taprlr.
Donanmada 7 hrb gmisi vard. Onlara gcl toplar qoyulmudu.
Hrb gmilrinin heyti btnlkl kommunistlrdn v onlarn
trfind olan adamlardan ibart idi. Aprelin 26-dan 27-n ken gecd,
ingiz ldrm gmilr top glllri yollayr.
Baylda, n hndr yerd uzaqvuran sahil toplar qoyulmudu.
*

V. . Lenin. srlrinin tam klliyyat, 51-ci cild, sh. 191.

239

Aprelin 27-d shr tezdn, ingiz ldrm bir dst dnizi il

gzlnilmdn Bak hrbi yunker mktbin daxil olub, btn kursantlar
trksilah etmidilr. Bir az sonra fhllrl brabr birinci hr polis bsini
tutub v hkumtin Bayldak silah anbarn zbt edirlr. Liman tutandan sonra
Bayl hbsxanasndak siyasi mhbuslar azad edirlr. Dada Bnyadzad,
Rhim Hseynov, Qasm smaylov v digr boleviklr hbsdn xilas olurlar.
Azrbaycan K(b)P MK-nn srncam il Xzr hrbi donanmas mr
hazr idi. Btn gmilrdn aypara v skkiz guli ulduz v (qrmz, ab v
yal) rngli msavat bayraqlar xardlb vzin Sovet Azrbaycannn kicoraql, ay-ulduzlu qrmz bayraqlar sanclr.
Aprelin 27-d shr saat 10-da ingiz ldrmn komandas altnda
limandak hrb gmilri top lllrini Parlamentin binasna tulamd.
Bakda ox grgin, qeyri-adi, thlkli vziyyt yaranmd, hrbi
donanma btnlkd, ordunun bir hisssi, dmir yolu, pot, teleqraf, radio artq
boleviklrin lind idi. Msavat hkumtinin bas Nsibby Yusifbyov,
hrbiyy naziri Mehmandarovdan soruur: Msavat ordusu dmnin
qarsn saxlaya bilrmi? Hrbi nazir Smdby suala sualla cavab verir: Siz
hans dmndn danrsz? - V z d cavab verir. - gr danaklar v
meneviklri deyirsinizs, buna mid etmk olar, lakin Qzl Ordunu nzrd
tutursunuzsa, bu mnaszdr, cnab ba nazir. Onlara qar bir an bel gcmz
atmaz! Biz boleviklrl dymycyik!
Hrbiyy naziri Smdby Mehmandarovun olu ahidi olduu son
gn bel tsvir edir: On iki yam var idi. Atam aprelin 27-d parlaman
iclasndan qaydb zmzl aparmaq n anamn hazrlad amadanlar
grdkd dedi ki, bunlar boalt, he yer gedsi deyilik. Anam: N
danrsan? Nec gedsi deyilik? Bilmirsn ki, sni glllycklr?.
Atam cavab verdi ki, Parlamann son iclas qurtaranda Hmmt
fraksiyas lideri liheydr Qarayev mn yaxnlab min etdi ki,
Smdby, getm, qal! He yer getm. Sz verirm ki, banzdan bir dn
d tk skik olmayacaq. Qal biziml il....
Anam dillndi: Ola bilr ki, sn he n elmzlr, amma olunun
taleyi, glcyi, mnim vziyytim?;. Atam qti ssl: He yer
getmycyik, dedi. Anam mzldad: Ax qatar Bilcrid gzlyir....
Atam: Bizsiz d gedrlr. Vtndn ayrlmaa he bir sasm, haqqm
yoxdur.
Dorudan da Bilcrid Msavat hkumtinin balarn Tiflis
aparacaq qatar atama gr saat yarm gzlmidi.
Aprelin 28-i shr Hr gnk tki yuxudan qalxdq. ay idik, rk
yedik. Atam general libasn geydi, balad man gzlmy. oferdn xbr
yox idi. Telefonda zng ald, cavab vern olmad. Mni gndrdi ki, get gr

240

rf niy man gtirmir. De bir az tlssin, gedib nazirliyi thvil

vermliym.
Qaraj indiki Azneft binasnn arxasndak birmrtbli binalarn
birind idi. Msavat hkumtinin ba nazirliyi d indiki Azneft binasnda
yerlirdi.
Mirbabayev o binann yarsn hkumt verib kiray d almrd.
Getdim grdm ki, qaraj, o trafda olan mlklri silahl adamlar
araya alblar, he ksi girib xmaa qoymurlar. ofer d uzaqda dayanb.
Dedim ki, rf, atam man gzlyir, niy glmirsn? Silahl adamlar
gstrib dedi ki, bunlar mni qaraja yaxn qoymurlar.
Qaydb hvalat atama xbr verdim. xdm k trfdki eyvana.
Dor aacnda oraq-kic ulduzlu bayraq yellnn bir barkaz sahil yaxnlard.
Otaa girib grdym atama xbr verdim. O dedi: Bilirm, mlum
msldir.... Anama baxb lav etdi: Gedib nazirliyi thvil vermliym.
Anam mn baxd: Sn d geyin, atanla get, - dedi. - Bu qarqlqda,
allah bilir, n ba ver bilr...
Geyindim. Ddk ky, yollandq nazirliy. Qafqaz-Merkuri
krpsnn (indiki Kukla Teatrnn) qabanda adamlar llrind Qrmz
bayraq nmayi xmdlar. Atam general libasnda onlarn yanndan kedi.
He ks dinmdi.
Nazirliy (Maliyy nazirliyi olan bina) atanda grdk ki, tnlkdr,
oxlu silahl adam var. Atam uzaqdan grnd bir ne nfr yaxnlab
hrmtl grdlr. Sovet Azrbaycannn hrbi Dniz lri komissar ingiz
ldrm qolundan yapb iriy aparanda, atam dnb mn dedi ki, get anana
atdr ki, hr ey qaydasndadr.
Sonralar general Smdby Mehmandarov Sovet hkumtinin Bakda
ad hrbi mktbd drs demi, Moskvada Qzl Ordu komandiri olmudur.
Vziyyti mzakir etmk n aprelin 27-d shr saat 10-da
parlamann fvqlad iclas arlr. Ham toplanr. Birdn salona bada
Hmid Sultanov olmaqla nfr daxil olur. Hmid Sultanov cld addmlarla
yaxnlab iind ultimatum olan zrfi parlamann sdrin verir.
Salonda ham zn itirir, ham susur.
Parlamann sdri ultimatumu oxuyur: Azrbaycan nqilab Komitsi
parlaman buraxb Msavat hkumtinin drhal inqilabi komity tslim
olman tlb edir!
Smdaa Aamal olu yerindn qalxb brkdn deyir: Vssalam!
Bazar baland
El bu vaxt, ingiz ldrmn hrbi Qzl Donanma adndan Msavat
hkumtin v parlamana gndrdiyi ultimatumu gtirdilr.

241

Parlaman sdri ultimatum gtirnlr mracit edrk dedi:

Quracanz hkumtin siyahsn verin, mslni fraksiyalarda mzakir
edk!
Hmid Sultanov Azrbaycan inqilabi komitsinin siyahsn tqdim
edir.
Mzakir baland.
hrd dvltlilr arasna ne gn vvl axnama dmd.
Dmir yolu vazalnda, bina qarsndak meydanda, perronlarda adam lindn
trpnmk olmurdu. Dniz qranda da krplrd eyni vziyyt idi.
Boleviklr Yardm alay dstlrind hrdki idar v
dvltlilrin imartlrini, Bank v ticart mssislrini, zngin maazalar
qorumaq, yanna, soyunulua yol vermmk taprlmd.
Tzpir mscidindki Yardm alay dstsind mq edn
kommunist Mhrrm Sultanov nql edirdi ki, komandirimiz trk kommunisti
Mmmd Tahir bizi Tacirlr bank, Volqa - Kama bank v imal bank
yerln binalarn dvrsind gzti qoydu v dedi: uras mdafi
mntqsi. Sayq bulunun! ox srt v fikirli idi, adi vaxtlardak mlayim
rftardan sr-lamt yox idi. z d silahlanmd. Dananda ssi zhmli,
danq trzi srt idi.
Qonuluqdak dam umu, divarlar dalm mslman teatrnn
xarabal adamn ryini gyndirdi. Klrd d, trafda da qeyri-adi bir
ss-ky, bir qarqlq balayrd. Silahl fhllrl dolu manlar srtl
tyrd... Birdn vazal trfdn parovozun v yardma glmi III
nternasional, Ulyantsov zirehli qatarlarnn srkli, qorxulu fit sslri
ucald... Hrb gmilrinin fit sdalar da onlara qouldu.
Aprelin hl 27-d axam qaranl dnd ultimatumu mzakir
etmi fraksiyalarn qrarn parlaman sdri elan etmidi: Azrbaycan
parlaman bu gndn z faliyytini dayandrr v msavat hkumti btn
hakimiyyti doktor Nriman Nrimanovun sdrliyi altnda qurulmu
Azrbaycan inqilabi komitsin tslim edir.
Qaranlq tndlirdi. Minarlrdn ucalan azan sslri qzll kilsd
alnan bouq zng sslrin qarrd.
***
Bu yaz shrindn qoca rqin qaps, Odlar yurdu Sovet
Azrbaycannn paytaxt, fsanvi, tknmz srvt xzinsi qdim Baknn
tarixind yeni - xobxt bir dvr balanr.

242



( )
Redaktorlar: Ayna Hseynova, Telman Nzrli
Rssam: F. fndiyev
Bdii redaktoru: B. Xananyev
Texniki redaktoru: T. liyeva
Korrektorlar: Z. Mmmdova, B. Ayvazl
B 3835
Ylmaa verilmi 14.07.86. apa imzalanm 26.01.87. FQ 18549.
Format 84x1081/32. Mt. kaz 1. Jurnal qarnituru. Yksk ap sulu il.
rti ap vrqi 17,43. rti rngli surti 17,75. Uot nr vrqi 18,2.
Tiraj 50.000. Sifari 6980. Qiymti 1 man. 30 qp.
Azrbaycan SSR Dvlt Nriyyat, Poliqrafiya
v Kitab Ticarti lri Komitsi.
Xalqlar Dostluu ordenli Azrbaycan Dvlt Nriyyat,
Bak - 370005, Hs Hacyev ksi, 4,
Azrbaycan KP MK-nn Kommunist nriyyatnn mtbsi.

, .

. 370005, . , 4.
' .

243

Bak qalas

Baknn mnzrsi
244

Baknn khn tiplrindn

Baknn khn tiplrindn

245

Atgah

Sahil ksi

246

Qarahr

Sahild

247

Balaxan

Buruqda

248

KITABIN NDKLR
BR NE SZ ................................................................................................. 3
BAKININ KHN MHLLLR .............................................................. 5
V TCART MRKZLR ...................................................................... 5
NEFT SNAYESNN NKAFI ................................................................. 49
QAFQAZ MSLMAN MLLMLRNN 1-C QURULTAYI ........... 104
BRNC DNYA MHARBS ................................................................ 124
1916-1920-ci LLRD BAKIDA BA VERN HADSLR ................ 127
LNKRANDA AILAN BR GLLNN BAKIDAKI..........................135
KS-SDALARI........................................................................................... 135
BAKI YEN D LDN-L KERD .................................................. 168
XST BR MHLLNN AZARI V DRDLR .............................. 179
BR NE MLUMAT ................................................................................ 233
SABAHA AILAN PNCR .................................................................... 235

249