Imaginarij

Tekstovi u ovoj knjizi nastali su iz sline duboke uvrede, ak i kad ne govore o njezinu izvoru. (...
) itani iz najblie perspektive ne znae vie od osobne fusnote vremenu rata u zemlji koje vie nema. (...)
Piscima ukoliko ne postanu ratnim hukaima, politikim liderima, rodoljubima-profiterima ili akviziterima tue nesree preostaje, ini se, tek samoobrana fusnotom.
Dubravka Ugrei, Kultura lai2
DRUTVENI
IMAGINARIJI
I POLITIKA
METAFORIZACIJE
KROZ B-H OPTIKU:
DOMINANTNE
KULTURNE/
/POLITIKE
MATRICE, DISKURSI
I PRAKSE1
JASMINA HUSANOVI
Imaginarna institucija drutva,

politika metafora i knjievno/umjetniko polje:
neki pooptivi uvidi iz konteksta
Bosne i Hercegovine i ireg regiona
U politikom se diskursu i praksi Bosna i Hercegovina redovno konstituira i instituira kroz metafore i
metaforizacije kao kljune mehanizme moi etniciziranog vladanja. Ove prakse metaforizacije u temelju simbolikih imaginarija sainjavanja i utemeljavanja Bosne i Hercegovine pristiu nam iz kompleksne mree kulturnog praxisa, jer se privilegirano mjesto njihovih meusobnih sukoba i antagonizama u pozadini oficijelne politike nalazi upravo u
polju knjievne i umjetnike produkcije. Knjievnost u bivoj Jugoslaviji, kao polje gdje su se kolektivni simboliki, kulturni i politiki identiteti i imaginariji aktivno (re)konstruirali,3 proizvodila je i
1 Tekst se temelji na poglavlju autoriine monografije u pripremi Oksimoroni i emancipativne optike politikog: izmeu traume, imaginacije i nade.
2 Dubravka Ugrei, Kultura lai (Beograd: Fabrika knjiga,
2008), 21.
3 Vidi detaljnjije u Andrew Baruch Wachtel, Making a Nation,
Breaking a Nation: Literature and Cultural Politics in Yugoslavia (Chicago: Stanford University Press, 1998); specifino o kontekstu Bosne i Hercegovine u ovom smislu, vidi prvo poglavlje
68
svjedoila nekim od najvirulentnijh i najznaajnijih politikih sporova, trvenja i

borbi (kako agonistine tako i antagonistine prirode), u smislu zamiljanja zajednice kroz matricu nasilja. U kontekstu Bosne i Hercegovine, odnosno izumevanja
Bosne, ve decenijama je polje knjievne produkcije domain autentinih politikih
momenata (za razliku od polja zamrznute, konvencionalne, institucionalizirane
politike), gdje se pregovaraju simbolika konstituiranja identiteta i kolektiviteta u
BiH kroz relevantne (de/re)politizacije politiki potentnih metafora i metaforizacija, i to naroito onih koje igraju na sukobljena drutvena pamenja i iskustva.
Uzimajui u obzir da konvencionalno politiko polje nije odvojeno od polja knjievne/umjetnike produkcije, nego je homologno i isprepleteno sa njim, ispravno
je povezati oba ova prostora javnosti sa dominantnim petrifikacijama i ideologizacijama metaforikih procesa koji konstituiraju razne Bosne i Hercegovine, ali i sa
problematizacijama koje stiu sa margina prostora javnosti. U bivoj Jugoslaviji i
njenim nasljednicama, ukoena metaforika nastavlja da igra sredinju ulogu u
fantazijama koje su potrebne suverenim identitarnim upriliavanjima politike, a
koje su simbolika hrana politike mobilizacije, reprezentacije i organizacije u
slubi nekritikog, heteronomnog pristupa uspostavljenom ideolokom poretku u
njegovim autoritarnim, populistikim, etnonacionalnim, neoliberalnim i drugim
ruhima.
Tano je da je jedan premalo istraen i nadasve kompleksan skup knjievnih, umjetnikih i kulturnih kritikih diskursa i praksi u Bosni i Hercegovini,
kao i na drugim postjugoslovenskim prostorima, uspio opstati kao mjesto takvih
gesti, koje se suprotstavljaju ansamblistikoj-identitarnoj logici institucije drutva. Nasuprot toj instituisanoj/konstituisanoj moi kao aktualnosti nalazi se magma
imaginarija i oznaivanja, odnosno instituirajue/konstituirajue moi, kao potencijalnosti. Ove potonje prakse, naime, uspostavljaju drugaiji odnos izmeu instituirajueg i instituisanog na kolektivnom nivou, izmeu radikalne imaginacije i socijaliziranog pojedinca na nivou singularnog ljudskog bia, izmeu neprestane reflektivne
aktivnosti misli i njenih rezultata i postignua u svakom datom momentu.4 Tok radikalnog imaginarija, kreativnosti i imaginacije ljudskog kao uvijek-ve kulturnog
praxisa otkriva se i stvara putem kritikih repolitizacija raznih praksi koje simboliki/materijalno sainjavaju Bosnu i Hercegovinu i njeno ire povijesno-prostorno
Imagining Bosnia: Of Texts and Contexts u Amila Buturovi, Stone Speaker.
Medieval Tombs, Landscape, and Bosnian Identity in the Poetry of Mak Dizdar (Hampshire:
Palgrave, 2002).
4 Cornelius Castoriadis, Philosophy, Politics, Autonomy: Essays in Political Philosophy,
ur. David Ames Curtis (Oxford: Oxford University Press, 1993), 31.
Re no. 78/24, 2009.
politiko okruenje, i to tako to ih opivaju i proivaju, kroz ustanovljene javne i

drutveno svima jasne (takorei, utuvljene) kodove, poput (de)politiziranih metafora. Bez takvih repolitizacija u odreenim kulturnim i knjievnim diskursima kao
podruju imaginacije i nade kroz odbranu fusnotom teko bi bilo pristupiti pitanju emancipativne politike koja nadilazi suverene geopolitike i biopolitike projekte. Upravo se kroz te geste otkriva/stvara potencijalnost kreiranja autentine politike kako u BiH, tako i ire, i to politike kao reflektivne, lucidne, promiljene, svrsishodne kolektivne aktivnosti spram svega to dijelimo i u emu uestvujemo, a sr
ega je odreena radikalnost i kreativnost zamiljanja i djelovanja.5
Meutim, kada su u pitanju emancipacije i otvaranja, prijeko je potrebna i inventura ruevina koje ivimo. Zato ovaj tekst prua panju jednom znaajnom aspektu proizvodnje svojevrsnih zatvaranja, odnosno simbolikih/politikih mrtvouzica inherentnih instituisanim drutvenim imaginarijima u BiH, kao i
ostalim modernim politikim drutvima. Taj aspekat odnosi se na specifinu kulturnu matricu zasnovanu na folkloru, epskom ethosu i tradiciji, kao i na svojstvenim strategijama i praksama metaforiziranja kojima se simboliki i politiki podupiru i snae dominantni imaginariji i projekti suvereniteta, identiteta i teritorije u
Bosni i Hercegovini, ali i ire. Prostor Bosne i Hercegovine mora se promatrati u
svjetlu sloma Jugoslavije i naslijea raznih dravotvorenja na prostorima bive Jugoslavije u cjelokupnom modernom periodu, te u svjetlu homologije naslijea i iskustva biveg socijalizma, nacionalizma, traume rata i dananjeg kapitalizma u svim
dravama-nasljednicama. Jedna od tih zajednikih matrica politikog i drutvenog imaginarija danas, upravo sumnjivo bezvremena (dakle, mitska), i dalje je
svom snagom na sceni. Pokazujui se epskom kroz razne povijesne nabore jugoslovenskih prostora u zadnja dva stoljea, ona je utuvljeni samopodrazumijevajui
drutveni kod u bourdieuovskom smislu, koji rezonira na kolektivnom nivou iz prve i iz kojeg se najbolje crpi kljuna poluga reprezentacije, mobilizacije, i organizacije na liniji Mi-Oni. Naravno, ovo se deava tako to se zamilja i iskljuuje drugost kroz nasilje, kako bi se, u krajnjoj mjeri, stvarni ljudski ivoti, utopljeni i spaeni, upregnuli u svrhu reprodukcije vladajuih ideolokih reima, a sve to opravdalo i oprirodilo kao neizbjeni dio modernog politikog bivanja na Balkanu. Zajedniki kontekst je u ovom smislu globalan Evropa i svijet zadnjih decenija primjeri su epskog faizma koji prati globalni kapital.
Moje je propitivanje situirano u kontekst dva preklapajua polja kroz
koja se zajednica i politika zamiljaju i ine polje instituisanog oficijelnog poli5 Ibid., 15960.
asopis za knjievnost i kulturu, i drutvena pitanja
69
70
tikog diskursa i prakse, te suodnosno kulturno/knjievno polje. Pri tome ulazim

u dijalog sa raznim i poneto eklektinim teorijskim uvidima koji nam otkrivaju
specifine jezike/imaginarije/matrice to dominiraju konvencionalnim politikim poljem u BiH i njenom regionu tokom modernog perioda. Slijedei korak je
pojanjavanje skoro neprimjetivog simbolikog nasilja oko nas, duboko ukotvljenog u na habitus, jezike, imaginarije i matrice, odnosno zatvaranja drutvenih
i politikih imaginarija koja su u simbiozi sa suverenom biopolitikom i identitarizmom. Primjeri koje crpim iz metaforizirajue retorike u zvaninom javnom
diskursu pokuavaju pojasniti kako metafore oblikuju simbolike poretke, nerede
i borbe oko nas, bez obzira da li su na nacionalistikom ili neoliberalnom/multikulturalnom fonu.
Ono to me naroito interesuje jesu slijedea pitanja:
simbolike fantazme svojstvene folklornoj kulturnoj matrici i epski
diskurzivni imaginarij pri instituisanju doxe koja je temelj iskljuive/nasilne suverene biopolitike u Bosni i Hercegovini i na prostoru bive Jugoslavije;
povijesna simbioza folklorne (ansamblistiko-identitarne) kulturne
matrice i politikih imaginarija koji su temelj raznih dravotvorenja i dravorastvorenja;
odnos izmeu polja institucionalne politike i polja kulturne/knjievne produkcije s obzirom na efektivne i dominantne simbolike borbe, politike
diskurse i djelovanja;
narativi drava i dravotvorenja, naroito njihova uloga u etnonacionalnim i multikulturalnim diskursima, te bosansko-hercegovako iskustvo u
kojem smo pokradeni metaforama koje operiraju u javnim politikim diskursima.
Namjera mi je baviti se pitanjem zatvaranja svojstvenom metafori raskra i tropu
liminalnosti koji konstituiraju sve operativne, ponekad samo naizgled suprotne,
imaginarije vezane za Bosnu i Hercegovinu (kao i za Balkan, itd.). To se nadovezuje i na ulogu metaforizacija liminalnosti pri konstituciji oksimoronine politike zajednice, pri emu se djelimino otvara i pitanje potencijalnosti metafore,
politike metaforizacije kao puta ka emancipativnoj politikoj praksi. Metafore i
metaforizacije igraju kljunu ulogu u uspostavljanju i odravanju politikih imaginarija, ali i u njihovoj destabilizaciji i svrgnuu u uvjetima simbolike neodreenosti gdje dolazi do (re)produciranja imaginarija, upravo metafore i prakse
metaforiziranja ine osnov generativne dinamike imaginacije, kreativnosti i figuracije u vezi sa pitanjem politikog, koja nije sama po sebi emancipativna. OdnoRe no. 78/24, 2009.
sno, metafore jednostavno posjeduju kapacitet da postave predstave/slike ex nihilo,

odnosno svojstvo reprezentiranja i meta-reprezentiranja, uspostavljanja stvari
koje (jo uvijek) ne postoje, ili uvijek-ve postoje, kao i sposobnost da se reificiraju, petrificiraju, umrtve te da kroz svoj simboliki/materijalni profit legitimiziraju uspostavljeni simboliki i ideoloki poredak. Kolektivitet, identitet, autoritet i
politika akcija, kao i imaginarne strukture vjerovanja i zajednitva, jednostavno
su nezamislivi bez procesa i strategija metaforizacije. Drama instituisanih i instituirajuih imaginarija i metaforizacija je u samoj jezgri proizvodnje i tehnologizacije suverenih i identitarnih, etno-nacionalnih ili liberalno-multikulturalnih
narativa u Bosni i Hercegovini kao pooptivom primjeru moderne politike zajednice u krizi.
Vanost kreativnosti i imaginacije jasno je primjetiva u simbolikim
borbama izmeu politikih diskursa i stvarnosti u i oko BiH, koje se pozivaju na
identine, sline ili pribline kulturne i simbolike kapitale, te na konkretna polja i postojee habituse koje naseljavaju razni institucionalni i neinstitucionalni akteri (subjekti/agensi) drutvenih imaginarija. Stoga to garantuje duboke politike odjeke koji uinkovito podravaju sredinju fantaziju ideolokog zdanja, simbolika potka suverenih identitarnih montaa otkriva i kako politika metaforizacije, mada kreativna i imaginativna, slui dominiranju, iskljuivanju i nasilju, rasapu drutva i drava, jednako tako kao to moe biti vitalna za emancipativne geste koje transformiraju politiku i/ili politiku zajednicu. Kljuni kapital koji dominantni suvereni biopolitiki i geopolitiki imaginariji imaju pri ruci sa svim
njegovim propratnim simbolikim profitom i materijalnom dobiti (i u BiH i na
prostoru bive Jugoslavije, i u polju kulturne produkcije i u polju institucionalne
politike), jeste folklorna matrica zasnovana na epskom diskurzivnom univerzumu unutar knjievnosti i kulture. Radikalni potencijal metafore da imaginativno
subverzira i politiki nadie totalizirajue biopolitike/geopolitike projekte samo je jedna strana njene politinosti, to je razlog posveenosti ovog teksta i politikim otvaranjima, a ne samo zatvaranjima svojstvenim istim metaforama, simbolikim kapitalima i kulturnim praksama koje se vrte oko njih (poput metafore
raskra). Meutim, mora se analizirati ukopanost konstitutivnih fantazija modernih politikih zajednica kroz politiku metafore i metaforizacije da bi sa moglo
insistirati na radikalnom imaginariju koji moe poroditi obeavajua politika
djelovanja, repolitizirajue akte i agense, a mimo biopolitikih/geopolitikih fantazija, koje kriju kako smo to sve pokradeni metaforama, kao opsjenarstva potrebnog globalnom kapitalu da skrije anahronost drave i nacije danas, i da zametne
puteve transformativne politike.
71
72
Folklorna matrica i epski imaginariji:

simboliki/kulturni kapitali dominantnih politika
U bivoj je Jugoslaviji posebna mitsko-poetska kulturna matrica zasnovana na folkloru i tradiciji bila zajednika os simbolikih borbi izmeu raznih imaginarija
koji su karakterizirali dominantni politiki diskurs projekta nacije-drave.6 Ona
je bila kod kojim se sainjavalo drutveno tkivo, pamenje i samopoimanje, materijal za simbolike, mitoloke i ideoloke dimenzije koje su karakterizirale instituciju jugoslovenskog drutva i dominantne imaginarije. U kontekstu BiH ova je matrica izuzetno bolno osigurala politiku efikasnost i povlatenu poziciju vladajuim
klasama i njihovim faistiko-mafijakim, etnonacionalno-neoliberalnim projektima. Simboliki i kulturni kapital koji folklorna epska diskurzivna matrica posjeduje, njegovo pretakanje u politiki i ekonomski kapital, te s tim vezani procesi
metaforizacije, igrali su sredinju ulogu u projektima razbijanja i graenja drava
tokom zadnjih decenija, kao i u prethodnim ratovima modernog perioda. Vidimo
ih u epskom diskurzivnom imaginariju koji jo uvijek dominira knjievnou za
mase, obrazovnim programima i obrascima socijalizacije kroz koju graani Bosne
i Hercegovine kao moderni politiki subjekti postaju dijelom njihove zamiljene
zajednice ili zajednica, priajui uglavnom prie ubijene imaginacije i to s pogubnim posledicama. Porazni gubici, naroito poslednjih dvadesetak godina, svuda su
oko nas u potpunoj kontaminaciji prostora javnosti gdje se jo uvijek branimo fusnotama.
Tokom '90-tih upravo su takvi epski diskursi bili prijeko potrebni da
svojom politikom moi proizvedu kolektivne imaginacije i politike mobilizacije
kako bi postavili javnu scenu i imaginarij koji e normalizirati ono to su prakse
suverene moi i nove elite inile nasilno raskockavanje, prekockavanje i prokockavanje politike zajednice. Da bi se inducirao ikakav oblik drutvene akcije, odnosno da bi se utemeljio ikakav kreativan/destruktivan oblik drutvenosti kao stvaran
i poeljan, od vitalne je vanosti sposobnost imaginacije i (meta)reprezentacije.
Kasnih '80-tih i ranih '90-tih, neodreenost i destabilizacija uspostavljenih drutvenih imaginarija dosegli su viestruke paroksizme. U takvoj su situaciji Unsicherheita u vezi sa pitanjem simbolikog/materijalnog opstanka bili prilino traeni mehanizmi sa kapacitetom reimaginacije koja opravdava ekstremno nasilje, prekrajanje drava i drutava, i drastinu preraspodjelu moi. Ti su mehanizmi neophodni
6 Vie o epskom ethosu i mentalitetu vidjeti u Sait Orahovac, Narodne pjesme
bunta i otpora. Motivi iz revolucije, borbe i obnove (Sarajevo: Svjetlost, 1971); i enana Buturovi, Bonjaka usmena epika (Sarajevo: Alef, 1997).
Re no. 78/24, 2009.
projektima (re/de)konstituiranja simbolikog i politikog poretka u svrhu pravljenja novih nacija i drava, i borbi za postojee i stare, to je pitanje fundamentalnih
sukoba oko zamiljenih vjerovanja i solidarnosti, drugim rijeima oko drutvenih
imaginarija kao materijalizirane ideologije. Bujanje novih drutvenih imaginarija
u tom periodu zahtijevalo je intenzivan stepen primarnog kapaciteta figuracije i akcije kao simbiotskih polova ljudske prakse na individualnom i kolektivnom nivou.
Bio je potreban i ekstremni stepen usidrene imaginacije (meta-reprezentacije) zasnovane na postojeim kulturnim i simbolikim kapitalima i matricama kako bi se
poinila zlodjela u BiH kao to su srebrenika tragedija, ili logori u Omarskoj i Keratermu.7 Upravo tu u prvi plan dolaze epika, folklor i tradicija kao sveprisutni potentni kapitali, odnosno kulturni habitus utuvljen u jugoslovenske/bosanskohercegovake agense, pri emu je habitus onaj generirani i generativni princip djelovanja koji daje osjeaj za igru svima igraima u simbolikoj borbi izmeu starih
i novih injenja suverene politike.
Neproblematizirana hegemona folklorna matrica je paradigmatska
osobina heteronomnog drutva koje potrauje van-drutvene (i zamiljene) izvore
autoriteta i legitimiteta,8 kroz koje svijet oko nas nekako prirodno i naizgled odvajkada postaje svijet hajduka9 i tlaitelja, a ne svijet koji sami stvaramo. Ovime se
izmjeta etiko-politika odgovornost i legitimizira drutveni imaginarij konvencionalnih otjelovljenja suvereniteta-identiteta-teritorije kao normalan i dat.
Folklorna matrica je duboko depolitizirajua ima atemporalnu strukturu mita i
univerzalne Istine. Kao to pokazuju inspirativna promiljanja Ive ania, razni
diskursi unutar viih institucionaliziranih polja politike reprezentacije u bivoj
Jugoslaviji i njenim nasljednicama oprimjeruju autentinu strukturu folklorne
matrice fundamentalnu binarnu opoziciju Mi/DobroOni/Zlo koja je tipina za
herojsku poeziju, te za propratnu temu konflikta izmeu ove dvije distinktne strane u odnosu antagonizma koji se mora nadvladati nasilno, na muki herojski na7 Etniko ienje nije bilo uzrokovano nemogunou zajednikog ivota,
nego upravo potrebno kako bi se instituirala i legitimirala ta nemogunost. Vidjeti Keith Doubt, Sociology after Bosnia and Kosovo. Recovering Justice
(London: Rowman and Littlefield Publishers, 2000). Prije etnikog ienja, takva su se (zlo)djela morala reprezentirati i uiniti smislenima
konkretnim akterima, te su zato bila utemeljena na dostupnim, imaginativno potentnim, kognitivnim i moralnim okvirima.
8 Castoriadis, Philosophy, Politics, Autonomy: Essays in Political Philosophy, 20.
9 Hajduka i uskoka epika (kao heroika svakodnevice Balkana, od Hrvatske
istono) upravo se temelji na tankoj liniji izmeu kriminalnosti i slavljenike, slavodobitne mitopoetike.
73
74
in.10 Ova folklorna matrica je fundamentalno patrijarhalna maskulina kulturna

paradigma, a njena oroena priroda i povezanost sa etnonacionalizmima ogoljuje
lanost radikalnog egalitarizma koji proklamira. Njene konstitutvne binarnosti
nude sliku svijeta kao bojnog polja podijeljenog na dva dijela, koji pooptivo i poopteno lebdi iznad specifinih politikih i ideolokih programa, nudei neophodnu armaturu suverenim praksama i originalnim politikim distinkcijama inkluzije i ekskluzije, naroito u smislu politike mobilizacije.
Razne politike diskurzivne i praktine formule zasnivale su se na simbolikim parafernalijima folklorne matrice unutar politikih trita bive Jugoslavije. Na primjer, govori Slobodana Miloevia kontinuirano su evocirali tu nespecificiranu dihotomizaciju Mi-Oni = Dobro-Zlo koja se poslije punila konkretnim
sadrajima na niim nivoima politike sfere,11 gdje su binarne opozicije iz poetskih,
epskih i folklorom inspiriranih diskursa sluile kao referentni okvir daljim specifikacijama na tim podnivoima. Upravo zbog potrebe da se simboliki poredak ispuni
afektivnim sadrajima i simbolima uvezanim sa poznatim i utemeljenim kulturnim
obrascima, mobilizacijske politike energije pristizale su iz parafernalija poput hajdukog kulta ili posebne topografije mjesta otpora evokativne spram tema tlaenja
i pravde, heroja i eksploatatora.12 Metaforizacija uokviruje dominantni imaginarij
i njegove tri dimenzije simboliku, mitsku i ideoloku kroz koju prakse suverenosti priskrbljuju znaenje, legitimitet i postaju neto stvarno postojee na individualnom/kolektivnom nivou. Napajajui se folklornom kulturnom matricom,
takve metaforizacije inspiriraju agense i akte koji refiguriraju simbolike parametre
zajednice, i reificiraju status quo proizvodei zatvaranja misli/djelovanja.
Usidrivi u (politiku) imaginaciju tu strukturu distinkcije (razluivanja i raspoznavanja) na liniji ukljuivanje-iskljuivanje, i uinivi je temeljnom armaturom poredaka bivanja, folklorna epska matrica sposobna je opsluivati cijeli
spektar politikih ciljeva, to je razlog njenog zamaskiranog kontinuiteta koji potcrtava promjene reima u (post)jugoslovenskim zemljama. Bez obzira na progresivnu modernizaciju drutva, popularni i populistiki, epski i tradicijski kulturni
obrazac ostao je netaknut, skupa sa svojim glavnim karakteristikama: tvrdokornim
patrijarhalizmom, antiintelektualizmom, politikim populizmom, sumnjiavou
spram humanistike inteligencije, hvaljenjem militaristike organizacije, ratni10 Ivo ani, Prevarena povijest. Guslarska estrada i rat u Bosni i Hercegovini 19901995.
godine (Zagreb: Durieux, 1998), 28.
11 Vidi odjeljke Politiari, ideolozi i junaka epika i Slobodan Miloevi i
lukavstvo diskursa u Ivo ani, Ubitana Epika, Republika 1998.
12 ani, Prevarena povijest, 2729.
Re no. 78/24, 2009.
kim duhom i silovitou, nepotivanjem produktivnog rada, i tako dalje.13 I uobiajeno konstruirani sudar izmeu popularne kulture sparene sa populistikom politikom i nove urbane subkulture, kao i percipirano sauesnitvo Cafa Evropa i seoskog zelenila14 kroz fenomen sela u gradu, indiciraju istu stvar: kako borba protiv patrijarhata i tradicije nikad nije dobijena u polju politikog.15 K tome, predominantnost duha palanke, kao ahistorinog, samozatvorenog, totaliziranog poretka bivanja, pretvorila je oficijelnu politiku u duboko mitologozirani kolektivistiki vaar ili populistiki karneval.16 Tako se glavna simbolika ili kulturna borba
deavala na marginama vidljive politike u Bosni i Hercegovini prije raspada Jugoslavije, u poljima kulturne i knjievne produkcije, kroz dihotomiju izmeu ruralnih/tradicionalistikih i urbanih/modernih imaginarija, bez kritikog uvida u
njihovo sauesnitvo i komplementarnost u mnogim instancama politikog.
Konstituiranje fantazije (utopijske ili distopijske) centralni je dio svakog
ideolokog zdanja i simbolikog poretka, a redovno se temelji na nasilju i proizvodnji
neprijatelja koji se mora eliminirati, to je u direktnoj suprotnosti sa beatificiranom
stranom takvog zdanja koja potiskuje i skriva taj inherentni i konstitutivni antagonizam i nasilje. Rad Normana Cohna17 ilustrira kako revolucionarni milenarizam (kao
i mistini anarhizam) pokazuje istu logiku ekvivalencije (a ta je logika nemogua bez
metaforike proizvodnje znaenja)18 koju nalazimo i u folklornoj kulturnoj matrici
na Balkanu a i globalno. Tu nalazimo svijet podijeljen na dva parataktina lanca ekvi13 Ibid., 6263.
14 Ernest Gellner, Language and Solitude: Wittgenstein, Malinowski and the Habsburg Dilemma (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), 34.
15 Vidi Dunja Rihtman Augutin, Tradicionalna kultura i suvremene vrijednosti, Kulturni radnik XXIII, br. 3 (1970) i Dunja Rihtman Augutin,
ur., Lydia Sklevicky. Konji, ene, ratovi (Zagreb: enska infoteka & Druga,
1996).
16 Kao kontrast takvoj filozofiji koja nam se poslije dogodila Konstantinovi prepoznaje potrebu odbacivanja heteronomne tradicijske matrice (Palanke) i insistira na projektu autonomije a la Castoriadis koji zahtijeva radikalno drugaiji pristup imaginaciji i simbolikim/kulturnim kapitalima
unutar specifinog drutveno-historijskog polja/habitusa.
17 Norman Cohn, Europe's Inner Demons. An Enquiry Inspired by the Great Witch-Hunt
(London: Chatto Heinemann for Sussex University Press, 1975); Norman
Cohn, The Pursuit of the Millennium: Revolutionary Messianism in Medieval Europe
(1962).
18 Vidi elaboraciju lacanovske misli koju nude Laclau i Mouffe s obzirom na
produkciju politike realnosti i prostora kroz metafore i metonimije u
Yannis Stavrakakis, Lacan and the Political (London: Routledge, 1999), 76.
75
76
valencije, gdje je jedan od lanaca upravo negativno nalije onog drugog (recimo, svijet sela kao otjelovljenog Dobra nasuprot urbanom svijetu kao otjelovljenog Zla, i
druge inkarnacije dobrih nas nasuprot zlih drugih, u religijskim, geopolitikim,
kolonijalnim, nacionalnim i inim oblijima).19 Moe se sa sigurnou kazati kako je
historijska genealogija logike utopije/demonizacije u sutini triangularna logika fantazmatske operacije: identifikacija negativnosti ljudskog iskustva, utopijsko obeanje
eliminiranja ove negativnosti kako bi se dosegla budua fantazija, i produkcija zakletog neprijatelja kao neizostavni nus produkt tih procesa.20 Pri tome, ono to se mora izagnati iz ovog svijeta nisu zakleti neprijatelji, nego heretici koji se ne uklapaju u
sliku zakletog neprijatelja njihova se hereza proizvodi i pripisuje subjektima, koji se
potom iskljuuju iz poretka stvari. Kako prije raspada Jugoslavije, tako i poslije, jedino su se podstanari svih ovih pozicija u triangularnoj strukturnoj shemi mijenjali u
kontekstu Bosne i Hercegovine, dok je fantazmatska operacija koja dominira konvencionalnom politikom ostala ista i nepromijenjena.21
Radovi Ivana olovia u vezi sa problematikom politikih etno-mitova i
politikom simbola22 pokazuju mjeru do koje su specifine kulturne matrice potcrtavale iskljuujue fantazmatske projekte u etnonacionalnom, ali i u multikulturalnom
modalitetu na jugoslovenskim prostorima. Mada su politiki mitovi konstitutivni elementi simbolike moi inherentne svakom politikom reimu, olovi smatra da je
prevalentnost takvih mitova fenomen vezan za periode drutvene krize, tenzije i prevrate; upravo tako mitovi okupiraju mnogo vei javni prostor i postaju primarni ekran
na koji se projiciraju kolektivni strahovi.23 Umjesto politikih analiza i kritikih debata, javna/privatna sfera postaje zasiena dominacijom prianja pria koje se temelje
19 Ibid.
20 Cohn, Europe's Inner Demons. An Enquiry Inspired by the Great Witch-Hunt; Cohn, The
Pursuit of the Millennium: Revolutionary Messianism in Medieval Europe. Stavrakakis, Lacan and the Political, 107.
21 Znaajan dio bosansko-hercegvake historije, kulture i knjievnosti vee se
za istrajan kapital njegovanja heretinog prkosa institucionaliziranoj moi, s obzirom na naslijee srednjovjekovne Crkve bosanske. Vidi John Fine, The Bosnian Church: A New Interpretation (New York: Columbia University
Press, 1975); Noel Malcolm, Bosnia: A Short History (London: Macmillan,
1994); i Buturovi, Stone Speaker. Medieval Tombs, Landscape, and Bosnian Identity in
the Poetry of Mak Dizdar, 7178.
22 Ivan olovi, Bordel ratnika Folklor, politika, rat (Beograd: XX vek, 2000);
Ivan olovi, Divlja knjievnost Etnolingvistiko prouavanje paraliterature (Beograd: XX vek, 2000); Ivan olovi, Dubina (Beograd: B92, 2001); Ivan
olovi, Politika simbola. Ogledi o politikoj antropologiji (Beograd: B92, 1997).
23 olovi, Politika simbola, 7980.
Re no. 78/24, 2009.
na politiziranim mitskim basnama, ime se briu diskontinuiteti i nesamjerljivosti, a

govornik iza prie stavlja u poziciju sveznajueg i neupitnog autoriteta.24 Takve basne
proizvode esencijalizirane i totalizirane neksuse istine/znanja ije je sredinje pitanje
Nakon ega? umjesto Zato?.25 Iako su fragmentarne, ove politike mitske basne,
kao i njihove rezonantne metafore, djeluju poput lingvistike figure sinegdohe kao
kodovi ili prekidai kroz koje se prebacujemo u specijalni komunikacijski program i
ukoraujemo u prostor etno-nacionalne identifikacije i participacije.26
Veina ovih pria/bajki/basni sa svojim fantazmatskim i etniki centriranim osima datiraju od 19. stoljea i poetaka projekta moderne nacije-drave na
Balkanu. Mada se ini kako se politiki etno-mitovi bave prolou, oni u stvari pozivaju na iskorak izvan historinog, nudei mitoloku i ahistorinu percepciju vremena (vjeita sadanjost ili vjeito ponavljanje), kroz epifaniju i reinkarnaciju herojskih predaka.27 Politika mobilizacijska vrijednost mitske temporalnosti (ili
van-temporalnosti), kao i fenomen epifanije/reinkarnacije, koje nalazimo i u elitnim i u popularnim politizacijama folklorne kulturne matrice, iroko se prepoznaje, priznaje i (zlo)upotrebljava.28 Ovaj proces proizvodnje mitskog vremena indicira kako je specifini kulturni kapital kao to je to hajduka matrica porodio mitsku genetiku vjeite sadanjosti i kolektivnog nacionalnog istrajavanja, to je bilo
potka novih politikih imaginarija na prostoru bive Jugoslavije.
S obzirom na produkciju etno-mitskog prostora kroz politiku mitologiju i partikularne kulturne i simbolike resurse, evocira se povratak u l' tat de nature
neiskvaren savremenom kulturom. Daleko od tokova Historije, takav se prostor simboliki konstituira oko polova sela, planine i periferije, nasuprot grada, doline i
centra.29 Mitski politiki naturalizam potcrtava i injenicu da su gradovi i urbanost
(kao simboli kulturne, vjerske, etnike raznolikosti, tolerancije, demokracije, kosmopolitanizma i pacifizma) bili glavni cilj ratnog razaranja u BiH kao centri artificijelnosti, grjenosti, perverzije i oneienja prirodnoga.30 Meutim, stvari nisu tako jednostavne ova produkcija etnonacionalnog mitskog prostora je trajna i
dinamina, ali su njene granice i teritorije uvijek karakterizirane neodredivou, viesmislenou i fluidnou, te se predstavljaju kroz takve figure mitopolitikog govo24 Ibid., 1113.
25 Ibid., 13.
26 Recimo, kosovski mit. Ibid., 1516.
27 Ibid., 1719.
28 Ibid., 20.
29 Ibid., 2526.
30 Slian animozitet je esto, implicitno ili eksplicitno, usmjeren ka Evropi.
Ibid., 2829.
77
78
ra koji zaziva osjeaj ranjivosti, prijetnje i opasnosti koja dolazi 'izvana'.31 Politiku
matricu etno-mita proima sublimirani eros ratnika, virilnosti i maskulinosti, a popularizirana je i naturalizirana s ciljem da je se legitimizira. Ta se popularizacija postigla folkloriziranjem nacionalnoga kroz povijest, knjievnost i mitologiju u bivoj
Jugoslaviji32 i njenim nasljednicama. Upravo se u ovakvom kontekstu etno-nacionalna politika praksa sainjava i simboliki i materijalno: kroz folkloriziranje, naturaliziranje, i populariziranje, te konano reprezentiranje i utemeljivanje sebe same putem simbolikih i (de)politiziranih mitova nacionalizacije.
Pratei Vintilu Mihailescua, olovi tvrdi kako postoji zajedniki balkanski fond politikih reprezentacija, mitova i simbola koji njihove razne ideoloke
konfiguracije ini izomorfnima. Proces modernizacije na Balkanu generirao je
ambivalentan identitarni diskurs koji kombinira predmoderno obiajno pravo zajednice sa logikom moderne nacije.33 Iako se uglavnom porie, ova slinost raznih
politikih imaginarija na Balkanu je, paradoksalno, najistaknutija upravo u njihovim naporima da insistiraju na jasnim simbolikim granicama i meusobnim diferencijacijama. Takva simbolika razlika/granica izmeu Nas i Njih uvijek se konstruira kao distinkcija izmeu Evropljana i ne-Evropljana to na izvjestan nain
potvruje kako politike mitove u Bosni i Hercegovini, Srbiji, Hrvatskoj i ire moemo jedino razumjeti u kontekstu balkanske i evropske modernosti, te njima svojstvene konstrukcije identiteta spram Drugog.34
31 Nacija kao ena u opasnosti, kao iva zemlja-tijelo pod prijetnjom, kao
bojno polje i groblje predaka koje se mora ouvati svetim, kao dom/kua
koja se mora zatititi. Ibid., 40.
32 Ibid., 5859.
33 Ibid., 7374.
34 Ibid., 7477. Detaljne analize invencija evropskog identiteta i Balkana kao
drugosti mogu se nai u slijedeim djelima: Milica Baki-Hayden, Reprodukcija orijentalizma: Sluaj bive Jugoslavije, Libera, no. 8 (2001);
Vesna Goldsworthy, Inventing Ruritania: The Imperialism of Imagination (Yale: Yale
University Press, 1998); Vesna Goldsworthy, Invention and In(ter)vention: The
Rhetoric of Balkanization (Eurozine, 2003); dostupno na http://www.eurozine.com/article/2003-05-08-goldsworthy-en.html; Maria N. Todorova,
Imagining the Balkans (Oxford: Oxford University Press, 1997). O iroj problematici drugosti Istoka u eurocentrinim politikim diskursima, vidi
Iver B. Neumann, Uses of the Other: The East in European Identity Formation (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1999). O reprezentacijama Bosne s obrizom na takva identitarna uokvirenja, vidi Amila Buturovi, Reasserting Authenticity: Bosnian Identity, Religion and Landscape in the
Poetry of Mak Dizdar, Cross Cultures 48 (2001); Buturovi, Stone Speaker.
Medieval Tombs, Landscape, and Bosnian Identity in the Poetry of Mak Dizdar.
Re no. 78/24, 2009.
Politiki etno-mitovi i etno-nacionalna politika osigurali su simboliku nadmo modernih politikih projekata upravo kroz popularizaciju i naturalizaciju folklorne/tradicijske kulturne matrice. Ideoloki poreci su tako konstituirani
na nain kojim se otro demarkira svijet, razdvaja interno od eksternog, prijatelji
od neprijatelja, dok se priruni imaginariji, kao uostalom i politiki diskurs uope,
pune ratnikom terminologijom to se moe primjeniti i na mitopoetiku jugoslovenske socijalistike simbolike politike.35 Kao ahistorina, atemporalna matrica
percipiranja svijeta i instituiranja simbolikog poretka, koja je ostala univerzalnom
bez obzira na partikularne, meusobno razliite i raznovrsne politike aktualizacije, folklorna/hajduka matrica bila je potka raznih simbolikih imaginarija neophodnih praksama suverenosti kako bi se dala kognitivna koherentnost i psiholoka
rezonantnost ideji drave koja obuhvata svoju zamiljenu zajednicu.36
Upravo u takvim simbolikim teatrima su se odigravale (ne)mogue
sudbine, iskustva, istrpljene nepravde, kao i odreene politizacije Bosne kao topoloke figure, naroito zadnjih decenija. Na toj je simbolikoj sceni, a u svrhu oficijelnih suverenih identitarnih projekata, kulturna matrica koja se obre oko epskog
ethosa, tradicije i folklore imala posredniku i mobilizirajuu ulogu izmeu individualnog i drutvenog, kroz odreeni utuvljeni habitus. Premoavajui razna polja
drutveno-historijskog u Bosni i Hercegovini, kao i ire, ova je matrica osnaila
proces izgradnje fantazije nacije-drave/a, te u tom smislu oslobodila najveu mobilizacijsku energiju za konvencionalno politiko djelovanje. Sa svojim vizijama,
agensima i prostorima neophodnima za prakse dravotvorenja, svojim metaforama,
kreativnou, imaginativnom potentnou i mobilizacijskim kapacitetom, uspjeno
je opsluila prakse suverenosti i identiteta.
Historiziranje simbioze folklorne/epske matrice, metafora
i suverenih/identitarnih fantazija u Bosni i Hercegovini
i u bivoj Jugoslaviji
Folklorna matrica u kojoj je hajduka poezija igrala vanu ulogu bila je kljuni simboliki i kulturni kapital ije su resurse crpile glavne snage u institucionalnom polju politike reprezentacije, asocijacije i organizacije u SFRJ za svoje simbolike
borbe.37 U socijalistikoj Jugoslaviji epski ethos generiran iz te folklorne matrice
36 Benedict Anderson, Imagined Communities (London: Verso, 1991).
37 Wachtel, Making a Nation, Breaking a Nation: Literature and Cultural Politics in
Yugoslavia.
79
80
proimao je i diskurs vodeih elita, kao i diskurse ne-dravnih aktera. Uspjeh odreene politike akcije ovih elita ovisio je o komunikativnoj efikasnosti i mobilizacijskoj snazi poruke koja je pratila akciju a ove su esto bile nainjene tako da budu
u imaginativnom sazvuju sa odgovarajuim simbolikim kapitalima.38 Distribucija kapitala koji su koriteni u polju institucionalne politike kontinuirano se ohrabrivala i u polju knjievne i umjetnike produkcije, te obrazovanja u periodu nakon
Drugog svjetskog rata. Kao vana osobina i socijalistikog i postsocijalistikog perioda koji je svjedoio usponu nacionalistikih paradigmi i politika, folklorna matrica sa svojim oslanjanjem na epski ethos predstavlja jasan indikator historijskog kontinuiteta izmeu razliitih modaliteta iskljuujuih i ukljuujuih diskursa i praski
u modernoj povijesti ovog regiona sve do danas.
Ovdje je vano skrenuti panju na kulturne i politike procese koji su
koriteni pri izgradnji jugoslovenske nacionalne drave, te kako su ovi ugraivani u
habitus glavnine njenog stanovnitva. Andrew Baruch Wachtel, u svojoj seminalnoj
studiji Making a Nation, Breaking a Nation: Literature and Cultural Politics in Yugoslavia, identificira etiri glavna puta simbolikog/materijalnog konstituiranja jugoslovenske nacionlane drave koji su imali dugotrajne posljedice bez obzira na sve neuspjehe: (1)
implementiranje jezine politike koja je funkcionirala ka stvaranju zajednikog ili
jedinstvenog jezika, (2) promoviranje jugoslovenskog knjievnog i umjetnikog kanona, (3) implementiranje obrazovne politike koja se fokusirala na nastavu knjievnosti i historije u kolama i (4) proizvodnja novih knjievnih i umjetnikih djela koja su otjelovljavala jugoslovenski ideal.39 Po svemu najee kanonizirani 'jugoslovenski' kulturni fenomeni bili su usmena narodna poezija i knjievno
djelo Petra Petrovia Njegoa.40 Junoslovenski deseterac bio je predmet divljenja, smatran za izraz patrijarhalno-epske due jugoslovenskog soja te tako zaista
nije bilo jugoslovenski orijentirane knjievne antologije, udbenika ili povijesti
bez velikog odjeljka posveenog folklornim tekstovima.41 Wachtel takoer primjeuje tekoe koje su pratile napore da se ova epska herojska matrica jugoslovenske
kulture, oprimjerena usmenom narodnom poezijom (a takoer koritena i za projekte nacionalne drave tokom 19. i s poetka 20. stoljea), prebaci u drugaiji ideoloki, komunistiki i multikulturalni klju.42
38 ani, Prevarena povijest, 2122, 5156.
Yugoslavia, 5.
40 Ibid., 101.
41 Ibid.
42 Ibid., 101106.
Re no. 78/24, 2009.
Iz ovoga se vidi kako je evokacija otomanskog perioda uvijek bila svojevrsna politika lingua franca za reprezentacije represivnih drutvenih odnosa,43 koritena i u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Kraljevini Jugoslaviji, zatim
u socijalistikoj Jugoslaviji, i konano od strane novih etno-nacionalnih snaga s kraja 20. stoljea u dravama nasljednicama. Ovaj je politiki, svima razumljivi jezik bio
prvenstveno koriten u nacionalne i dravotvorne svrhe, te je (kao to kritika historijska sociologija projekata nacionalne drave u regionu Balkana pokazuje) svaki poticaj ka komunalizmu i partikularizmu bio propraen uskrsnuem narodne kulture.44 Stvaranje nacija iz mase kulturalnih nijansi i ambigviteta koji ine drutveni
prostor i vrijeme bilo je naroito traumatizirajue iskustvo u kontekstu multietnikih imperija.45 Balkanski je region bio oznaen razdiruim i tipino modernim antagonizmom izmeu racionalistikog individualizma i romantiarskog komunalizma, Gesselschafta i Gemeinschafta, beskrvnog kosmopolitanizma i Blut und Boden nacionalizma. U mnogim se sluajevima specifini idiom pukog porijekla morao uzdii na
nivo potpuno prepoznatljivog, kodificiranog i zabiljeenog jezika koji je onda odgovarao birokraciji, komercijalnom poduzetnitvu i obrazovnom sistemu.46
Jedan od prvih koraka u ovom procesu raanja nacije bila je znanstvena etnografija pukog/seoskog ivota koju su poduzimali takozvani preporoditelji.
Junoslovenski i jugoslovenski identiteti i drave ne bi postojali u svom modernom
obliju bez neumornog rada na narodnoj tradiciji djelatnika poput Vuka Karadia i ilirskog pokreta, i tako dalje.47 Jugoslovenska ideja pristigla je iz kanoniziranja
jugoslovenske knjievnosti kroz narodnu tradiciju koja je navodno otjelovljavala
zajedniki jezik, kulturu i zajednicu.48 Ovo je manje-vie bio sluaj sa svim drugim
nacionalnim/dravnim projektima koji su pokuavali izgraditi zamiljenu zajednicu kroz imaginarije vrsto ukorijenjene u konzistentno reklamirani i glorificirani
folklor. Takve romantiarsko-populistike rapsodije o armu seoskog zelenila i idiosinkretskom, zemaljskom karakteru specifinog folklora49 pratile su svaki pokuaj
stvaranja modernog Gesselschafta kroz jezik Gemeinschafta. Takoer, folklorna tradicija
44 Ivo Banac, The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics (Ithaca: Cornell University Press, 1994).
45 Gellner, Language and Solitude: Wittgenstein, Malinowski and the Habsburg Dilemma, 29.
46 Ibid., 1213.
Yugoslavia, 3233.
48 Ibid., 31.
49 Gellner, Language and Solitude: Wittgenstein, Malinowski and the Habsburg Dilemma, 13.
81
82
kao maskirani historijski kontinuitet modernog dravotvorenja na prostoru Balkana i ire, kanalisala je populistike, organske i komunalne porive koji su bili i ostali u permanentnom i antagonistinom odnosu spram potisnutih i marginaliziranih, pluralizirajuih politikih i drutvenih imaginarija na podruju bive Jugoslavije. U modernom politikom projektu koji je rezultirao dananjom Bosnom i
Hercegovinom i njenim okruenjem, iza prevalentne bitke dihotomnih imaginarija seoskog zelenila inzularne tradicije i gradskog sivila Cafa Europa50 kriju se, meutim, i neka druga potencijalno emancipativna otvaranja.
Pokazuje se kako se tokom modernog perioda na podruju bive Jugoslavije i (novo)nastalih drava ukljuujui i BiH, moe uoiti svojevrsni povijesni
kontinuitet i homologija u preovladavajuem odnosu izmeu polja institucionalne/oficijelne politike i dominantne strane polja kulturne/knjievne produkcije i
obrazovanja, i to s obzirom na mobilizaciju potentnih simbolikih i kulturnih kapitala. Teksturu ovog kontinuiranog i homolognog suelja pruila je kulturna matrica zasnovana na folkloru, tradiciji i epskom ethosu i imaginariju koja je djelovala kao podstruja politikih diskursa i imaginarija neophodnih za pravljenje, ruenje
i odravanje drava i identiteta u regionu. Jedan od razloga njenog uspjeha pri instituiranju i odravanju ideolokih fantazija i doksi oko nas jeste ekspresivnost komunikacije koja osigurava efikasnost diskursa, a proizvodi se kroz odreene figurativne i slikovite predodbe. Kognitivne nauke prepoznaju kako je sposobnost reprezentacije potrebna drutvenim biima nemogua bez imaginiranja, odnosno
kako je politika reprezentacija nezamisliva bez metafora i metonimija.
Ovakvo stajalite iroko je priznato u novijoj politikoj filozofiji, naroito u tezi Ernesta Laclaua i Chantal Mouffe da konstituciju politike realnosti i
politikog prostora, odnosno proizvodnju znaenja kroz jezik potrebnih za tu konstituciju, vode dva diskurzivna principa: logika ekvivalencije i logika diferencije.51
Ta dva principa u korelaciji su sa paradigmatskim i sintagmatskim polovima jezika
koje i Jakobson i Lacan, mada na razliite naine, respektivno povezuju sa metaforom i metonimijom.52 Logika ekvivalencije pretpostavlja pojednostavljeni politi50 Ibid., 34. Ovo je prilino pojednostavljena podjela, ali u politikom smislu razumljiva jer je dualnost najmonija od svih relacija u politikim borbama. Pitanje opozicije seoskog zelenila i cafa Evropa razmatra i Devad
Karahasan u svojim esejima o (ratnoj) Bosni u Devad Karahasan, Sarajevo,
Exodus of a City (New York: Kodansha City, 1994).
51 Ernesto Laclau i Chantal Mouffe, Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics (London: Verso, 2001), 130.
52 Stavrakakis, Lacan and the Political, 5759.
Re no. 78/24, 2009.
ki prostor gdje borba zadobija dimenziju ultimativne opozicije izmeu dvije strane kao u revolucionarnom milenarizmu, folklornoj mitopoetici i etnonacionalnim projektima i to u skladu sa paradigmatskim iliti sinhronijskim polom jezika
koji se temelji na logici metafore.53 Tako dobijamo posebnu dimenziju proizvodnje znaenja kroz signifikaciju dimenziju supstitucije (jednog termina drugim).54 S druge strane, logika diferencije proizvodi podjednako fantazmatsku politiku stvarnost ili prostor koja poiva na iluziji drutva to apsorbira sve podjele,
premouje sve razlike, koje je svakom privlano, a gdje su borbe specifine i orijentirane ka konkretnim ciljevima, poput recimo blairovske ideologije u Britaniji, ili liberalne multikulturalne paradigme meunarodnih institucija.55 Takva logika bazira se na sintagmatskom iliti dijahronijskom polu jezika, odnosno na logici metonimije gdje osobina kombinacije (jednog termina sa drugim), te dimenzija kontinuiteta i ulanavanja, dominiraju lancem signifikacije kroz koji se proizvode i ine smislenim politike stvarnosti i prostori.56 Metafore i metonimije57 tako
predstavljaju kljune elemente unificirane teorije znaenja, obuhvatajui semiotike i psihike procese u sri simbolikih, politikih, ideolokih i/ili fantazmatskih
vorita oko nas.
Metafore su koordinatna os figurativnosti i slikovitosti koja kanalie
imaginaciju prema dubljim kulturnim sadrajima potrebnim za svaku politiku mobilizaciju koja nastoji enkapsulirati ciljanu publiku to je ire, dublje i istrajnije mogue.58 Ovi navodno ekstra-semantiki vikovi politikih poruka u
stvari predstavljaju kognitivnu i psiholoku pripremu za odreene dugorone politike akcije. Odreeni politiki in (poruka i/ili akcija) nezamisliv je bez metaforikih sadraja, odnosno prtljaga usidrenog u kulturnim kapitalima. Ukoliko podbacimo pri uvianju i radikalnom preispitivanju ovih tendencija, odnosno (de)poli53 Ibid., 76.
54 Ibid., 57.
55 Ibid., 7778.
56 Ibid., 57.
57 Metonimije su manje relevantne za moja razmatranja u ovom tekstu, mada je njihova vanost sve vea u kontekstu diskurzivnih aranmana postdejtonske Bosne, naroito onih koji se tiu struktura meunarodnog protektorata. Vie o distinkciji izmeu metafore i metonimije kako je vidi Roman Jakobson, vidi Michael Groden i Martin Krieswirth, ur., The Johns
Hopkins Guide to Literary Theory and Criticism (Washington, DC: The John Hopkins University Press, 1997) na http://www.press.jhu.edu/books/ hopkins_guide_to_literary_theory/roman_jakobson.html
83
84
tizacije i tehnologizacije kulturnih kapitala unutar odreene zvanine politike, time ostavljamo netaknutim politiki diskurs i praksu upravo na taki gdje su oni najmoniji unutar svakodnevne ljudske prakse s obzirom na zajednicu i njenu politiku organizaciju. Politika komunikacija u Bosni i bivoj Jugoslaviji tokom burnih
zadnjih decenija stvar je dubinskih struktura daleko vie nego to to sugerira nivo
manifestnih poruka, te je njome nemogue ovladati bez upotrebe kontekstualnog
ili intertekstualnog pristupa koji pokazuje antropologizirano shvatanje politikih
akcija i dogaaja.59
S ciljem da se destabilizira ontopoloki neksus politike asocijacije i organizacije60 koji se uspostavio kroz mnoge instituirane, dominantne i konstantno reproducirane fantazije i imaginarije novije Bosne i Hercegovine, panja se mora
usmjeriti na imaginativne rezonance sa daleko trajnijim kulturnim sedimentima i
drutvenim pamenjima, te na nain njihovog evociranja u svrhu odreenih politikih i ideolokih ciljeva. Iznimno je vaan njihov kulturni ubikvitet i relevantne
depolitizirajue tehnologije unutar utopijskih/distopijskih fantazmatskih projekata suverene politike. Umjesto pojednostavljenih percepcija socijalistike zemlje/naroda koji najednom postaju nacionalistiki, politiku u BiH treba posmatrati kao svojevrsnu ekonomiju simbolikih/materijalnih praksi i diskursa, a oni su
nezamislivi bez ekspresivnih imaginativnih evokacija na svakom koraku. Kulturni i
simboliki kapitali na koje igraju takve evokacije od kljune su vanosti i za zatvaranja i za emancipativna otvaranja, jer ista inherentna mrea simbolike politike proima itav spektar ugraenog habitusa, kulturnih kapitala i politikih inilaca u bosansko-hercegovakom kontekstu.
Ahistorina usmena tradicija sainjena kroz epsku narodnu poeziju i
povijest bila je tokom rata u Bosni i Hercegovini primarna kulturna matrica koja je
posluila kao paradigma kroz koju se postizalo poznavanje, prepoznavanje i priznavanje, i to kroz imaginaciju i evokativne izjave, unutar odreene grupe61 i skupa sa
tom grupom. Ideoloki i propagandni diskursi, kao i evocirani narativi koji su doveli do ratova na podruju bive Jugoslavije, mogu se shvatiti samo ako se gledaju u
paru sa tradicionalno prenoenim narativima s kojima ulaze u kompleksan i dinamian odnos intertekstualnosti. Skupa sa predratnim i ratnim diskursima i praksa59 Mark Thompson, Forging War: The Media in Serbia, Croatia and Bosnia-Hercegovina
(Luton: University of Luton Press, 1999).
60 O shvatanju ontopologije (kao kolizije ontosa i toposa) u kontekstu politike zajednice, vidi David Campbell, National Deconstruction. Violence, Identity,
and Justice in Bosnia (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1998).
Re no. 78/24, 2009.
ma, dominantna folklorna matrica hajduka epska poezija predstavlja odluujui politiki kuplet koji garantira dominantnu simboliku interpretaciju svijeta.62
S obzirom da tradiciju trebamo smatrati permanentnom (dis)kontinuiranom interpretacijom prolosti, evocirati imaginativnu rezonancu kroz tradiciju ili inicirati asocijaciju sa folklornom matricom, znai staviti u djelo simbol koji jedan tok
vremena ukljuuje u drugi, omoguavajui paralelna dogaanja; suoena sa tekstom
koji prati principe indirektne propagande, senzibilizirana receptivna svijest prepoznaje evokaciju kao inicijaciju, kao sliku otvaranja ka novoj teritoriji gdje e se
postii drugaija poimanja ivota i dogaaja.63
Izbor matrice koja ima visoku afektivnu vrijednost i mobilizacijsku
energiju nije tek stvar odluke i namjere koju moemo pripisati odreenim initeljima koji komuniciraju manifestnu poruku protkanu latentnom matricom i podranu njenim rezonantnim vikom imaginacije. I upotrebu i djelovanja matrice daleko ee generiraju nerefleksivne ili predrefleksivne praktine vjetine ovladavanja drutvenim; one su rezultat osjeaja za igru potrebnog efektivnom javnom, drutvenom i politikom djelovanju i govoru. Imati uinkovit (drutveni, politiki) glas
znai pronai i akcentuirati produktivne imaginativne rezonance unutar konstitutivnog trosmjernog meuutjecaja na liniji govornik-poruka-publika. To se uglavnom ne deava na svjestan nain mi uvijek-ve znamo kako govoriti ili djelovati
u poznatom kulturnom kontekstu. Tako iz korpusa simbolikih parafernalija proistie sugestija koja nosi moan drutveni, kulturni, religijski ili politiki autoritet
upravo zato to zna kako da proizvede proizvoaki diskurs, prioretiziranjem tema,
motiva i metafora, sistematiziranjem adekvatnog skupa predodbi unutar dominantnog parafernalija, te razvijanjem usmjerenih, motivima nabijenih anologija.64 Stoga herojski socijalistiki, kao i nacionalistiki diskursi nisu bili niti u striktno voluntaristikoj niti u deterministikoj simbiozi sa epskim ethosom, tradicijom
i kolektivizmom.
Istovremeno, simbiotska oslanjanja na folklornu matricu, te metafore
i metaforizacije ugraene u nju, bila su izuzetno podobna za politiku instrumentalizaciju kroz sudar etnonacionalnih imaginarija u ratovima koji su rezultirali
raspadom Jugoslavije. Politike prakse tako drastinog stepena ne mogu bez imaginiranja i kapitala koji podupiru afekat i radikalni rez dravotvorenja, u posjedu
uinkovito iskoritenih kulturnih/drutvenih matrica uglavljenih u dominantne
62 Ibid., 1718.
63 Ibid., 17.
64 Ibid., 1819.
85
86
reime moi-znanja. Folklorna matrica je, pak, decenijama bivala drutveno-historijski pozicionirana na nain koji joj daje hegemoni status u politikoj realnosti
BiH i njenih susjeda. Osnovni fond kulturnog znanja s obzirom na ovu matricu na
koju rauna polje diskursa i praksi dravotvorenja, utemeljen je i otjelovljen u habitusu koji su drutveni imbenici usvajali kroz primarnu socijalizaciju i kolovanje
u bivoj Jugoslaviji, a sline tendencije se nastavljaju i dalje. Tako epska matrica
ima simboliki presti i kapital koji se lako da prevesti u modernu politiku i dravotvorenje, i obrnuto. Patrijarhalna, iskljuiva, monistika matrica bila je ak i osnov jugoslovenskog socijalistikog emancipatorskog diskursa na multinacionalnom/multikulturalnom fonu, a ne samo etnonacionalnih diskursa koji su uslijedili. Sve je to poprimilo naroito akutna odjelotvorenja u Bosni i Hercegovini, to
je posljedica sloenih bosansko-hercegovakih konstitucija identiteta, te njihovih
izuzetno problematinih politizacija i priznavanja u kontekstu nacionalistikih
stremljenja unutar i izvan BiH. Upravo u tom kontekstu su se odvijale simultane
kulturne i politike borbe za autonomna i jedinstvena pozicioniranja BiH unutar
takvih konstelacija identito-tvorenja, i to posebno od '60-tih naovamo. Pa ipak,
veina tih borbi nije uspjela problematizirati i razotkriti opasnosti tradicijske folklorne matrice koja je zauzimala hegemonu simboliku/kulturnu/politiku poziciju. S ciljem subverziranja nacionalnih, identitarnih, iskljuujuih i/ili dravotvornih imaginarija moraju se problematizirati kulturne i simbolike matrice u
njihovom temelju.
Ovim nam se ilustrira i kako su na strukturalnom nivou polje politike
i kulturne produkcije isprepleteni u Bosni kroz kompleksan rad raznih formi kapitala, prvenstveno simbolikog. Takve su konstitutivne korelacije politiki najefektnije onda kada sainjavaju prakse suverenosti, dravotvorenja i upravljanja kroz
usmenu i pisanu narodnu knjievnost i povijest. Naalost, te patrijarhalne, tradicionalistike i iskljuujue interpretacije i politizacije kulturnih obrazaca duboko su
sedimentirane, uglavnom na predrefleksivan i nekritian nain, rijetko problematizirane, to u biti ojaava one strategije metaforiziranja gdje se metafore umrtvljuju i proizvode zatvaranja i okamenjivanja instituiranog drutvenog i politikog imaginarija. Meupovezanost simbolikih i kulturnih kapitala u poljima knjievne
produkcije i institucionalne politike kroz posebnu folklornu kulturnu matricu ne
smije ostati mistificirana, naroito s obzirom na utjecaj metafora u slubi suverenih
biopolitikih fantazija. Slijedei odjeljak detaljnije razmatra bosansko-hercegovako iskustvo metafora koje pljakaju/napadaju u javnom prostoru i njima oblikovane dravne narative.
Re no. 78/24, 2009.
Narativi drave u oksimoroninoj politikoj zajednici:

bosansko-hercegovako iskustvo ili biti orobljen metaforom
Dravotvorni narativi glede razliitih Bosni mogu se situirati u vrlo specifine
simbolike konstelacije, jer je drava uvijek-ve prisutna u kulturnim narativima
potrebnim da bi se ta Bosna zamislila. Obino se zanemaruje mo kulturnog aparata drave da priskrbi metafore potrebne naoj imaginaciji kada je u pitanju objanjavanje i konstituiranje politike stvarnosti i prostora.65 Iskustvo etnikog konflikta analogno je iskustvu koje priziva Wahnema Lubiano da bi opisao procese rasiziranja i rasijalizam inherentan identitarnim praksama koje vezujemo za etnike,
nacionalne i kulturne grupe to je iskustvo subjekta koji kao da je napadnut, orobljen i opljakan metaforom (like being mugged by a metaphor).66 Iskusiti politiku identiteta na taj nain kao da nas je simboliki i materijalno, nasilno, orobila metafora pokazuje nam ta znai biti u milosti hegemonih drutvenih konstrukcija znaenja i simbolikih konstitucija politike stvarnosti i prostora. Razbojnitvo metafore na javnim putevima politikog (hajduija na tankoj liniji zakona,
nasilja i suverenosti) deava se upravo u mraku moi koja porie vlastito postojanje,
a podrazumijeva razmjenu sredstava: instituirani poredak je ipak nekako obogaen,
materijalne i simbolike nejednakosti uokvirene suverenom biopolitikom stabiliziraju se i narativiziraju,67 a sam subjekat koji je predmet razbojnitva gubi i simboliki i materijalno, traumatiziran ovim mistificiranim operacijama suverene moi
koja regulira ivot i smrt.
U Bosni i Hercegovini te mistificirajue operacije karakteriziraju i etnonacionalne i multikulturalne imaginarije. ak i oni politiki diskursi koji afirmiraju kulturnu raznolikost, poput multikulturalizma, u dubokom su sauesnitvu sa
narativima drave i projektom suverenosti uope.68 Multikulturalizam je idealna
forma globalnog kapitalizma, koja svaku posebnu kulturu tretira kao kolonizator koloniziranoga, iz prazne take univerzalnosti i globalnosti.69 Ta zanijekana euro65 Wahnema Lubiano, Like Being Mugged by a Metaphor: Multiculturalism
and State Narratives, u Mapping Multiculturalism, Avery F. Gordon i Cristopher Newfield, ur. (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1996), 74.
66 Ibid., 64. Kolokvijalni izraz mugging konotira pljaku koja se deava
napolju, odnosno u javnom prostoru, kao to je put, ulica, parkiralite,
raskre...
67 Ibid.
68 David Campbell, National Deconstruction. Violence, Identity, and Justice in Bosnia
(Minneapolis: University of Minnesota Press, 1998).
69 Slavoj iek, The Ticklish Subject: The Absent Centre of Political Ontology (London:
Verso, 2000), 216.
87
88
centrina forma rasizma (novi oblik kolonijalizma), kojoj pozadinu daje logika globalnog kapitala, dok su iz nje ispranjeni konkretni sadraji, javlja se unutar odreene povijesne konjukture. Ta konjuktura reflektira svojevrsnu krizu nacionalne
drave kao dragocene ravnotee izmeu odnosa prema partikularnoj etnikoj Stvari
i odnosa prema univerzalizirajuoj funkciji trita.70 Danas, u procesima rastue etnike identifikacije i globalizacije, trite se sve vie emancipira od svoje vezanosti za
etniku Stvar, ma koliko se ovo poricalo ili krilo.71 Postdejtonska Bosna muno ilustrira takve paradoksalne spletove svojom tranzicijom u neoliberalnom obzorju, u
kojoj kapitalistike vrijednosti sasvim sigurno nose daleko vii prioritet nego nekakva
istinska demokratizacija, a kamoli autentina opozicija nacionalistikim paradigmama. Diktate isprane liberalne logike koja se zalae za multikulturalizam otjelovljava, na primjer, Ured visokog predstavnika u BiH. Recimo, inauguracijski govor
Paddyja Ashdowna, Visokog predstavnika u periodu 20022005, odran 27. maja
2002. godine u Parlamentu BiH, te njegovo obraanje graanima BiH etiri dana
kasnije,72 svjedoe definitivnom pomaku ka metonimijskoj konstituciji politike realnosti u Bosni i Hercegovini na principu sveukljuivosti i saradnje (gdje su glavni
partneri nacionalisti), koja se temelji na ljekovitoj logici diferencije i insistiranja
na velikim zajednikim zadacima i borbama za pravdu, zapoljavanje i reformu sistema, uglavnom u ispranom jeziku tehno-birokratskog upravljanja.73 Sedam godina i nekoliko predstavnika nakon toga, malo se ta promijenilo.
Multikulturalizam nije samo odgovor meunarodne zajednice na bosansku krizu, odnosno pokuaj da se na lokalnom nivou uspostavi protiv-diskurs
nacionalizmu; on se mora posmatrati kao dio drutvene logike kasnog kapitalizma
i kao kulturalna osobenost na presjecitu ekonomske globalizacije i fiskalne-domae krize drave.74 Ta konjuktura ima kulturalni naboj, kako u svojim liberalno70 Ibid., 214.
71 Lubiano, Like Being Mugged by a Metaphor: Multiculturalism and State
Narratives, 215.
72 Oba su dostupna na OHR website-u:
http://www.ohr.int/ohr-dept/presso/presssp/default.asp? content_id=8417 i
http://www.ohr.int/ohr-dept/presso/presssp/default.asp?content_id=8554
73 U takvoj konstelaciji i bez obzira na devastirajuu situaciju u BiH gdje su
podjele, korupcija i iskljuivost uobiajeno stanje stvari, Ashdown je mogao ponosno rei kako dobro sarauje sa nacionalistima. Ivan Lovrenovi, Alijansa za status quo. Aporije Daytona: U ijim je rukama Bosna i
Hercegovina, Feral Tribune, 10. maj 2003.
74 John Cruz, From Farce to Tragedy: Reflections on the Reification of Race at Century's End, u Mapping Multiculturalism (1996), 19.
Re no. 78/24, 2009.
multikulturalistikim, tako i u etno-nacionalnistikim oblijima, kao to ima i svoju vlastitu metaforino-metonimijsku dinamiku. U situaciji krize, ogoljena od svojih politikih i/ili ekonomskih kapitala i resursa, ono to preostaje od drave jeste
kulturalna drava, sama sa svojim simbolima i krilaticama, gdje su kulturna politika i identitet glavni oblici kapitala u simbolikom i politikom smislu.75 Kulturalizam se u ovim okolnostima mora itati kao oruje slabih u fragmentiranom graanskom drutvu. Multikulturalizam i etnonacionalizam varijante su politike identiteta koja trai svoje drutveno mjesto u turbulentnoj drutvenoj formaciji, odnosno
drutveno-sistemska politika koja se javlja kao simptom razdvajanja globalnog od
domaeg/nacionalnog podruja unutar drutvene formacije kapitalizma.76 Analiza
nekih strategija metaforiziranja unutar hegemonih politikih diskursa i imaginarija u Bosni i Hercegovini i njenom okruju '90-tih oituje kako su zapravo metafore poinile razbojnitva politiki, simboliki, materijalno unutar dravotvornih
narativa koji su pokuali da raiste i oiste neizbrisivi oksimoronizam politike zajednice.
Biti opljakan metaforom na bosanski nain: neki primjeri
Iako metafore Bosne i Balkana kroz cijeli moderni period intenzivno koriste lideri,
politiari, komentatori i mediji sa raznih strana unutar i izvan regiona,77 moj fokus je na metaforizaciji liminalnosti Bosne unutar institucionalnog politikog polja i konstituiranih politikih stvarnosti u regionu tokom '90-tih. Te su metafore i
metaforizacije bile iznimno rigidne, nereflektivne i semantiki zatvorene, te su
perpetuirale ideoloke mistifikacije i redukcionistike depolitizacije. One nisu samo opravdavale ili podhranjivale politike sporove, etniki konflikt i rat, nego su i
igrale konstitutivnu i konstituirajuu ulogu u kreiranju spora/konflikta/rata i legitimizaciji ratnih zbivanja i njihovih rezultata. Dakle, metafor(izacij)e su inile
esencijalni dio projekta koji je potraivao uspostavu (novih) politikih realnosti,
prostora i zajednica unutar i oko Bosne u uvjetima asistirane simbolike neodreenosti, nesigurnosti i neizvjesnosti.
Recimo, ratni predsjednik Hrvatske, Franjo Tuman, uporno je zazivao metaforu Bosne kao mini-Jugoslavije, to je implicitno sadravalo tvrdnju kako je Jugoslavija/mini-Jugoslavija/Bosna i Hercegovina vjetaka tvorevina, istovremeno i proizvod komunizma kao totalitarne vladavine i instrument srpskog ekspan75 Ibid., 31.
76 Ibid., 33.
77 Vidi Goldsworthy, Invention and In(ter)vention: The Rhetoric of Balkanization.
89
90
zivnog nacionalizma.78 Varijacija na tu temu kroz sintagmu zelena Juga, temeljena

na injenici brojane dominantnosti bosanskih Muslimana, metaforizirala je i crvenu/komunistiku i zelenu/islamsku opasnost.79 Disolucija i Jugoslavije i miniJugoslavije/Bosne, bila je time predstavljena kao prirodna (s obzirom da su oba politika entiteta bila vjetaka), oslobaajua i hvale vrijedna stvar (oba entiteta su
smatrana za tamnice naroda i uskraivanje nacionalnih sloboda). Iz toga proistie
kako je cijepanje Bosne i Hercegovine predodreeno jer predstavlja logian slijed
dogaaja i razvitka opriroenih drutvenih procesa (naturaliziranih determinanti), ime se skriva injenica da je ono bilo posljedica voluntaristikih politikih akcija. Uprkos ovom poigravanju sa historijskim determinizmom, Tumanov i dominantni hrvatski diskurs u ovom periodu, uestalo je referirao i na neophodnost zauzimanja aktivnog voluntaristikog stava prema budunosti podruja bive drave s ciljem da se sprijei eventualna ponovna uspostava Jugoslavije u bilo kakvom
obliku i formatu. Time je sam diskurs bio pun kontradikcija koje su otkrivale prikrivene naturalizacije konflikta i politike uope.
Tuman nije koristio metafore i historijske analogije samo da bi opisao sadanjost Bosne nego i njenu poeljnu budunost. Pozivao se i na predodbu kratkotrajne Banovine Hrvatske od 1939. do 1941. godine, koja je ukljuivala i
veliki dio teritorije Bosne i Hercegovine u njenom potonjem avnojevskom obliku, i
to s ciljem da ponudi potentan imaginarij budue hrvatske drave (nakon potpune
disolucije mini-Jugoslavije/Bosne). Metaforu Hrvatske kao pereca (s obzirom na
oblik njene kartografske mape) Tuman je koristio kako bi implicirao da je Hrvatska tijelo koje nema stomaka, te je tako ranjivo spram vanjskih prijetnji. Kako bi se
sprijeila budua biopolitika fraktura Hrvatske, stomak se morao napuniti teritorijama Bosne i Hercegovine, kako je to uinila Banovina Hrvatska. Samo tako biopolitika moderne nacionalne drave i politike zajednice mogla se odrati i nainiti adekvatno funkcionalnom, i to tako to kruti imaginariji i slijepe metaforiziraju78 Tuman je ove ideje naroito eksplicirao u svom novogodinjem govoru
uoi 1992. godine. Vidi Igor Lasi, ta ste radili za vrijeme rata, Dani,
23. februar 2001. Vidi takoer Vjesnik, 13. maj 2003
(http://www.hsp1861.hr/vijesti4/030503dp.htm), oko detalja Tumanovog razgovora sa Warrenom Zimmermanom, amerikim ambasadorom u
Jugoslaviji od 1989. do 1992, u kojem je elaborirao ove stavove.
79 Ovo stajalite iznio je glasnogovornik hrvatskog nacionalistikog reima,
knjievnik Ivan Aralica, u tekstu Hrvati na Alijinu lijepku, 6. februar
1994, http://www.hercegbosna.org/ostalo/ljepak.html, kao i u tekstu Mala zelena Jugoslavija u Slobodnoj Dalmaciji, 1. februara 1994. godine.
Re no. 78/24, 2009.
e strategije prvo stvore stvarnost na liniji mogue-nemogue i zamislivo-nezamislivo, a onda je eventualno i otjelove, inicirajui radikalno nove injenice politikog prostora i ivota.
Strategije metaforizacije koje su se s poetka rata opirale cijepanju Bosne, a koje su koristile dominantne bonjake elite, mogu se analizirati kroz upotrebu metafore Bosne kao mosta izmeu Istoka i Zapada, to je odlikovalo diskurs
Alije Izetbegovia.80 Ova izuzetno dihotomna metafora podrazumijeva postojanje
dva antagonistina pola, Istoka i Zapada, iji meusobni jaz nekako transcendira most, ime se pripisuje superiorna pozicija Bosni (i njenom jedinstvenom narodu, bosanskim Muslimanima/Bonjacima), koja nadrasta dva suprotna principa
uzimajui najbolje i od jednog i od drugog: zapadnog hladnog materijalizma, individualizma, kapitalizma, racionalizma, scijentizma i faktualizma, te istonog toplog spiritualizma, kolektivizma, misticizma, tradicionalizma i religioznosti.81
Takvo insistiranje na singularnosti, jedinstvenosti i superiornosti partikularnog
identita/naroda/zemlje perpetuiralo je iste mitove i politike zamke kao i svaki drugi diskurs nacionalne drave u regionu. Meutim, u prvoj polovini '90-tih toj metaforizaciji ostavljeno je dovoljno viesmislenosti da privue one koji su jo uvijek
bili nesigurni ili nevoljni spram novih etnikih identifikacija i koji su preferirali
afilijaciju spram ne-etnike ideje bosanstva, zasnovane na pripadnosti kulturi i zemlji. Njih se moralo uhvatiti u zamku etnicizacije.
Primjer ovoga je poema Nedada Ibriimovia Bosna, to je jedna dobra zemlja, koja se redovno koristila na politikim skupovima u organizaciji Stranke demokratske akcije kao glavne politike partije bosanskih Muslimana tokom '90tih, te na skupovima njenih pristaa u vidu raznih vjerskih i graanskih organizacija.82 U ovoj pjesmi Bosna se predstavlja kao zastrta dragocjenim ilimom. Oni koji
prelaze njene granice preko voda Drine, Save i Une, odnosno ukorauju izvana (iz
Srbije i Hrvatske), moraju prvo skinuti cipele i oprati stopala u rijenim vodama
80 Alija Izetbegovi, Islam izmeu Istoka i Zapada (Sarajevo: B. Izetbegovi, 1988);
Mirza Maglajli, ur., Izetbegovi: Govori, pisma, intervjui (Sarajevo: TDK ahinpai, 1996).
81 Vidi njegov govor na
http://www.bosnjacki-front.com/index.php?docid=63634532,
gdje kae mi smo nekako i istok i zapad; zato to smo muslimani razumijemo dileme islamskog svijeta, zato to smo evropski narod razumijemo dileme Zapada.
82 Vidi Bosna, to je jedna dobra zemlja u antologiji poezije Atentat na Sarajevo
(Sarajevo: Hiram, 1993).
91
92
prije nego stanu na ilim. To sugerira mogunost spiranja nacionalistikih ideja izvana prije nego se ue u Bosnu, kojoj se mora pristupiti sa (vjerski obojenim) pijetetom, metafizikim potivanjem. Meutim, takva kritiki nereflektirana poema sa
svojim snanim afektivnim registrima koji ugouju opasnu ideju unikatnosti i etiko-politike supremacije Bonjaka, samo je jo jedan vid metaforikih mistifikacija
i ideologizacija na presjecitu polja politike i kulture.
Od puste neplodne zemlje koja se mora uzorati i obraivati kako bi se
oplodila i oivotvorila u ranom Izetbegovievom diskursu stiemo do njegove upotrebe historijskih analogija izmeu rata '90-tih i Drugog svjetskog rata u kojima se
secesionistiki orijentirani Srbi i Hrvati evociraju kao etnici i ustae, odnosno
okupatori, a bosanski Muslimani implicitno predstavljaju kao partizani i osloboditelji.83 Suoeni sa razornim posljedicama rata na teritorijalni i drutveni integritet Bosne i Hercegovine, takozvani integracionisti iz redova SDA reagirali su na injeninu situaciju koristei metafore Bosne kao tijela. Na primjer, u Izetbegovievom imaginariju, Bosna se smatra rtvom saobraajne nezgode koju je preivjela
poneto osakaena, ali jo uvijek zadravajui vitalne funkcije. Prema rijeima Harisa Silajdia, tadanjeg premijera Republike Bosne i Hercegovine, kima Bosne
je sauvana, ime se referiralo na injenicu da su se teritorije pod kontrolom Armije BiH (koja je kroz niz strategija sda-izirana i pobonjaena u periodu 1992
1995, ime je uspostavljena ekvivalencija Armija BiH = bosanski Muslimani/Bonjaci) prostirale u vidu svojevrsne kartografske vertikale, koliko-toliko neisprekidane, gdje su pojedini kantoni zadrali samu sutinu Bosne.84 Izetbegovi je, s
druge strane, insistirao u raznim javnim izjavama kako rat nije razbio BiH jer nije
unitio Bonjake koji su kima i klju Bosne, dok je SDA ta kima unutar polja oficijelne politike u BiH.85
to se tie diskursa Srba i bosanskih Srba glede metaforizacija Bosne, u
ovom smislu konkretne metafore su bile iznenaujue odsutne iz diskursa Slobodana Miloevia meutim, njegovi govori pruali su moni poopeni i poneto apstraktni referentni okvir koji je duboko dijelo polje drutvenog i politikog na Nas
83 Ivo ani, Hajduci, kmetovi, askeri i vitezovi (Simbolini identiteti JNA
i postjugoslavenskih vojski), Polemos: Journal of Interdiscplinary Research on War
and Peace 1, no. 1 (1998).
84 Vidi http://www.aimpress.org/dyn/pubs/archive/data/199406/40604002-pubs-sar.htm
85 Vidi http://www.povratak.com/aktuelno/33.htm,
http://www.povratak.com/aktuelno/alija_intervju.html i
http://www.slobodna-bosna.ba/tekstovi_pdf/307.pdf
Re no. 78/24, 2009.
i Njih, Prijatelje i Neprijatelje.86 On je uglavnom ostavio ovaj okvir kao praznu

strukturu koja se mogla puniti i imaginativno razraivati kroz specifine metaforizirajue predstave na drugim nivoima politikog diskursa. Recimo, Radovan Karadi kao voa bosanskih Srba u ratnom periodu, koristio je diskurs spram Bosne i
Hercegovine koji se izrazito temeljio na predstavama i imaginarijima iz srpske historije, utemeljenima na narodnoj tradiciji i epskoj poeziji, od kosovskog mita naovamo.87 Njegov skup metaforikih parafernalija predstavljao je Srbe kao ratnike iz
starina, hajduke koji se opiru tlaenjima stranog okupatora, Otomanskog carstva i
Turaka iji su nasljednici i otjelovljenja bili bosanski Muslimani. Multietnika realnost Bosne prije i, dijelomino, tokom rata, poreknuta je, recimo, slijedeom
Karadievom metaforom: Bosna kao nemogua kombinacija ulja i vode (razliitih
etnija) koji se mogu samo privremeno pomijeati na donekle kompleksan nain,
dakle kroz usitnjene molekule, i to samo dok ih neko energino mijea (konkretno, prethodea suverena mo i politika elita unutar SFRJ i RBiH). Bez tog nasilnog miksera, Majka Priroda vraa drutveno-historijsko na potpuno razdvojena
jezerca ulja i vode u istoj zdjeli. Prakse etnikog ienja reprezentirane su kao neto to je slijedilo iz te nemogunosti spoja, a ne kao neto to je tu nemogunost
proizvelo, te je time etniko ienje postavljeno kao normalan i prirodan (a ne nasilno normaliziran i naturaliziran) proces odvajanja onoga to je uostalom navodno ve bilo odvojeno i zasebno.
Metaforiko kodiranje Bosne kao zemlje prokletstva u pogledu na pitanje identiteta, odnosno uklete (ne)mogunosti modernog identiteta/zajednice
utemeljene na dihotomiji Mi-Oni, prisutno je u najprestinijim bosansko-hercegovakim i jugoslovenskim knjievnim dijelima koja su temeljno oblikovala simbolike univerzume na ovim prostorima prvenstveno u djelima Mee Selimovia i Ive
Andria. Njihov utjecaj na konstituiranje dominantnih instituiranih imaginarija
kroz koje se politiki sainjavala i rainjavala Bosna obre se oko nekoliko kljunih
imaginativnih i evokativnih predstava. U Andrievoj prii Pismo iz 1920-te88
narator (autor pisma) vidi Bosnu kao mjesto bogato duboko sedimentiranom rudom zla koja se ne vidi na povrini ali koja mono naseljava i odreuje tlo, ime mrnja postaje sveprisutna i uroena determinanta bosanskog tla/zemlje/mentaliteta.
86 Vidi Slobodan Miloevi i lukavstvo diskursa u ani, Ubitana Epika.
87 On nije bio jedini Jovan Rakovi, Novak Kilibarda, Rajko Petrov Nogo,
Boidar Vuurevi, te drugi politiari i ideolozi srpskih etnonacionalnih
projekata koristili su iste strategije. Vidi Politiari, ideolozi i junaka epika u Ibid.
88 Vidi http://www.ivoandric.org.yu/html/body_andric_s_treasury_ ii.html
93
Iako je ovo vienje stranca kojem Andri daje glas sebi svojstvenom suptilnou,
metaforiziranje Bosne kao zemlje mrnje aktivno su koristile srpske i hrvatske nacionalistike elite koje su imale za cilj raspad BiH, dok su bonjake etno-nacionalne
elite Bosnu vidjele prokletom samo onda kada Bonjacima nije bila data uloga staratelja i uvara dragocjene sutine. Sve ove snage dijele tendenciju poricanja ili
potiskivanja oksimoroninog karaktera svake politike zajednice, ukljuujui i BiH,
kao istovremenog usuda i blagoslova.
S druge strane, direktni sukobi i reakcije na Selimovieve metaforizacije Bosne kao simultanog neksusa drutveno-historijskih usuda i blagoslova doveli su
do viestrukih (de/re)politizirajuih ishoda. imbenici sa raznih strana i stajalita
aktivno su se ukljuili, distorzirali, reformulirali i reducirali Selimovieva vienja i
diskurs, mada je bilo komplicirano upregnuti njegovo priznavanje ambivalentnosti
i oksimoronine povijesne sudbine b-h politike zajednice u svrhu fantazmatskih
politikih realnosti koje su bile potrebne za suverene identitarne sheme.89
94
A mi nismo niiji, uvijek smo na nekoj mei, uvijek neiji miraz. Zar je onda udo to smo siromani? Stoljeima mi se traimo i prepoznajemo, uskoro neemo znati ni ko smo, zaboravljamo ve da neto i hoemo, drugi nam
ine ast da idemo pod njihovom zastavom jer svoje nemamo, mame nas kad
smo potrebni a odbacuju kad odsluimo, najtuniji vilajet na svijetu, najnesreniji ljudi na svijetu, gubimo svoje lice a tue ne moemo da primimo, otkinuti a neprihvaeni, strani svakome, i onima iji smo rod, i onima koji nas
u rod ne primaju. ivimo na razmeu svijetova, na granici naroda, svakome
na udaru, uvijek krivi nekome. Na nama se lome talasi istorije, kao na grebe89 Ove debate bile su predmet konferencije o Andriu u organizaciji bonjakog kulturnog drutva Preporod u Tuzli 1999. godine. Vidi Uzeir Bavi,
ur., Andri i Bonjaci. Zbornika radova, bibliografija (Tuzla: BZK Preporod, Opinsko drutvo, 2000). Vidi takoer, Matija Divkovi, Kako upokojiti
nobelovca, NIN, 18. novembar 1999. Ova ideologizacija i Selimovia i
Andria u kontekstu rata bila je iroko raspostranjena u javnoj sferi. Vidi
Emir Imamovi, Mrakovi pored puta. Ivo Andri: Osude i odbrana, Dani, 28 September 2001. Radio-Most, Did Andri Hate Bosniacs? A Debate between
Mile Stoji and Hadem Hajdarevi, 19. september 1999, dostupno na
http://www.danas.org/programi/most/1999/09/19990919074941.asp
Selimovievi pogledi spram pitanja identiteta u Bosni redovno su anatemizirani u asopisu Zmaj od Bosne koji je objavljivan tokom rata. Vie o urednikoj politici ovog asopisa vidi u Emir Imamovi, Instrukcije za genocid, Dani, 29. septembar 2000.
Re no. 78/24, 2009.
nu. Sila nam je dosadila, i od nevolje smo stvorili vrlinu: postali smo plemeniti iz prkosa.90
Zato to su Bosanci/Bosna rukavac koji se razmimoilazi sa glavnim rijenim tokom,
jer ga je bujica od majke razdvojila, bez toka i ua, premali da bi bili zasebni (jezero), a preveliki da bi ih okolina apsorbirala (zemlja upila),91 Bosna je, prema
Selimoviu, nemogua zajednica koja ipak bolno postoji, mada kroz svoj nedefinirani identitet ne pripada ni ovdje ni ondje, jer je otjelovljeno otpadnitvo u svijetu modernih nacija. Etnonacionalni imaginarij interpretira to kao prokletstvo
koje se mora ukinuti (kroz rastakanje i upijanje rukavca), te time efektivno upotrebljava imaginativnu snagu Selimovieve metafore kako bi se mobilizirala politika
akcija za nacionalistike ciljeve. Meutim, ambivalencija i neizvjesnost pojavljuju se
kroz cijeli Selimoviev opus i njegove izraze ambivalentnog odnosa ljubavi i mrnje
prema Bosni s obzirom na njene povijesne identitarne usude.92
Politike redukcije i tehnologizacije kompleksnosti drutveno-historijskog poretka u BiH rukuju metaforama na nain koji uvijek pokuava reducirati
kompleksnost, ambivalentnost, viesmislenost i/ili oksimoronizam, emu svjedoe
ideologiziranja i Andrievog i Selimovievog rada, kao i mnogih drugih knjievnih
poimanja i konstruiranja Bosne.93 Takve tendencije vidimo i u politikim diskursima zvaninika od Tumanove evokacije historijskog imaginarija koji predodreuje slijed dogaaja (Bosna kao prokletstvo koje se mora dokinuti), preko Izetbegovieve metafore inherentne superiornosti Bosne (Bosna kao vrhunski blagoslov iji
su odabrani sprovodnici Bonjaci), do Karadievog mitolokog imaginarija elemenata koji ne mogu biti ostavljeni onakvim kakvi jesu, neprirodno polivalentni i
viesmisleni (Bosna kao nekongruentnost i nemogunost dakle, jo jednom, prokletstvo koje se mora rijeiti). (De)politizacije metafore Bosne kao raskra naroito snano oprimjeruju takve tendencije prema iskljuivom zatvaranju znaenja i
oznaivanja i nekritikoj upotrebi metafore koja petrificira suverene identitarne
fantazije i s njima vezane imaginarije.
90 Mea Selimovi, Dervi i smrt (Sarajevo: Svjetlost, 1966), 28283.

91 Vidi knjigu 16 u Selimovi, Dervi i smrt.
92 Selimoviev intervju za NIN, 5. februar 1967, str. 8, citiran u Wachtel, Making a Nation, Breaking a Nation: Literature and Cultural Politics in Yugoslavia, 27879.
93 O knjievnim konstitucijama bosanske liminalnosti, vidi Buturovi, Stone
Speaker. Medieval Tombs, Landscape, and Bosnian Identity in the Poetry of Mak Dizdar,
3649.
95
96
Bosna kao metafora raskra: moment zatvaranja

Trop liminalnosti i metafore koje iz njega proistiu imaju nesumnjivi primat u
simbolikim konstitucijama i metaforizacijama Bosne kroz kulturu, historiju i politiku.94 U ovom smislu je metafora raskra privilegirana metafora diskurzivnog
prostora u BiH, te njenih simbolikih/materijalnih realnosti.95 Upotreba metaforine paradigme Bosne kao raskrsnice uoljiva je u raznim politikim diskursima,
ali se razliito izraava i razrauje. Ovo izmjetanje 'realnog'/'politikog' unutar
mape uma i mape prostora u dizajnu raskra uglavnom implicitno proima sve politike diskurse koji se bave odluivanjem, odnosno odabirima puteva koji su bolji/ispravniji od drugih. Na primjer, biranje izmeu (politikih) puteva ka Beogradu, Zagrebu, Sarajevu, Evropi itd. Takva konstelacija navodno slobodnih izbora
proima cijelu politiku scenu. Ova vidljiva politizacija raskrsnice kao neksusa nametnutih i hijerarhiziranih puteva implicira negativno znaenje metafore raskra
same po sebi. K tome, specifine kulturne matrice takoer poraaju negativne konotacije te metafore koje proizvode zatvaranje znaenja i depolitizirajue efekte.
Dosad zabiljeene redukcionistike interpretacije bosansko-hercegovakog karaktera raskrienosti i raskrianja pozamane su. Samuel Huntington i
Henry Kissinger zalagali su se za slijedee ideje, koje su samo pojaale logiku etnobunkerizacije kao jedinog sigurnosnog rjeenja balkanskog bureta baruta: da se
BiH nalazi na pukotini izmeu civilizacija (to je stav koji su koristili Franjo Tuman, HDZ, kao i reimski mediji u Hrvatskoj '90-tih), odnosno da BiH nije opstojiva jer historijski nikada nije bila nezavisna drava nego tek kolonija razliitih
carstava (ovaj argument koristio je Slobodan Miloevi za svoje projekte spram Bosne). Korijeni takve logike i propratne retorike kompleksni su i neodvojivi od projekata graenja nacionalnih drava od 19. stoljea naovamo, naroito u Srbiji.
Njihov preporod bio je najdrastinije izraen na srbijanskoj intelektualnoj sceni
80-tih, koja je pruila konkretne ekskluzionistike i nasilno reducirane reprezentacije ove logike kroz knjievne i kulturne sadraje koji su imaginativno ispunili neslavni nacrt srpskog nacionalistikog projekta Memorandum SANU-a iz 1986.
godine. Na razliite se naine implicitno ili eksplicitno konstituirala realnost etnikog raskrija i postavljala kao urgentni politiki zadatak. Ovo je dovelo do simbolike prevlasti takvih reprezentacija mijeanih identiteta i zajednica kao raskra
koja impliciraju opasnosti i usude koji se mogu razrijeiti jedino drastinim, dubo94 Ibid., 36.
95 Nirman Moranjak-Bambura, Povlatena raskrsnica (Metafora raskrsnice i jezik prostora i njegovi efekti), Forum Bosnae 5 (1999).
Re no. 78/24, 2009.
kim rezovima politikih intervencija. Dominantni diskursi u Hrvatskoj pratili su

slinu putanju, dok su u BiH sline tendencije u javnoj sferi ojaale upravo u momentu kada je etnika podjela izgledala neizbjena, ali joj je bilo potrebno dati popularni legitimitet, tokom 1993. i 1994. godine (upravo tada poinju estoke rasprave oko politikih znaenja i implikacija Selimovievog i Andrievog djela u kontekstu izazova tadanjice po identitete i zajednice u BiH).96
U svim se ovim imaginarijima povezanim sa projektima suvereniteta,
trop raskra smatra za mjesto opasnosti, koje je neprirodno u svojoj viestrukosti
puteva i izbora, pa zahtijeva radikalan rez. U folklornoj se matrici trop raskrsnice
poima kao mjesto na kojem se deavaju zasjede, lukavtine, prevare i otimaine svi
su ovi termini vrlo lako izmjestivi u politiki vokabular nestabilnih zajednica. Tako
se raskre tvori kao vjetaki drutveni konstrukt koji samo perpetuira nestabilnost,
nesigurnost i neizvjesnost, pa se stoga s njime mora radikalno obraunati. Metafora raskra naroito je pogodna za konstituciju ekvivalentnih ili parataktinih politikih prostora i odnosa gdje je svijet vrsto podijeljen na dvoje, kao to se to deava
ne samo u projektima revolucionarnog milenarizma ili u folklornoj tradicionalnoj
kulturnoj matrici, nego i u mnogim kulturnim obrascima moderniteta uope. S
druge strane identitet/zajednica koja se konstituira kao raskre/raskrianje puteva
porie sredinju logiku modernih politikih zajednica i/ili nacionalnih drava kao
projekata nacionaliteta logiku homogenizacije. Kako bismo imali stabilnu zajednicu i njenu politiku organizaciju, moramo napustiti raskre, odriui ga se ili
poriui ga, te birajui umjesto toga jednu putanju i opciju. Ovo je naroito nasilno stajalite na etnonacionalnom fonu, gdje je metafora raskra umrtvljena, ideologizirana i (de)politizirana kako bi se nametnulo njeno reducirano i petrificirano
znaenje, te okamenio instituirani dravotvorni i suvereni imaginarij koji je antagonistian spram raskrsnica i raskrianja.
Suprotno tome, kritini pogled na metaforu raskrsnice daje drugu sliku, uviajui njenu potenciju kada su u pitanju emancipativni akti i odzvanjanja sa
subjektivitetima i imbenicima u BiH i ire. Kada se ova metafora repolitizira,
problematizira, uini vidljivijom u politikom smislu, proiri i situira unutar
frakture suverene biopolitike i geopolitike koju i sama konotira, onda se mogu nazrijeti putevi izvan i mimo ideolokih konstitucija politikog prostora i konvencionalne logike metafore, koji ishode fantazmatskom politikom. Akutni osjeaj kulturalne (u biti politike) liminalnosti, trajua drama vanrednosti, izuzea i meubivanja, te iskustvo politike raskra kao sudbine i prkos prema njoj tokom moder96 Imamovi, Instrukcije za genocid.
97
nog doba,97 u samom su sreditu mnogih oblika ivljenja u BiH, njihovih raznih
habitusa, i raznih subjektiviteta i agenasa. Zato metafora raskrsnice i ima povlaten
status, jer odzvanja sa ljudskim/kulturnim/politikim iskustvom na viestrukim
nivoima. Ovo je tema koju obraujem drugdje, fokusirajui se vie na simbolike i
kulturne kapitale koji prominentno figuriraju u emancipativnim razvianjima
prostorno-vremenskih inskripcija u Bosni, te na pitanje politikog subjekta na rasrku.
98
Zakljune primjedbe: metafore, liminalnost

i oksimoronina politika zajednica
Vidjeli smo kako specifina kulturna matrica i s njom povezane prakse i strategije
metaforiziranja historijski potcrtavaju simbolika zatvaranja znaenja i proizvodnju
politikih imaginarija koji su vrsto uvezani u projekte suvereniteta, identiteta i teritorije u BiH i njenoj okolini. Ovaj se proces prostire kroz polje institucionalnih i
zvaninih politikih diskursa i praksi i polje kulturne/knjievne/obrazovne produkcije u Bosni, skupa sa njihovim simbolikim, kulturnim i drutvenim kapitalima.
Meutim, uprkos momentima zatvaranja, metafore i imaginariji, odnosno imaginacija, kreativnost i figuracija, takoer mogu biti i emancipativni u uvjetima simbolike neodreenosti. Ne samo da mogu biti emancipativni, nego su i neophodni za
tvorenje i transformaciju politike prakse. Paradoks i izazov je u tome to se radikalni potencijal imaginativnog subverziranja i politikog nadilaenja totalizirajueg
projekta nalazi esto u istim metaforama, simbolikim kapitalima i kulturnim matricama koje inae slue potpuno oprenim politikim projektima. To je svakako
sluaj i sa metaforom raskrsnice. Ovo svjedoi tekoj i kompliciranoj pozicioniranosti otvaranja spram zatvaranja kada su u pitanju imanentne mogunosti metafore.
Takva otvaranja koja poinju od alternativnog shvatanja metafore i specifinog radikalnog i kritikog itanja metafore raskra, tema su mojih drugih radova.
Ukoliko se usredsredimo iskljuivo na politiku opsadu u kojoj su situirane i centrifugalne i centripetalne politike kulture u Bosni, proizlazi da je Bosna
plodno tlo za metafore liminalnosti, njihovu depolitizaciju i tehnologizaciju kako u
svrhe etnonacionalnih, tako i liberalnih/multikulturalnih narativa u slubi suvere97 Midhat Begi, Raskra, 6 vol. (Sarajevo: Svjetlost, 1976). Buturovi, Stone
Speaker. Medieval Tombs, Landscape, and Bosnian Identity in the Poetry of Mak Dizdar; Moranjak-Bambura, Povlatena raskrsnica (Metafora raskrsnice i jezik prostora i njegovi efekti); Nedad Ibrahimovi, italac na raskru: Uvod u Midhata Begia (Teanj, Bosnia: Centar za kulturu i obrazovanje, 2001). Enver
Kazaz, Begiev paradoks, Novi Izraz 3, br. 12 (2001).
Re no. 78/24, 2009.
ne biopolitike. Zatvaranje, iskljuivanje i nasilje koje proizvode imaginariji i odnosne metaforizacije Bosne povezani su s injenicom da je Bosna primjer par excellence
oksimoronine politike zajednice. Trop oksimorona u knjievnosti podrazumijeva
zdruivanje rijei koje, na prvi pogled, izgledaju meusobno kontradiktorne ili nekongruentne, ali ije iznenaujue istovremeno suprotstavljanje i prirastanje izraava odreenu istinu ili ima dramatski uinak. Oksimoron je kompaktni paradoks
koji pokazuje kompleksnost situacije gdje su dvije naoko suprotne stvari istovremeno istinite, ili doslovno ili imaginativno. Institucionalizirana politika praksa ne tolerira oksimoronizam i nastoji da ga sakrije, maskira, zataji, potisne ili suzbije s ciljem da jasno sree i odredi drutvena zdanja i simbolike poretke kao to su identitet i zajednica.
Meutim, taj proces nikada nije dovren, te upravo iz tog razloga svaka
politika zajednica ostaje u svojoj sri oksimoronina, jer distinkcije izmeu iskljuivanja i ukljuivanja koje stalno mora iznova postavljati i resetirati nikada nisu bez
oksimoroninog efekta. Iskustvo politike zajednice, i od strane dijelova koji su
ukljueni u nju i od strane njenih iskljuenih ostataka, uvijek-ve je oksimoronino i nikada nam potpuno ne odgovora, kao i svako izvanzemaljsko prebivalite.98
U konanici, svi smo mi stranci-stanovnici, izvanzemaljski rezidenti ma koje politike zajednice nae lanstvo ili ne-lanstvo u njoj uvijek-ve sadri oksimoronini efekat bivanja i unutar i izvan te zajednice. Ta oksimoronina dinamika inkluzija-eskluzija krije jaz koji ispunjava i zauzima subjekat politike zajednice, te je
upravo stoga oksimoronizam forma disjunkcije ili dislokacije iz koje i proistie subjekat (a samim tim i politiki agens).99 Proces raiavanja ili utaje oksimoronizama politikog pripada podruju drutvenih odnosa moi, dominacije i otpora.
Kulturni i politiki imaginariji i matrice, kao i metaforizirajue strategije pojanjene ranije, intenzivno su ukljueni u proces razjanjavanja i srezivanja oksimoronizama, uguivanja liminalnosti, te upisivanja rubova i granica u smislu politikog identiteta i zajednice.
Subjektivno iskustvo istovremene ukljuenosti/iskljuenosti spram politike zajednice esto je zanijekano, jer politika identiteta teko da moe tolerirati
98 Ovdje se poigravam sa terminom alien residents iz djela Aleksandra Hemona, The Question of Bruno (London: Picador, 2000), 207.
99 Vidi Jenny Edkins, Poststructuralism and International Relations. Bringing the Political
Back In, Critical Perspectives on World Politics (London: Lynne Rienner Publishers, 1999); Stavrakakis, Lacan and the Political. Ernesto Laclau, Emancipations
(London: Verso, 1996); Ernesto Laclau, ur., The Making of Political Identities
(London: Verso, 1994).
99
100
takve latentno implozivne naprsline i dvojbe. Metafore u slubi instituiranog imaginarija slue kako bi se ovo nijekanje cementiralo. S druge strane, iskustvo samorefleksivnog oksimoronizma je i prilino dramatino po svojoj prirodi, a i potencijalno produktivno u pravcu emancipativnih otvaranja. Na primjer, u bosanskohercegovakom kontekstu metafora raskra moe biti i zatvorena/umrtvljena, a i
otvorena/kritina, te tako moe i da maskira oksimoronizam politike zajednice i
subjekta, kao i da proizvodi emancipativna otvaranja kroz kontinuirano reflektiranje upravo te oksimoroninosti, odnosno krajnje nemogunosti identiteta, a istovremene neprestane potrebe za identifikacijom.100 Potencijalnost da se bude ili ne
bude drugaijim, izvan ontopoloke matrice, jeste permanentni i nesvodivi talog
stanja oksimoroninosti, kolektivnog i individualnog.
Taj uvid moe nas dovesti do nekih vrijednih preispitivanja koja otkrivaju ta to ostaje skriveno, odnosno potopljeno pod teretom vidljive politike, koja
porie oksimoronini karakter politike zajednice i rezultira krutom i iskljuivom
politikom identiteta/teritorije/suvereniteta, njenim instituiranim imaginarijima,
ideologiziranim metaforama i metaforizacijama. Razne borbe za primat nad
(re)konstitucijom politike zajednice u Bosni i Hercegovini koje se vode izmeu
razliitih etno-centrizama, partikularistikih nacionalizama i multikulturalizama
proizvode vidljivu konvencionalnu i ideoloku politiku stvarnost i prostor. Autentino politiko otkriva se u njihovom naporu da suzbiju alternativna preizlijevanja
identiteta/zajednice izvan fantazije/logike nacionalne drave. Kroz odreene kulturne kapitale, imaginarije i metaforiku, potiranje i uutkivanje oksimoronizma,
koje ga ini politiki irelevantnim, jeste glavna strategija dravnog projekta koji iskljuuje i onemoguava potencijalnost autentinih emancipativnih gesti. Umjesto
toga, mora se insistirati na nainima kroz koje iskustvo oksimoronizma ili iskustvo
biopolitikih fraktura otvara prostor za nadilaenja suvereno-identitarnog projekta. Dalja analiza ekonomije simbolikih praksi s obzirom na povlatenu metaforu
Bosne kao raskra otkriva kako postoje kulturne matrice i polike geste koje razotkrivaju i reafirmiraju oksimoronizam, umjesto da ga nasilno suzbijaju, ime se on
postavlja kao sama mogunost emancipativne politike.
Meutim, zato je metafora tako vana kada su u pitanju emancipativna nadilaenja suverenih biopolitikih reima i kako jedna te ista metafora Bosne
moe biti politiki gledano i sredstvo rigidnog identitarizma i sredstvo emanci100 Ta nemogunost identiteta i sredinjost identifikacije jeste, u Lacanovoj
politikoj teoriji, krajnje politiko pitanje. Vidi Stavrakakis, Lacan and the
Political, 1339.
Re no. 78/24, 2009.
pacije? Metafore atestiraju i ljudski kapacitet i praxis imaginiranja i kreiranja u

utemeljenom i/ili radikalnom znaenju, a izvode se i odigravaju u ekonomiji simbolikih praksi koja karakterizira mnoga polja drutvenog, odnosno suparnike
imaginarije unutar tog polja. Veza izmeu metafore, ljudske kreativnosti i sposobnosti imaginacije afirmira Coleridgeovo shvatanje metafore kao moi koja omoguava imaginaciji da pree u akciju.101 Ricoeur se jo temeljnije poziva na ovu karakteristiku metafore kada kae da upravo predstavljanje ljudi kao djelajuih i svih
stvari kao da su u djelovanju jeste ontoloka funkcija metaforikog diskursa, u kojoj
se svaka uspavana potencijalnost postojanja pojavljuje kao procvjetavanje, a svaki latentni kapacitet za djelovanje kao ve aktualiziran.102 to je najvanije, metafore
aktivno potpomau proizvodnju novih i neispitanih shvatanja i interpretacija, pri
emu vei stupanj samo-refleksivnosti spram metafora razotkriva koliko toga naoko
doslovnog i injeninog oko nas jeste zapravo metaforino.103
Bez obzira na svoje radikalne politike potencijale, metafore se umrtvljuju i umiru. Ovo ne znai da prestaju bivati ili da se briu jednostavno takva
mrtva metafora (da i nju malo antropomorfiziramo) postoji an sich ali ne i fr sich.
Jezik je pun takvih umrtvljenih metafora. Ovo se naroito odnosi na politiko polje
gdje se metafore i metaforizacije rijetko koriste na kritiki i refleksivan nain, i gdje
one pukom inercijom, navikom ili reiteracijom postaju toliko dio svakodnevnog
vokabulara da se potpuno prestaju prepoznavati njeni metaforiki korijeni i potencijali. Pozicija mrtve metafore u velikoj shemi metaforizacije veoma slii poziciji
instituiranog, uspostavljenog imaginarija u Castoriadisovoj misli.104 Odnosno,
kao to je instituirano rezultat drutvenog imaginarija koji je okamenjen, fiksiran
u vremenu, zaboravivi ili prikrivajui svoja kreativna izvorita (odnosno instituirajue kao magma signifikacija i prostor radikalnih imaginarija), tako i mrtva metafora jeste metafora koja se pretvorila u neto doslovno, koja je takoer fiksirana u
vremenu ime joj je poreknuta kreativna snaga i fluks koji je porodio.
Zato je metaforika nezamjenjiva u proizvodnji alternativnih konceptualizacija i znanja, i u stvaranju novih veza izmeu pojedinaca i grupa. Ukoliko je
metafora strateka predikacija temeljena na nedovrenoj zamjenici (ja, ti, mi,
101 Christopher Tilley, Metaphor and Material Culture (Oxford: Blackwell Press,
2000), 7.
102 Paul Ricoeur, The Rule of Metaphor: Multi-Disciplinary Studies of the Creation of Meaning in Language (London: Routledge, 1978), 43.
103 Tilley, Metaphor and Material Culture, 89.
104 Cornelius Castoriadis, The Imaginary Institution of Society (Cambridge: Polity
Press, 1987), 115221.
101
102
oni) koja ini moguim kretanje i vodi do uinka, onda se upravo kroz performativne akte metafore revitaliziraju i osnauju pojedinci, stvari veu skupa, te se
uspostavlja i preuspostavlja osjeaj cjeline i identiteta kako sopstva i viestrukih subjektiviteta tako i kolektiva i drutvenog uope. Metafore su sredstva kojima se stvara i razumijeva psihiko/socijalno, individualno/kolektivno iskustvo, one su artefakti koji prevazilaze dihotomiju tijelo-um, materijalno-simboliko.105 Zato su
metafore esencijalne za generativnu teoriju agensnosti koja insistira na sposobnosti
metafore da djeluje na kreativne, nepredviene i potencijalno politiki emancipativne naine.
Probuditi politiki umrtvljenu metaforu ili je jednostavno tematizirati
i preispitati svakako je potencijalno emancipativna gesta. Sve metafore su arbitrarne, a prepoznati diskurs/praksu kao stvar metaforinosti i metaforiziranja znai
kreativno se poigrati sa ovom arbitrarnou, vodei njenu inherentnu krhkost ka
imaginativnim i potencijalno emancipativnim preustrojavanjima. Mnoge su metafore kulturno relativne, povezane sa odreenom subkulturom i odreenim okvirom razumijevanja, te tu naroito mogu biti koritene kao orua moi u smislu
dominacije i kontrole.106 Ako metafore mogu ubijati,107 onda tematiziranje i kritiziranje metafore u smislu njenih signifikacija u polju politikog moe biti repolitizirajui in par excellence, jer je paralelan preispitivanju instituiranog imaginarija
uspostavljenog drutvenog zdanja, kao i reafirmiranju potencijalnosti instituirajueg radikalnih imaginarija i zamiljanja.
Bosansko-hercegovake politike dinamike '90-tih (a i dalje) pokazuju znaaj metaforikih znaenja i znanja, te kako je za (re)produkciju i promjenu
konvencionalne politike retorike i praksi kljuna bogata sintaksa metafora i drugih
upitnih modaliteta reprezentacije koji su otvoreni za upotrebu i zloupotrebu108 sa
svojom svojevrsnom misijom u ekspresivnoj kulturi i sistemima vrijednosti. Svaka
stvarno postojea zajednica jeste u biti stvar jedinstva i tenzije instituirajueg drutva i instituiranog drutva, historije koja je ve nainjena i historije koja se tek ini, stvar kroz koju se radikalni imaginarij pojavljuje kao drugost i kao stalna ori105 Tilley, Metaphor and Material Culture, 1011.
106 Ibid., 9.
107 George Lakoff, Moral Politics: What Conservatives Know That Liberals Don't (Chicago: University of Chicago Press, 1997); George Lakoff i Mark Johnson,
Metaphors We Live By (Chicago: University of Chicago Press, 1981); George
Lakoff i Mark Johnson, Philosophy in the Flesh: The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought (Basic Books, 1999).
108 Tilley, Metaphor and Material Culture, 10.
Re no. 78/24, 2009.
jentacija drugosti, pri emu primarni kapacitet figuracije (a samim tim i kreacije i
alteracije) s obzirom na alteritet i drutvenost igra kljunu ulogu u dinamici signifikacija, reprezentacija, afekata, intencija i znaenja.109 Instituirano u BiH jeste
drutvo petrificirano i fiksirano dominantnim etnonacionalnim i liberalno-multikulturalnim imaginarijima koji su jo u Dejtonu postavljeni u neugodnu kohabitaciju, drutvo koje sebe ne dovodi u pitanje na autentian nain, jer ne poputa
svoju iluzornu atemporalnost i ahistorinost. Istinska politika podrazumijeva refleksivan odnos spram istrajnog protoka instituirajueg, permanetno dovodei u
pitanje i historizirajui simboliki imaginarij instituiranog.110
Kreacija i kreativnost u svim sferama ivota igra glavnu ulogu u takvom
trajnom projektu jedino kroz radikalnu imaginaciju i radikalni instituirajui
imaginarij moe se probiti oklop konstitutivnih imaginarija,111 te eventualno ii ka
emancipativnoj viziji i djelovanju. Dakle, bez obzira na permanentan politiki proces zamraivanja ovog toka radikalnog imaginarija, magme ispod okamenjene kore
uspostavljenog drutvenog imaginarija, kojim se prikriva ili reducira kapacitet
ljudskog praxisa u smislu figuracije i alteracije, kreativnosti i reflektivnosti, odbrane drutva od vlastitog instituirajueg imaginarija, vlastite kreativnosti, uvijek su
najslabije.112 Politika u svom autentinom znaenju, kao eidos koji preispituje vlastite zakone postojanja, jeste projekat autonomije, samo-alteracije i samo-institucije
na pojedinanom/drutvenom nivou. Preispitivanje postojeih institucija i njihovo mijenjanje kroz deliberativnu kolektivnu akciju (odnosno, politika) ide ruku
podruku sa dovoenjem u pitanje instituiranih reprezentacija i znaenja, te njihovom promjenom kroz samorefleksivnu aktivnost misli (odnosno, sa filozofijom).113
Ukoliko smo zapitani oko emancipativne politike u pravcima koje sugerira ovaj tekst, onda treba potraivati one kulturne i knjievne diskurse i agense u
Bosni i Hercegovini, a i ire, koji oprimjeruju takav demokratsko-filozofski modalitet jaanja instituirajueg radikalnog imaginarija i kreativnosti, a koji je apsolutno kljuan za nadilaenje suverenih biopolitikih i geopolitikih utvrda. Ovo je tema mojih drugih radova koji se tiu potencijalnosti emancipativnih prelazaka na
sueljima odreenih metaforizacija i poetskih predstava Bosne, te specifinih simbolikih i kulturnih kapitala koji se veu za trop liminalnosti i raskra, kao i dru109 Castoriadis, The Imaginary Institution of Society, 108, 369.
110 Cornelius Castoriadis, The Greek Polis and Creation of Democracy, u
Castoriadis, Philosophy, Politics, Autonomy: Essays in Political Philosophy, 105.
111 Ibid., 146.
112 Ibid., 153.
113 Cornelius Castoriadis, The End of Philosophy u Ibid., 38.
103
gaijih refiguracija Bosne. Emancipativna politika tie se ljudskog praxisa, koji odbija zatvaranja instituiranog, te kroz svoje porive radikalnosti, kreativnosti, figuracije, refleksije i alteracije, uspostavlja drugaiji odnos izmeu instituiranog i instituirajueg. Kreativna, kritiki reflektivna praksa metaforizacije na radikalno
nove naine moe stvoriti puteve prema novim terenima politike i politikog gdje
se otvaraju novi prostori djelovanja, i gdje se etablirane simbolike i ideoloke konstelacije prevazilaze. Kao i uvijek, danas su nam potrebne takorei generike lekcije u figuriranju i refiguriranju imaginarija, simbolikih borbi i emancipativne politike izvan suverenih biopolitikih i geopolitikih uokvirenja stvarno postojeih
zajednica u Bosni i Hercegovini, njenom regionu i globalno.
104
Re no. 78/24, 2009.

Imaginarij

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Imaginarij

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tekstovi u ovoj knjizi nastali su iz sline duboke uvrede, ak i kad ne govore o njezinu izvoru. (...

Imaginarna institucija drutva,

svjedoila nekim od najvirulentnijh i najznaajnijih politikih sporova, trvenja i

politiko okruenje, i to tako to ih opivaju i proivaju, kroz ustanovljene javne i

tikog diskursa i prakse, te suodnosno kulturno/knjievno polje. Pri tome ulazim

sno, metafore jednostavno posjeduju kapacitet da postave predstave/slike ex nihilo,

Folklorna matrica i epski imaginariji:

in.10 Ova folklorna matrica je fundamentalno patrijarhalna maskulina kulturna

na politiziranim mitskim basnama, ime se briu diskontinuiteti i nesamjerljivosti, a

Narativi drave u oksimoroninoj politikoj zajednici:

zivnog nacionalizma.78 Varijacija na tu temu kroz sintagmu zelena Juga, temeljena

i Njih, Prijatelje i Neprijatelje.86 On je uglavnom ostavio ovaj okvir kao praznu

90 Mea Selimovi, Dervi i smrt (Sarajevo: Svjetlost, 1966), 28283.

Bosna kao metafora raskra: moment zatvaranja

kim rezovima politikih intervencija. Dominantni diskursi u Hrvatskoj pratili su

Zakljune primjedbe: metafore, liminalnost

pacije? Metafore atestiraju i ljudski kapacitet i praxis imaginiranja i kreiranja u

Re no. 78/24, 2009.

You might also like