ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Γεώργιος Κατσιμίγκας1,

Ιωάννης Παπαφιλιππόπουλος2

1. Νοσηλευτής ΤΕ, Θεολόγος,

φοιτητής Νοσηλευτικής Παν/μίου Αθηνών

Αιμοδοσία Δ.Κ.Α., Ν.Ε.Ε.Σ.

2. Επισκέπτης Υγείας, Θεολόγος,

φοιτητής Νοσηλευτικής Παν/μίου Αθηνών

Κ.Α.Π.Η. Δήμου Ιλίου

Υπεύθυνος αλληλογραφίας

Ιωάννης Παπαφιλιππόπουλος

Μιαούλη 5, 163 45 Ηλιούπολη

Τηλ.: 210 9961250 (οικίας)

210 2627822 (εργασίας)

18/3/2010 1
 ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Σήμερα, που τα διάφορα επιστημονικά και κοινωνικά δεδομένα

αλλάζουν, η Νοσηλευτική βρίσκεται αντιμέτωπη με νέους

προβληματισμούς. Απέναντι σε αυτούς τους προβληματισμούς, οι

Πατέρες της Εκκλησίας προτείνουν την ολιστική διάσταση της υγείας,

προβάλλουν την αξία του ανθρώπινου προσώπου και δίνουν πνευματικό

περιεχόμενο στην ασθένεια και τον πόνο. Ασχολούνται με τη

Νοσηλευτική φροντίδα και δίνουν σε αυτή ένα πνευματικό και

οντολογικό περιεχόμενο, θεωρώντας την ως μίμηση του ίδιου του Θεού.

Βλέπουν την σχέση νοσηλευτή – ασθενή ως μια σχέση αλληλεπίδρασης

με βαθύτερη σημασία για την πνευματική τελείωση και των δύο.

Ασχολούνται με την οργάνωση νοσηλευτικών ιδρυμάτων στο Βυζάντιο

όπου έγινε προσπάθεια να εφαρμοστεί και στην πράξη η φιλοσοφία τους

για τον άνθρωπο και την ολιστική αντιμετώπισή του. Τα νοσοκομεία

αυτά αποτέλεσαν τον πρόδρομο των σύγχρονων νοσοκομείων στον

Δυτικό κόσμο. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να αποτελέσει το

ερέθισμα ώστε να φέρει σε διάλογο τον σύγχρονο νοσηλευτικό

προβληματισμό με την Πατερική Θεολογία για να βοηθηθεί η

νοσηλευτική να βρει τον πνευματικό της χαρακτήρα που της αρμόζει

18/3/2010 2
ώστε να ανταποκριθεί στις σύγχρονες προκλήσεις διατηρώντας, πάντα

στο επίκεντρό της την αξία του ανθρώπινου προσώπου.

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ

Νοσηλευτική φροντίδα

Πνευματικότητα

Πατερική Θεολογία

Βυζαντινό νοσοκομείο

Εισαγωγή

Προσπαθώντας να δούμε με ποιόν τρόπο μπορούμε να

ανταποκριθούμε στις προκλήσεις της σύγχρονης Νοσηλευτικής,

διερωτηθήκαμε ποιο είναι άραγε το μοντέλο του νοσηλευτή που θέλουμε

να κτίσουμε; Οι νοσηλευτικές σχολές (Τ.Ε.Ι., Α.Ε.Ι.) θα τον εφοδιάσουν

με πληθώρα πολύτιμων γνώσεων. Φθάνουν, όμως, μόνο αυτές; Πως θα

πρέπει να τις χρησιμοποιήσει σε μία εποχή έντονα ατομοκεντρική,

καθόλου ανθρωποκεντρική και που κουβαλά το σύνδρομο του spoutink

effect, δηλαδή την απόλυτη στροφή στην τεχνολογική έρευνα και στην

αποθέωση των θετικών επιστημών. Δεν θα πρέπει άραγε να ξεκινήσουμε

πρώτα με τον επαναπροσδιορισμό της Νοσηλευτικής και να την

εφοδιάσουμε με όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά της πνευματικότητας

ώστε να αντισταθεί για διατηρήσει τον ανθρωποκεντρικό της χαρακτήρα;

18/3/2010 3
Έτσι, σκεφτήκαμε να ανατρέξουμε στο πνευματικό οπλοστάσιο των

Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας ώστε να ενστερνιστούμε το πνεύμα

τους και να το μπολιάσουμε στην σύγχρονη Νοσηλευτική.

Η έννοια της Υγείας στην σύγχρονη νοσηλευτική επιστήμη και στους

Πατέρες της Ορθόδοξης Εκκλησίας

Βασική για την άσκηση της νοσηλευτικής είναι ο καθορισμός της

έννοιας της υγείας, γιατί ανάλογα με το πώς ορίζουμε την υγεία,

καθορίζονται οι σκοποί και οι στόχοι της νοσηλευτικής παρέμβασης.

Σύμφωνα με τον ορισμό της Π.Ο.Υ., ως υγεία θεωρείται η κατάσταση

της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας, και όχι η απλή

απουσία της αρρώστιας ή της αναπηρίας1 Ο ορισμός αυτός, αν κι έχει

πολλά πλεονεκτήματα, δεν θεωρείται ικανοποιητικός απόλυτα, διότι

κρίνεται ως αρκετά ιδεαλιστικός, τοποθετεί την υγεία σε δεοντολογικό

επίπεδο και την καταντά ουτοπιστική επιδίωξη, ισχυροποιεί την τάση της

«ιατρικοποίησης», και καταλήγει σε έναν τεχνητό διαχωρισμό της

έννοιας της ευεξίας σε φυσική, ψυχική και κοινωνική2. Θα μπορούσαμε

να πούμε, θεολογικά , ότι ο ορισμός αυτός αντικειμενοποιεί την

υποκειμενική πραγματικότητα3, και παραβλέπει, ως προς το ανθρώπινο

πρόσωπο, την ταύτιση της ουσίας με τη μετοχή στο «είναι» η οποία

επιφέρει σε τελική ανάλυση την ταύτιση της ουσίας με τον τρόπο

ύπαρξης4.

18/3/2010 4
 Η αναγνώριση της ανεπάρκειας του ορισμού της Π.Ο.Υ. οδήγησε

σε μία διαλεκτική αναζήτηση ενός πληρέστερου ορισμού για την υγεία

και μέσω της ανάπτυξης της έννοιας της θετικής υγείας, κατέληξε σε

έναν ολιστικό προσδιορισμό όπου σύμφωνα με αυτόν υγεία είναι η

δυναμική ισορροπία του εσωτερικού με το εξωτερικό περιβάλλον που

παρέχει στο άτομο την δυνατότητα να ζει δημιουργικά, σύμφωνα με τις

πεποιθήσεις και τις επιδιώξεις του2. Αν και αυτός ο ορισμός είναι

ασφαλώς σε καλύτερη κατεύθυνση από τον πρώτο, όμως δεν είναι

ικανοποιητικός. Το γεγονός αυτό ωθεί, σήμερα, τη νοσηλευτική να

αναζητήσει την ολική θεώρηση του ανθρώπου, την πίστη στην εσώτερη

αξία του, καθώς και πνευματικές αρχές που να τη διέπουν5. Άλλοι

θεωρούν ότι η πνευματικότητα της υγείας συνίσταται από την ανάγκη της

εύρεσης νοήματος στη ζωή την αρρώστια και τον θάνατο, στην ανάγκη

του ασθενούς για θέληση στη ζωή, καθώς και στην ανάπτυξη

εμπιστοσύνης στον εαυτό του, στους άλλους και στον Θεό6.

Σε αυτό ακριβώς το σημείο έρχονται οι Πατέρες της Ορθόδοξης

Εκκλησίας να καλύψουν το κενό που δημιουργείται και να δώσουν όχι

απλά και μόνο μία ολιστική, αλλά μία οντολογική και πνευματική

διάσταση στην υγεία και την ασθένεια. Η πρώτη επανάσταση των

Πατέρων βρίσκεται στο γεγονός του «φύσει» καλού του ανθρώπου7,8,9,

και στην αναζήτηση του νοήματος της ζωής στην αιτία της υπάρξεώς

της, στον Θεό10. Η δεύτερη επανάσταση των πατέρων βρίσκεται στην

18/3/2010 5
κληροδότηση του θανάτου ως αποτέλεσμα της πτώσης του ανθρώπου

από τον Παράδεισο και στην απόδοση του νοήματος της αγάπης και της

θεραπείας, και όχι της τιμωρίας, του Θεού στον σωματικό θάνατο, ως

μέσον λύσης της ανθρώπινης φύσης και «ανασκευή» της για να επέλθει η

ανάσταση9. Ως αποτέλεσμα αυτών, συντελείται και η τρίτη επανάσταση

των Πατέρων. Αυτή αφορά τη νοηματοδότηση της υγείας, του πόνου και

της αρρώστιας κάτω από οντολογικό περιεχόμενο. Η ασθένεια δεν

θεωρείται άσχετη με τον προορισμό του ανθρώπου, αλλά ότι συμβάλλει

κι αυτή στο είναι του κάθε ανθρώπου καθορίζοντας τη στάση του

απέναντι στη ζωή ακόμη και σε οντολογικό επίπεδο11. Οι Έλληνες

Πατέρες της Εκκλησίας θεωρώντας τον άνθρωπο ως ενιαίο σύνολο,

πρωτοτυπούν προβάλλοντας την ασθένεια και τον πόνο ως άθληση των

δικαίων, ως παιδαγωγικό μέσον και ως ευκαιρία αυτογνωσίας και

επαναξιολόγησης των προτεραιοτήτων και του νοήματος της ζωής12,13 .

Σύμφωνα με τον Μάξιμο τον Ομολογητή, η προσπάθεια αποφυγής της

οδύνης με την ηδονή των αισθήσεων οδηγεί σε τραγικό αδιέξοδο 14 και

δεν διστάζει να συνδέει τον πόνο με την ελευθερία, γιατί δίνεται η

ευκαιρία στον άνθρωπο να χρησιμοποιεί τον πόνο και την αρρώστια για

την τελείωσή του15. Επιπρόσθετα, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, συνεπής

στην ανθρωπολογία των Πατέρων, συνδέει την αρετή με την ψυχική

υγεία και θεωρεί την λιτότητα και την αποφυγή των καταχρήσεων ως

εγγύηση της σωματικής και της ψυχικής υγείας, δίνοντας, έτσι, στην

18/3/2010 6
υγεία την ενότητα που χρειάζεται για να συνδεθεί με την οντολογική

σφαίρα του ανθρώπου16. Ως αποτέλεσμα αυτής της οντολογικής

θεώρησης της υγείας και της ασθένειας, σωματικός θάνατος χάνει την

τραγικότητά του μπροστά στον πνευματικό θάνατο17. Κατανοούμε,

λοιπόν, ότι οι Πατέρες πέρα από κάθε βιολογική, ψυχολογική και

κοινωνική θεώρηση εισήγαγαν πρώτοι όχι απλά την ολιστική, αλλά την

οντολογική θεώρηση της υγείας και της ασθένειας, πράγμα που

επηρεάζει και τις αντιλήψεις τους για την νοσηλευτική φροντίδα.

Η Νοσηλευτική και η σκέψη των Πατέρων της Εκκλησίας

Για τους Πατέρες ο όρος της Εκκλησίας δεν περικλείει την έννοια

της «θεοκρατίας», αλλά της κοινωνίας των προσώπων μεταξύ τους και με

τον Θεό18. Μάλιστα, ο ακοινώνητος κατακρίνεται πρώτος μεταξύ των

«αμαρτωλών»19. Η άποψη αυτή δίνει στη νοσηλευτική και στις άλλες

κοινωνικές επιστήμες τεράστιο οντολογικό και πνευματικό χαρακτήρα.

Οι Πατέρες κατανοούν την κοινωνική αθλιότητα ως την συνεχιζόμενη

αγωνία του Χριστού που υποφέρει ακόμη και στο πρόσωπο των μελών

του γι αυτό και η Εκκλησία πρωτοστάτησε στην οργάνωση της ιατρικής

περίθαλψης όπως, για παράδειγμα, στην Ρωσία όπου τα πρώτα

νοσοκομεία οργανώθηκαν από την Εκκλησία κατά τον 15ο μ.Χ. αιώνα20.

Η θέση της Ορθοδοξίας δεν είναι καθόλου μοιρολατρική και

σκοταδιστική, αλλά ενεργητικά δυναμική. Ο ορθόδοξος Ρώσος

φιλόσοφος Μπερδιάγιεφ έγραφε ότι είναι ασέβεια να περιμένουμε

18/3/2010 7
παθητικά από τον Θεό αυτό που ο ίδιος ο άνθρωπος μπορεί να

διευθετήσει μόνος του, διότι ο ίδιος ο Θεός θέλει η επιστήμη, η ιατρική

και η τεχνική να συμβάλουν στην εξασφάλιση μιας πιο άνετης ζωής 21. Η

ίδια δυναμικότητα είναι αυτή που ωθεί τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο,

ορμώμενο από ανθρωπολογικές και όχι από κοινωνικοπολιτικές αρχές,

να δικαιολογεί ακόμη και την χρήση βίας από τη μεριά των

αδικουμένων22. Έτσι, τα κοινωνικά προβλήματα προσεγγίζονται μέσα

από το πνεύμα της ενεργητικής διακονίας και αρκεί να αναφέρουμε ότι

υπάρχουν μαρτυρίες που αναφέρουν ότι ο ίδιος ο Μ. Βασίλειος

περιέθαλπτε τους ασθενείς του23. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι, αντίθετα με τη

σημερινή εποχή, η νοσηλεία και η κοινωνική πρόνοια δεν τοποθετείται

στο επίπεδο του δικαιώματος ή του καθήκοντος, αλλά σε αυτό του

τρόπου ζωής που απορρέει από μία οντολογική σύζευξη του Θείου με τον

τρόπο υπάρξεως. Γι αυτό και πολλοί κοινωνιολόγοι, όπως ο Ι. Πέτρου,

θεωρούν ότι ο σύγχρονος τρόπος προσέγγισης των κοινωνικών

προβλημάτων από την ορθόδοξη θεολογία πρέπει να στηριχθεί στην

πατερική μεθοδολογία24.

Κάτω από το πρίσμα των όσων αναπτύχθηκαν έως τώρα, γίνεται

αντιληπτό ότι η νοσηλευτική τοποθετείται σε πνευματικό και οντολογικό

επίπεδο. Η νοσηλευτική θεωρείται ως μίμηση Θεού11, 25

. Είναι

χαρακτηριστική η αντίληψη ότι ως κατεξοχήν φιλάνθρωπος θεωρείται

μόνο ο Θεός, ενώ ο άνθρωπος γίνεται φιλάνθρωπος μιμούμενος τον Θεό

18/3/2010 8
κι έτσι το ανθρώπινο είναι συνδεδεμένο με το άκτιστο θείο με ένα συνεχή

αγαπητικό διάλογο κατά τα πρότυπα της κοινωνίας και της αγαπητικής

σχέσης των προσώπων του Τριαδικού Θεού26. Με τον τρόπο αυτό

δίνεται στη νοσηλευτική μία αυτόνομη δυναμική που πηγάζει μέσα από

την ίδια την ανάγκη της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο τρόπος του «ζην» είναι

απόρροια του τρόπου του «είναι». Ο Μέγας Βασίλειος αναφέρει ότι η

προσφορά στον άλλον είναι ανώτερη και από θαύμα11, ενώ ο Γρηγόριος ο

Θεολόγος επισημαίνει ότι πρέπει να ντρεπόμαστε για τις πληγές που μας

θεράπευσε ο Χριστός και γι αυτό κι εμείς πρέπει να δράττουμε κάθε

ευκαιρία περίθαλψης ασθενών11. Αξιόλογη, αλλά και πρωτότυπη, είναι η

άποψη των Πατέρων για την σχέση νοσηλευτή - νοσηλευόμενου. Οι

Πατέρες της Εκκλησίας πιστεύουν ότι η σχέση νοσηλευτή –

νοσηλευόμενου είναι μία δυναμική σχέση αλληλεπίδρασης με σημασία

βαθύτερου οντολογικού χαρακτήρα όχι μόνο για τον ασθενή, αλλά και

για τον νοσηλευτή. Οι επιπτώσεις αυτής της δυναμικής αλληλεπίδρασης

επιδρούν στην υπαρξιακή σφαίρα και τελείωση τόσο του ασθενή όσο και

του ίδιου του νοσηλευτή. Με άλλα λόγια, θα λέγαμε ότι υπαρξιακά ο

νοσηλευτής έχει ανάγκη τον νοσηλευόμενο όσο και ο δεύτερος τον

πρώτο. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που αναφέρεται στη Λαυσαϊκή

ιστορία ότι ο παρέχων νοσηλευτική φροντίδα αναπαύει την ψυχή τόσο

των άλλων (των ασθενών) όσο και του ιδίου11, ενώ ο Γρηγόριος Νύσσης

αναφέρει ότι η παροχή νοσηλευτικής φροντίδας είναι μία χρήσιμη

18/3/2010 9
ενέργεια για την «κρίση» της μέλλουσας ζωής11. Είναι προφανής η αξία

της αντίληψης αυτής για τη σχέση μεταξύ νοσηλευτή – νοσηλευόμενου

τη σύγχρονη εποχή.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο που αναπτύχθηκε προηγουμένως

οριοθετούνται από τους Πατέρες κάποιες αρχές νοσηλευτικής

δεοντολογίας. Οι αρχές αυτές δεν έχουν τον χαρακτήρα των κανόνων

ούτε και έχουν ως μέτρο το αποτέλεσμα της νοσηλευτικής φροντίδας ή

το συμφέρον του νοσηλευτή ή του ασθενή όπως συμβαίνει με τις

σύγχρονες δεοντολογικές θεωρίες του φορμαλισμού, της δικαιοσύνης,

του εγωϊσμού και του ωφελιμισμού27. Αντιθέτως, η πατερική σκέψη

κινείται αποκλειστικά και μόνο στα όρια της αλληλοσυμπληρούμενης

υπαρξιακής σχέσης νοσηλευτή και ασθενή πέρα και πάνω από κάθε

ποσοτική ή συμφεροντολογική αποτίμηση του αποτελέσματος της

νοσηλευτικής φροντίδας. Ως σκοπός της νοσηλευτικής φροντίδας δεν

τίθεται η ίαση, αλλά το όφελος σε υπαρξιακό επίπεδο που καλλιεργείται

μέσω της προσωπικής αλληλοεπιδραστικής σχέσης νοσηλευτή – ασθενή

ως αποτέλεσμα της βιωματικής εμπειρίας του τρόπου υπάρξεως. Η

θεραπεία ή ανακούφιση έρχεται ως επακόλουθο αυτής της σχέσης. Το

αποτέλεσμα διαχωρίζεται από τον σκοπό και δίνει σε αυτόν έναν

αυτόνομο οντολογικό χαρακτήρα. Γι αυτό, ασφαλώς θα μας ξενίζει

σήμερα το γεγονός ότι ο Διονύσιος ο Αλεξανδρέας και ο Γρηγόριος

Νύσσης προτρέπουν στη νοσηλευτική φροντίδα ακόμη και των ασθενών

18/3/2010 10
που πάσχουν από κάποιο λοιμώδες νόσημα έστω κι αν αυτό κρύβει

κινδύνους για την ίδια την υγεία του νοσηλευτή11. Επίσης, οι Πατέρες

προτρέπουν με έμμεσο, αλλά σαφή, τρόπο την τήρηση της αρχής της μη

δημοσιοποίησης, της εχεμύθειας και του απορρήτου γι αυτόν που παρέχει

νοσηλευτική φροντίδα11,28. Παράλληλα, προβάλλεται από τους Πατέρες η

υποχρεωτική, ως αρετή, περίθαλψη των ασθενών και των γερόντων29,

ενώ, μέσα στα πλαίσια σκέψης που αναπτύχθηκε προηγουμένως, δεν

δικαιολογείται η άρνηση ή η πρόφαση άγνοιας για την αποφυγή παροχής

νοσηλευτικής φροντίδας11. Ακόμη, προτάσσεται η αρχή εξατομίκευσης

της κάθε περίπτωσης και της εξειδίκευσης όταν ο Κλήμης Ρώμης

προτρέπει τον καθένα να προσφέρει σύμφωνα με τις ικανότητες και τα

χαρίσματά του11. Επίσης, οι Πατέρες υποδεικνύουν τον χαρακτήρα αυτόν

της προσφοράς που διέπεται από αυθορμητισμό, χαρά και αφθονία11. Δεν

πρέπει να παραληφθεί να αναφερθεί ότι η προσφορά των Πατέρων

επεκτείνεται ακόμη και στη διευθέτηση κάποιων πρακτικών ζητημάτων

που σχετίζονται με την παροχή νοσηλευτικής φροντίδας, όπως είναι η

σύσταση του να επισκέπτονται στα σπίτια τους τους άνδρες ασθενείς

διάκονοι και τις γυναίκες διακόνισσες προκειμένου να προσφέρουν

νοσηλευτικές υπηρεσίες30. Μία ακόμη ένδειξη του ενδιαφέροντος των

Πατέρων για τη συστηματοποίηση της νοσηλευτικής φροντίδας είναι η

προτροπή για τον καθορισμό προτεραιοτήτων στα πλαίσια του

18/3/2010 11
προγραμματισμού των αναγκών και της νοσηλευτικής διεργασίας

ιδιαίτερα σε περιπτώσεις επιδημιών11.

Το Νοσοκομείο στο Βυζάντιο

Οι ιστορικοί της ιατρικής υποστηρίζουν ότι τα σύγχρονα

νοσοκομεία εμφανίστηκαν κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα και τα

οποία προέρχονται από τα νοσηλευτικά ιδρύματα που αναπτύχθηκαν

στην Δύση. Μία Αναψηλάφηση του θέματος από διακεκριμένους

βυζαντινολόγους όπως ο Timothy Miller, αποδεικνύουν ότι οι πρόδρομοι

των νοσοκομείων με τη σημερινή τους μορφή βρίσκονται στους

βυζαντινούς ξενώνες που λειτούργησαν από τον Δ’ αιώνα έως και τον

ΙΕ’, πριν την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως. Οι ξενώνες αυτοί είναι

γέννημα της θεολογικής σκέψης των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας

κατά τον Δ’ αιώνα.

Έτσι, είναι γεγονός ότι στον ίδιο τόπο όπου οι φωτισμένοι αυτοί

άνδρες, όπως ο Μέγας Βασίλειος, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος κ.α.,

έδρασαν, εμφανίστηκαν τα πρώτα νοσοκομεία. Ο Μέγας Βασίλειος

δημιούργησε έξω από την πόλη της Καισάρειας ένα ίδρυμα που το

ονόμασε «Πτωχοτροφείο» ή «Πτωχείο», αντί του όρου «Ξενοδοχείο»

που χρησιμοποιούσαν οι Αντιοχείς Πατέρες για τα ιδρύματά τους 31. Ο

μέγιστος αριθμός πτωχών και ασθενών που φιλοξενούσε το ίδρυμα ήταν

30 – 40 άτομα. Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός αναφέρει ότι στο ίδρυμα

αυτό έβρισκαν τροφή και θεραπεία λεπροί και ανάπηροι. Ο Μ. Βασίλειος

18/3/2010 12
είχε επανδρώσει το πτωχείο με γιατρούς και νοσηλευτές που είχαν

αναλάβει τη νοσηλεία των ασθενών. Ο ίδιος, στα πλαίσια των

επισκοπικών καθηκόντων του όχι μόνο επισκεπτόταν τους ασθενείς,

αλλά και τους διακονούσε (τους χαιρετούσε δια φιλήματος, θεράπευε τα

σωματικά τους ενοχλήματα, έδενε τα τραύματά τους), χρησιμοποιώντας

και την ιδιότητα του γιατρού που είχε αποκτήσει στην Αθήνα. Το ίδρυμά

του θεωρείται από πολλούς ερευνητές ως το πρώτο νοσοκομείο του

Δυτικού κόσμου32.

Την ίδια εποχή, όταν ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος ανήλθε στον

Πατριαρχικό θρόνο, διένειμε τα χρήματα του επισκοπικού ταμείου για

την ανέγερση ιδρυμάτων στην Κωνσταντινούπολη, τα οποία ο βιογράφος

του Παλλάδιος αποκαλλεί «νοσοκομεία» αναφέροντας ότι διέθεταν

ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό. Οι νοσηλευτές ήταν εθελοντές

προερχόμενοι από ομάδες ασκητών της πόλεως32.

Αργότερα, κατά τον ΙΒ’ αιώνα, όταν ο αυτοκράτορας Ιωάννης Β’

Κομνηνός ίδρυσε τη Μονή Παντοκράτορος που περιελάμβανε, ανάμεσα

στα άλλα, δύο φιλανθρωπικά ιδρύματα εκ των οποίων το προοριζόταν

για θεραπεία ασθενών. Ο ξενώνας αυτός είχε μεγάλη ομοιότητα με τα

σημερινά οργανωμένα νοσοκομεία. Στο τυπικό της μονής, που εξέδωσε ο

αυτοκράτορας, αντλούμε πληροφορίες σχετικά με τη λειτουργία, το

προσωπικό και τη διοίκηση του ξενώνα33. Η δύναμη του ξενώνα ήταν 50

κλίνες, μία για κάθε άρρωστο σε αντίθεση με την Λατινική Δύση όπου

18/3/2010 13
αντιστοιχούσε λιγότερο από μία κλίνη ανά ασθενή, και ήταν

διατεταγμένες σε πέντε σειρές (θαλάμους)33. Ο πρώτος θάλαμος ήταν το

χειρουργικό τμήμα, ο δεύτερος περιελάμβανε ασθενείς με

οφθαλμολογικές και εντερικές παθήσεις, ο τρίτος ήταν το γυναικολογικό,

ενώ ο τέταρτος και πέμπτος περιελάμβανε ασθενείς με διάφορες άλλες

παθήσεις. Το προσωπικό του απαρτιζόταν από γιατρούς, νοσηλευτές,

ιερείς, μαγείρους, καθαριστές, προμηθευτές κ.α. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται

για τα καθήκοντα του νοσηλευτή ο οποίος είχε την ευθύνη της καλής

λειτουργίας του νοσοκομείου. Συγκεκριμένα ήταν υπεύθυνος για την

προμήθεια και την ορθολογική χρήση των φαρμάκων, της τροφής και

των καυσίμων τόσο των νοσηλευομένων, όσο και των εξωτερικών

ασθενών33. Επίσης, ήταν επιφορτισμένος με την φύλαξη των σκευών για

τα λουτρά των ασθενών. Υπήρχε πρόβλεψη για την «πνευματική

θεραπεία» μέρος της σωματικής. Οι Πατέρες της Εκκλησίας τόνιζαν τη

στενή σχέση μεταξύ σωματικής και πνευματικής υγείας. Για τον λόγο

αυτόν υπήρχαν δύο παρεκκλήσια. Ο Πατριάρχης είχε εξουσιοδοτήσει

έναν από τους ιερείς να εξομολογεί τους ασθενείς33.

Παράλληλα με τον ξενώνα ο Σαρλ ντυ Κανζ μας πληροφορεί για

την ύπαρξη 35 φιλανθρωπικών ιδρυμάτων μόνο στην

Κωνσταντινούπολη32.

Διάλογος μεταξύ Νοσηλευτικής και Πατέρων εν όψει του σύγχρονου

προβληματισμού για την υγειονομική και νοσηλευτική φροντίδα.

18/3/2010 14
 Ως αποτέλεσμα της τοποθέτησης και συνεισφοράς των Πατέρων

της Εκκλησίας στη νοσηλευτική, τίθεται το ερώτημα της επικαιρότητας

και της χρησιμότητας της Πατερικής θεολογίας ως προς την

αντιμετώπιση σύγχρονων διλημμάτων της νοσηλευτικής επιστήμης.

Σήμερα, στα νέα διαμορφούμενα δεδομένα της κοινωνικής

πραγματικότητας και της υγειονομικής και νοσηλευτικής φροντίδας,

υπάρχει η σαφής τάση διαχωρισμού της πνευματικής – θρησκευτικής

ζωής από την κοινωνική και η απώθησή της στην ιδιωτική σφαίρα

δραστηριοποίησης του ατόμου34, 35, ενώ, απ’ την άλλη μεριά υπάρχει ο

προβληματισμός για το αν θα πρέπει η ίαση να περιορίζεται μόνο στην

«ανάρρωση» ή να λαμβάνει υπόψη της και την πνευματική διάσταση της

ζωής36. Ένα άλλο πεδίο σύγχρονου προβληματισμού είναι η ικανότητα

της νοσηλευτικής να αγγίζει την ανθρώπινη ζωή με συμπάθεια και

συμπόνια37, 38, η επικοινωνία του νοσηλευτή και του ασθενή σε σχέση με

την αντιμετώπιση των πνευματικών προβλημάτων των ασθενών34, καθώς

και η αλληλεπίδραση επαγγελματία υγείας– ασθενή ως προς τον

προσδιορισμό του νοήματος της ζωής39, 40. Εξ’ ίσου σημαντικός είναι και

ο προβληματισμός σχετικά με την αυστηρή προσήλωση των επιστημών

της υγείας στα επιστημονικά και στατιστικά δεδομένα34,35.

Απέναντι στην πρόκληση των σύγχρονων προβληματισμών, η

Πατερική σκέψη, και η Ορθόδοξη θεολογία γενικότερα, δεν διστάζει να

ορθώσει τον δικό της λόγο. Οι Πατέρες, λοιπόν, τολμούν να

18/3/2010 15
υποστηρίξουν την τον ρόλο της ασθένειας στην πνευματική τελείωση του

ανθρώπου12 - 16
. Ο άνθρωπος αγωνίζεται διαρκώς με τη ζωή του, τα

βιώματά του και τις πράξεις του για πνευματική τελείωση. Όλα τα

γεγονότα της ζωής του βλέπονται κάτω από αυτό το πρίσμα, γι αυτό και

η Πατερική θεολογία χρησιμοποιεί την ιατρική ορολογία για την

κατανόηση των κυριοτέρων θεολογικών μηνυμάτων41 σε αντίθεση με την

Δυτική θεολογία (Ρωμαιοκαθολική και Προτεσταντική) που εμμένει στον

ηθικισμό και νομικισμό του ιερού Αυγουστίνου42. Με άλλα λόγια, η

σχέση με το θείο είναι, για την Ορθόδοξη Ανατολή, διαρκής αγώνας για

βιωματική εμπειρία στον οποίο εντάσσονται όλα τα γεγονότα της ζωής,

ευχάριστα και δυσάρεστα, ενώ για την Δύση η σχέση με το θείο είναι

απότοκος τήρησης εντολών42, 43. Η ένταση του πόνου είναι ανάλογη του

πνευματικού βάθους του ανθρώπου και οδηγεί σε πνευματική

αναγέννηση44, πράγμα που δίνει στην ασθένεια πνευματικό χαρακτήρα κι

όχι το νόημα της τιμωρίας. Έτσι, καταλαβαίνουμε γιατί οι Πατέρες,

αιώνες πριν τον προβληματισμό των ερευνητών της Δύσης, έδωσαν στη

νοσηλευτική οντολογικό και πνευματικό περιεχόμενο θεωρώντας την

μίμηση Θεού11 - 25
που δίνει πνευματικό νόημα όχι μόνο στη ζωή του

πάσχοντος, αλλά και του νοσηλευτή11. Η επικοινωνία νοσηλευτή –

ασθενή ερμηνεύθηκε από τους Πατέρες ως η προτύπωση της κάθετης και

οριζόντιας κοινωνικότητας, δηλαδή της κοινωνίας του ανθρώπου με τους

άλλους ανθρώπους ως προϋπόθεση της κοινωνίας του με τον Θεό45 σε

18/3/2010 16
αντίθεση με τον Δυτικό Χριστιανισμό που προσανατολίστηκε στην

ατομική σχέση του ανθρώπου με τον Θεό42. Η αξία του ανθρώπινου

προσώπου κρύβεται όχι στο «είναι», αλλά στο «γίγνεσθαι» (πορεία προς

το καθ’ ομοίωση με τον Θεό)46 και πάνω σε αυτή τη βάση πρέπει να

θεμελιωθεί η σχέση νοσηλευτή – ασθενή. Ο Μπερδιάγιεφ έλεγε πως η

εμπειρία της ζωής μας δείχνει ότι εάν δεν υπάρχει Θεός, τότε δεν υπάρχει

και ο άνθρωπος και ότι ο ανθρωπισμός έξω από την πνευματική του

διάσταση οδήγησε στην αναίρεση και στην αποσύνθεση του ανθρώπινου

προσώπου47. Για την Ορθόδοξη θεολογία, λοιπόν, στόχος του ανθρώπου

δεν είναι μία οποιαδήποτε περιοχή της ζωής του, αλλά η καθολική

ολοκλήρωση και τελείωσή του48. Κάτω από αυτή την οπτική διερευνάται

και ο ρόλος της νοσηλευτικής. Παράλληλα με τα προηγούμενα, η

Ορθόδοξη θεολογία συμβάλλει και στον προβληματισμό σχετικά με τον

άκρατο επιστημονισμό της νοσηλευτικής. Διαφωνεί με την ποσοτική

αποτίμηση των πάντων, με την υποτίμηση των μοναδικών γεγονότων και

θεωρεί ότι η πεποίθηση για την απόλυτη εγκυρότητα των επιστημονικών

συμπερασμάτων είναι τόσο απαρχαιωμένη όσο και η εποχή του

ρομαντισμού που την γέννησε49, ενώ αμφισβητείται και η έννοια του

φυσικού αντικειμενικού κόσμου υπό την έννοια της πραγματικότητας3.

Επομένως, η πραγματικότητα δεν εξαρτάται αποκλειστικά και μόνο από

τα φαινόμενα, αλλά από το οντολογικό περιεχόμενο της βιωματικής

18/3/2010 17
σχέσης που οικοδομείται μεταξύ νοσηλευτή – ασθενή, κατά το πρότυπο

μίμησης Θεού.

Επίλογος

Στο παρόν άρθρο οι συγγραφείς προσπάθησαν να δώσουν μία

άλλη διάσταση στη σύγχρονη Νοσηλευτική που είναι ο συγκερασμός του

πνεύματος των Πατέρων με τις προκλήσεις του μέλλοντος που

αντιμετωπίζει η Νοσηλευτική ως επιστήμη και τέχνη. Σε καμιά

περίπτωση δεν είναι εφικτό να κάνουμε ακριβώς τα ίδια που έπραξαν οι

Πατέρες της Εκκλησίας. Οι Πατέρες της Εκκλησίας ήταν φορείς της

δικής τους εποχής, αντιμετώπισαν τις προκλήσεις της εποχής τους με το

δικό τους τρόπο κι έγραψαν την δική τους ιστορία. Εμείς, ως σύγχρονοι

άνθρωποι - νοσηλευτές μπορούμε να έρθουμε σε διάλογο μαζί τους και

να δανειστούμε το πνεύμα τους. Οι Πατέρες της Εκκλησίας έζησαν σε

μία εποχή που ιστορικά ονομάστηκε «pax romana» (Ρωμαϊκή ειρήνη).

Εμείς ζούμε σε μία άλλη «pax», ανάλογη της ρωμαϊκής, όπου τώρα όπως

και τότε, υπάρχει κρίση κοινωνικών θεσμών, ατομικότητα, κατάργηση

της εθνικότητας, εισδοχή διαφόρων θρησκευτικών δοξασιών, θεοποίηση

ενός νέου τύπου ανθρώπου που γεννιέται μέσα από την σκληρότητα, τις

σωματικές ποιότητες, την εξουσία στα πλήθη, την ωφελιμιστική παιδεία,

την έκπτωση ηθικών αξιών και την απουσία πνευματικότητας. Πως,

λοιπόν, αντιμετώπισαν οι Πατέρες τα προβλήματα της εποχής τους; Η

απάντηση βρίσκεται στον συγκερασμό του αρχαίου ελληνικού

18/3/2010 18
πνεύματος με τον Χριστιανισμό, του παλιού με το νέο, προβάλλοντας

έναν νέο τύπο ανθρώπου ως εικόνα και καθ’ ομοίωση Θεού και στην

εισαγωγή της βιωματικής εμπειρίας ως δείκτη της αλήθειας. Από αυτά

πηγάζει η κοινωνική τους διδασκαλία και το ενδιαφέρον για τα

προβλήματα της ανθρώπινης ζωής.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Μέσα από αυτό το άρθρο θα επιθυμούσαμε να ευχαριστήσουμε

την κυρία Χαραλαμπίδου Ελισάβετ, Διευθύνουσα του Ν.Ε.Ε.Σ. και

Πρόεδρο του Ε.Σ.Δ.Ν.Ε., για την πολύτιμη συμβολή της, αλλά, κυρίως,

για την προτροπή της, για την συγγραφή και την ολοκλήρωση του

παρόντος άρθρου.

18/3/2010 19
MODERN NURSING AND THE THEOLOGICAL THINKING OF

THE ORTHODOX CHURCH FATHERS

Georgios Katsimigkas1,

Ioannis Papafilippopoulos2

1. RN, Diploma in Divinity,

Blood Donation Center, «Hellenic Red Cross» Hospital

2. Health Visitor, Diploma in Divinity,

«Community Center for the Aged», Municipality of Ilion

18/3/2010 20
Abstract

Nowadays, when various social and scientific facts keep changing,

nursing meets with new problems. As to these problems, the Orthodox

Church Fathers suggest that health should be examined as a whole, bring

out the value of the human being and give spiritual meaning in pain and

disease. In their work, they deal with nursing care. They believe that

nursing has both spiritual ant ontological dimension content, considering

it an act imitating God. They consider that the relation between nurse and

patient as an interaction having deep significance for their spiritual

completion. They deal with organization of hospitals in Byzantium,

when great efforts were made so that their philosophical views

concerning man be put into practice and its approach as a whole.

Hospitals built in that period of time constituted the forerunners of

modern hospital in the Western World. This project aims at associating

modern nursing with the theological thought of the Orthodox Church

Fathers so that the former meets with its spiritual aspects and, thus, be

able to answer to the challenges of modern world keeping the value of the

human being as first priority.

18/3/2010 21
Key words

Spirituality

Nursing care

Church Fathers’ Theology

Byzantine hospital

Corresponding Author

Ioannis Papafilippopoulos

5, Miaouli str., 163 45 Ilioupoli, Athens, Greece

Tel. + 30 210 9961250 (home)

+ 30 210 2627822 (workplace)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

18/3/2010 22
 1. Τούντας Γ. Τι είναι Υγεία. Ορισμός της Π.Ο.Υ. Νέα Υγεία 1999,

23 (Ιαν. – Μαρτ.) : 12.

2. Τούντας Γ. Κοινωνία και Υγεία. Οδυσσέας / Ν. Υγεία. Αθήνα

2000.

3. Μπερδιάγιεφ Ν. Δοκίμιο εσχατολογικής μεταφυσικής. Εκδόσεις

Παρουσία. Αθήνα 1995.

4. Γιανναράς Χ. Προτάσεις κριτικής οντολογίας. Εκδόσεις Δόμος.

Αθήνα 1985.

5. Ραγιά Α. Βασική Νοσηλευτική. Αθήνα 1991.

6. Ross A.L. Spiritual aspects of nursing. Journal of Advanced

Nursing 1994 ; 19 : 439 – 447.

7. Μέγας Βασίλειος. Όροι κατά πλάτος. 2, 1, PG 31, 909 B – 912 A.

8. Γρηγόριος Νύσσης. Προς τους πενθούντας. PG 46, 497 BC.

9. Τσάμης Δ. Εισαγωγή στην σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης

Εκκλησίας. Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1992.

10.Μαντζαρίδης Γ. Χριστιανική Ηθική. Εκδόσεις Πουρναρά.

Θεσσαλονίκη 2000.

11.Μπουγάτσος Ν. Κοινωνική διδασκαλία Ελλήνων Πατέρων. Τόμος

1. Αποστολική Διακονία. Αθήνα 1998.

12.π. Φιλόθεος Φάρος. Η ίαση ως υγείας ολοκληρία. Η ολιστική

ιατρική ως εκκλησιαστική παράδοση και επιστημονική

πρωτοπορία. Εκδόσεις Καστανιώτη. Αθήνα 1997.

18/3/2010 23
 13. Ιωάννης Χρυσόστομος. Ομιλία εις την προς Ρωμαίους. 23, 4, PG

60, 620.

14. Μάξιμος Ομολογητής. Προς Θαλάσσιον. PG 90, 629 D – 32 A.

15. Μάξιμος Ομολογητής. Κεφάλαια διάφορα. 1, 25, PG 90, 1189 A.

16.Χαρώνης Β. Παιδαγωγική ανθρωπολογία Χρυσοστόμου. Τόμος Δ.

Αθήνα 1996.

17. Γρηγόριος Παλαμάς. Προς Ξένην. PG 150, 1049 B.

18.Μπερδιάγιεφ Ν. Για την κοινωνική ανισότητα. Εκδόσεις

Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1984.

19. Μέγας Βασίλειος. Εν λιμώ και αυχμώ. 7, PG 31, 324 B.

20.Florofsky G. Christianity and culture. Norland Publishing

Company. Belmont, Massachussetts 1974.

21. Μπερδιάγιεφ Ν. Χριστιανισμός και κοινωνική πραγματικότητα.

Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1986.

22. Ιωάννης Χρυσόστομος. Ομιλία εις την προς Ρωμαίους. 14, 9, PG

60, 535.

23.Σταθόπουλος Π. Κοινωνική Πρόνοια. Εκδόσεις Έλλην. Αθήνα

1995.

24.Πέτρου Ι. Θεολογία και κοινωνική δυναμική. Παρατηρητής.

Θεσσαλονίκη 1993.

25.Μαντζαρίδης Γ. Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού. Εκδόσεις

Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1999.

18/3/2010 24
 26. Staniloae D. Dieu est Amour. Labor et Fides. Geneve 1980.

27.Μαργαριτίδου – Τυμπαλέξη Β. Ηθική και δεοντολογία στην Υγεία

και τη Νοσηλευτική. Ιατρικές εκδόσεις Λίτσας. Αθήνα 1993.

28.Γρηγόριος Θεολόγος. Λόγος Η. Εις την αδελφήν εαυτού

Γοργονίαν επιτάφιος. ΒΕΠΕΣ 59. Αποστολική Διακονία. 16 – 18,

804 ΙΒ.

29.Μέγας Βασίλειος. Εις την Εξαήμερον. Ομιλία Η. ΒΕΠΕΣ 51.

Αποστολική Διακονία. 32 – 41, 454.

30. Κλήμης Ρώμης. Διαταγαί Αγίων Αποστόλων. ΒΕΠΕΣ 2.

Αποστολική Διακονία. XVI – 1, Γ

31.Epiphanios, Panarion, 3, Karl Holl, Leipnzig 1915.

32. Miller T. Η γέννησις του νοσοκομείου στην Βυζαντινή

Αυτοκρατορία. Εκδόσεις ΒΗΤΑ. Αθήνα 1998.

33. Le typikon du Christ Sauveur Pantocrator. 32 : 1 – 145. Paul

Gautier. REB, 1974

34.Dombeck T. M. The spiritual and pastoral dimensions of care in

interprofessional contents. Journal of Interprofessional Care 1998 ;

12 (4) : 361 – 372.

35.Sloan P. R., Bagiella E., Powell T. Religion, spirituality and

medicine. Lancet 1999 ; 353 (9153) : 664 – 667.

36.Puchalski M. C., Larson B. D. Developing Curricula in Spirituality

and Medicine. Academic Medicine 1998 ; 73 (9) : 970 – 974.

18/3/2010 25
 37.Astrow B. A., Puchalski M.C., Sulmasy P. D. Religion,

Spirituality, and Health Care : Sosial, Ethical and Practical

Considerations. The American Journal of Medicine 2001 ; 110 :

283 – 287.

38.Emdon T. Spirituality. Cry freedom. Nursing times 1997 ; 93 (40) :

35 – 38.

39.Sulmasy P. D. Is Medicine a Spiritual Practice? Academic

Medicine 1999 ; 74 (9) 1002 – 1005.

40.Scheiber K. Religion in the Physician – Patient Relationship.

JAMA 1991 ; 226(21) : 3062 – 3067.

41.Ματσούκας Ν. Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β. Εκδόσεις

Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1999.

42.Γιανναράς Χ. Η παρακμή ως πρόκληση. Νέα Σύνορα – Λιβάνη.

Αθήνα 1999.

43. Weber M. Η Προτεσταντική Ηθική και το πνεύμα του

Καπιταλισμού. Gutenberg. Αθήνα 2000.

44.Μπερδιάγιεφ Ν. Θείον και Ανθρώπινον. Η υπαρξιακή διαλεκτική

των σχέσις. Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 2000.

45. Μέγας Βασίλειος. Εις την Εξαήμερον. 9, 6, PG 29, 204 BC.

46. Μέγας Βασίλειος. Εις το πρόσεχε σεαυτώ. 7, PG 31, 216 AB.

47.Μπερδιάγιεφ Ν. Ο νέος μεσαίωνας. Εκδόσεις Πουρναρά.

Θεσσαλονίκη 1987.

18/3/2010 26
 48.Μαντζαρίδης Γ. Ορθόδοξη Θεολογία και κοινωνική ζωή. Εκδόσεις

Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1996.

49.π. Φιλόθεος Φάρος. Ο μύθος της ψυχικής νόσου. Αρμός. Αθήνα

2001.

18/3/2010 27