Phuong Phap Day Hoc Mon Toan o Truong Pho Thong

http://www.vnmath.
com
TRNG I HC S PHM TP. HCM

KHOA TON
PHNG PHP DY HC
MN TON
TRNG PH THNG
(Cc tnh hung dy hc in hnh)
TP.HCM 2005
http://www.vnmath.com
LI NOI AU
Cuon sach nay khong phai la mot tai lieu ay u ve l luan day hoc mon toan (hay
Phng phap day hoc mon toan, nh ta van thng goi). No khong e cap het cac noi dung
ve Phng phap day hoc mon toan vi t cach la mot nganh khoa hoc hay vi t cach la
mot bo mon trong cac trng s pham. Mot giao trnh ay u nh vay ang c tac gia co
gang hoan thien trong mot vai nam ti.
Tai lieu nay ch trnh bay hai noi dung chu yeu nhat cua chng trnh phng phap
day hoc mon toan phan ai cng, ma tac gia a giang day cho sinh vien nam th ba
Trng ai hoc S pham Thanh pho Ho Ch Minh t nhieu nam nay. o la mot so van e
c ban lien quan en phng phap day hoc hoc theo nh hng tch cc hoa hoat ong cua
hoc sinh, va ac biet la cac tnh huong ien hnh ma ta thng gap trong thc te day hoc
toan trng pho thong.
Viec xuat ban tai lieu nay nham ti cac muc ch chu yeu sau ay:
Cap nhat mot so noi dung kien thc mi, phu hp vi xu the phat trien cua khoa hoc
giao duc noi chung va nh hng oi mi phng phap trng pho thong noi rieng;
Trnh bay chi tiet hn, sau hn mot so noi dung lien quan ti cac tnh huong ien
hnh trong day hoc mon toan trng THPT vi nhieu v du minh hoa rut ra t thc te day
hoc;
Tao thuan li cho viec oi mi cach day va cach hoc trng ai hoc S pham, han
che toi a viec ghi chep cua sinh vien. T o no cho phep danh nhieu thi gian hn cho
hoat ong thc hanh nh soan bai va tap giang, xem va trao oi ve gi giang cua giao vien
pho thong qua bang a, d gi cua giao vien trng Trung hoc pho thong ngay t au
nam th ba va chnh trong qua trnh hoc tap bo mon Phng phap day hoc. No cung tao
thuan li cho viec to chc hoc tap di hnh thc thao luan, xemina, lam bai tap theo
nhom,
Tac gia hy vong viec ao tao an xen gia l thuyet va thc hanh nh vay se cho phep
sinh vien nam vng hn kien thc va ren luyen tot hn k nang s pham.
Hy vong rang ay cung la mot tai lieu tham khao co ch cho giao vien pho thong trong
xu the oi mi phng phap day hoc hien nay.
Tac gia rat biet n va mong muon nhan c nhng y kien ong gop cua ban oc e
hoan thien dan cac noi dung c e cap trong tai lieu.
Tac gia
Le Van Tien
Phan 1
PHNG PHAP DAY HOC MON TOAN
Nhng van e c ban trong l luan day hoc tong quat1 a c e cap trong hoc phan
Giao duc hoc ai cng danh cho sinh vien nam th hai ai hoc S pham. Van e la van
dung chung vao day hoc mon toan nh the nao. e tra li cau hoi nay, trc het phai lam ro
ac thu cua day hoc mon toan va s tng thch vi l luan day hoc noi chung. ieu nay se
c e cap trong mot giao trnh ay u ve phng phap day hoc mon toan ma tac gia ang
co gang hoan thien trong vai nam ti. Trong pham vi tai lieu nay, sau khi s lc vai khai
niem c ban, ta se tap trung vao mot so van e ve phng phap day hoc toan theo nh
hng tch cc hoa hoat ong cua hoc sinh. Sau o, ta se quan tam ac biet hn ve day hoc
at va giai quyet van e.
1.
Khai niem phng phap day hoc
Thuat ng phng phap, theo tieng Hy Lap Methodos, co ngha la con ng, cach
thc thc hien mot kieu nhiem vu nao o, nham at ti ket qua ng vi muc ch a vach ra.
Day hoc la khai niem ch hoat ong chung cua ngi day va ngi hoc nham muc ch
lam cho ngi hoc lnh hoi c cac kien thc va k nang, phat trien nang lc tr tue va pham
chat ao c, tham m, Hoat ong day hoc bao ham trong no hoat ong day va hoat ong
hoc. Tuy nhien, hai hoat ong nay khong dien ra mot cach song song tach ri ma xen lan vao
nhau, tng tac lan nhau. Nh vay, co the xem day hoc nh la mot kieu nhiem vu ma giao
vien va hoc sinh cung co trach nhiem hp tac thc hien.
Phng phap day hoc la cach thc thc hien kieu nhiem vu Day hoc cua cap ngi
day - ngi hoc nham at c cac muc ch day hoc xac nh.
2.
Phan loai tong the cac phng phap day hoc
Hien nay co nhieu he thong phan loai khac nhau ve cac phng phap day hoc, nhng
cha co mot he thong phan loai nao thc s hoan chnh va toi u (va lai xay dng mot he
thong phan loai nh vay dng nh la khong the va khong co nhieu y ngha ve mat thc
tien). Tuy nhien, du co nhng khiem khuyet cua no, nhng moi he thong phan loai lai cho ta
thay ro hn mot kha canh nao o ve cac phng phap day hoc.
Neu da vao tieu ch phan loai la vai tro cua giao vien, vai tro cua hoc sinh va ac trng
cua tri thc can truyen thu, ta co mot cach phan chia tong the cac phng phap day hoc theo
ba nhom: Phng phap giao ieu, phng phap truyen thong va phng phap tch cc.
2.1. Phng phap giao ieu
Giao vien: la ngi co quyen lc tuyet oi, thong bao, ap at kien thc2 mot cach trc
Quy trnh day hoc, phng phap day hoc, nguyen tac day hoc, hnh thc to chc day hoc,
Thc ra, co mot s khac biet c ban gia Tri thc va Kien thc (tham khao l thuyet chuyen hoa s pham
(transposition didactique) cua Y. Chevallard, 1991). Tuy nhien, giao trnh nay khong co s phan biet rach roi hai
khai niem.
1
2
tiep cho hoc sinh (theo kieu giang ao). Giao vien chi phoi toan bo cac moi quan he
giao duc.
Hoc sinh: co vai tro lu m, thu ong nghe, hoc thuoc va ghi nh nhng ieu ma giao
vien thong bao ma khong can hieu ngha cua kien thc tiep thu c.
Kien thc : c cho trc tiep bi giao vien di dang co san a phi hoan canh hoa,
phi thi gian hoa va phi ca nhan hoa. No ch mang ngha hnh thc.
Giao vien co quyen lc tuyet oi trong viec anh gia hoc sinh.
2.2. Phng phap truyen thong
a) ac trng tong quat
Giao vien : van gi v tr trung tam cua he thong day hoc, co trach nhiem truyen at
kien thc cho hoc sinh, cho mot vai v du minh hoa hay mot vai bai toan mau, sau o yeu
cau hoc sinh ap dung kien thc vao viec giai quyet cac tnh huong tng t vi tnh huong
ma giao vien a trnh bay va giai quyet.
Trong kieu day hoc nay, giao vien quan tam chu yeu ti trnh bay cua mnh sao cho
chnh xac, sang sua, ro rang, logic va de hieu, ma t quan tam en cai ma hoc sinh can, cai
ma hoc sinh ngh va hoat ong cua chnh ngi hoc. e cho hoc sinh co the hieu, ghi nh va
ap dung tot kien thc a trnh bay, giao vien thng chu y am bao mot so nguyen tac va
phng phap s pham tong quat, chang han : am bao tnh he thong, tnh trc quan, tnh va
sc, T o, tang cng s dung cac thiet b day hoc3; coi trong viec luyen tap va on tap ;
chu y ac biet en k thuat at cau hoi,
Hoc sinh: hoc theo kieu bat chc va thng thu ong tiep thu. Ho co gang ghi nh
va ap dung ung mau ma giao vien a trnh bay. Hoat ong ch thc cua hoc sinh (neu
co) ch dien ra khi tra li mot so cau hoi, lam bai tap ap dung hay thc hien mot chng minh
nh l, theo yeu cau cua giao vien.
Kien thc: van c cho trc tiep bi giao vien va thng la di dang co san a phi
hoan canh hoa, phi thi gian hoa, phi ca nhan hoa va mang ngha hnh thc.
Giao vien co vai tro gan nh tuyet oi trong viec anh gia hoc sinh.
b) Cac phng phap day hoc truyen thong
Hien nay, ngay trong ban than cac phng phap day hoc truyen thong, cung co nhieu
he thong phan loai khac nhau, nhng chung van cha hoan chnh va cha co c s thong
nhat trong cong ong cac nha s pham. Di ay, ch gii thieu tom tat mot trong cac he
thong phan loai o.
Nhom cac phng phap dung li : Thuyet trnh; am thoai; Lam viec vi sach ;
Nhom cac phng phap trc quan: Bieu dien vat that, vat tng hnh hay tng
trng; Xem bang ghi hnh, phim en chieu,
Nhom cac phng phap thc hanh: Luyen tap ; Thc nghiem, quan sat va d oan.
Trong thc te day hoc, cac phng phap thuoc ba nhom tren thng c s dung xen
ke nhau, long vao nhau.
3
S o, bieu o, vat that, phim anh, phan mem MS Powerpoint,
ay, ta khong i sau nghien cu cac phng phap day hoc truyen thong, v chung a
c e cap kha chi tiet trong bo mon Giao duc hoc.
2.3. S pham tch cc va phng phap day hoc tch cc
Ngay t au the k 20 cac nha tam l hay s pham nh Dewey, Parkhust, Dalton My,
Freinner Phap, Claparede Thuy S, Montessori Y, Decroly B a quan niem rang :
Can phai at hoc sinh vao v tr trung tam cua hoat ong day hoc, phai xuat phat t li ch
cua hoc sinh va nhng ieu ma ho quan tam. o chnh la thi iem ma ngi ta bat au noi
ve s pham tch cc. Tuy nhien, gan nh suot the k 20, s pham nay ch song mot cach lay
lat ben canh s pham truyen thong.
Co nhieu xu hng s pham tch cc khac nhau nh : S pham tng tac, S pham
kham pha, S pham d an, Nhng xu hng nay co nhng net tng ong nhng cung co
nhieu khac biet c ban. Trong pham vi tai lieu nay, ta khong i sau nghien cu chung.
ay, thuat ng Phng phap day hoc tch cc (hay goi tat la Phng phap tch cc)
c hieu la cac phng phap day hoc the hien t tng cua cac xu hng s pham tch cc4,
ma sau ay ta se neu len mot so ac trng c ban cua no.
ac trng cua phng phap tch cc :
Giao vien t nguyen ri bo v tr trung tam. Ho ch con la ngi ao dien, trong tai, co
van, to chc cho hoc sinh t mnh kien tao kien thc mi.
Hoc sinh tr thanh chu the, thanh trung tam c nh hng e t mnh xay dng kien
thc, ch khong phai c at trc nhng kien thc co san cua sach giao khoa, hay bai
giang ap at cua giao vien.
Noi chung, kien thc c kham pha bi ngi hoc co the con phien dien, khiem
khuyet, cha ay u, cha hoan chnh nh tri thc ta muon truyen thu. Chnh lp hoc va giao
vien se giup ho hoan chnh kien thc nay.
Kien thc khong con c truyen thu trc tiep bi giao vien ma do hoc sinh kham pha
ra qua qua trnh hoat ong giai quyet cac van e (co the co s giup cua giao vien). Trong
trng hp nay, kien thc mi nay sinh nh la phng tien hay ket qua cua hoat ong giai
quyet van e cua hoc sinh.
Ket hp anh gia cua thay va t anh gia cua tro.
Hoc sinh c tao ieu kien tham gia vao viec anh gia khong ch san phan cuoi cung
(nh li giai bai toan, ), ma ca qua trnh mo mam, tm kiem cach giai quyet van e, anh
gia cach to chc va giai quyet van e, tinh than va thai o lam viec, kha nang sang tao,
cua chnh mnh hay cua ban. T o, phat trien k nang t anh gia e t ieu chnh cach hoc
cua mnh.
2.4. Phng phap tch cc va day hoc theo nh hng tch cc hoa hoat ong cua hoc
sinh
Phan biet gia xu hng s pham va phng phap ch la tng oi, v thc ra cung la khai niem phng phap
nhng co the xet ba cap o khac nhau :
- cap o quan iem, t tng hay cach tiep can tong quat, th ta noi en xu hng s pham (chang han, s pham tng
tac, s pham kham pha,...).
- cap o quy trnh, hay cac thao tac va cach thc thc hien cu the th ta thng dung thuat ng Phng phap.
Hien nay van cha co s nhat tr hoan toan ve viec s dung thuat ng Phng phap
tch cc. Co the tnh en ba quan niem noi troi nhat sau ay:
Quan niem th nhat: Dung thuat ng Phng phap tch cc e ch tat ca nhng
phng phap day hoc cho phep phat huy c tnh tch cc hoc tap cua hoc sinh.
Quan niem nay da tren khai niem tnh tch cc hoc tap cua hoc sinh ma theo G. I.
Sukina (1977) nhng dau hieu c ban cua no la: Hoc sinh khao khat hoc tap, hay neu thac
mac, chu ong van dung linh hoat kien thc a hoc, tap trung chu y va kien tr giai quyet
van e,
Sukina5 cung a phan chia tnh tch cc ra lam ba cap o:
1. Tnh tch cc bat chc, tai hien: Xuat hien do tac ong kch thch ben ngoai (yeu
cau cua giao vien), trong trng hp nay, ngi hoc thao tac tren cac oi tng, bat chc
theo mau hoac mo hnh cua giao vien, nham chuyen oi tng t ngoai vao trong theo c
che Hoat ong ben ngoai va ben trong co cung cau truc. Nh o, kinh nghiem hoat ong
c tch luy thong qua kinh nghiem cua ngi khac.
2. Tnh tch cc tm toi: oc lap giai quyet van e at ra, tm kiem cac phng thc hanh
ong tren c s co tnh t giac, co s tham gia cua ong c, nhu cau, hng thu va y ch cua hoc
sinh.
3. Tnh tch cc sang tao: the hien khi chu the nhan thc t tm toi kien thc mi, t tm
ra phng thc hanh ong rieng va tr thanh pham chat ben vng cua ca nhan. ay la mc
o bieu hien cao nhat cua tnh tch cc.
Nh vay, theo quan niem nay, ngay ca trong tnh huong hoc tap bang bat chc van
can thiet va co the phat huy c tnh tch cc hoc tap cua hoc sinh.
Quan niem th hai : T tng tng t nh quan niem th nhat, nhng tranh dung
thuat ng Phng phap tch cc hay Phng phap day hoc tch cc, ma s dung mot cach
noi kha khai quat nh Phng phap day hoc theo nh hng tch cc hoa hoat ong cua hoc
sinh hay theo nh hng hoat ong hoa ngi hoc,
Quan niem th ba: Dung thuat ng Phng phap tch cc theo ngha chat, e ch
nhng phng phap day hoc co nhng ac trng chu yeu ma chung toi a neu tren. Nh
vay, theo quan niem nay, phng phap tch cc va phng phap day hoc theo nh hng tch
cc hoa hoat ong cua hoc sinh khong ong nhat. Noi cach khac, co the co nhng phng
phap day hoc cho phep phat huy c tnh tch cc hoc tap cua hoc sinh, nhng khong phai la
phng phap tch cc. Tai lieu nay c bien soan da tren quan niem th ba.
Theo quan niem nay, mot trong cac ieu kien can cua phng phap tch cc xuat phat
t ac trng cua viec xay dng kien thc: kien thc phai c kien tao bi hoc sinh qua qua
trnh hoat ong giai quyet cac van e cua chnh ho (co the co s giup t nhieu cua giao
vien).
e hieu ro hn quan niem nay, ta xet tien trnh day hoc mot nh l toan hoc (kien thc
mi can lnh hoi) sau ay:
5
Trch dan theo Nguyen Lan Phng (2000).
- Bc 1: Trnh bay nh l (giao vien phat bieu nh l hoac hoc sinh oc nh l co san
trong sach giao khoa).
- Bc 2: Hoc sinh chng minh nh l (co the co s giup cua giao vien nh vap
phng phap van ap gi m).
- Bc 3: Hoc sinh lam bai tap cung co van dung nh l (co the co s giup cua giao
vien nh vao phng phap van ap gi m).
Cac phng phap day hoc c s dung bi giao vien ng vi tien trnh nay khong c
xem la phng phap day hoc tch cc, v kien thc mi can xay dng la noi dung nh l a
c thong bao trc tiep ma khong phai do hoc sinh kien tao nen. Tuy nhien, chung co the cho
phep phat huy tnh tch cc hoc tap cua hoc sinh trong cac pha chng minh nh l hay giai bai
tap ap dung.
Chu y rang, phng phap tch cc hieu theo ngha chat nh vay cung co tnh tng oi.
Neu quan niem rang khi hoc sinh t mnh chng minh c nh l (tham ch co the chng
minh bang nhieu cach khac nhau) th hoc sinh a t kham pha ra mot dang tri thc mi khac,
chang han tri thc phng phap. Nh vay, phng phap day hoc tng ng phai la phng
phap tch cc ! Qua thc, trong nhieu trng hp viec kham pha cac cach chng minh khac
mot ket qua a biet cung oi hoi tnh tch cc, chu ong va sang tao.
Nh vay, e khong ri vao tnh huong lng l nay, can phai xac nh ro nhng kien
thc mi, trong tam can xay dng trong bai hoc. o phai la nhng kien thc hnh thanh nen
phan chu yeu cua muc tieu bai hoc, ma giao vien phai lam ro trong phan muc tieu (hay muc
ch yeu cau) cua giao an.
Hn na, ay, khai niem Kien thc mi c hieu theo ngha : o co the la kien thc
ma hoc sinh cha tng co (mot nh ngha khai niem, mot nh l, mot phng phap giai
toan,), cung co the la nhng kien thc cu nhng c ieu chnh, to chc lai hoac lay mot
ngha mi.
Chang han, cho en lp 12 hoc sinh a biet nhieu phng phap chng minh ba iem
thang hang. Neu bay gi ho t thc hien c mot s tong hp cac phng phap, phan tch,
so sanh va xep loai chung, nhan ra c ieu kien ap dung phng phap va tnh hieu qua
cua chung (trong ieu kien nao th ap dung phng phap nay, ma khong phai phng phap
kia,), th trong trng hp nay, ta van quan niem hoc sinh a t mnh kham pha ra kien
thc mi. ay, cai mi khong nam ban than tng phng phap ma hoc sinh a biet, ma
trong tong the cac moi quan he gia chung.
2.5. Phat huy tnh tch cc hoc tap cua hoc sinh ngay chnh trong phng phap day
hoc truyen thong
Trc het can tranh chu ngha cc oan cho rang nen to chc cho hoc sinh t kien tao
(kham pha lai) tat ca nhng kien thc mon hoc ma xa hoi mong muon ho lnh hoi. ieu nay
la khong the, ma trc het la do khong u quy thi gian lam viec o. I.Ia.Lecne (1977) cung
nhan manh :
Do ban chat xa hoi cua no, day hoc la s truyen thu kinh nghiem do xa hoi tch luy cho
the he tre. Cho nen mot to chc day hoc trong o hoc sinh phai kham pha lai tat ca nhng
ieu ma loai ngi biet c trc ay va c quy nh trong chng trnh hoc, la mot ieu
t nhat cung la k quai.
7
Nh vay, khong the loai bo hoan toan cac phng phap day hoc truyen thong, ma can
co mot s van dung phoi hp cac loai hnh phng phap.
Hn na, theo quan iem th ba neu tren, ngay ca khi ap dung phng phap day hoc
truyen thong, ch khong phai phng phap tch cc, ta van co the phat huy c tnh tch cc
hoc tap cua hoc sinh. Noi cach khac, ta co the khai thac yeu to tch cc ngay chnh trong
phng phap day hoc truyen thong.
Nh vay, tnh tch cc cua hoc sinh c phat huy khong phai trong pha kham pha kien
thc mi ma co the trong cac pha nh : Hp thc hoa kien thc mi (chng minh mot nh l,
chang han); Giai cac bai toan co van dung kien thc mi va lnh hoi; On tap;
Tuy nhien, cung can lu y rang, neu kien thc can truyen thu c chiem lnh bi hoc
sinh theo cach thc lnh hoi cac tieu chuan hay hnh mau co san, th tnh tnh cc cua ngi
hoc (neu co the hien) cung rat thap.
3. Day hoc at va giai quyet van e
ay:
Trc khi i vao noi dung cua day hoc at va giai quyet van e, ta e cap hai lu y sau
Ve ten goi: a co nhieu cach goi khac nhau nh Day hoc neu van e, Day hoc co
tnh van e, Day hoc giai quyet van e, Day hoc neu va giai quyet van e, Day hoc phat
hien va giai quyet van e, Day hoc at va giai quyet van e.
Moi cach goi eu co nhng l le rieng cua no va ham cha trong o logic cua hnh thc
day hoc tng ng, cung nh iem mau chot can nhan manh. Nhng ta khong i sau phan tch
van e nay.
ay, ta se dung thuat ng Day hoc at va giai quyet van e vi cac l do sau ay:
Hien nay, thuat ng nay thng hay c dung;
Cum t at va giai quyet van e the hien mot quan iem s pham hien ai sau
ay ve day hoc toan trng pho thong ang c van dung trong nhieu nc, chang han
Phap:
Hoc toan la hoc phat hien, hoc trnh bay va giai quyet cac bai toan, la hoc xem xet lai
cac bai toan di anh sang cua cac cong cu l thuyet nay sinh t qua trnh giai quyet cac van
e. (Le Van Tien, 2001).
Thuat ng at van e c dung tren co the bao ham c ca hai ngha: phat hien
van e va trnh bay van e.
Day cho hoc sinh t phat hien van e, sau o trnh bay va giai quyet van e se cho
phep phat huy cao o tnh tch cc va t duy sang tao cua hoc sinh. Tuy nhien, viec thc hien
khong may de dang trong tnh hnh day hoc hien nay. V the co the tnh en hai cap o thap
hn la giao vien dung van ap gi m e giup hoc sinh thc hien ieu o, hoac chnh giao
vien se trnh bay qua trnh phat hien van e.
Day hoc at va giai quyet van e la mot xu hng s pham hay la mot phng phap
day hoc?
Cau tra li phu thuoc vao goc o ma ta xem xet.
8
T goc o quan iem va t tng tong quat cua cach tiep can th o la mot xu
hng s pham, at c s l luan tren triet hoc, tam l hoc, giao duc hoc va ca sinh hoc. T
quan iem giao duc hoc, t tng tong quat la: Hoc sinh tham gia mot cach co he thong vao
qua trnh giai quyet cac van e va cac bai toan co van e c xay dng theo noi dung tai
lieu hoc trong chng trnh. (I. Ia. Lecne, Pham Tat ac dch 1977).
T goc o quy trnh hay thao tac ap dung trong cac tnh huong day hoc cu the, th
o la phng phap day hoc.
Bay gi, ta se ban en mot so noi dung c ban cua day hoc at va giai quyet van e.
3.1. Nhng khai niem c ban
3.1.1. Van e
Trong pham vi cua giao trnh nay, thuat ng Bai toan c hieu la tat ca nhng cau
hoi can giai ap ve mot ket qua cha biet can tm bat au t nhng mot so d kien, hoac ve
phng phap can kham pha, ma theo phng phap nay se at c ket qua a biet (T ien
Petit Robert )6.
Xet bai toan T va mot chu the X co y thc ve T va tiep nhan T e giai quyet. Khi o co
hai kha nang xay ra:
Chu the X co the giai quyet c bai toan T ch nh vao viec ap dung n thuan he
thong kien thc a co cua mnh ma khong co kho khan g.
X khong the giai quyet c T neu ch da vao he thong kien thc a co, hoac ch
giai quyet c T sau mot qua trnh tch cc suy ngh e ong hoa oi tng nhan thc vao
mo hnh kien thc cu cua mnh, hoac e ieu chnh lai kien thc hay phng thc hanh ong
cu (ngha la kien tao kien thc mi).
Noi cach khac bai toan T at ra trc chu the X nhng kho khan nhan thc, nhng mau
thuan gia cai a biet va cai cha biet, c chu the y thc mot cach ro rang hay m ho,
nhng cha co mot phng phap co tnh thuat toan nao e giai quyet. Khi o ta noi, bai toan
T la mot van e7 oi vi chu the X.
Can nhan manh rang, e bai toan T la mot van e oi vi chu the X, th trc het X
phai co y thc ve T va tiep nhan T e giai quyet (t nguyen hay bat buoc).
Nh vay, khai niem van e phu thuoc vao chu the X va vao thi iem t xac nh. Mot
bai toan T co the la mot van e vi chu the X, nhng lai khong la van e vi chu the Y.
Cung mot chu the X, T la van e oi vi X thi iem nay, nhng lai khong phai la van e
oi vi X thi iem khac.
Mot vai v du:
oi vi mot hoc sinh va hoc xong hang ang thc (a + b)2 = a2 + 2ab + b2, th bai
toan Khai trien (m + 3) 2 khong phai la mot van e v e giai, ch can ap dung mo hnh va
cach thc hanh ong a co c t viec hoc hang ang thc tren. Nhng, Khai trien bieu
6
e hieu ro hn khai niem bai toan, tham khao muc D Day hoc giai cac bai toan cua phan 2.
Cach hieu nay phan nao cung phu hp vi thuat ng Van e theo ngha i thng : Van e c hieu mot
cach n gian la nhng vng mac, kho khan trong cuoc song ma ta ang oi mat va can giai quyet.
thc (a + b + c) 2 lai la mot van e vi hoc sinh nay. Viec giai thanh cong bai toan nay oi
hoi, hoc sinh biet bien oi (ong hoa) oi tng mi (a+b+ c)2 vao mo hnh cu, chang han (a
+ b + c) 2 = [a + (b + c)] 2 va ap dung hang ang thc a biet cho hai so a va (b+c).
Sau khi giai quyet xong bai toan, hoc sinh se lnh hoi c mot kien thc mi, o la
hang ang thc (a + b + c) 2 = a2 + b2 + c2 + 2ab + 2ac + 2bc va cac phng thc hanh ong
mi at c s tren kien thc nay. Chang han, phng thc hanh ong nay cho phep khai trien
trc tiep bnh phng cua tong dang (a + b + c)2, ma khong can quay ve phng thc hanh
ong cu.
Gia thuyet noi tieng cua Goldbach (1690 1764): Tat ca cac so t nhien chan khac
2 eu phan tch c thanh tong cua hai so nguyen to le , hien nay van la mot van e oi
vi moi ca nhan X co y muon chng minh no. Goldbach a ra khang nh nay trong mot bc
th gi cho Euler (1707 - 1783) vao nam 1742, nhng khong co chng minh. Nhieu nha toan
hoc a th giai quyet van e nay, nhng cho en nay van cha ai khang nh c no ung
hay sai.
3.1.2. Tnh huong co van e va tnh huong gi van e
Tnh huong co van e la tnh huong trong o ton tai mot van e (theo ngha tren).
Tnh huong gi van e la tnh huong thoa man ba ieu kien sau:
a) Ton tai mot van e.
b) Gi nhu cau nhan thc: Neu tnh huong co van e, nhng v mot l do nao o ma ho
khong co hng thu tm hieu, suy ngh e tm cach giai quyet (chang han v ho cam thay
chang co ch g cho mnh, hay v qua met moi, ) th o cung khong phai la tnh huong gi
van e. Tnh huong gi van e phai la tnh huong tao ra cho hoc sinh mot cam xuc hng thu,
mong muon giai quyet van e.
c) Gay niem tin kha nang: Neu van e trong tnh huong rat hap dan, loi cuon va hoc
sinh co nhu cau giai quyet, nhng neu ho mau chong cam thay van e la qua kho, vt qua
kha nang cua mnh, th ho cung khong con hng thu, khong con san sang giai quyet van e.
Tnh huong gi van e phai boc lo moi quan he (co the kha m nhat) gia van e can giai
quyet va von kien thc san co cua chu the, va tao ra ho niem tin rang neu tch cc suy ngh
th se thay ro hn moi quan he nay va co nhieu kha nang tm ra cach giai quyet.
Tom lai, tnh huong gi van e la tnh huong gi ra cho hoc sinh nhng kho khan ve l
luan hay thc tien ma ho thay can thiet va co kha nang vt qua, nhng khong phai ngay tc
th nh vao mot quy tac co tnh thuat toan, ma phai trai qua mot qua trnh tch cc suy ngh,
hoat ong e ong hoa no hay ieu chnh he thong kien thc san co nham thch nghi vi ieu
kien hanh ong mi.
Cac ieu kien b va c tren cho phep phan biet tnh huong gi van e vi tnh huong co
van e. Mot tnh huong co van e ch can thoa man ieu kien a.
V du ve tnh huong co van e:
10
Trong gi hoc ve phng trnh lng giac c ban, giao vien thc hien pha hoi bai cu

bang cach yeu cau hoc sinh giai bai toan : Cho x cac gia tr lan lt la , , . Tnh
6 4
5
sinx. Mot trong cac muc ch chu yeu la i ti khang nh rang neu cho trc mot gia tr bat
k cua x, th luon tm c gia tr (co the gan ung) cua sinx nh vao bang gia tr lng giac
cua cac goc ac biet, may tnh bo tui, hay ng tron lng giac.
T o, giao vien at ra van e can giai quyet :
Ngc lai, neu cho trc mot gia tr bat k cua sin x, chang han sinx = a vi a la hang so, th
lieu co ton tai hay khong gia tr x thoa man sinx = a? Neu co th co bao nhieu gia tr x? Xac nh
chung nh the nao? Noi cach khac, giai phng trnh sinx = a ra sao?
Tnh huong tren la mot tnh huong co van e, v ton tai trong o mot van e ma cho
en thi iem o hoc sinh cha co mot phng phap tong quat nao e giai phng trnh sinx
= a. Tuy nhien, no co the cha phai la tnh huong gi van e v tnh huong at ra nh vay
cha am bam chac chan tao ra hoc sinh s hng thu va nhu cau muon tien hanh giai quyet
van e.
V du ve tnh huong gi van e: Bai toan Chu vi tam giac cut .
Bai toan a c at ra cho hoc sinh mot lp 8, Cong hoa Phap trong tnh huong co the
mo ta nh sau:
Hoc sinh lam viec theo nhom. Moi nhom khoang 4 hoc sinh.
Giao vien phat cho moi nhom mot ban photo hnh ve tren giay A4 cua mot tam giac b
cat i mot manh co cha mot nh, ma ta goi la tam giac cut (hnh di ay), mot so dung cu
va vat lieu nh : 2 thc o o, 2 thc ke, 2 eke, 2 compa, 4 but bi, 1 may tnh ch cho phep
thc hien 4 phep toan Cong, Tr, Nhan, Chia va nhieu t giay trang A4 khong trong suot.
Giao vien thong bao nhiem vu:
Moi nhom hay thao luan va nhat tr vi nhau e viet cho hoc sinh cua mot lp 8 khac
mot ban ch dan nhng viec ho can lam e tnh c chu vi cua bat k mot tam giac b cut
nao kieu nh tren. Biet rang, cac ban hoc sinh nhan ban ch dan nay cung co nhng dung cu
giong nh cac em (thc, thc o o, eke, compa, ), nhng ch co mot t giay A4 tren o
co ve mot tam giac cut nh cac nhom a co, ma khong co t giay A4 nao khac.
Cac nhom viet ban ch dan cua mnh tren mot t giay kho ln (mot ap phch). Cac ap
phch nay se c a ra thao luan gia cac nhom e chon ra mot ban hng dan ai dien
cho ca lp vagi cho hoc sinh lp khac.
Bnh luan: Tnh huong nay thoa man ba ieu kien cua tnh huong gi van e.
Ton tai mot van e. Qua thc, cho en thi iem nay hoc sinh cha co mot phng
phap co tnh thuat toan nao e tnh chu vi cac tam giac cut nh vay.
11
Bai toan tao ra hoc sinh s to mo, hng thu va nhu cau giai quyet van e v ba l do
chu yeu sau:
Bai toan kha khac la so vi nhng bai toan tnh chu vi ma hoc sinh thng gap trong
lp. No the hien mot s oc ao va thu v.
No c at trong tnh huong phai thi ua gia cac nhom e tao ra mot ban hng
dan ai dien cho lp.
Ban hng dan se c s dung bi hoc sinh lp khac. ieu nay anh hng en uy
tn va danh d cua lp.
Du la khac la, nhng thoat tien, hoc sinh khong cam thay qua kho phai bo tay, ma ho
co the tnh en nhieu phng an giai quyet khac nhau nh : tm phan b thieu bang cach keo
dai hai canh b cut len cac t giay khac hay tren mat ban, bang gap giay hay bang cach dung
phep oi xng truc, Ch en khi hieu ro cac rang buoc cua tnh huong ho mi co the nhan
ra tnh khong hieu qua cua cac cach giai quyet nay. Ta noi, ton tai cac chien lc c s cho
phep hoc sinh a ra nhng giai ap ban au. Viec nhan ra khiem khuyet cua chien lc c
s se buoc hoc sinh phai ieu chnh phng thc giai quyet.
Chnh s ton tai chien lc c s, cung vi cam giac quen thuoc ve bai toan tnh chu vi
tam giac la mot trong cac nhan to gop phan tao ra hoc sinh niem tin vao kha nang giai
quyet c van e at ra.
3.2. Mot so cach tao ra tnh huong co van e
Sau ay la mot so cach tao ra cac tnh huong co van e , ch cha phai la tnh huong
gi van e . e chung tr thanh cac tnh huong gi van e can phai am bao rang tnh
huong gi ra hoc sinh nhu cau nhan thc va niem tin kha nang.
a) Quan sat thc nghiem e hnh thanh d oan
V du: Tnh huong co van e lien quan ti nh l ve truc ang phng cua hai ng
tron (Hnh hoc 10, NXB GD 2003).
Vi may tnh co trang b phan mem Cabri Geometry va may chieu a phng
tien, giao vien ve hai ng tron ri nhau (O1, R1) va (O2, R2).
Lay mot iem M bat k.
Dan lan lt gia tr M/ (O1) va M/ (O2) len man hnh8.

Yeu cau hoc sinh so sanh ket qua.
8
Trong moi trng Cabri, ket qua o ac (o dai cua oan thang, dien tch cua mot hnh, ) luon co n v i kem
(chang han, cm, cm2). Do o, khi tnh phng tch (PT) bang cong thc PM/(O) = MO2 R2 hoac PM/(O) =
2
MA.MB
ket qua at c luon kem theo n v cm . ieu nay lam HS hieu khong ung ban chat cua khai niem PT (o la
mot ai lng khong n v).
Co the khac phuc khiem khuyet nay bang cach a vao mot he truc toa o. Trong he toa o nay, tnh PT theo
uuuur uuur
cong thc PM/(O) = MA . MB . Khi o, ket qua at c la mot so khong co n v i kem. Tuy nhien, v nh ngha
PT trong SGK khong gan lien vi he truc toa o, nen can lam an he truc tren bang cach chon mau cua cac truc
trung vi mau nen cua man hnh. Cung can tao mot Macro cho phep tnh t ong PT. Khi thay oi v tr cua M gia tr
cua PT hien tren man hnh se t ong cap nhat.
Can tao mot Macro e Cabri Geometry co the tnh c mot cach t ong phng tch cua mot iem oi
vi mot ng tron, ma khong kem theo n v o cm (tham khao luan van tot nghiep cua Tran Th Ngoc Diep,
2005).
12
Di chuyen M, khi o hai gia tr phng tch tng ng cung thay oi theo. Yeu cau
hoc sinh quan sat va so sanh hai ket qua nay (thng la khac nhau).
Tao tnh huong co van e trung gian : lieu co v tr nao cua M ma M/ (O1) = M/ (O2) ?
Co bao iem M thoa ieu kien nay ? Tap hp tat ca nhng iem M nh vay (quy tch)
la hnh g ?
Dch chuyen M e at c ba v tr thoa man
M/ (O1) = M/ (O2.
Yeu cau hoc sinh d oan quy tch cua M (d oan mong i : ng thang vuong
goc vi ng noi tam).
Co the cung co d oan bang cach dung Cabri Geometry e kiem tra tnh thang hang
cua ba iem a tm c va tnh vuong goc cua ng thang tng ng vi ng noi tam.
Tnh huong co van e : Quy tch nhng iem M co cung phng tch vi hai ng
tron cho trc co phai la mot ng thang vuong goc vi ng noi tam hay khong ?
Chng minh nh the nao ?
b) Lat ngc van e
V du 1: Tnh huong co van e lien quan ti giai phng trnh lng giac sinx = a, trnh
bay trong muc trc, a c tao ra theo cach lat ngc van e.
V du 2: Sau khi hoc xong nh l neu ham so y = f(x) co ao ham tai iem x0, th no
lien tuc tai iem o.
Giao vien co the lat ngc van e e tao ra tnh huong co van e : Vay ngc lai, neu
ham so y = f(x) lien tuc tai x0, th lieu no co ao ham tai iem o khong ?
c) Tng t hoa
V du : Trong hnh hoc phang, ta co nh l Neu ABC la mot tam giac vuong tai A va
H la chan ng cao ha t A, th Error! Objects cannot be created from editing field
codes..
Trong khong gian xet hnh t dien OABC, co ba cach OA, OB, va OC vuong goc vi
nhau tng oi mot. Neu xem OABC tng t vi tam giac vuong trong mat phang (eu la
hnh co so nh t nhat), lieu ta co tnh chat tng t khong ? Noi cach khac ta co the co ang
thc Error! Objects cannot be created from editing field codes. hay khong ?
d) Khai quat hoa
V du : Trong mat phang, ng thang co ba dang phng trnh khac nhau nh sau :
x = x0 + at
Phng trnh tham so :
vi a2 + b2 0.
y = y0 + bt
x x0 y y0
Phng trnh chnh tac :
vi a2 + b2 0.
=
a
b
Phng trnh tong quat : Ax + By + C = 0 vi A2 + B2 0.
Khai quat hoa: Vay lieu trong khong gian, phng trnh ng thang cung co ba dang
sau ay khong ?
13
x = x0 + at
x x0 y y0 z z0
va Ax + By + Cz + D = 0.
=
=
y = y0 + bt ;
a
b
c
z = z + ct
0
e) Phat hien sai lam va nguyen nhan sai lam
Yeu cau hoc sinh phat hien sai lam, nguyen nhan sai lam va sa cha sai lam cung tao
ra mot tnh huong co van e, v qua thc cha co mot lc o ro rang e thc hien cac nhiem
vu tren.
V du 1: Giai pt
2 x 1 + 3 3 2 x = 1 (1).
Li giai cua mot hoc sinh:
Lap phng hai ve cua phng trnh (1) ta co,
(1) 2x - 1 + 3 - 2x + 3. 3 2 x 1.3 3 2 x ( 3 2 x 1 + 3 3 2 x )= -1.

3. 3 2 x 1.3 3 2 x = 3
(2x - 1)(3 - 2x) = 1
x2 2x + 1 = 0 x = 1.
Thong thng, hoc sinh anh gia li giai tren la ung v cho rang cac bc bien oi
tren la tng ng. Do o, khong co nhu cau th lai nghiem.
Trong trng hp nay, giao vien co the tao ra tnh huong co van e bang cach yeu cau
ho th lai nghiem x = 1 e nhan ra sai lam cua li giai. T o, hoc sinh se co nhu cau tm
hieu xem sai lam au, va sa cha no the nao.
V du 2. Trc bai toan Giai phng trnh
x + 3 + 4 x 1 + x + 8 6 x 1 = 5 (1) .
Mot hoc sinh cho li giai nh sau :

Pt (1)
x 1 + 2.2. x 1 + 4 + x 1 6 x 1 + 9 = 5
( x 1 + 2) 2 + ( x 1 3) 2 = 5
x 1 + 2 +
x 1 - 3 = 5
x 1 = 3 x - 1 = 9 x = 10 .
Tan dung li giai tren, co the tao ra mot tnh huong co van e bang cac cach sau ay:
C1) Yeu cau hoc sinh nhan xet li giai tren. Sau khi xem xet, neu ca lp cho rang li
giai ung th giao vien khang nh li giai sai va yeu cau ho tm cho sai.
C2) Neu ca lp khong nhan ra sai lam, giao vien yeu cau hoc sinh th kiem tra gia tr x
= 1 co la nghiem cua phng trnh khong, bang cach thay trc tiep vao phng trnh ban au.
Ket qua, hoc sinh nhan ra x = 1 la nghiem, trong khi li giai tren lai ch cho ap so x = 10.
Mau thuan nay tao ra hoc sinh s ngac nhien va nhu cau muon tm hieu xem sai lam au.
C3) Neu ca lp khong nhan ra sai lam, giao vien trnh bay mot li giai, gia nh la cua
mot hoc sinh lp khac nh sau :
Pt (1)
14
x 1 + 2.2. x 1 + 4 + x 1 6 x 1 + 9 = 5
( x 1 + 2) 2 + (3 x 1) 2 = 5
x 1 + 2 + 3 -
5 = 5 va x 1.
x 1 = 5
Vay phng trnh co nghiem la x 1.
D oan rang, hoc sinh van cong nhan li giai nay ung. ieu nay gay ra mau thuan:
hai li giai eu ung nhng lai cho hai ket qua khac nhau.
Bnh luan:
Theo C2 va C3, cac tnh huong tao ra de gay hoc sinh s hng thu va nhu cau tm
kiem nguyen nhan sai lam hn tnh huong trong C1, v cac mau thuan xuat hien mot cach t
nhien va thu v. ac biet tnh huong trong C3 de am bao ieu kien Gay niem tin kha
nang hn, v hoc sinh de nhan ra mot so bien oi khac biet trong hai cach giai va t o de
tao c niem tin rang nguyen nhan sai lam ch quanh quan au o xung quanh cac bien oi
nay. Noi cach khac, theo cach C3 ta co nhieu kha nang at c mot tnh huong gi van e.
Ngc lai, trong tnh huong C1 chu yeu la hoc sinh b ep buoc lam theo yeu cau cua
giao vien, ch khong phai t ban than ho nhan ra mau thuan va co nhu cau giai quyet mau
thuan nay. V the, tnh huong C1 co ac trng cua tnh huong co van e, ma co the cha phai
la tnh huong gi van e.
Trong cac tnh huong tren, chnh giao vien la ngi chu ong tao ra tnh huong co
van e. Tuy nhien, tnh huong co van e co the nay sinh mot cach t nhien hn nh vao mau
thuan tao ra bi chnh hoc sinh. Chang han, mau thuan xuat hien nhan c hoi mot hoc sinh
khac trnh bay mot ket qua hay li giai khac vi hoc sinh neu tren, ma thoat tien cha hoc
sinh nao phat hien ra nguyen nhan.
Cac tnh huong C1, C2 va C3 c tao ra khi ma ca lp eu khong nhan ra sai lam
trong li giai cua hoc sinh ang xem xet. Noi cach khac, o la tnh huong co van e oi vi hoc
sinh ca lp.
Tuy nhien, trong trng hp giao vien nhan ra mot so hoc sinh trong lp co the phat
hien ra ngay sai lam, th khong the tao ra tnh huong co van e oi vi ca lp c na.
Nhng co the tao ra tnh huong co van e oi vi bo phan hoc sinh khac, t nhat la cung oi
vi hoc sinh va cho li giai tren.
f) Tao ra mau thuan va xung ot ve mat nhan thc
Cach th hai va th ba trong muc e) tren cho phep tao tnh huong co van e bang
cach tao ra cac mau thuan, hay xung ot nhan thc ngay chnh trong ban than chu the (ngi
hoc).
3.3. Day hoc at va giai quyet van e
ay, ta ban en day hoc at va giai quyet van e cap o mot phng phap day
hoc. Khi o, no la hnh thc day hoc trong o giao vien (hay cung hoc sinh) tao ra mot hay
nhieu tnh huong gi van e, to chc, ieu khien hoc sinh trnh bay van e va hoat ong giai
quyet cac van e, qua o giup hoc sinh lnh hoi kien thc, ren luyen k nang, phat trien t
duy va at c cac muc ch day hoc khac.
Mot trong cac muc ch chu yeu cua day hoc at va giai quyet van e la lam cho hoc
sinh lnh hoi c kien thc mi nh la ket qua cua qua trnh giai quyet van e. Noi cach
15
khac, kien thc khong c truyen thu trc tiep t giao vien, di dang co san, ma c
kham pha dan theo qua trnh giai quyet van e.
Mot muc ch cot yeu khac cua hnh thc day hoc nay la giup hoc sinh phat trien cac
kha nang khac, nh : kha nang phat hien va trnh bay van e, kha nang tm kiem cach giai
quyet van e, kha nang to chc qua trnh giai quyet van e, kha nang kiem tra anh gia ket
qua va phng phap tien hanh giai quyet van e, Noi cach khac, no cung cung cap cho
hoc sinh nhng tri thc phng phap9.
Cac bc chu yeu cua day hoc at va giai quyet van e:
a) Tao tnh huong gi van e (phat hien van e).
b) Trnh bay van e va at muc ch giai quyet van e.

c) Giai quyet van e: kham pha cac phng phap giai, chon phng phap giai thch hp,
trnh bay li giai.
d) Kiem tra, anh gia li giai, ket qua va ca cach thc tm kiem li giai.
e) The che hoa kien thc can lnh hoi.
Khai niem the che hoa va s khac biet gia kien thc va tri thc: Khi mot van e
at ra a c giai quyet, co the co mot so kien thc mi nay sinh t ket qua at c va rat
co li e s dung ve sau. Tuy nhien, neu ta ch dng lai li giai a at c, th nhng kien
thc bo ch nay cung ch ton tai di dang kien thc cua ca nhan moi hoc sinh, nh la kinh
nghiem cua moi ngi rut ra t hoat ong giai quyet van e a cho. Do o, chung khong
giong nhau moi hoc sinh, va co the viec s dung lai sau nay la khong hp phap.
Nhiem vu cua giao vien la bien cac kien thc ca nhan o thanh kien thc chung (hay tri
thc) co the s dung ve sau va s dung c mot cach hp phap bi moi hoc sinh, bang cach
neu len va thong bao kien thc nay mot cach tng minh di dang mot nh l, mot cong
thc hay mot quy tac, phng phap, Khi o, ta noi giao vien a thc hien pha the che hoa.
Noi cach khac, the che hoa la hanh ong bien mot kien thc co tnh ca nhan thanh mot kien
thc co tnh xa hoi (hay mot tri thc) 10.
V du 1: Sau khi to chc cho hoc sinh giai quyet xong cac bai toan sau ay, ma nh
hng khi au la ha bac cac bieu thc lng giac bac cao:
3 3
sin2x;
sin3x + sin3x =
4
sin2x + sin22x + sin23x + sin24x = 2;
3 cos 6 x
sin4x + cos4x =
;
4
sin 4 x + cos 4 x 1
= (tgx + cot gx)
sin 2 x
2
th mot tri thc phng phap rat co ch co the c rut ra la: Khi giai cac phng trnh lng
giac phc tap, neu phng trnh cha cac bieu thc lng giac bac cao th co the tnh en
viec ha bac cua cac bieu thc nay .
Xem khai niem tri thc phng phap muc C phan 2.

e hieu ro hn ve van e nay, co the tham khao Y. Chevallard (1985).
10
16
Tuy nhien, neu tri thc nay khong c neu len, khong c nhan manh va thong bao
cong khai bi giao vien (ngha la khong c the che hoa), th no cung ch co the ton tai di
dang kien thc cua tng ca nhan hoc sinh. Noi cach khac, mot so hoc sinh co the nhan ra c
kien thc o va biet ap dung ve sau. Nhng cung co hoc sinh khong rut ra c li ch cua nh
hng phng phap nay, va v the ve sau neu co gap mot phng trnh bac cao tng t ho
cung lung tung, khong biet giai quyet the nao.
Ngc lai, neu no c the che hoa va c nhac lai trong nhieu c hoi khac, th dan
dan no la mot kien thc ben vng nhieu hoc sinh.
V du 2: Trong sach giao khoa toan nhng nam 1990, bat ang thc Bunhiacopxki di
ay la oi tng c day hoc mot cach tng minh :
2
( a1b1 + a2 b2 ) ( a12 + a22 )( b12 + b22 ) vi moi so thc a1, a2, b1, b2.
No c trnh bay di dang mot nh l trong sach giao khoa ai so 10.
Hoc sinh sau khi hoc bat ang thc nay th co quyen s dung no vao viec giai quyet cac
bai toan khac.
Ngc lai, chng trnh va sach giao khoa hp nhat thi k 2000 2004 khong a vao
bat ang thc nay. Bay gi no ch hien dien di dang mot bai tap (bai tap 8 Sach giao
khoa ai so 10, NXB GD 2001, trang 77). Nh vay, ve nguyen tac, hoc sinh khong co quyen
s dung bat ang thc Bunhiacopxki vao viec giai quyet cac bai toan khac. Neu muon s
dung, ho phai chng minh lai bat ang thc nay. Do o, trong gi bai tap, khi hoc sinh giai
quyet xong bai tap 8 tren, giao vien ch co the e bat ang thc nay ton tai di dang kien
thc ca nhan cua moi hoc sinh, ch khong the trnh bay no di dang mot nh l a c
chng minh, hay khong the thong bao cong khai rang t nay moi hoc sinh co quyen s dung
bat ang thc nay (ma khong can chng minh lai). Noi cach khac, giao vien khong the thc
hien pha the che hoa, bien kien thc ca nhan thanh tri thc chung co the s dung hp phap.
3.4. Cac hnh thc day hoc at va giai quyet van e
Tuy theo vai tro cua giao vien va hoc sinh trong cac bc cua day hoc at va giai quyet
van e cung nh ac trng cua tri thc at c, ma ta phan biet ba hnh thc day hoc chu yeu
sau ay.
a) T nghien cu giai quyet van e
ay la cap o cao nhat cua day hoc at va giai quyet van e. No c ac trng bi
cac mat sau ay :
Giao vien (hoac cung hoc sinh) tao ra tnh huong gi van e, trnh bay van e. Sau khi
van e a c giai quyet, giao vien co trach nhiem thc hien pha the che hoa: anh gia vai
tro va y ngha cua ket qua at c, chuyen kien thc co tnh chat ca nhan thanh thanh tri
thc chung, nhan manh cac tri thc phng phap co the rut ra t qua trnh nghien cu va giai
quyet van e.
Hoc sinh: oc lap tm cach giai quyet van e, trnh bay li giai, thc hien pha kiem tra
va anh gia. Nh vay ho phai hoat ong mot cach tch cc, chu ong, t giac, oc lap va
sang tao.
17
Tri thc: Khong c cho di dang co san, ma xuat hien trong qua trnh hnh thanh
va giai quyet van e, c kham pha bi chnh hoc sinh.
Tuy theo tnh hnh ma cong viec cua hoc sinh co the c to chc di cac hnh thc
khac nhau nh :
Lam viec ca nhan : moi hoc sinh lam viec mot cach oc lap.
Lam viec hp tac : hoc sinh lam viec theo nhom nho, thao luan, trao oi trong tat ca
cac pha cua day hoc at va giai quyet van e.
an xen gia hai hnh thc lam viec tren.
V du : Giao vien tao tnh huong gi van e:
Ve len bang mot tam giac ABC vuong tai A, cac canh tng ng la AB = c, AC = B
va BC = a.
Hoi: ta a biet cong thc nao cho phep tnh o dai canh BC theo hai canh kia? ap
an mong i la nh l Pythagore: a2 = b2 + c2.
Tao tnh huong co van e: Nh vay, neu biet A la goc vuong va o dai hai canh ke
no th ta co the tnh c o dai canh con lai. Neu, bay gi van cho biet o ln goc A
va o dai hai canh ke no, nhng A la mot goc bat k, lieu co tnh c o dai canh th
ba hay khong?
Giao vien trnh bay van e:
Cho tam giac ABC bat k. Co the tm c hay khong cong thc tnh o dai canh BC
neu biet o dai hai canh con lai la AC = b, AB = c va o ln goc A xen gia hai canh nay?
Hoc sinh t giai quyet van e va thc hien viec anh gia.
Giao vien thc hien pha the che hoa bang cach trnh bay nh l cosin trong tam giac,
nh la ket qua cua viec giai quyet van e tren.
b) Van ap at va giai quyet van e
Hnh thc nay co cac ac trng sau:
Giao vien xay dng mot he thong cau hoi e gi y, dan dat hoc sinh thc hien tat ca
cac pha cua day hoc at va giai quyet van e, ngoai tr pha the che hoa. mc o thap hn
th chnh giao vien thc hien viec tao tnh huong co van e va trnh bay van e.
Hoc sinh, nh vao he thong cau hoi gi y dan dat cua giao vien ma t giac va tch cc
nghien cu phat hien, trnh bay va giai quyet van e.
Tri thc khong c cho di dang co san va trc tiep, ma xuat hien trong qua trnh
hnh thanh va giai quyet van e, c kham pha nh qua trnh tng tac gia thay va tro,
trong o tro ong vai tro chnh.
c) Thuyet trnh at va giai quyet van e
La cap o thap nhat cua day hoc at va giai quyet van e.

Giao vien thc hien tat ca cac khau cua hnh thc day hoc nay: Tao tnh huong gi van
e, trnh bay van e, trnh bay qua trnh suy ngh tm kiem, d oan cach thc giai quyet van
e (ch khong n thuan trnh bay li giai), Giao vien trnh bay ca qua trnh tm kiem cua
18
mnh, co luc thanh cong, co luc that bai, co luc phai ieu chnh phng hng nhieu lan mi
i en ket qua.
Noi cach khac, giao vien phai ong vai mot hoc sinh ang tm cach phat hien va giai
quyet van e : t at ra cho mnh cac cau hoi, cac nghi van, t may mo tm kiem cac phng
an giai quyet, roi t tra li, ieu quan trong la trong qua trnh nay, giao vien can e lai
nhng khoang lang e cho hoc sinh (ngi hoc) u thi gian cung tham gia vao qua trnh suy
ngh, tm kiem cau tra li nh chnh hoc sinh gia tng, ch khong cho cau tra li ngay sau khi
va at ra mot cau hoi, mot nghi van nao o.
Hoc sinh theo doi qua trnh nghien cu at va giai quyet van e c trnh bay bi
giao vien. Trong qua trnh nay, ho cung trai qua nhng thi iem, nhng cam xuc va thai o
khac nhau nh mot hoc sinh ang thc s tham gia qua trnh nghien cu, nhng khong trc
tiep giai quyet van e.
Tri thc, mac du khong c kham pha bi chnh hoc sinh, nhng cung khong c
truyen thu di dang co san va trc tiep, ma nay sinh trong qua trnh at va giai quyet van e
cua giao vien.
Cac lu y:
a) Can phan biet hnh thc van ap at va giai quyet van e vi phng phap am
thoai (hay van ap), hnh thc thuyet trnh at va giai quyet van e vi phng phap thuyet
trnh. Nhng iem khac biet nhat can nhan manh la:
Trong day hoc at va giai quyet van e, ieu mau chot la phai tao ra cac tnh huong
gi van e, nh V. Okon (ban dch tieng viet cua Pham Hoang Gia, 1976) a viet :
Net ban chat cua day hoc neu van e khong phai la s at ra nhng cau hoi ma la tao
ra cac tnh huong gi van e (V. Okon, 1976).
Kien thc xuat hien trong qua trnh at va nghien cu giai quyet van e.
Hoc sinh khong ch lnh hoi c kien thc mi nh la ket qua cua qua trnh giai
quyet van e, ma con co the lnh hoi c tri thc phng phap.
Nh vay, day hoc at va giai quyet van e di hnh thc van ap (hay thuyet trnh)
cung la mot kieu day hoc theo phng phap am thoai (hay thuyet trnh), nhng ieu ngc
lai cha chac ung.
Phat bieu sau ay cua I. Ia. Lecne (1981) ve hnh thc Thuyet trnh at va giai quyet
van e cho phep hieu ro hn s khac biet nay:
Ban chat cua hnh thc nay khong nhng nham gii thieu cho hoc sinh cach giai quyet
a co oi vi cac van e nhan thc khoa hoc hay thc tien ma con giup hoc sinh hieu logic,
nhng mau thuan va cach giai quyet nhng mau thuan o .
b) Kha nang hoat ong mot cach oc lap, tch cc va sang tao cua hoc sinh tuy thuoc
vao hnh thc day hoc at va giai quyet van e. Chang han trong hnh thc thuyet trnh,
chnh giao vien thc hien tat ca cac bc cua qua trnh, hoc sinh ch theo doi, lang nghe va
lnh hoi lai tri thc (ke ca tri thc phng phap) c truyen thu trc tiep t giao vien. Do
vay, day hoc at va giai quyet van e di hnh thc thuyet trnh khong thuoc vao nhom
phng phap day hoc tch cc. Tuy nhien, no cung cho phep phat huy tnh tch cc cua hoc
sinh, v trong qua trnh at va giai quyet van e cua giao vien, hoc sinh cung luon c at
19
trong nhng tnh huong kho khan, nghi van, tch cc suy ngh, . Ngoai tr viec giai quyet
cac nghi van, viec a ra phng an giai quyet kho khan, la do giao vien thc hien.
c) Ta co the ap dung day hoc at va giai quyet van e khong ch cho oi tng hoc sinh
kha gioi, ma co the cho ca cac oi tng hoc sinh khac. Chnh vi hoc sinh trung bnh hay
yeu, viec ap dung hnh thc nay mot cach thch hp va he thong mi hy vong giup ho dan
dan thoat khoi cach hoc thu ong va lnh hoi kien thc mot cach tch cc hn. Hn na, cap
o thap nhat, vi hoc sinh trung bnh hay yeu ta van co the van dung day hoc at va giai
quyet van e di hnh thc thuyet trnh11.
d) Trong mot gi len lp, noi chung ngi ta khong s dung oc nhat mot phng phap
day hoc. Do o, day hoc at va giai quyet van e co the ch xuat hien trong mot so cong
oan cua gi len lp. Hn na, cung can tranh quan iem cc oan phai ap dung hnh thc
day hoc nay cho moi noi dung can giang day.
Mat khac, ngay ca khi ap dung day hoc at va giai quyet van e th oi khi ta khong the
tuan thu cng nhac mot hnh thc nao trong ba hnh thc tren. Tuy dien tien cua tnh huong ma
cac hnh thc nay co the c ap dung an xen nhau, ho tr cho nhau.
e) Viec tao ra mot tnh huong gi van e khong phai de dang. Qua thc, lam the nao
e van e at ra am bao u hai ieu kien: gi nhu cau nhan thc va gay niem tin kha
nang ? o la mot cau hoi ln rat can thiet c nghien cu tra li.
Chnh v vay, trong thc te day hoc trng pho thong, giao vien thng ch mi dng
lai mc o tao ra c tnh huong co van e, ch cha phai la tnh huong gi van e. Tuy
nhien, ngay ca khi ch tao c tnh huong co van e, th viec ap dung ung nh cac bc a
neu cua day hoc at va giai quyet van e cung mang lai hieu qua cao hn nhieu so vi
phng phap day hoc truyen thong.
Cau hoi va bai tap
1. Phan tch cac y kien sau :

Phng phap day hoc cua giao vien se la phng phap tch cc neu giao vien trnh
bay bai giang trong moi trng poiwerpoint vi viec ap dung cac phan mem day hoc
(nh Cabri Geometry, Maple, ).
Giao vien a ap dung phng phap tch cc neu trong gi len lp ho danh nhieu thi
gian cho hoc sinh lam bai tap va khuyen khch c nhieu hoc sinh tch cc phat bieu
tham gia xay dng bai.
2. Hai khai niem sau co ong nhat khong : Phng phap day hoc tch cc va Tnh tch cc
cua hoc sinh. Lay v du minh hoa.
3. Phan biet cac khai niem Van e va Bai toan, Tnh huong co van e va Tnh huong gi
van e.
Trong day hoc at va giai quyet van e, hoc sinh luon hoat ong mot cach oc lap, t
giac va sang tao.
Trong day hoc at va giai quyet van e ieu quan trong nhat la hoc sinh lnh hoi c
ket qua cua qua trnh giai quyet van e.
11
Tham khao them Nguyen Ba Kim (1991).
20
Muc ch chnh cua day hoc at va giai quyet van e la lam sao cho hoc sinh giai
quyet c van e at ra.
Phng phap thuyet trnh va phng phap am thoai khong the hien tinh than cua day
hoc at va giai quyet van e.
Ch co the ap dung day hoc at va giai quyet van e oi vi oi tng hoc sinh kha
gioi.
Day hoc theo phng phap truyen thong ch cung cap cho hoc sinh cac tri rthc s vat,
ma khong cung cap cho ho tri thc phng phap?
Neu day hoc theo phng phap truyen thong th hoc sinh khong the hoat ong tch cc
c.
Trong hoan canh day hoc hien nay trng pho thong, khong the ap dung day hoc
at va giai quyet van e c.
5. ng vi moi cach tao tnh huong co van e trnh bay trong giao trnh hay cho mot v du
minh hoa (khong trung vi v du a neu).
6. Xay dng mot hnh thc day hoc at va giai quyet van e cac noi dung sau:
Phng trnh lng giac c ban, trng hp sinx = a (ai so Giai tch 11).
Phng phap quy nap toan hoc (ai so Giai tch 11).
nh l sin trong tam giac (Hnh hoc 10).
nh l ao ve dau cua tam thc bac hai (ai so 10).
Phng trnh ng thang trong khong gian (Hnh hoc 12).
7. Cho bai toan : Rut gon bieu thc Q = x x + 2 x 3 + 2 x 2 (trnh o lp 9).
Xet bai lam sau cua mot hoc sinh:
Q = x x + 2 x 3 + 2 x 2 =
x 3 + 2 x 2 x 3 + 2 x 2 = 0.
T bai lam nay hay tao ra mot tnh huong gi van e. Giai thch v sao o la tnh huong
gi van e.
8. e tao mot tnh huong co van e khi day hoc nh l sin trong tam giac, hai sinh vien cho
cac phng an sau:
Sinh vien 1:
Chung ta a hoc xong nh l cosin trong tam giac, th chung ta a biet cong thc nh l
cosin nh the nao roi. Hom nay, chung ta se sang mot nh l mi cung tng t nh nh l
cosin, o la nh l sin trong tam giac. Cong thc nh l la:
a
b
c
=
=
= 2R , trong o R la ban knh ng tron ngoai tiep tam giac ABC .
sin A sin B sin C
Sinh vien 2:
Ta va chng minh c rang neu ABC la mot tam giac vuong th ta luon co he thc:
a
b
c
(*)
=
=
sinA sinB sinC
He thc (*) van ung trong trng hp ABC la mot tam giac bat k va hn na ta co:
a
b
c
=
=
= 2R
sinA sinB sinC
Trong o, R la ban knh ng tron ngoai tiep tam giac ABC. ieu nay c the hien
21
qua mot nh l co ten la nh l sin, c trnh bay trang 46 sach giao khoa, ma ta cong
nhan khong chng minh. .
Hay phan tch cac phng an tren cua sinh vien.
9. Xet mot bai trong e thi mon Phng phap day hoc toan nam 2002/2003:
Cho bai toan: Giai phng trnh
x + 3 + 4 x 1 + x + 8 6 x 1 = 5 (1).
va bai lam sau cua mot hoc sinh:

Pt (1)
x 1 + 2.2. x 1 + 4 + x 1 6 x 1 + 9 = 5
( x 1 + 2) 2 + ( x 1 3) 2 = 5
x 1 + 2 + x 1 - 3 = 5
x 1 = 3
x - 1 = 9 x = 10 .
Anh (ch) hay tan dung bai lam tren cua hoc sinh e tao ra mot tnh huong gi van e.
Anh (ch) hay phan tch phng an cua hai sinh vien sau ay.
Sinh vien 1:
GV: Em hay xem x = 1 co phai la nghiem cua phng trnh (1) hay khong ?
HS: x = 1 la nghiem cua pt (1)
GV: Em hay xem lai toan bo li giai e xem li giai sai au?
o la mot tnh huong gi van e v, .
Sinh vien 2:
- Cho hoc sinh ca lp nhan xet li giai va th lai nghiem x = 10 (du cac phep bie oi
eu tng ng).
- Neu hoc sinh van khong nhan ra sai lam va khang nh li giai ung, th yeu cau hoc
sinh th x = 5 vao pt (1) e ho nhan ra rang x = 5 cung la mot nghiem cua pt (1).
Trong li giai tren, cac phep bien oi eu tng ng. Vay tai sao lai mat nghiem ?.
22
Phan 2
CAC TNH HUONG IEN HNH

TRONG DAY HOC TOAN TRNG PHO THONG
A. Day hoc cac khai niem toan hoc
1.
Khai niem la g ?
Theo Alain Rieunier (2001):

Khai niem la mot t tng tong quat va tru tng c gan cho mot lp cac oi tng
va dung e to chc cac kien thc.
nh ngha khai niem la mot phng tien trnh bay t tng nay.
Day hoc mot khai niem la day hoc ngha cua t hay cum t ch khai niem ay.
2.
Vai tro cua khai niem
2.1. Khai niem va la san pham va la phng tien cua qua trnh t duy
Trong viec nhan thc the gii, con ngi co the at ti cac mc o nhan thc khac
nhau, t thap ti cao, t n gian en phc tap. Hai mc o nhan thc the gii cua con ngi
la:
Nhan thc cam tnh (bao gom cam giac va tri giac), trong o con ngi phan anh
nhng cai ben ngoai, nhng cai ang trc tiep tac ong en cac giac quan con ngi.
Nhan thc l tnh (con goi la t duy), trong o con ngi phan anh nhng cai ban chat
ben trong, nhng moi quan he co tnh quy luat.
T duy la mc o nhan thc quan trong, c ban nhat cua con ngi e hieu va cai tao
the gii.
Ket qua cua hanh ong (qua trnh) t duy la i en nhng san pham tr tue : khai niem,
phan oan, suy luan.
en lt mnh, cac khai niem, cac phan oan a c khang nh, cac hnh thc suy
luan lai tao c s cho t duy. T duy khong the tach ri khai niem, phan oan va suy luan.
Xet di quan iem cua logic hnh thc, th t duy la hp thanh cua ba yeu to : khai
niem, phan oan, va suy luan.
Nh vay, khai niem la mot yeu to khong the thieu trong hoat ong t duy cua con
ngi.
2.2. Khai niem va la c s cua khoa hoc toan hoc, va la ong lc phat trien cua
toan hoc
Du cho nguon goc cua toan hoc la thc nghiem, th toan hoc chu yeu van la mot khoa
hoc suy dien, ngha la mot khoa hoc c xay dng t nhng khai niem c ban va nhng tien
e nh vao viec ap dung nhng quy tac va phng phap suy luan logic. Cac khai niem hoc
trc la c s xay dng cac khai niem sau, cac khai niem sau c nh ngha hay c minh
hoa, mo ta nh vao cac khai niem hoc trc, chung tao nen mot he thong trong khoa hoc
toan hoc ma ta co the s o hoa nh sau:
23
He tien e
Logic
Cac khai niem c ban
Cac nhom tien e
(oi tng c ban, quan he c
ban)
Cac khai niem khac
Cac nh l
(c nh ngha nh vao cac
(c chng minh
khai niem c ban)
da vao cac tien e)
Nh vay, cac khai niem la vat lieu c s cua viec xay dng toan bo khoa hoc toan hoc.
Mat khac, phan tch lch s va khoa hoc luan toan hoc chng to rang s nay sinh mot
khai niem toan hoc mi thng anh dau mot giai oan phat trien cua toan hoc va la nen
tang cho bc phat trien tiep theo, chang han nh cac khai niem So phc, Gii han, ao
ham,
2.3. Hnh thanh cac khai niem toan hoc cho hoc sinh la mot trong nhng nhiem vu
mau chot cua day hoc toan trng pho thong
Hai trong cac muc ch chu yeu cua day hoc toan trng THPT la:
Cung cap cho hoc sinh mot he thong vng chac nhng kien thc va k nang toan hoc.
Phat trien hoc sinh nhng nang lc va pham chat tr tue. Chu yeu la ren luyen cac
thao tac va pham chat t duy, kha nang quan sat va tng tng, ren luyen t duy logic va
ngon ng chnh xac.
Phan tch cac muc 2.1 va 2.2 cho thay rang, viec hnh thanh cac khai niem cho hoc
sinh la van e trung tam cho phep at c cac muc tieu nay.
Trong viec day hoc toan, cung nh viec day hoc bat c mot khoa hoc nao khac
trng pho thong, ieu quan trong bac nhat la hnh thanh mot cach vng chac cho hoc sinh
mot he thong khai niem. o la c s cua toan bo kien thc Toan hoc cua hoc sinh, la tien e
quan trong e xay dng cho ho kha nang van dung cac kien thc a hoc. Qua trnh hnh
thanh cac khai niem co tac dung ln en viec phat trien tr tue, ong thi cung gop phan giao
duc the gii quan cho hoc sinh (qua viec nhan thc ung an qua trnh phat sinh va phat
trien cua cac khai niem Toan hoc) (Hoang Chung, 1995, tr.116).
3.
Noi ham va ngoai dien cua khai niem
3.1. Thuoc tnh ban chat va thuoc tnh ac trng cua khai niem
Thuoc tnh ban chat cua mot oi tng la thuoc tnh gan lien vi oi tng. Neu mat
thuoc tnh nay, th oi tng khong con la no, ma la mot oi tng khac. Thuoc tnh ban chat
la ieu kien can e xac nh oi tng.
Thuoc tnh ban chat cua mot khai niem la thuoc tnh ban chat chung cua moi oi
tng c phan anh trong khai niem.
Thuoc tnh ac trng cua mot khai niem la thuoc tnh ma ch co nhng oi tng c
phan anh trong khai niem mi co. Thuoc tnh nay la ieu kien can va u e xac nh oi
tng.
24
Nh vay, co the xem thuoc tnh ac trng cua khai niem la to hp mot so thuoc tnh
ban chat cua no.
V du: Mot so thuoc tnh ban chat cua khai niem Hnh bnh hanh la:
T giac loi.
Cac cap canh oi dien song song vi nhau.
Cac ng cheo cat nhau tai iem gia moi ng.
Cac goc cac nh oi dien bang nhau
Cac canh oi dien bang nhau.
Mot so thuoc tnh ac trng cua khai niem nay la:
T giac loi co hai ng cheo cat nhau tai iem gia moi ng.
T giac loi co t nhat mot cap canh oi song song va bang nhau.
T giac loi co cac cap canh oi dien song song vi nhau.
3.2. Noi ham va ngoai dien cua khai niem
Noi ham cua mot khai niem la tap hp tat ca cac thuoc tnh ban chat cua khai niem,
ngha la tap hp tat ca nhng thuoc tnh chung, ban chat cua tat ca cac oi tng c phan
anh trong khai niem.
Ngoai dien (hay pham vi) cua mot khai niem la tap hp tat ca cac oi tng co
nhng thuoc tnh chung ban chat c phan anh trong khai niem.
Tuy nhien, tap tat ca cac thuoc tnh chung ban chat nay thng rat o so. Do vay, ta co
the hieu ngoai dien cua mot khai niem la tap hp tat ca cac oi tng co t nhat mot thuoc
tnh ac trng cua khai niem o.
V du : Cac thuoc tnh sau nam trong noi ham cua khai niem Cap so cong :
La mot day so.
Ke t so hang th hai tr i, moi so hang eu la tong cua so hang ng ngay trc
no vi mot so khong oi.
Ke t so hang th hai tr i (tr so hang cuoi oi vi cap so cong hu han) eu la
trung bnh cong cua hai so hang ke ngay ben no.

Ngoai dien cua khai niem nay la tap hp tat ca cac cap so cong.
Quan he gia noi ham va ngoai dien : Noi ham cang rong th ngoai dien cang hep,
noi ham cang hep th ngoai dien cang rong.
Chang han, noi ham cua hnh vuong cha noi ham cua hnh ch nhat, v khai niem hnh
vuong co tat ca cac thuoc tnh ban chat cua khai niem hnh ch nhat, ngoai ra no con co cac
thuoc tnh khac ma hnh ch nhat khong co nh : Tat ca cac canh eu bang nhau ; Hai
ng cheo vuong goc vi nhau.
Ngc lai, tap hp tat ca cac hnh vuong (ngoai dien cua khai niem hnh vuong) lai la tap
con cua tap hp tat ca cac hnh ch nhat.
3.3. Khai niem loai va khai niem chung
25
Xet khai niem a co ngoai dien la tap hp A va khai niem b co ngoai dien la tap hp B.
Neu A B th ta noi a la khai niem loai cua khai niem B, con b c goi la khai niem
chung cua khai niem a.
V du : Khai niem t giac la khai niem loai cua khai niem hnh bnh hanh. Khai niem
hnh vuong la khai niem chung cua khai niem hnh thoi.
4.
nh ngha khai niem
nh ngha mot khai niem la mot thao tac logic nham phan biet lp cac oi tng xac
nh khai niem nay vi cac oi tng khac, thng la bang cach vach ra thuoc tnh ac trng
cua khai niem o.
4.1. Mot so hnh thc nh ngha khai niem
Sau ay la mot so cach nh ngha cac khai niem thng dung trng pho thong.
a) nh ngha bang cach neu ro loai va thuoc tnh ac trng cua chung
Logic hnh thc vach ro rang, nh ngha mot khai niem khong nhat thiet phai kem theo
viec neu ra tat ca cac thuoc tnh ban chat cua khai niem o. Va lai, ieu nay cung kho co the
thc hien c, v tap hp tat ca cac thuoc tnh nay (noi ham cua khai niem) thng rat o
so.
e vt qua tr ngai nay, phng phap kha pho bien la lam ro noi ham cua khai niem can
nh ngha bang cach ch ra khai niem loai gan nhat cua no (no thuoc loai nao) va dau hieu cho
phep phan biet cac oi tng c phan anh trong khai niem can nh ngha vi cac oi tng
khac thuoc loai va neu. o chnh la cach nh ngha bang cach neu ro loai va thuoc tnh ac
trng cua chung.
Ta co the s o hoa hnh thc nh ngha nay nh sau :
Khai niem c
nh ngha
(khai niem mi)
Thuoc tnh ac trng

Def Khai niem loai
=
(khai niem a + cua chung (dien ta khac
biet)
biet ve chung)
(Def la viet tat cua t definition nh ngha, dung e phan biet nh ngha vi menh e,
nh l).
V du : nh ngha khai niem Lang tru ng.
Mot hnh lang tru c goi la lang tru ng neu cac canh ben cua no vuong goc vi
ay (Hnh hoc 11, NXB GD 2001).
nh ngha nay co the phat bieu lai di dang :
Lang tru ng
la hnh lang tru
co cac canh ben vuong goc vi
ay.
(Khai niem mi)

(Khai niem loai)
(Thuoc tnh ac trng cua
chung)
nh ngha theo hnh thc tren la i t khai niem co ngoai dien rong hn en khai
niem co ngoai dien hep hn va thng c dung e nh ngha cac khai niem oi tng.
26
V du : T giac Hnh bnh hanh Hnh ch nhat Hnh vuong.

b) nh ngha bang cach neu ro thuoc tnh ac trng cua chung, con khai niem loai
ch xuat hien ngam an
V du 1 : nh ngha khai niem Ham so ong bien tren khoang (a,b) (ai so 10, NXB
GD 2001) :
Cho ham so y = f(x) xac nh tren khoang (a,b).
Ham so y = f(x) goi la ong bien (hay tang) tren khoang (a,b) neu vi moi so thc x1 va
x2 thuoc (a,b) ta co : x1 > x2 f(x1) > f(x2).
V du 2 : nh ngha khai niem hai ng thang song song.
Hai ng thang goi la song song neu chung ong phang va khong co iem chung.
(Hnh hoc 12, NXB GD 2001).
Cac khai niem ve quan he (nh hai ng thang cheo nhau, hai phng trnh tng
ng, ) thng c nh ngha di hnh thc nay.
Trng hp ac biet : nh ngha co s dung cac lng t ,
V du : Mot ng thang goi la vuong goc vi mat phang (P) neu no vuong goc vi
moi ng thang cua mat phang o. (Hnh hoc 11. NXB GD 2001, tr. 60).
c) nh ngha bang kien thiet
Trong trng hp nay, ngi ta khong vach ro khai niem loai (no thuoc loai nao) cung
nh cac thuoc tnh ban chat cua chung, ma mo ta cach tao ra oi tng c xem la tong
quat va ai dien cho lp cac oi tng xac nh khai niem.
V du : Cho hai hnh tron bang nhau C(O,R) va C(O,R) co truc chung OO. ng vi
moi iem M thuoc C(O,R), ta dng iem M sao cho MM ' = OO' . Khi iem M chay khap hnh
tron C(O,R), oan MM tao thanh mot hnh goi la hnh tru tron xoay (hnh 5.2), c goi tat
la hnh tru. (Hnh hoc 11, NXB GD 1991, Tran Van Hao chu bien).
d) nh ngha bang truy hoi
Co the xem ay la trng hp ac biet cua nh ngha bang kien thiet.

V du : Day (un) c nh ngha nh sau :
u 1 = a
u n +1 = f (u n ) vi n 1
Trong o f la mot ham so.
Tong quat hn :
u1 = a.
un+1 = f(u1,u2, ,un) vi moi n 1, trong o f la mot ham so.
e) nh ngha bang quy c
Van e la neu len y ngha cua k hieu, cua danh t ma ta mi a vao.
27
V du: Cho a la so thc khac 0. Ta nh ngha a0= 1, a-1 =
1.
a
Vi n nguyen dng ln hn 1 ta nh ngha
n
1
a n = ( a 1 ) = .
a
(ai so Giai tch 11, NXB GD 1996, Tran Van Hao chu bien).
f) nh ngha bang pho bay12 (par ostension)
nh ngha theo hnh thc nay khong vach ro khai niem loai cung nh cac thuoc tnh
ban chat cua khai niem, ma n thuan ch la s dan nhan cho mot oi tng c coi la
tong quat va ai dien cho lp cac oi tng cu the xac nh khai niem o.
V du : nh ngha cac khai niem Phng tch cua mot iem oi vi mot ng tron
(Hnh hoc 10, NXB GD 2001), Phng trnh chnh tac cua Elip (Hnh hoc 12, NXB GD 2001)
la cac nh nghauuuu
ba
ng pho bay.
r uuur
Gia tr MA.MB khong oi noi trong nh l tren c goi la phng tch cua iem M
oi vi ng tron O va k hieu la M/(O).
Phng trnh tren goi la phng trnh chnh tac cua elip (E) a cho.
4.2. Khai niem c ban (khai niem nguyen thuy)
nh ngha mot khai niem oi hoi phai s dung mot so khai niem a biet trc o. C
tiep tuc nh the, at phai i en cac khai niem xuat phat ban au khong c nh ngha. Ta
goi o la cac khai niem c ban (hay khai niem nguyen thuy) cua toan hoc. Chang han nh
cac khai niem iem, ng thang, Mat phang, Tap hp, Quy tac,
V du : Gia s X va Y la hai tap hp so.
Mot ham so f t X en Y la mot quy tac cho ng moi gia tr x X mot va ch mot gia tr
y Y, ma ta k hieu la y = f(x). (ai so 10, NXB GD 1990, Tran Van Hao chu bien).
nh ngha khai niem ham so nh vay a da tren mot khai niem khac, khong c
nh ngha, o la khai niem Quy tac.
Chu y: Noi cac khai niem au tien nay khong c nh ngha, theo ngha khong
c nh ngha mot cach tng minh. V thc ra, cac khai niem nay co the co mot nh
ngha khong tng minh, thong qua mo ta :
Mot hat cat rat nho, mot dau cham nho cua but ch tren t giay la hnh anh cua iem.
Mot phan si ch cang thang, mot oan dong ke la hnh anh cua mot phan ng thang. Mot
mat ban phang, mot mat ho yen lang la hnh anh cua mot phan mat phang. (Hnh hoc 11,
NXB GD 1991, Tran Van Hao chu bien).
Trong toan hoc, ngoai cac khai niem c nh ngha va cac khai niem c ban, cung
con co nhng khai niem khac, co Ten, khong co nh ngha va c s dung mot cach
tng minh, nh khai niem Tham so.
4.3. Cau truc logic cua nh ngha
12
Hay : nh ngha bang cach ch ra.
28
a) oi vi nh ngha neu ro loai va thuoc tnh ac trng cua chung

Goi A la ngoai dien cua khai niem loai, B la ngoai dien cua khai niem chung (khai
niem c nh ngha), P(x) la thuoc tnh ac trng cua chung (oi tng x co tnh chat P), th
nh ngha theo hnh thc nay co the c viet di dang cau truc logic sau :
Def
B = {x A| P(x)}
hay :
Def
x B (x A) P(x)
V du : Xet nh ngha khai niem lang tru ng.
Mot hnh lang tru c goi la lang tru ng neu cac canh ben cua no vuong goc vi
ay.
K hieu :
A la tap hp tat ca cac hnh lang tru,
B la tap hp tat ca cac hnh lang tru ng,
P(L) la tnh chat : Lang tru L co cac canh ben vuong goc vi ay.
Ta co cau truc logic cua nh ngha tren la :
Def
Def
B = {L A| P(L)} hay L B (L A) P(L)
Chu y : Neu k hieu :
Q(L) la tnh chat : L la mot lang tru ng,
R(L) la tnh chat : L la mot lang tru co cac canh ben vuong goc vi ay.
Th ta lai co mot cau truc logic khac cua nh ngha tren :
Def
Q(L) R(L)
b) oi vi nh ngha ch neu ro thuoc tnh ac trng

Cau truc logic cua chung thng co dang :
Def
P(x,y) Q(x,y) R(x,y)
V du : Hai ng thang goi la song song neu chung ong phang va khong co iem
chung (Hnh hoc 12, NXB GD 2001).
P(a,b) : Quan he ng thang a song song vi ng thang b
Q(a,b) : Tnh chat : hai ng thang a va b ong phang
R(a,b) : Tnh chat : Hai ng thang a va b khong co iem chung.
29
Cau truc logic cua nh ngha tren la :

Def
P(a,b) Q(a,b) R(a,b)

5. C che hoat ong va cac hnh thc the hien cua khai niem
Hoat ong cua khai niem trong mot pham vi nao o bao ham ong thi cach a khai
niem vao pham vi nay, hnh thc the hien va cach to chc cua khai niem trong pham vi, cach
s dung khai niem nh la cong cu giai quyet cac bai toan, va cach tac ong cua khai niem
vi cac khai niem khac (trong toan hoc hay trong cac khoa hoc khac, ).
Sau ay, ta e cap mot vai hnh thc hoat ong va hnh thc the hien tong quat nhat
cua khai niem.
5.1. C che hoat ong cua khai niem
R. Douady (1986) phan biet ba dang (hay c che) hoat ong khac nhau cua mot khai
niem toan hoc : c che oi tng, c che Cong cu ngam an, va c che Cong cu tng
minh.
C che cong cu :
Ta noi, mot khai niem hoat ong di dang Cong cu khi no c s dung mot cach
ngam an hay ro rang nh phng tien e giai quyet mot bai toan, mot van e.
Ta noi en Cong cu ro rang oi vi cac khai niem c van dung bi chu the va chu
the co the trnh bay, giai thch viec dung chung.
Ta noi en Cong cu ngam an oi vi cac khai niem c van dung ngam an bi chu
the, va chu the khong the trnh bay hay giai thch viec s dung nay.
V du 1 : Sau khi a vao nh ngha khai niem ao ham, khai niem nay a c s
dung nh cong cu tng minh trong viec giai quyet cac bai toan tiep tuyen, khao sat ham so,
tnh tch phan,
V du 2 : Mot giao vien yeu cau hoc sinh lp 7 (cha hoc ve so vo t) tra li cau hoi :
Ton tai hay khong mot hnh vuong dien tch bang 12 cm2 ?.
Cau tra li cua mot hoc sinh : Mot hnh vuong co canh 3cm, th dien tch cua no la
9cm , mot hnh vuong canh 4cm, th dien tch la 16cm2. Cho nen, khi canh thay oi t 3cm
en 4cm, phai co mot luc nao o dien tch se la 12cm2.
2
Mot so khai niem toan hoc hoat ong ngam an nh la cong cu trong cau tra li nay,
chang han : Ham so (tng ng gia kch thc cua canh va dien tch cua hnh vuong) ; Ham
so lien tuc tren mot khoang.
C che oi tng :
cap o tri thc khoa hoc, mot khai niem hoat ong di dang oi tng, theo ngha
mot oi tng van hoa co v tr trong c cau to chc rong hn, o la tri thc khoa hoc mot
thi iem a cho, c tha nhan bi xa hoi. Chung la oi tng nghien cu cua cac nha
toan hoc.
30
Trong pham vi cua toan hoc trng pho thong, ta hieu mot khai niem hoat ong di
dang oi tng khi no la oi tng c nghien cu (c nh ngha, c khai thac cac
tnh chat, ).
V du:
Khi ta a ra nh ngha khai niem Phep oi xng truc va nghien cu mot so tnh chat
cua no (bao toan khoang cach, goc, bien ba iem thang hang thanh ba iem thang hang va
bao toan th t ba iem thang hang,..), khi o, khai niem nay ang la oi tng nghien cu :
hay no ang hoat ong di dang oi tng.
Khi ta yeu cau hoc sinh xet xem trong cac tng ng sau (bien iem M bat k thanh
iem M theo quy tac the hien qua hnh ve), tng ng nao la phep oi xng truc, th khai
niem van hien dien trong vai tro oi tng.
Khi giai bai toan : Cho bai iem phan biet A va B nam ve cung mot pha cua ng
thang d cho trc. Tm tren D iem M thoa man : khoang cach MA + MB at gia tr ln
nhat. , neu ta dung phep oi xng truc e giai, th khi o khai niem nay hoat ong nh la
cong cu (hay co c che cong cu).
5.2. Cac hnh thc the hien khac nhau cua khai niem
Theo Yves Chevallard (1991), mot khai niem toan hoc co the the hien di ba hnh
thc sau ay:
Khai niem tien toan hoc (protomathematique) : khong ten, khong nh ngha, hoat
ong nh mot cong cu ngam an.
Chang han khai niem ham so lien tuc tren mot khoang a neu v du 2, muc 5.1.
Khai niem gan toan (paramathematique) : co ten, khong co nh ngha. Chung la
nhng khai niem cong cu cua hoat ong toan hoc. Noi chung, chung khong phai la oi tng
nghien cu cua cac nha toan hoc.
Chang han, khai niem Tham so.
Khai niem toan hoc : Chung va la oi tng nghien cu va la cong cu c van

dung e giai quyet cac van e. Chung co ten va c nh ngha (theo ngha chat che, hay
theo kieu quy c, mo ta, kien thiet, ).
Chu y : Cac c che hoat ong va cac hnh thc the hien cua mot khai niem ch co tnh
chat tng oi. Viec phan biet phai can c vao: cap o, ni, thi gian, pham vi toan hoc,
31
Chang han, trc ay khai niem chng minh la mot khai niem gan toan, nhng ngay
nay no la khai niem toan hoc, la oi tng nghien cu trong logic toan.
6. Cac tien trnh khac nhau ve day hoc khai niem
Viec day hoc cac khai niem toan hoc co the c thc hien theo nhng quy trnh khac
nhau. Nhng noi chung, a so cac khai niem toan trng pho thong, thng c day hoc
theo hai tien trnh c ban sau :
Tien trnh : oi tng Cong cu.
Tien trnh : Cong cu oi tng Cong cu.
6.1. Tien trnh : oi tng Cong cu
Trong tien trnh nay, khai niem xuat hien trc het vi c che oi tng (no la oi
tng nghien cu), sau o mi c s dung nh la cong cu e giai quyet cac van e (toan
hoc hoac khong).
ay, ta lai phan biet hai con ng khac nhau trong tien trnh oi tng Cong
cu: Con ng quy nap va con ng suy dien.
6.1.1. Con ng quy nap (Demarche inductive)
Cac giai oan chu yeu cua con ng nay
Bc 1: Nghien cu mot so trng hp n le va phac thao nh ngha.

Giao vien to chc cho hoc sinh nghien cu mot so oi tng n le thuoc lp cac oi
tng xac nh khai niem can nh ngha va mot vai oi tng khong thuoc lp nay, trong o
khai niem xuat hien di hnh thc co ten, nhng cha co nh ngha . Ten cua khai niem
do giao vien thong bao, nhng cha cho nh ngha khai niem.
Hoc sinh, vi s hng dan cua giao vien, se kham pha dan dan cac thuoc tnh ban chat
cua khai niem (nh vao cac thao tac t duy phan tch, so sanh, tong hp) the hien trong cac
trng hp n le, cu the c nghien cu. T o, nh vao thao tac khai quat hoa, tru tng
hoa, hoc sinh trnh bay phac thao ban au ve nh ngha cua khai niem.
Noi cach khac, hoc sinh tiep xuc vi khai niem, trc khi tm cach nh ngha no. Qua
quan sat, phan tch cac trng hp n le ma hoc sinh hnh thanh (hay ieu chnh) cac bieu
tng13 ve oi tng c phan anh trong khai niem e i en xay dng nh ngha.
Noi cach khac, khai niem c tru tng hoa khoi cac dau hieu n le cua cac tri giac
rieng biet va bieu tng, la ket qua cua khai quat hoa cac tri giac va bieu tng nay.
Chu y : Ten cua khai niem co the c giao vien thong bao vao mot thi iem thch hp
(khong co nh) : ngay t au, hoac sau khi hoc sinh nghien cu cac trng hp cu the a
cho,
13
Luc mot s vat khong c nhn nhan qua nhng cam giac va hanh ong, ma van gi nen s ton tai cua no, tc
la a hnh thanh mot bieu tng cua s vat ay. Mot the gii th hai, the gii bieu tng xuat hien i oi vi the gii
cua cam giac va van ong (cua mat thay, tai nghe, tay s). Va t o, hoat ong cua con ngi khong hoan toan le
thuoc vao s co mat cu the cua s vat na, ma co the van dung nhng hnh tng cua s vat sap i xep lai trong
au oc cua mnh, trc va sau hanh ong cu the. (T ien tam l Nguyen Khac Vien, NXB Van hoa Thong
tin, 2001).
32
Nh vay, muc ch chnh cua bc nay la:

Hnh thanh (hay ieu chnh) bieu tng ve khai niem.
Phat hien mot so thuoc tnh ban chat cua khai niem.
Phac thao nh ngha khai niem.
Bc 2: Trnh bay nh ngha chnh thc.
Tren c s phac thao nh ngha cua hoc sinh, giao vien to chc cho ho tm cach bo
sung, hoan chnh, sau o trnh bay nh ngha chnh thc cua khai niem va cac k hieu lien
quan.
Bc 3: Cung co va van dung khai niem.
Cho cac v du, phan v du va cac bai tap cung co khai niem. Ngi ta cung co the
nghien cu cac thuoc tnh (tnh chat) khac cua khai niem (thng c cho di dang nh l,
he qua, ), hay co the a vao cac van e trong o khai niem c s dung nh la cong cu
e giai quyet.
S o hoa tien trnh:
Trong tien trnh nay, khai niem xuat hien chu yeu nh la oi tng nghien cu. No co
c che cong cu ch nhng thi iem ma ngi ta s dung no nh la phng tien e giai
quyet cac van e.
Nghien cu cac trng hp n
le e :
Phat hien mot so thuoc tnh
ban chat cua khai niem.
Hnh thanh (hay ieu chnh)
bieu tng ve khai niem.
Phac thao nh ngha khai
niem.
Khai niem co c
che oi tng
Trnh bay nh ngha chnh thc

cua khai niem
Cung co
Van dung
Khai niem co
c che cong cu
V du : Day hoc khai niem Ham so lien tuc tai mot iem .
Bc 1:
+ Giai bai toan : Cho cac ham so sau

y = f(x) = x2
(1) ;
33
2 x neu x 1
y = f(x) =
3 neu x = 1
x neu x 1
y = f(x) =
2 neu x < 1
(2) ;
(3)
oi vi moi ham so a cho, hay :

a. Tnh f(1).
b. Tnh lim f ( x ) .
x 1
c. So sanh f(1) va lim f ( x ) .

x 1
d. Ve phac o th cua ham so. o th nay co la mot ng lien net khong ?

+ Phat hien cac thuoc tnh ban chat (hnh thanh bieu tng) :
Sau khi giai bai toan tren, giao vien cho hoc sinh so sanh ac trng cua cac ham so a
nghien cu, va thong bao : Ham so th nhat c goi la ham so lien tuc tai iem x = 1, cac
ham so khac goi la khong lien tuc tai 1 (hay gian oan tai 1).
Hng dan hoc sinh neu len cac thuoc tnh ban chat cua khai niem ham so lien tuc tai
iem x = 1. T o bang khai quat hoa e co cac thuoc tnh ban chat cua khai niem ham so
lien tuc tai iem x = x0 va phac thao nh ngha khai niem nay.
Bc 2 : Trnh bay nh ngha khai niem ham so lien tuc tai x0 di dang kenh li nh
trong sach giao khoa va di dang kenh hnh (tom tat nh ngha).
Bc 3 : Cho v du minh hoa, cung co. Nghien cu mot so nh l cho phep van dung
khai niem ham so lien tuc vao viec chng minh s ton tai nghiem cua phng trnh,
V du 2 : Day hoc khai niem Hai goc oi nh lp 7
Bc 1 (lam viec theo nhom)
- Pha 1 : Giao vien thong bao Cac cap goc c anh so sau ay la cac goc oi nh.
Hay nghien cu va e xuat mot nh ngha : the nao la hai goc oi nh ?
- Pha 2 : Giao vien tong hp, phan tch cau tra li cua cac nhom va cho bai toan mi.
Bai toan : Trong cac cap goc anh dau sau ay, co cac cap goc la cac goc oi nh,
nhng cung co cac cap goc khong phai la cac goc oi nh. Da vao nh ngha ma cac em
va cho, hay gach bo nhng cap goc khong phai la cac goc oi nh.
Neu cac em thay nh ngha cu khong chnh xac, th co the cho nh ngha mi, va dung
nh ngha mi e lam cong viec tren.
34
- Pha 3 : Giao vien thu lai cac cau tra li cua hoc sinh va cho phieu thong bao ket qua
cua bai tap cho trong pha 2 (nhng khong giai thch v sao).
- Pha 4 : Hoc sinh xem xet lai nh ngha cua chung e ieu chnh neu thay cha chnh
xac.
- Pha 5 : Hoc sinh tranh luan va thong nhat mot nh ngha.

Neu o la nh ngha mong i th giao vien chap nhan
Ngc lai, giao vien tm cach tac ong (bang cach a vao cac v du hay phan v du
mi) e ieu chnh va i en nh ngha mong i.
Bc 2 : Neu nh ngha chnh thc cua khai niem.
Bc 3 : Cho cac v du cung co luyen tap, nghien cu tnh chat khac, van dung.
Chang han hai bai tap cung co sau ay.
Bai tap 1 : Ve goc xBy, nh B, co so o bang 60. Ve goc oi nh cua goc xBy.
at ten cho goc o. Hoi goc nay co so o bang bao nhieu o ?
Bai tap 2 : Trong hnh sau, hay ch ra tat ca cac cap goc oi nh.
Nghien cu bieu tng ban au
Thong thng trc khi hoc mot khai niem nao o, ngi hoc a co nhng bieu tng
ban au ve oi tng c phan anh trong khai niem nay. Cac bieu tng nay c hnh
thanh qua tiep xuc vi nhng tnh huong trong thc te cuoc song, hay hoc tap nha trng,
trong o khai niem hien dien mot cach ngam an. Chung cung co the c hnh thanh qua cac
bai hoc chnh thc ve khai niem. Chang han, trc khi day hoc khai niem parabol bac
THPT, hoc sinh a co nhng bieu tng ve parabol t lp 9.
35
Cac bieu tng ban au nay co the cha ay u, tham ch sai lech, khong phu hp vi
cai ma ta muon day. Do o, viec hieu c bieu tng ban au nay cua ngi hoc trc khi
day hoc khai niem tr nen rat quan trong. V no cho phep chung ta la chon va to chc mot
cach thch hp quy trnh day hoc khai niem nay. No cho phep biet c cai ma ta can ieu
chnh, cai ma ta can cung co, cai ta can bo sung. Mat khac, no cho phep thch ng y nh cua
ngi day vao van e ma ngi hoc thc s quan tam.
e co c nhng thong tin ve bieu tng ban au nay, ta co the :
tham khao cac cong trnh nghien cu co lien quan en khai niem,
hoac t mnh thc hien cac nghien cu,
hoac n gian ch lam mot vai th nghiem trc khi tien hanh day hoc khai niem,
thong qua viec e ngh hoc sinh giai mot so bai tap, tra li mot so cau hoi,
V du 1 : Trc khi hoc khai niem oi xng truc lp 8, moi hoc sinh a co nhng bieu
tng ban au nao o ve khai niem nay, v trong cuoc song hang ngay cac em a tiep xuc
vi rat nhieu tnh huong trong o hnh anh oi xng truc the hien mot cach ngam an (khong
nh ngha).
Nghien cu cua Denis Grenier (1985) a at c nhng ket qua kha thu v.
Ba e ngh hoc sinh lp 6, Cong hoa Phap giai bai toan sau:
Cho ng thang d va iem A nam ngoai d, nh hnh ve sau:
Dng iem A oi xng cua iem A qua ng thang d.

Ket qua : Nhieu hoc sinh a cho cau tra li nh sau :
Ket qua nay cho phep d oan mot trong cac nguyen nhan cua bieu tng sai lech nay
ve phep oi xng truc la : Trong cac tnh huong oi xng ma hoc sinh a gap, cac truc oi
xng luon nam theo phng thang ng. Do vay, bieu tng sai lech tren se cang c cung
co neu trong day hoc, ta ch cho hoc sinh gap cac tnh huong tng t nh vay, nhng no co
the c xoa bo neu giao vien cho hoc sinh tiep xuc vi cac tnh huong rat a dang, trong o
truc oi xng co the nam ngang, nam theo phng thang ng, hoac nam xien.
V du 2: Trc khi day khai niem hnh vuong cho hoc sinh THCS, ta thc hien mot test
sau ay, ma no cho phep hieu c phan nao bieu tng cua hoc sinh. (Hoc sinh a tiep xuc
vi hnh vuong t cap tieu hoc).
36
Trong so cac hnh sau, hay to mau cac hnh nao la hnh vuong
hnh :
- Neu hoc sinh to mau cac
th ta co the chan oan bieu tng hnh vuong hoc sinh nay nh sau : o la hnh co bon goc
eu vuong, hnh c at theo hng thang, s bang nhau cua cac canh la khong quan
trong.
- Neu hoc sinh to mau cac hnh :
th ta chan oan : oi vi hoc sinh nay, hnh vuong la hnh co bon goc eu vuong.
Viec nghien cu cac cau tra li nay cho phep giao vien tnh en nhng hnh se e ngh
trong bc mot cua con ng quy nap, sao cho no cho phep lam thay oi hoc sinh nhng
bieu tng ban au sai lech va cung co cac bieu tng ung.
6.1.2. Con ng suy dien (Demarche deductive)
Bc 1 : Phat bieu nh ngha khai niem.
Khai niem xuat hien ngay t au vi c che oi tng.

Bc 2 : Cung co va van dung khai niem
Cho cac v du minh hoa (hp thc hoa oi tng, ngha la ch ra s ton tai oi tng
thoa nh ngha) va phan v du cho phep lam ro thuoc tnh ban chat cua khai niem.
Cho cac bai tap cung co hoac a vao cac tnh chat khac cua khai niem, cac bai tap
van dung.
S o hoa tien trnh
Phat bieu nh ngha
khai niem
Khai niem co c
che oi tng
Cung co
Van dung
Khai niem co c
che cong cu
Chu y : Trong ca hai con ng neu tren cua tien trnh oi tng Cong cu, khai
niem xuat hien trc het nh oi tng nghien cu, sau o no mi c s dung nh la cong
cu e giai quyet cac van e (toan hoc hoac khong).
37
Tuy nhien, trong thc te day hoc hien nay, thong thng chung ta ch dng lai cap o
oi tng , ngha la ch i nghien cu va cung co nhng thuoc tnh cua chnh oi tng,
ma khong cho no c hoi hoat ong nh cong cu. o la mot nhc iem cua cach day hoc
truyen thong, va xa hn la nhc iem cua quan iem muon tach ri Toan hoc thuan tuy va
Toan hoc ng dung.
6.2. Tien trnh Cong cu oi tng Cong cu
Tien trnh nay xuat phat t hai quan niem co nguon goc khoa hoc luan :
Trong lch s nay sinh va phat trien cua cac oi tng toan hoc, hau het cac khai
niem eu xuat hien trc het trong c che cong cu ngam an sau o chung mi co c che oi
tng (c nh ngha, c nghien cu cac tnh chat, ). Khi a co v tr chnh thc cua
mot khai niem toan hoc no lai c s dung e giai quyet cac van e khac (c che cong cu
tng minh).
Trong toan hoc, Bai toan , Y tng va Cong cu hnh thanh nen ba thanh
phan chu yeu cua hoat ong toan hoc, trong o : Bai toan la ong c cua hoat ong, Cong cu
la phng tien giai quyet van e, Y tng la trung gian gia Bai toan va Cong cu. Trong moi
quan he nay, Bai toan can giai quyet ong vai tro mau chot va Cong cu chnh la mam mong
cua oi tng tri thc mi.
Cac giai oan chu yeu cua tien trnh Cong cu oi tng Cong cu
Trong viec day hoc khai niem, hai quan iem tren c the hien qua cac giai oan sau
ay:
Giai oan Cong cu ngam an : Giai cac bai toan

Trong giai oan nay, van e la phat hien va trnh bay cac bai toan can giai quyet,
kham pha y tng giai, t o xay dng cong cu giai quyet bai toan va tien hanh giai.
Khai niem se xuat hien mot cach ngam an trong giai oan nay nh la cong cu giai cac
bai toan. Noi cach khac no thng xuat hien nh mot khai niem tien toan hoc
(protomathematique: cha co ten, cha co nh ngha).
Giai oan oi tng:
Neu ten va nh ngha khai niem; nghien cu cac thuoc tnh, cac tnh chat c ban cua
khai niem; hoat ong cung co bc au khai niem.
Trong giai oan nay, ta co mot khai niem toan hoc (a co ten, co nh ngha), no co c
che oi tng.
Giai oan cong cu tng minh:
S dung khai niem nh la cong cu e giai quyet cac bai toan khac nhau. Nhng khac
vi giai oan 1, bay gi, no hoat ong nh mot cong cu ro rang.
S o hoa tien trnh:
38
Trnh bay nh ngha

khai niem
Cung co
Van dung
Giai cac bai toan
Khai niem co c che

cong cu ngam an
Khai niem co c che

oi tng
Khai niem co c che

cong cu tng minh
V du 1 : Day hoc khai niem ao ham cua ham so.

B1. Giai oan cong cu ngam an: Giai cac bai toan.
1) Van toc trung bnh (nhac lai)
Mot chat iem chuyen ong thang tren truc OS co phng trnh la : S = f(t), trong o S
la quang ng (tnh theo m) va t la thi gian (tnh theo giay).
O
A
B
S
f(t0)
f(t)
Vttb.t =
f (t ) f (t 0 )
la van toc trung bnh ai lng bieu th o nhanh cham cua chuyen
t t0
ong trong khoang thi gian gia t0 va t (hay tren quang ng gia A va B).
Cau hoi gi van e:
ai lng nao bieu th o nhanh cham cua chuyen ong tai chnh thi iem t0?
2) Bai toan van toc tc thi.
Bai toan : Mot chat iem chuyen ong thang tren truc OS co phng trnh la: S = f(t)
Tm ai lng bieu th o nhanh cham cua chuyen ong tai chnh thi iem t0.
Y tng:
+ Neu khoang thi gian gia t va t0 cang be th vttb.t =
f (t ) f (t 0 )
cang bieu th trung
t t0
thc hn o nhanh cham cua chuyen ong tai thi iem t0.
+ lim
t t 0
f (t ) f (t 0 )
(neu co) chnh la ai lng bieu th chnh xac nhat o nhanh cham
t t0
cua chuyen ong tai thi iem t0.
Cong cu: Nh vay, ai lng lim

tt0
f (t) f (t 0 )
tr thanh cong cu cho phep xac nh o
t t0
nhanh cham cua chuyen ong tai thi iem t0. ai lng nay c goi la Van toc tc thi
cua chuyen ong tai thi iem t0 (mot khai niem mi ra i). ieu nay dan ti nh ngha
sau:
39
t t 0
nh ngha: lim
f (t) f (t 0 )
(neu co) c goi la van toc tc thi cua chuyen ong tai
t t0
thi iem t0, k hieu VTT(t0).

Nh vay: VTT(t0) = lim
tt 0
f (t ) f (t 0 )
t t0
V du: Cho chat iem chuyen ong thang co phng trnh la S = f(t) = t - t
a) Tm van toc trung bnh trong khoang thi gian t t0 = 3s en t1 = 3,1s
b) Tm van toc trung bnh trong khoang thi gian t t0 = 3s en t1 = 3,01s
c) Tnh van toc tc thi cua chuyen ong tai thi iem t0 = 3 (s). So sanh vi hai van
toc trung bnh trc.
3) Bai toan tiep tuyen cua ng cong.
3.1) nh ngha
(C).
Cho ng cong phang (C). M0 la mot iem co nh tren (C). M la iem di ong tren
ng thang MM0 goi la cat tuyen cua (C).
Khi M di chuyen tren (C) ve M0, neu cat tuyen MM0 tien ti mot v tr gii han
M0T, th M0T c goi la tiep tuyen cua ng cong (C) tai M0. M0 goi la tiep iem.
y
M
f(x)
f(x0)
M0
x0
Cau hoi gi van e : lam sao xac nh c tiep tuyen nay?

3.2) He so goc cua ng thang.
Nhac lai : Trong mat phang toa o, cho ng thang d co phng trnh y = ax + b.
Khi o so a c goi la he so goc cua ng thang d. Ngi ta chng minh c a = tg,
trong o la goc hp bi ng thang d vi chieu dng cua truc hoanh.
Chu y : mot ng thang hoan toan xac nh khi biet mot iem va he so goc. Nh
vay, tiep tuyen tai M0 hoan toan xac nh khi biet he so goc cua no.
3.3) He so goc cua tiep tuyen.
Bai toan : Xac nh he so goc cua tiep tuyen vi ng cong (C) phng trnh
y = f(x).
Y tng : ng cong (C) co phng trnh la : y = f(x).
M0 nam tren (C) M0(x0 ; y0) vi y0 = f(x0).
40
M di ong tren (C) M(x ; y) vi y = f(x).
Khi M M0 He so goc cua cat tuyen MM0 he so goc cua tiep tuyen MT.
f (x) f (x 0 )
He so goc cua MM0 la : tg =
.
x x0
f (x) f (x 0 )
Vay he so goc k cua tiep tuyen la : k = lim
.
x x
x x0
f (x) f (x 0 )
la cong cu cho phep tm he so goc cua tiep tuyen.
Cong cu : lim
xx
x x0
0
V du : Cho ng cong (C) co phng trnh y = f(x) = x.

a) Tm he so goc cua tiep tuyen vi (C) tai iem M0 co hoanh o x0 = 0.
b) Xac nh tiep tuyen cua (C) tai iem M0 co hoanh o x0 =
3
. Ve tiep tuyen nay.
2
3
4 = 3 ;
Giai : b) k = tg = lim
3
3
x
2 x
2
k = 3 tg == 3 = 600.
Phng trnh tiep tuyen (phng trnh ng thang qua M0 va co he so goc k) la
3
3
)+ .
y = 3 (x4
2
B2. Giai oan oi tng.
x
Nhan xet va neu khai niem : Gii han lim
x x 0
f (x) f (x 0 )
la mot cong cu cho phep giai
x x0
quyet rat hieu qua cac bai toan khong ch trong toan hoc (xac nh tiep tuyen, ), trong vat
l (van toc tc thi, gia toc, ), ma trong nhieu nganh khoa hoc khac, chang han trong hoa
hoc (nhiet dung ). Chnh tam quan trong cua no, ma cac nha bac hoc a gan cho gii han
nay mot cai ten : ao ham cua ham so y = f(x) tai iem x0.
Neu nh ngha, tnh chat cua ao ham, cac quy tac tnh ao ham, cac bai tap ve tnh
ao ham cua cac ham so.
(Nh vay, khai niem ao ham nay sinh t s khai quat hoa cac gii han dang
f (x) f (x 0 )
lim
).
x x 0
x x0
B3. Giai oan tac ong nh cong cu tng minh : ng dung cua ao ham trong
khao sat ham so, trong giai gan ung phng trnh, trong giai quyet cac bai toan cua vat
l,
Chu y : Trong thc te, cac giai oan tren khong phai luon luon c trnh bay mot cach
lien tuc va tuyen tnh. Mot so pha cua giai oan 2 va 3 co the xen ke vao nhau, ch khong
phai luon luon ton tai oc lap. oi khi chung xuat hien nhng phan khac nhau, nhng
cap o khac nhau.
6.3. Tong ket va nhan xet ve cac tien trnh day hoc cac khai niem toan hoc
41
Tao ong c m au 14
Hoc sinh ch hoc tap mot cach t giac va tch cc, khi ho cam thay co nhu cau va hng
thu giai quyet cac van e at ra.
e lam c ieu o, can lam cho ho thay rang mnh ang thc s thieu hut kien thc,
thay c vai tro, y ngha va li ch cua nhng hoat ong ma ho sap tien hanh hay cua oi
tng kien thc mi ma ho sap lnh hoi. Cam giac thieu hut kien thc cung vi niem tin vao
li ch ma kien thc mi co the mang lai se la yeu to kch thch, gi ra hoc sinh ong c,
nhu cau, hng thu giai quyet van e hay tham gia vao hoat ong giai quyet van e cua giao
vien. o chnh la bc Tao ong c m au (bc 0).
Cac tien trnh day hoc khai niem
oi tng Cong cu
Quy nap
0. Tao ong c
1. Nghien cu cac
trng hp n le,
phac thao nh
ngha khai niem
2. Trnh bay nh
ngha khai niem
3. Cung co, van dung
khai niem
Suy dien
0. Tao ong c
1. Trnh bay nh
ngha khai niem
2. Cung co, van
dung khai niem
Cong cu oi tng
Cong cu
0. Tao ong c
1. Giai cac bai toan (cong
cu ngam an)
2. Trnh bay nh ngha,
nghien cu cac tnh chat,
hoat ong cung co khai
niem.
3. Van dung khai niem vao
giai cac bai toan (cong
cu tng minh)
Tao ong c nh vay

nham ti lam cho nhng muc tieu s pham cua giao vien bien thanh muc tieu cua ca nhan
hoc sinh.
Trong mot tien trnh day hoc khai niem, ta thng bo sung them bc Tao ong
c m au nh vay.
V du 1 : Co the tao ong c cho viec day hoc khai niem cap so nhan bang cach xuat
phat t bai toan thc te sau ay.
Mot ngan hang quy nh nh sau ve viec gi tien tiet kiem k han mot thang :
Lai suat k han mot thang la 0,4%.
Khi ket thuc k han gi tien ma ngi gi khong en rut tien th toan bo so tien (bao
gom ca von lan lai) se c chuyen gi tiep cho k han mot thang tiep theo.
Em hay giup ngan hang nay bang cach tm mot cong thc cho phep nhan vien cua ho
tnh that nhanh tong so tien (bao gom ca von lan lai) can tra cho mot khach hang bat k, biet
rang :
14
Tham khao chi tiet khai niem Gi ong c trong Nguyen Ba Kim (2004).
42
Khi au khach hang nay gi vao so tien la N ong.

Khach hang a gi trong thi gian n thang.
Ke t ngay gi cho en thang th n nay, ay la lan au tien khach hang ti rut

tien.
Bai toan nay khong ch cho phep tao ong c a vao khai niem cap so nhan, ma con
ca nh l ve tong n so hang au tien cua no, du rang thi iem tao ong c hoc sinh cha
the giai ngay c bai toan.
V du 2: Dung cac nghch l e tao ong c i vao nghien cu khai niem gii han
(Tham khao Le Van Tien, 2001).
Nhan xet:
a) Tien trnh oi tng Cong cu.

Con ng quy nap
u iem : Trc quan, phu hp vi con ng nhan thc : T trc quan sinh ong, en
t duy tru tng va t t duy tru tng en thc tien, o la con ng nhan thc chan l.
Do o de hieu hn oi vi hoc sinh. Cho phep ren luyen cac thao tac t duy (phan tch, so
sanh, tong hp, khai quat hoa, tru tng hoa, ), phat trien kha nang quan sat. Phu hp vi
oi tng hoc sinh trung bnh, yeu. Neu to chc tot, de phat huy tnh tch cc hoat ong cua
hoc sinh.
Khuyet iem : ton nhieu thi gian.
Con ng suy dien
u iem : Ngan gon, ro rang, sang sua va tiet kiem thi gian. Giao vien de lam chu
tien trnh day hoc.
Khuyet iem : Khai niem c trnh bay di hnh thc phi hoan canh hoa, phi ca nhan
hoa, phi thi gian hoa. Do o, no ch mang ngha hnh thc. Hoc sinh khong thay c nguon
goc nay sinh va hnh thanh khai niem. Kho hieu oi vi hoc sinh trung bnh va yeu. Kho phat
huy c tnh tch cc hoat ong va tnh sang tao cua hoc sinh. Kho co ieu kien phat trien
cac nang lc tr tue chung nh phan tch, tong hp, so sanh, khai quat hoa,
b) Tien trnh Cong cu oi tng Cong cu
u iem : Hoc sinh thay c con ng va ly do nay sinh cua khai niem. Do o ho co
hng thu hn trong hoc tap va de dang nam c ngha cua khai niem. Hieu sau hn ban
chat cua khai niem. Co nhieu kha nang phat trien nang lc va pham chat t duy. Phu hp vi
moi oi tng hoc sinh. ac biet, neu cac bai toan, cac tnh huong c chon va to chc day
hoc mo phong c phan nao lch s, ngha la phan anh c phan nao con ng nay sinh
va phat trien cua khai niem trong lch s, th ieu nay tao thuan li cho viec hnh thanh the
gii quan duy vat bien chng ngi hoc. Co ieu kien phat trien cac nang lc va pham
chat t duy: Tch cc, oc lap, sang tao
Khuyet iem: ton nhieu thi gian, cong sc cua thay va tro.
Lu y: Trong thc te, khong phai luc nao cung ch dung oc nhat mot tien trnh day
hoc cac khai niem. Ma can co s ket hp hai hoa gia ba tien trnh. Viec dung mot tien trnh
nao o phu thuoc vao nhieu yeu to : trnh o hoc sinh, ieu kien thi gian, ac trng cua khai
niem,
43
7.
Hoat ong cung co bc au khai niem
Viec cung co khai niem la mot qua trnh lau dai, co the trai qua nhieu giai oan, cap
o khac nhau, ke ca khi nh ngha khai niem va khi van dung khai niem nh la cong cu
(ngam an hay tng minh) e giai quyet cac van e khac.
Tuy nhien, ngay sau khi a vao nh ngha khai niem, rat can thiet giup hoc sinh cung
co bc au khai niem bang cach cho ho tap luyen mot so trong cac hoat ong sau ay:
Phan tch cac thuoc tnh ban chat cua khai niem.
Nhan dang va the hien khai niem.
Xay dng thuat toan (algorithme) nhan dang khai niem

Cac hoat ong nay lien quan mat thiet vi nhau, ho tr nhau va co the xen ke nhau.
a) Phan tch cac thuoc tnh ban chat va thuoc tnh ac trng cua khai niem
Trc khi day hoc mot khai niem, giao vien can nghien cu cau truc logic cua nh
ngha e hieu c cac thuoc tnh ban chat va ac trng cua khai niem. T o co bien phap
thch hp lam cho hoc sinh nam vng cac thuoc tnh nay bang nhieu cach khac nhau. Chang
han,
oc lai nhieu lan nh ngha,
Neu tach bach tng thuoc tnh ban chat cua khai niem, the hien trong nh ngha,
Viet nh ngha di dang kenh hnh,
b) Hoat ong nhan dang va hoat ong the hien khai niem
Nhan dang mot khai niem la kiem tra xem mot oi tng a cho co thuoc tnh ac
trng cua khai niem o khong ?
Trong hoat ong nay, giao vien nen a ra cac v du va phan v du rat a dang. ac
biet, cac phan v du ong mot vai tro rat quan trong cho phep nam vng hn cac thuoc tnh
ban chat va thuoc tnh ac trng cua khai niem.
The hien mot khai niem la tao ra cac oi tng co thuoc tnh ac trng c phan anh
trong khai niem.
V du : Xet cac khai niem ham so chan, ham so le.
Hoat ong nhan dang :
Trong cac ham so sau, ham so nao la ham so chan, ham so nao la ham so le :
(1) y = lg(x +
x 2 +1 )
(3) y = -x x 2 + x5
(5) y =
x x 2 + 4x + 4
.
x+2
Hoat ong the hien :
(2) y = sinx cosx

(4) y =
4+ x 4 x
x 4 1
Cho v du ve mot ham so le, mot ham so chan va mot ham so khong chan khong le.
44
Nh vay, nhan dang va the hien la hai kieu hoat ong trai ngc nhau. Nhng lien
quan mat thiet vi nhau va thng long vao nhau. Hoat ong the hien mot khai niem a
bao ham trong o hoat ong nhan dang vi t cach la hoat ong kiem tra. Chang han trong
v du neu tren, trc khi trnh bay chnh thc mot v du ve ham so le (the hien), ta phai kiem
tra lai xem ham so va a ra co thoa man cac tnh chat ac trng cua ham so le khong
(nhan dang).
c) Xay dng thuat toan (algorithme)15 nhan dang khai niem
Hai trong cac li ch cua viec xay dng va van dung thuat toan nhan dang khai niem
la :
Cho phep hoc sinh nam vng hn cac thuoc tnh ban chat va thuoc tnh ac trng
cua khai niem.
Gop phan hnh thanh va phat trien t duy thuat toan, van hoa thuat toan.
Thuat toan nay co the c mo ta bang li, bang cach neu len va nhan manh cac viec
can thc hien, th t thc hien e nhan dang mot khai niem. Trong trng hp co u thi
gian va c hoi, co the trnh bay no di dang tng minh hn, nh trong v du sau.
V du: Thuat toan nhan biet khai niem ham so lien tuc tai mot iem.
Cho di hnh thc ngon ng t nhien (bang ch dan cac bc can thc hien) :
* Bc 1 : Xet xem y = f(x) co xac nh tai x0 khong.
Neu khong, ket luan f(x) khong lien tuc tai x0.
Neu co, tnh f(x0) va i tiep bc 2.
* Bc 2 : Tnh lim f(x) .
x x0
Neu khong ton tai gii han hu han lim f(x) , ket luan f(x) khong lien tuc tai x0.
x x0
Neu co, i tiep bc 3.
* Bc 3 : Xet xem lim f(x) = f(x0) ?

x x0
Neu khong, ket luan f(x) khong lien tuc tai x0.
Neu co, ket luan f(x) lien tuc tai x0.
Cho di dang s o khoi.
15
ay, t Thuat toan c hieu theo ngha rong (tham khao phan C, chng 4)..
45
y = f(x) ; x = x0
f(x) xac nh
+
tai x0
+
lim f(x)
x x0
hu han
lim f(x) = f(x0 )
x x0
+
f(x) lien tuc tai x0
Bat
au
f(x) khong lien

tuc tai x0
Ket
thuc
8. Day hoc phan chia va he thong hoa khai niem

8.1. Phan chia khai niem la g ?
Ta noi mot khai niem co ngoai dien A c phan chia thanh cac khai niem chung co
ngoai dien tng ng la A1, A2, An khi cac ieu kien sau c thoa man :
Ai , i = 1, 2, , n.
Ai Aj = neu i j.
U Ai = A .
i=1
Bat c mot s phan chia nao cung phai da tren mot tieu chuan (dau hieu) thong nhat.
Noi cach khac phai co c s e phan chia.
V du :
Neu da tren dau hieu co t nhat hai cach song song vi nhau th khai niem t
46
giac loi c phan chia thanh hai loai khac nhau : Hnh thang va nhng t giac loi
khong la hnh thang.
Khi ta noi, ham so co hai loai : Ham so chan va ham so khong chan (tren mien xac
nh cua no), th ta a thc hien phan chia khai niem ham so theo tieu chuan tnh
chan cua ham so tren mien xac nh cua no.
Ta khong the phan chia lp cac ham so thanh ham so chan va ham so le (da vao
tnh chan hay le cua ham so), v phan chia nay vi pham ca ieu kien 3 va ieu kien
2. Qua thc, co nhng ham so khong chan khong le va co nhng ham so va chan
lai va le.
Phng trnh a thc mot an co the phan chia thanh: Phng trnh bac nhat, phng
trnh bac hai, phng trnh bac 3, Tieu chuan cua phan chia nay la Luy tha cao
nhat cua an so.
Phan chia mot khai niem thng c thc hien theo hnh thc nh phan (phep nh phan).
Cu the, da vao dau hieu , theo phep nh phan mot khai niem A c phan chia thanh hai
khai niem chung co ngoai dien A1, A2 thoa man 3 ieu kien a neu tren (ta noi, hai khai
niem chung co quan he mau thuan nhau). Mot khai niem chung co thuoc tnh , khai niem th
hai khong co thuoc tnh nay (xem hnh di ay). Chang han, trong v du tren, ch hai trng
hp au la c phan chia theo phep nh phan.
A
A2
Khong co dau hieu
A1
Co dau hieu
Neu thc hien lien tiep nhieu phep phan chia khai niem, ta se co mot he thong cac
phan chia. He thong nay mo ta moi quan he chung loai gia nhieu khai niem khac nhau.
V du : S o sau minh hoa mot he thong phan chia theo phep nh phan (dong ch nam
ngoai o ch dau hieu phan chia tng ng).
47
Co hai canh song
T giac
Hnh thang
T giac khong
la hnh thang
Hai goc ay bang nhau

Hnh thang khong can
Hnh thang can
Co mot goc vuong

Hnh thang, khong ch nhat
Hnh ch nhat
Hai canh ke bang nhau

Hnh ch nhat, khong hnh vuong
Hnh vuong
Chu y rang viec phan chia theo phep nh phan dan en hai khai niem chung co quan he
mau thuan nhau, nhng thong thng ta ch quan tam nghien cu mot trong chung (chang
han, trong s o tren hnh thang c phan chia thanh hnh thang can va hnh thang khong
can, nhng ta chu trong vao hnh thang can). Moi khai niem chung nay, en lt no lai co
the co nhng phan chia khac nhau. Noi cach khac, ta co the thc hien mot phan chia a giai
oan. Ket qua la tao nen mot ho cac khai niem.
Mat khac, mot khai niem co the c phan chia theo nhieu tieu chuan khac nhau.
V vay, trong day hoc, e hoc sinh nam c quan he gia cac khai niem, ta thng he
thong hoa quan he chung loai gia chung theo mot cau truc a giai oan. Trong o, vi
moi bc phan chia theo phep nh phan, ta ch trnh bay mot khai niem chung, khai niem th
hai la ngam an. ieu nay cho phep n gian hoa cau truc phan chia va do o lam ro hn
quan he gia cac khai niem a c hoc.
Thc hien mot s phan chia a giai oan nh vay chnh la hoat ong he thong hoa cac
khai niem.
V du : S o sau (Hnh hoc 8, NXB GD 1999, tr. 51) the hien mot he thong phan loai
a giai oan.
48
2 canh song song
2 goc ay
bang nhau
co 1 goc
vuong
co 1 goc vuong
2 canh ben
song song
2 canh ke
bang nhau
co 1 goc
vuong
2 canh ke
bang nhau
co 1 goc
vuong
Ghi chu: Cac dong ch i kem ch dau hieu phan chia tng ng.
8.2. Vai tro cua day hoc phan chia khai niem
Day hoc phan chia khai niem khong ch la gii thieu cho hoc sinh nhng he thong phan
chia a co san, du rang hieu va nh c he thong phan chia nay se gop phan hieu va nam
vng hn cac khai niem co lien quan. Van e cot yeu la to chc cho hoc sinh tien hanh chnh
hoat ong phan chia nay, khong ch khi on tap mot chng, on tap mot phan, ma vi moi c
hoi co the. Chang han, nhan day hoc mot khai niem mi nao o, ta co the nh v no so vi
mot so khai niem a hoc trc o.
Nhieu cong trnh nghien cu a chng to rang viec nam vng nh ngha cua mot khai
niem khong u cho phep nam vng khai niem o. Ngi ta ch co the hieu ung ban chat
cua khai niem khi nam vng hoat ong cua no, bao ham ong thi cach a khai niem vao
mot pham vi nao o, hnh thc the hien va cach to chc cua khai niem trong pham vi nay,
ac biet la cach s dung khai niem nh la cong cu giai quyet cac bai toan va cach tac ong
cua khai niem vi cac khai niem khac khong ch trong pham vi ang xem xet, ma ca trong
cac pham vi khac.
Nh vay, viec day hoc mot khai niem toan hoc bao ham ca viec lam ro moi quan he
cua no vi cac khai niem khac, trc het la cac khai niem co quan he chung - loai va thuoc
pham vi toan hoc. ieu nay cho phep lam sang to hn noi ham va ngoai dien cua khai niem
ang xem xet.
Chnh tren quan iem nay ma phan chia khai niem la mot trong cac hoat ong cho
phep lam ro hn cac moi quan he gia cac khai niem co quan he chung loai nh vay.
Ngoai ra, no cung cho phep phat trien t duy logic cho hoc sinh.
Nam vng cach phan chia khai niem cung giup cho viec giai cac bai toan dng hnh,
bai toan quy tch, bai toan bien luan theo tham so, bai toan chng minh bang phan chng,
mot cach chnh xac va ay u, khong bo sot trng hp.
49
Cau hoi va bai tap
1. Khai niem Oto la:

a) Ban than t Oto.
b) nh ngha cua t Oto.
c) Tap hp tat ca cac Oto ton tai tren the gii.
d) Tap hp tat ca cac thuoc tnh ma tat ca cac Oto eu co.
e) T tng ve Oto ma mot ngi nao o co trong au cua mnh.
f) T tng chung ve mot lp cac oi tng co ten Oto.
g) Ban than chiec Oto.
Hay chon cau tra li thch hp.
2. Phan tch cac y kien sau ay :
Thuoc tnh ban chat cua mot khai niem la mot phan cua thuoc tnh ac trng cua khai
niem o.
Mot khai niem co the co nhieu thuoc tnh ac trng khac nhau.
Co the liet ke het tat ca cac thuoc tnh ban chat cua mot khai niem.
3. Lay v du ve khai niem toan hoc e minh hoa khang nh : Noi ham cang rong th ngoai
dien cang hep, noi ham cang hep th ngoai dien cang rong.
4. Viet cau truc logic cua nh ngha cac khai niem sau : Cap so cong, Ham so chan le, Hai
ng thang cheo nhau.
5. Viec nam vng cau truc logic cua mot khai niem co li ch g cho viec day hoc khai niem
o ?
6. Khi giai bai tap :
x 2 16
neu x 4
Xet tnh lien tuc cua ham so f(x) = x 4

tren mien xac nh cua no.
8
neu x = 4
th khai niem Ham so lien tuc tai mot iem hoat ong vi c che cong cu hay oi tng ?
7. Cho mot tnh huong trong o co mot khai niem toan hoc hoat ong vi c che cong cu.
8. Cho v du ve cac hnh thc the hien khac nhau cua khai niem.
9. Trnh bay nhng khac biet c ban nhat gia tien trnh oi tng Cong cu va tien trnh
Cong cu oi tng Cong cu.
10. V sao trong bc 1 Giai cac bai toan va phac thao nh ngha cua con ng quy nap,
khai niem lai hoat ong vi c che oi tng?
11. Trnh bay vai tro cua giao vien va hoc sinh trong bc 1 Giai cac bai toan va phac thao
nh ngha cua con ng quy nap.
12. Phan tch y kien cho rang co the tien hanh day hoc mot khai niem toan hoc theo cung
mot con ng (quy nap hoac suy dien) nhng co the co nhieu la chon phng phap day
hoc khac nhau.
13. Neu khai niem co ong ngha vi trnh bay nh ngha khai niem hay khong?
14. Trnh bay vai tro va y ngha cua viec nghien cu bieu tng cua hoc sinh trc khi day
50
hoc mot khai niem.
15. Lay v du minh hoa e ch ro rang du cha c hoc ve mot khai niem nao o, nhng hoc
sinh a co nhng bieu tng ban au ve no.
16. T goc o cua phng phap day hoc tch cc, hay phan tch cac tien trnh va con ng
day hoc khai niem toan hoc. (trong ieu kien nao, vi phng phap day hoc nao, th
viec ap dung tien trnh nay mi the hien tinh than cua day hoc tch cc ?).
17. Xay dng mot phng an day hoc cac khai niem sau ay:
Cap so cong; Ham so lien tuc tai mot iem; Gii han cua ham so (ai so va giai tch
11).
Ham so; Ham so chan va ham so le; Phng trnh he qua (ai so 10).
Hai vect bang nhau (Hnh hoc 10).
Hai ng thang song song va hai ng thang cheo nhau trong khong gian; ng
thang vuong goc vi mat phang (Hnh hoc 11).
Parabol (Hnh hoc 12).
18. Phan biet hoat ong cung co khai niem va hoat ong van dung khai niem.
19. Phan tch y kien cho rang hoat ong the hien mot khai niem a bao ham trong no hoat
ong nhan dang khai niem.
20. Mot sinh vien cho algorithme nhan biet khai niem ham so le nh sau:
B1) Tm mien xac nh D
B2) Neu x D ma x D, th qua bc 3
Neu x D ma x D, th ket luan f(x) khong la ham so le.
B3) Neu f(-x) = -f(x) vi x D, th f(x) la ham so le
Neu f(-x) -f(x) vi x D, th f(x) khong la ham so le.
Hay phan tch phng an tren cua sinh vien.
21. Phan tch s khac biet va s tng ong gia hoat ong tao ong c va hoat ong tao tnh
huong gi van e trong day hoc phat hien va giai quyet van e.
22. Cho v du ve mot bai toan (dng hnh, quy tch, chng minh phan chng hay bien
luan, ) ma viec khong nam vng cach phan chia khai niem se dan en sai lam trong
bai giai.
23. He thong hoa cac phep bien hnh trong chng trnh toan pho thong.
24. Cho mot he thong phan loai khai niem so trong chng trnh toan pho thong.
51
B. Day hoc nh l toan hoc

1. nh l la g ?
Tren phng dien tri thc khoa hoc, nh l c hieu la :

Mot menh e toan hoc, ma chan l cua no c khang nh hay phu nh qua chng
minh. (T ien toan hoc, NXB Khoa hoc va Ky thuat 1993).
Menh e toan hoc a c chng minh. (Le Petit Larousse, NXB Larousse
Bordas 1999).
Khac vi cap o tri thc khoa hoc, trong day hoc toan trng pho thong, nh l c
hieu la mot menh e a c chng minh la ung.
bac THCS, mot mat v khai niem chng minh xuat hien sau khai niem nh l, mat
khac v rang buoc cua phat trien tam l la tuoi hoc sinh ma khai niem nh l thng c
a vao theo kieu pho bay (par ostension), chang han :
Tnh chat Khoang cach t trung iem cua oan thang en moi au oan thang
bang na o dai oan thang o c khang nh la ung, khong phai bang o ac
trc tiep ma bang suy luan. Mot tnh chat nh the goi la nh l (Hnh hoc 7, NXB
GD 1987).
Tnh chat Hai goc oi nh th bang nhau c khang nh la ung trong moi
trng hp. e co mot khang nh nh vay, ta khong the o trc tiep ma phai suy luan.
Ta goi mot tnh chat c khang nh la ung bang suy luan la mot nh l (SGK th
iem Toan 7, 2001).
Noi chung trong chng trnh toan trng pho thong, cac nh l thng c a vao
mot cach tng minh, ngha la xuat hien ro rang di mot cai nhan nh l . Nhng cung
co nhng menh e co c che cua mot nh l (ngha la c chng minh la ung), nhng lai
khong c neu thanh nh l. Chang han, cac cong thc lng giac nh cong thc cong, cong
thc bien oi tong thanh tch,
ay, ta trnh bay viec day hoc mot menh e co c che cua nh l, du no co c neu
thanh nh l hay khong.
2. Yeu cau cua day hoc nh l trng pho thong
Nhn vao s o cau truc he thong khoa hoc toan hoc noi chung va toan hoc trng
pho thong noi rieng (xem muc 2.2 cua phan Day hoc khai niem toan hoc ) ta thay, cung
vi khai niem, nh l la mot oi tng mau chot cua day hoc toan hoc.
Viec day hoc nh l trng pho thong nham at ti cac yeu cau sau ay:
a) Gop phan lam cho hoc sinh thay c nhu cau ri khoi Hnh hoc quy nap thc
nghiem16 ma ho a tiep xuc trc lp 7 va tnh can thiet dung en suy luan va chng minh
e xay dng mot Hnh hoc suy dien, thay c rang suy luan va chng minh la mot ac trng
16
Hnh hoc quy nap thc nghiem la cach goi tat cua Hnh hoc trong o cac oi tng kien thc c hnh thanh
qua thc nghiem (quan sat, o ac, gap hnh,...). Con trong Hnh hoc suy dien chung hnh thanh nh vao suy luan
dien dch.
52
c ban cua toan hoc, mot yeu to quan trong trong phng phap tien hanh cac hoat ong toan
hoc.
b) Hnh thanh va phat trien hoc sinh nang lc suy luan va chng minh, bao gom cac
nang lc : Hieu c chng minh, soan thao c chng minh, tm toi chng minh, anh gia
c chng minh,
c) Lam cho hoc sinh nam c mot he thong cac nh l c ban va moi quan he gia
chung. Co k nang van dung cac nh l vao viec giai quyet cac van e cua toan hoc, cua
khoa hoc khac hay cua thc tien.
Tuy theo cap o lp ma tam quan trong cua moi yeu cau co the thay oi. bac THCS,
yeu cau th nhat ong mot vai tro ac biet quan trong, nhat la khi hoc sinh mi bat au tiep
can vi chng minh. Trong khi bac THPT, yeu cau nay lai co phan giam nhe so vi hai yeu
cau sau.
3. Tien trnh day hoc nh l trng pho thong
3.1. Tien trnh: Thc nghiem / Suy luan
Tien trnh nay da tren quan iem cho rang hoat ong thc nghiem (quan sat, o ac,
mo mam, d oan, ) va hoat ong nghien cu l thuyet ch la cac thi iem khac nhau cua
hoat ong toan hoc (trong nghien cu cung nh trong day hoc toan). Nghien cu thc nghiem
va nghien cu l thuyet co moi quan he bien chng khong the tach ri. V the, phat trien kha
nang thc nghiem cung co vai tro quan trong nh phat trien cac nang lc t duy, kha nang
suy luan, tr tng tng,
Chnh v quan triet quan iem nay ma chng trnh mon toan THPT, 2003 cua Cong
hoa Phap neu ro :
Cac kha nang thc nghiem, suy luan, tng tng, phan tch anh gia phai c phat
trien ong thi : trnh bay mot van e, d oan ve ket qua, thc nghiem tren cac v du, thiet
lap mot chng minh, van dung cac cong cu l thuyet, trnh bay li giai, kiem tra ket qua at
c, anh gia tnh thch ang cua chung so vi van e at ra ch la nhng thi iem khac
nhau cua cung mot hoat ong toan hoc.
Viet Nam, theo truyen thong, chung ta thng nhan manh tren mat suy dien cua toan
hoc, coi nhe mat ng dung cua no va v the thng coi nhe kha nang quan sat, so sanh, mo
mam, d oan, phan tch phe bnh, e khac phuc khiem khuyet nay, chng trnh toan
THCS hien nay a phan nao e cap en mot cach tng minh mot vai yeu to cua hoat ong
thc nghiem:
Ren luyen kha nang suy luan hp ly va hp logic, kha nang quan sat, d oan. Phat
trien tr tng tng khong gian. Ren luyen kha nang s dung ngon ng chnh xac, boi dng
cac pham chat cua t duy nh linh hoat oc lap va sang tao (Chng trnh THCS mon toan,
NXB GD 2002, tr. 13).
ac biet, cac kien thc hnh hoc c trnh bay theo con ng ket hp trc quan va
suy dien. Bang o ac, thc hanh, gap hnh Hoc sinh d oan cac s kien hnh hoc va tiep
can vi cac nh l (Sach giao vien Toan 7, NXB GD 2003, tr. 11).
53
Day hoc toan trng THPT cung la c hoi e hnh thanh va phat trien kha nang thc
nghiem cho hoc sinh.
ac biet, viec quan triet quan iem thc nghiem trong day hoc nh l the hien ro net
nhat trong tien trnh day hoc Thc nghiem / Suy luan, c mo ta qua cac bc sau ay.
Cac bc cua tien trnh Thc nghiem / Suy luan:
Bc 1: Nghien cu thc nghiem qua cac v du, cac oi tng cu the (so, hnh, o
th, ).
Bc 2: Phong oan (phat hien mot menh e).
Bc 3: Bac bo hay khang nh phong oan.
Bc 4: Phat bieu nh l (neu menh e phong oan c chng minh la ung).
Bc 5: Cung co va van dung nh l.
Chu y: Bc 3 ong mot vai tro quan trong trong s noi ket bien chng gia nghien cu
thc nghiem (bc 1) va nghien cu l thuyet (suy luan bc 3). Tuy nhien, tuy theo trnh
o hoc sinh va ac iem cua nh l, oi khi bc 3 c bo qua. Ngi ta tha nhan tnh
ung an cua phong oan va trnh bay ngay nh l.
V du 1: Day hoc nh l ve So hang tong quat cua cap so nhan.
Bc 1: Sau khi a neu nh ngha cap so nhan, giao vien yeu cau hoc sinh bieu dien
u2 qua u1, u3 qua u1, u4 qua u1.
Bc 2: Yeu cau hoc sinh nhan xet cac ket qua at c e phong oan ve cong thc
bieu dien un qua u1 la : un = u1.qn - 1 Giao vien nhan manh rang o ch la mot phong oan.
Bc 3 : Chng minh phong oan bang phng phap quy nap.
Bc 4 : Phat bieu nh l.
Bc 5 : Cung co va van dung.
Cho cac v du tnh un trong cac trng hp cu the, chang han bai toan sau :
Anh A gi vao ngan hang mot so tien la 1000.000.000 ong vi lai suat nh k
0,5%/thang. Hang thang anh khong rut lai ra, ma e nhap vao von e sinh lai tiep. Hoi sau
20 nam anh A nhan tong cong so tien bao nhieu ?
V du 2 : Day hoc nh l ve phng tch cua mot iem vi mot ng tron (Hnh hoc
10, NXB GD 2001), co s dung phan mem Cabri Geometry.
Bc 1. Nghien cu thc nghiem:
Vi may tnh co trang b phan mem Cabri Geometry va may chieu a phng tien,
giao vien ve mot ng tron bat k.
Lay iem M co nh nam ngoai hnh tron. Ke ng thang bat k qua M va cat ng
tron tai A va B.
uuuur uuur
Dan ket qua MA.MB len man hnh17.
Chon mot v tr khac cua (luon qua M), cat ng tron tai C va D. Dan ket qua
17
Trong Cabri-Geometry co the tao mot Macro cho phep tnh t ong tch vo hng cua hai vect (khong kem theo n
v cm). e hieu ro hn, tham khao giao an chi tiet ve phng tch cua mot iem oi vi mot ng tron trong luan van
tot nghiep cua Tran Th Ngoc Diep (2005).
54
uuuur uuuur
MC.MD len man hnh.
Yeu cau hoc sinh nhan xet hai ket qua nay.
Di chuyen v tr cua ng thang (luon qua M). Khi o hai iem A va B se thay
uuuur uuur
oi theo. Yeu cau hoc sinh quan sat ket qua tng ng MA.MB c dan len man
uuuur uuur
hnh va a ra nhan xet ve MA.MB khi thay oi nhng van qua M.
Ve mot ng tron khac va iem M nam trong hnh tron. Thc hien tng t nh tren.
Bc 2. Phong oan:
T hai nhan xet tren, yeu cau hoc sinh neu len mot phong oan.
Phong oan mong i :
uuur uuur
Tch MA.MB la mot so khong oi khi quay quanh M va cat O .
Xet v tr ac biet khi la tiep tuyen (Auuuu
rB)
e d oan so khong oi nay la:
uuur
2
2
MO R , hay MA.MB = MO2 R2
Bc 3. Khang nh phong oan : Tien hanh chng minh menh e phong oan tren.
Bc 4. Phat bieu nh l :
Cho ng tron (O; R) va mot iem M co nh. Mouuur

t
ng thang thay oi i qua M va
uuur
cat ng tron tai hai iem A va B. Khi o tch vo hng MA.MB luon la mot so khong oi.
Bc 5. a vao khai niem phng tch. Cung co, van dung nh l va khai niem nay.
Trong bc 1 cua v du tren, neu co u trang thiet b cong nghe thong tin, th nen to
chc di dang hoat ong cua chnh hoc sinh : Moi hoc sinh (hay nhom hoc sinh) s dung
mot may vi tnh co trang b phan mem Cabri Geometry e thc hien cac cong viec a neu,
t o thao luan e a ra phong oan.
Chu y: Hien nay, tien trnh Thc nghiem / Suy luan a c van dung trong sach giao
khoa toan bac THCS. Nhng tuan t cac bc thng la: Nghien cu thc nghiem Phong
oan Phat bieu nh l Chng minh (hay cong nhan) nh l Cung co, van dung.
Tuan t nay co mot vai khiem khuyet.
Qua thc, khi trnh bay xong mot phong oan, hoc sinh ng trc hai cau hoi can tra
li (hay hai van e can phai giai quyet) : Phong oan ung hay sai? V sao?
Noi cach khac, ho ng trc mot bai toan m can giai quyet18 va co mot s khong
chac chan ve chan l cua menh e phong oan (khong biet no ung hay sai ?). Tnh khong
chac chan nay la ong c e hoc sinh lam nhng phep th, nhng mo mam, o chnh la
c hoi phat trien dan dan hoc sinh cac kha nang nghien cu khoa hoc.
Tuy nhien, neu ta phat bieu ngay nh l, th cau tra li cho cau hoi th nhat a c
xac nh. Tnh lng l b mat. Nhiem vu duy nhat con lai cua hoc sinh ch la lam ro v sao
menh e phong oan ung (chng minh nh l).
N. Balacheff (1982) a phe bnh hien tng tng t nh vay khi ban ve day hoc chng
minh cac trng pho thong, Cong hoa Phap:
18
Xem khai niem Bai toan m phan D.
55
Cac tnh huong day hoc chng minh a tc i hoc sinh trach nhiem ve cai ung.
Thong thng cac bai toan ve chng minh eu c trnh bay di dang Chng minh rang .
Noi cach khac, menh e can chng minh luon c khang nh la ung. Van e con lai oi vi
hoc sinh ch la tm ra mot chng minh.
Chnh v vay, nen ap dung tien trnh Thc nghiem / Suy luan theo ung tuan t cac
bc a trnh bay.
3.2. Tien trnh : Bai toan nh l
Bc 1 : Giai cac bai toan.
Bc 2 : Phat bieu nh l nh la ket qua cua viec giai quyet cac bai toan (the che hoa).
Bc 3 : Cung co va van dung nh l.
V du : Day hoc nh l ve bat ang thc Cosi lp 10.

Bc 1 : Trong phan au cua bai Chng minh bat ang thc, hoc sinh c cung cap
hai phng phap chu yeu e chng minh mot bat ang thc :
PP1 : Bien oi tng ng bat ang thc can chng minh ve bat ang thc a biet
la ung, chang han : A2 0 vi moi A ; A2 + B2 0 vi moi A, B ;
PP2 : T bat ang thc ung a biet i en bat ang thc can chng minh.
T o, giao vien e ngh hoc sinh chng minh bat ang thc
a + b 2 ab vi a, b 0.
Mot trong cac li giai mong i : Vi a, b khong am ta co,
a + b 2 ab a + b - 2 ab 0
Vay, a + b 2 ab ung.
a- b
0 (ung).
Bc 2 : Bang pha the che hoa, giao vien phat bieu nh l ve bat ang thc Cosi.
Nhan manh lai gia thiet va ket luan cua nh l, neu cach ghi nh nh l,
Dung chng minh cac bat ang thc khac.
Van dung vao bai toan tm gia tr ln nhat nho nhat : Neu hai so dng co tong
khong oi th tch cua chung ln nhat khi hai so o bang nhau. Ngc lai, neu tch
cua chung khong oi th tong cua chung se be nhat khi hai so bang nhau.
Chu y : Tien trnh nay se tr nen t nhien va thu v hn neu bai toan can giai khong
c a ra mot cach ot xuat, ma la ket qua cua hoat ong tao tnh huong gi van e (theo
ngha a neu trong phng phap Phat hien va giai quyet van e).
3.3. Tien trnh suy dien
Bc 1 : Phat bieu nh l.
Bc 2 : Chng minh (hoac cong nhan nh l).
3.4. Tong ket va so sanh cac tien trnh
56
Chu y : Thong thng, cac tien trnh tren co the bat au bang pha tao ong c (tng
t nh day hoc mot khai niem).
Cac tien trnh day hoc nh l
Thc nghiem /
Suy luan
0. Tao ong c
1. Nghien cu thc
nghiem
2. Phong oan
3. Bac bo hay khang
nh phong oan
4. Phat bieu nh l
0.
1.
2.
3.
Bai toan nh l
Tao ong c
Giac cac bai toan
Phat bieu nh l
Cung co, van dung.
Suy dien
0. Tao ong c
1. Phat bieu nh l
2. Chng minh hay
cong nhan nh l
a) Tien trnh Thc nghiem / Suy luan

u iem :
+ Hoc sinh thay ro c con ng nay sinh cua nh l. Noi cach khac, hoc sinh hoc
c cach phat hien nh l.
+ Tao c ong c a vao nh l va nhu cau phai chng minh : Chnh nhu cau giai
quyet cac mau thuan nay sinh khi tien hanh cac phong oan hay nhu cau tm hieu chan l cua
menh e phong oan se tao ong c cho chng minh.
+ Tao ieu kien hnh thanh hay cung co cho hoc sinh cac quy tac kiem nghiem sau :
Mot phan v du la u chng minh mot menh e toan hoc la sai.
Cac v du, du nhieu bao nhieu, cung khong u e khang nh mot menh e toan hoc
la ung.
Ghi nhan thc nghiem ch cho phep d oan ch khong cho phep khang nh tnh
ung sai cua mot menh e.
+ Hoc sinh c lam quen dan vi hoat ong nghien cu khoa hoc. Phat trien ho cac
pham chat t duy oc lap, sang tao, phe phan, kha nang thc nghiem (quan sat, mo mam,
d oan, ), kha nang hoc tap bang th, sai ,
Nhc iem :
Mat nhieu thi gian va cong sc cua ca giao vien va hoc sinh, oi hoi giao vien phai co
kha nang quan l gi hoc khong con theo kieu truyen thong (nhat la trong cac pha tranh luan
e i en phong oan).
b) Tien trnh Bai toan nh l
u iem:
nh l xuat hien t nhien nh ket qua cua hoat ong giai cac bai toan. Noi cach
khac, tri thc mi khong c cho mot cach trc tiep, ma nay sinh trong qua trnh giai cac
bai toan.
Phu hp vi quan iem: hoc tap trong hoat ong va bang hoat ong. Hoc sinh co
nhieu thuan li e hoat ong tch cc va t giac. Hn na, neu tao c tnh huong co van
57
e th de tao ong c va gay hng thu cho hoc sinh. at biet, khi ket qua cua viec tao tnh
huong co van e la cac bai toan ma ta mong muon hoc sinh giai quyet e i en nh l, th
ta cung a tao c hoi e ho hoc cach phat hien nh l.
Nhc iem:
Kho co c hoi phat trien c hoc sinh cac kha nang thc nghiem (quan sat, d
oan, ), nhng kha nang can thiet cho hoat ong nghien cu toan hoc.
Kho tao ieu kien hnh thanh hay cung co hoc sinh cac quy tac kiem nghiem nh
a neu tren, nhat la oi vi hoc sinh trng THCS khi mi lam quen bc au vi suy
luan va chng minh.
c) Tien trnh Suy dien
u iem:
Ngan gon, tiet kiem thi gian.
Giao vien de lam chu tien trnh len lp, de quan l gi hoc.
Nhc iem:
Kho tao ong c va kho gay hng thu hoc tap cho hoc sinh. Han che kha nang phat
trien nang lc t duy tch cc, oc lap va sang tao cua ho.
Khong phat trien c hoc sinh cac kha nang thc nghiem (quan sat, d oan, )
- nhng kha nang can thiet cho hoat ong nghien cu toan hoc.
Khong tao ieu kien hnh thanh hay cung co hoc sinh cac quy tac kiem nghiem
nh a neu tren, nhat la oi vi hoc sinh trng THCS khi mi lam quen bc au vi
suy luan va chng minh.
nh l xuat hien khong t nhien, co tnh ap at. Tri thc mi c cho trc tiep. Do
vay hoc sinh khong hieu c nguon goc nay sinh, cung nh vai tro va y ngha cua tri thc
mi.
3.5. Tao ong c chng minh
Theo truyen thong, lp 6 va lp 7 bac THCS thuoc giai oan chuyen tiep gia hai cach
tiep can Hnh hoc : tiep can bang quy nap thc nghiem va tiep can bang suy dien (ta goi tat
la Hnh hoc quy nap thc nghiem va Hnh hoc suy dien).
Trong Hnh hoc quy nap thc nghiem, cac oi tng hnh hoc c ban lan lt c
a vao chu yeu thong qua viec s dung cac dung cu o, ve, hay quan sat trc quan tren
hnh. Cac tnh chat toan hoc cung c rut ra t hoat ong thc nghiem. Ngc lai, Hnh hoc
suy dien (theo truyen thong thng c a vao chnh thc t lp 7) oi hoi cac tnh chat
toan hoc phai c hp thc hoa bi suy luan dien dch.
Nh vay, luon ton tai mot s ngat quang gia hai cach tiep can hnh hoc. Viec day hoc
suy luan va chng minh khong the khong ke tha tri thc trc quan, khong the tach ri hoat
ong thc nghiem a co cac lp trc. Nhng no cung oi hoi hoc sinh phai t bo viec
dung ghi nhan thc nghiem e khang nh tnh ung an mot menh e toan hoc. ieu nay
at ra nhieu kho khan cho viec day hoc hnh hoc trong giai oan chuyen tiep. ac biet oi
vi hoc sinh, tiep can quan sat thc nghiem dng nh la mot chng ngai ln cho viec
hoc tap suy luan va chng minh.
58
V the, cau hoi lam the nao e hoc sinh hieu c l do phai dung en suy luan va
chng minh, l do t bo quan sat, o ac, , noi cach khac, tao ong c chng minh cho
hoc sinh nh the nao ? la mot van e kho khan can giai quyet. Thong thng, ngi ta hay
khuyen dung hnh ve e lam cho hoc sinh thay s khiem khuyet cua quan sat, thc nghiem:
Ket qua rut ra t quan sat, thc nghiem co the sai. Nhng bien phap nay dng nh khong co
may hieu qua.
bac THPT ap lc nay bt cang thang hn, nhng cha co g am bao rang hoc sinh
a y thc c hoan toan ve l do phai chng minh.
Mot trong cac bien phap co the ap dung cap o nay la khai thac tot tien trnh Thc
nghiem / L thuyet trong day hoc nh l.
Qua thc, van e mau chot nhat trong tien trnh nay la thc hien cac hoat ong thc
nghiem va trnh bay mot d oan.
ac trng c ban cua d oan la tnh bap benh (incertitude) cua cac ket qua at
c t quan sat thc nghiem. Chnh tnh bap benh nay lam nay sinh nhu cau phai giai thch
e thuyet phuc ngi khac, va t o tao nen nhu cau suy luan va chng minh, ong thi lam
noi bat vai tro cua cong cu chng minh (vai tro hp thc hoa). Trong trng hp neu to chc
day hoc tao ra c s ganh ua tch cc gia hoc sinh hay cac nhom hoc sinh e khuyen
khch ho bao am tnh hp thc cua ket qua ma ho rut ra t hoat ong thc nghiem, th lai
cang thuan li hn cho viec tao ong c suy luan va chng minh.
Chang han, neu khi o va tnh tong so o cac goc cua mot tam giac, ma tat ca cac hoc
sinh eu cho cung mot ket qua la 180, th phong oan tong so o cac goc trong cua mot
tam giac bat k bang 180 mat i ac trng bap benh . Nh vay, chnh ban than hoc sinh
se khong con co nhu cau phai giai thch, phai chng minh. Ngc lai, neu cac em cung cap
mot day cac ket qua nh 181, 179, 1785, 182, 178, 1800, , va neu cac em nhan xet
c rang cac ket qua nay mac du khac nhau, nhng luon giao ong xung quanh 180, th
phong oan tren tr nen co gia tr hn. Bi v, chnh s bat nh cua ket qua at c va s
c thua gia hoc sinh hay nhom hoc sinh se gi nen nhu cau tranh luan va nh vay tao
ong c cho suy luan va chng minh.
Ren luyen kha nang a ra cac d oan t quan sat, thc nghiem khong ch bo hep
trong day hoc cac nh l theo tien trnh Thc nghiem/ L thuyet, ma con co the khai thac
ngay trong qua trnh tm toi cach chng minh.
Chang han, e ren luyen kha nang ap dung cac phng phap chng minh hai mat phang
P va Q song song vi nhau a hoc trong phan l thuyet, ta co the bat au pha tm toi chng
minh t cac cau hoi nh :
Co the d oan xem mat phang P co cha hai ng thang cat nhau nao cung song
song vi Q ?
Co the d oan xem P va Q cung song song vi mat phang th ba nao ?
3.6. Cung co bc au nh l
Tng t nh day hoc khai niem, cung co nh l la mot qua trnh lau dai, co the trai
qua nhieu giai oan va cap o khac nhau. Ngay ca khi nh l va c trnh bay, ta cung can
tien hanh cung co bc au nh l nay bang mot so hoat ong nh :
59
Phan tch nh l.
Khai quat hoa, ac biet hoa nh l.
a) Phan tch nh l : Phan tch lam ro ac trng quan trong the hien tng minh hay an
tang trong nh l, lam ro gia thiet va ket luan, trnh bay nh l di dang kenh hnh, ve hnh
minh hoa,
b) Khai quat hoa, ac biet hoa : Hai hoat ong nay cung cho phep cung co ban au
nh l, v no cho phep hieu ro hn cac ac trng cua nh l, moi quan he cua nh l vi cac
nh l a hoc, vi nh l mi ma ta cong nhan hay sap chng minh va ca vi nhng menh e
d oan ma ta mong muon hoc sinh i sau nghien cu.
V du 1 : nh l cosin trong tam giac
c2 .
a 2 = b 2 + c 2 2bc cos A .
Xet trng hp ac biet khi A = 900 se dan ti nh l Pythagore quen thuoc : a2 = b2 +
V du 2 : Bat ang thc Cosi :
a+ b
ab vi a 0, b 0.
2
Khai quat hoa cho trng hp 3 so khong am, ta co bat ang thc :
a+ b+ c 3
abc vi a 0, b 0, c 0.
3
Trong SGK ai so 10, NXB GD 2001, bat ang thc nay c tha nhan, khong chng
minh.
Khai quat hoa cho trng hp n so khong am, ta co bat ang thc :
a1 + a2 + ... + an n
a1a2 ...an vi ai 0, i = 1, , n.
n
Bat ang thc nay co the trnh bay di dang mot kien thc ngoai chng trnh va yeu
cau hoc sinh kha gioi tm cach chng minh.
Chu y : Ngay ca khi ket qua cua khai quat hoa la mot menh e sai, th hoat ong nay
cung cho phep hieu ro hn ban chat cua nh l. Chang han, sau khi a vao cong thc sin2x
+ cos2x = 1, th cau hoi khai quat nh sau cung cho phep nam vng hn cong thc sin2x +
cos2x = 1 :
Cac ang thc sau ung hay sai :
a) sinnx + cosnx = 1
b) sin2u(x) + cos2u(x) = 1
c) sin2nx + cos2 nx = n
Viec bac bo cac ang thc a, c co the thc hien c nh vao cac phan v du.
4. Day hoc chng minh
4.1. Khai niem chng minh
Trong pham vi logic toan :
60
Trong cuon Tap hp va logic (NXB GD, 1998), cac tac gia Hoang Xuan Snh va
Nguyen Manh Trinh cho nh ngha :
Ta goi la mot chng minh mot day hu han nhng lap luan (menh e) c k hieu di
dang cac cong thc sau : A1, A2, A3, An.
Sao cho, vi moi i (i = 1, 2, , n) Ai phai thoa man mot trong cac ieu kien sau :
Hoac Ai la tien e, hoac Ai la mot nh l, hoac Ai la gia thiet (hay ieu kien) a
cho trc.
(ii) Hoac Ai la cong thc tng ng vi mot cong thc co mat trong day ng trc
no.
(iii) Hoac Ai la he qua logic c suy ra t cac cong thc co mat trong day ng trc
no .
(i)
Con theo Le T Thanh (1995) :
Chng minh la mot hnh thc suy luan, da vao nhng phan oan ma tnh chan thc
c cong nhan e khang nh tnh chan thc cua mot phan oan khac can c chng
minh.
Trong pham vi khoa hoc toan hoc :
Chng minh la Phep suy luan e thiet lap s ung hay sai cua mot khang nh (phan
oan, menh e, nh l) (T ien toan hoc, NXB Khoa hoc va Ky thuat, 1993).
Trong day hoc toan trng THCS :
Chng minh nh l la dung lap luan e suy t gia thiet ra ket luan. Lap luan la neu
nhng khang nh va vach ro v sao, can c vao au ma co nhng khang nh o (Hnh hoc 7,
NXB GD 1995).
Chng minh nh l la dung suy luan e khang nh ket luan (c suy ra t gia thiet)
la ung (SGK Toan 7, NXB GD 2002).
V du : Chng minh bat ang thc Cosi :
a+ b
ab , vi a 0, b 0 (T)
2
(a - b) 2 0, vi a 0, b 0 (A1)
a2 + b2 2ab, vi a 0, b 0 (A2)
a2 + 2ab + b2 4ab, vi a 0, b 0 (A3)

(a + b) 2 4ab, vi a 0, b 0 (A4)
a + b 2 ab , vi a 0, b 0 (A5).
a+ b
ab , vi a 0, b 0 (A6 T)
2
4.2. Cau truc cua chng minh
Hoat ong nhan thc tng ng vi chng minh co hai ac trng c ban cho phep phan
biet chng minh vi cac hnh thc suy luan khac (nh quy nap, giai thch, thuyet phuc) :
Chng minh la mot day hu han cac menh e c noi ket vi nhau theo vai tro (c
61
che) cua cac menh e, ma khong phai theo noi dung hay ngha cua cac menh e nay.
Cac menh e c tao ra bi phep thay the mot menh e cu trc o (gia thiet, hay
ket qua cua mot phep thay the a thc hien trc o) bang mot menh e mi. Viec thay the
c thc hien nh vao mot menh e chuan (mot nh ngha, tien e, nh l), no hoat ong
nh la quy tac cho phep s thay the nay.
V du minh hoa chng minh khong phu thuoc noi dung menh e :
Xet menh e : Neu 2 = -2, th 4 = 4
Chng minh :
2 = -2 (T1 Menh e gia thiet)
2 = (-2) (T2 Menh e ket luan c rut ra nh vao menh e chuan :

neu a = b th a = b ).
4 = 4 (T menh e can chng minh).
Nh vay, chng minh c hieu la mot day hu han cac bo ba hay mat xch sau
ay:
Cac ieu kien

vao
Quy tac thay the

(nh ngha, Tien e, nh l)
Ra
Cac tien e :
- Gia thiet
- Cac menh e ung a biet
Menh e mi
(ket luan 1)
Quy tac thay the

Cac ieu kien vao
Cac tien e :
- Gia thiet
- Cac menh e ket luan cua
cac bc thay the trc.
Ra
Menh e mi
(ket luan th k)
62
Cao ieu
kien vao
Quy tac thay the

Ra
Cac tien e :
- Gia thiet
- Cac menh e ket luan cua
cac bc thay the trc.
Menh e can
chng minh
(ket luan th n)
Chu y : Thc ra, ngoai ba thanh phan neu tren, con co mot thanh phan th t tac
ong ngam an trong chng minh, ma ta se noi en phan sau, o la cac quy tac suy dien.
V du 1 : nh l Trong hnh thang can hai ng cheo bang nhau .
Chng minh : Gia s ABCD la mot hnh thang can ay AB va CD.
BD.
ABCD la mothnh thang can AD = BC va D = C ADC = BCD (cgc) AC =

Cau truc cua chng minh nay co the mo ta nh sau :
nh ngha hnh thang can
ieu kien
vao
ABCD la hnh
thang can
Ra
AD = BC
(Ket luan 1)
nh l : Hai goc ay cua

hnh thang can bang nhau
ieu kien
vao
ABCD la hnh
thang can
Ra
D=C
(Ket luan 2)
63
nh l : c.g.c
Cac ieu
kien vao
Ket luan 1, 2 ;
DC chung
ieu kien
vao
Ket luan 4
nh ngha hai tam giac

bang nhau
Ra
ADC = BDC
(Ket luan 3)
Ra
AC = BD
(Menh e can chng minh)
Chu y : Cac quy tac suy dien logic xuat hien ngam an trong chng minh tren la quy
P Q, P
tac tam oan luan :
.
Q
Cac thanh phan cua chng minh
T cac phan tch tren, ta thay co bon thanh phan cung hoat ong trong mot chng minh:
1. Cac ieu kien vao (cac tien e premisses) : o la cac menh e a cho (gia thiet),
cac menh e ket luan cua cac bc trc o, menh e ung a biet.
2. Cac quy tac thay the (luan c) : nh ngha, nh l, tien e, quy tac, cong thc a
biet.
3. Cac ket luan : Ket qua cua cac bc thay the. Trong o menh e can chng minh
goi la luan e.
4. Quy tac suy dien logic thng gap (Luan chng).
A B; A
B
A B; B C
b) Tam oan luan bac cau :
AC
A B; B
c) Tam oan luan phu nh :
A
d) Cac quy tac phan chng :
a) Quy tac tam oan luan :
B; A B
A BB
A B B
;
;
A
B
B A
e) Mot so quy tac khac :
PQ
x, P( x )
x , P ( x )
A BC
;
;
;
A B
QP
x, P(x )
x, P( x )
64
f) Quy tac (nguyen l) quy nap toan hoc :

Cho menh cha bien : P(n) vi n Z va hang so c Z
Tien e : a. P(c) ung
b. Neu P(k) ung vi k c, th P(k+1) cung ung.
Ket luan : P(n) ung vi moi n c.
Quy tac nay co the viet di dang :
P(c).
(menh e c s).
P(k) P(k+1), k c
(menh e quy nap).
P(n), n c
(menh e ket luan).
Chu y: Vai tro cua mot menh e thay oi theo tng bc thay the. Trong bc nay no
la ket luan, bc sau no lai co the la tien e. Cung mot menh e, tnh huong nay la gia
thiet hay ket luan, nhng tnh huong khac lai la quy tac thay the.
4.3. Phan tch mot chng minh
Phan tch mot chng minh la phan tch cau truc cua chng minh o. Noi cach khac la
ch ro trong moi bc cua chng minh, ta a co nhng tien e nao, ket luan rut ra la g, cac
quy tac thay the (luan c) va cac quy tac suy dien nao a c s dung.
Phan tch mot chng minh cho phep hoc sinh hieu ro hn cau truc cua no, cho phep
phat hien cac sai lam (neu co) va ban chat cua sai lam nay.
Cac hnh thc phan tch mot chng minh
a) Phan tch theo bang
V du 1 : Phan tch chng minh bat ang thc Cosi ma ta a trnh bay trong phan trc.
Tien e
(a b) 2 0,
vi a 0,b
0
Cac menh e
ket luan
a2 2ab + b2 0, Tnh chat ang thc :

(A - B) 2 = A2 2AB +
vi a 0,b
B2
0
a2 + 2ab + b2
a 2ab + b 0,
4ab,
vi a 0,b
vi a 0,b
0
0
2
Quy tac thay the

(luan c)
Tnh chat bat ang thc :

ABA+CB+C
a2 + 2ab + b2
a + b 2 ab ,
Tnh chat : Neu A, B
4ab,
vi a 0,b khong am va A B th
vi a 0,b
A B
0
0
65
a+b
ab ,
a + b 2 ab ,
Tnh chat bat ang thc :
2
vi a 0,b vi a 0,b Neu A B va C> 0 th
A.C B.C
0
0
V du 2 : Cho hnh chop t giac eu S.ABCD co cac canh ben va canh ay eu bang
a. M la trung iem cua SC. Chng minh rang mp (MBD) mp (SAC).
Chng minh :
Ta co BS = BC = a va M la trung iem cua SC. Suy ra BM SC. (1)
Tng t ta co : DM SC. (2)
T (1) va (2) ta suy ra SC (BDM). Vay (SAC) (BDM).
Phan tch :
Tien e
BS = BC = a
Quy tac thay the

(luan c)
BCS can tai

nh ngha tam giac can.
B (1)
nh l : Neu tam giac ABC
can tai A, ng trung tuyen
ke t nh A va la phan giac
cua va la ng cao.
M la trung
iem SC
Ket luan 1
BM SC (2)
DS = DC = a
BCS can tai

nh ngha tam giac can
B (3)
M la trung
iem SC
Ket luan 3
Ket luan 2
Ket luan 4
66
Cac menh e
ket luan
DM SC (4)
nh l : Neu tam giac ABC

can tai A, ng trung tuyen
ke t nh A va la phan giac
cua va la ng cao.
SC (BDM)
(5)
nh l : Neu ng thang
vuong goc vi hai ng
thang a,b cat nhau nam trong
mat phang (P) th vuong
goc vi moi ng thang c
nam trong mat phang (P).
nh ngha : Mot ng
thang goi la vuong goc vi
mat phang (P) neu no vuong
goc vi moi ng thang cua
mat phang o.
(SAC) cha
SC
Ket luan 5
(MBD)
(SAC).
b) Phan tch di dang s o

BS = BC = a
BCS can
tai B
BM SC
nh ngha : Hai mat phang

goi la vuong goc vi nhau
neu mot trong hai mat phang
o cha mot ng thang
vuong goc vi mat phang
kia.
DS = DC = a
M la trung
iem cua SC
DCS can
tai D
DM SC
SC (DBM)
(ASC) cha SC
(MBD) (SAC)
c) Phan tch di dang mot day cac bo ba (xem v du 1, muc 4.2).

Nhan xet:
Trong tat ca cac hnh thc phan tch tren, thanh phan th 4 Quy tac suy dien ch
xuat hien ngam an.
Hnh thc S o khong lam ro quy tac thay the va s thay oi vai tro cua cac menh
e. Nhng lai lam ro s o rang buoc gia cac menh e.
Hnh thc Bang va Day cac bo ba khong ch lam ro s thay oi vai tro cua cac menh
e, ma con lam ro cac quy tac thay the (menh e chuan). Chnh viec lam ro cac menh
e chuan nay gop phan cung co kien thc a hoc cho hoc sinh, v ho thay ro trong viec
giai quyet cac van e, cac nh ngha va nh l a hoc c ap dung nh the nao, vi
nhng ieu kien nao th chung mi ap dung c,
4.4. Cac yeu cau cua mot chng minh
a) Tien e va luan c phai chan thc :

Cac ieu kien vao ch co the la gia thiet, cac menh e ung a biet, hay cac menh
e ket luan cua cac bc thay the trc.
67
Cac quy tac thay the phai la cac nh ngha, nh l, tnh chat hay tien e ung a
biet.
b) Luan chng phai hp logic : Cac phep suy dien c s dung (ngam an) phai hp
logic.
c) Khong anh trao luan e : Khong thay the menh e can chng minh bang mot menh
e khac khong tng ng vi no.
Mot so sai lam do vi pham cac yeu cau tren
a) Sai lam ve mat tien e: Thng do ch da vao trc giac hay s dung cac menh e
cha c chng minh.
b) Sai lam ve mat luan c : Do ap dung sai nh l, tnh chat, nh ngha, tien e.
c) Sai lam ve mat luan chng : Do s dung quy tac suy luan khong hp logic, chang
han nh cac quy tac sau ay.
P Q, Q
P Q, P
P Q, P
1.
2.
3.
P
Q
Q
d) Sai lam ve luan e : Do thay menh e can chng minh bang mot menh e khong
tng ng vi no.
Cac v du minh hoa
Bai toan 1: Cho day so (un) vi un =

Chng minh rang lim un = 2
n
2 + 2 + ... + 2 n dau can.
Xet bai lam sau cua mot hoc sinh:

Nhan xet : un+1 =
T mot suy ra:
2 + un (1). at lim un = a . Do un> 0 vi moi n, nen a 0.

n
lim un +1 = lim 2 + un a = 2 + a
n
a = 1
.
a2 a 2 = 0
a = 2
Loai a = -1.
Vay : lim un = 2 .
n
Bnh luan : Bai lam sai do da vao mot tien e la mot menh e cha c chng minh.
o la menh e Day so (un) co gii han hu han khi n .
Bai toan 2 : Cho tam giac ABC. Dng ra pha ngoai tam giac cac hnh vuong ABEF va
ACGH. T A dng ng vuong goc vi BC, cat BC D va cat FH M. Chng minh FM =
MH.
Xet bai lam sau cua mot hoc sinh :
68
H
V AF = AB, AH = AC va FAH = BAC (oi nh), nen AFH = ABC.

Ta co :
FAH = BAC , DAC + ACD = 900 va ABC + ACB = 900
nen DAC = ABC (2).
Mat khac : v DAC = FAM (oi nh), AFH = ABC (do hai tam giac bang nhau), nen
AFH = FAM . Suy ra : FM = MA.
Chng minh tng t ta co MH = MA.
Vay, FM = MH.
Bnh luan : Sai lam ve mat tien e. Hoc sinh a ve ABC la tam giac vuong, nen ghi nhan
trc giac rang F, A, C thang hang.
Bai toan 3: Chng minh rang a + b 2 ab vi moi a, b0.
Xet bai lam cua mot hoc sinh :
a + b 2 ab (a + b)2 4ab
a2 + b2 - 2ab 0
(a - b)2 0 (1)
V (1) luon ung, nen : a + b 2 ab ung.
Bnh luan : Chng minh tren a s dung quy tac suy luan khong hp logic
(Sai lam ve mat luan chng).
P Q, Q
P
Bai toan 4 : Co ton tai hay khong nhng hnh chop t giac co hai mat oi dien cung
vuong goc vi mat phang ay ? Giai thch v sao.
Cau tra li cua mot nhom hoc sinh lp 11 tai Thanh pho Ho Ch Minh:
S
C
N
69
Gia s hnh chop SABCD co hai mat oi dien (SAB) va (SCD) cung vuong goc vi
ay.
Ke ng cao SM cua tam giac SAB va ng cao SN cua tam giac SDC.
Suy ra, SMN, SNM lan lt la goc gia mat phang (SAB) va (SDC) vi mat phang ay
(ABCD).
V SMN la mot tam giac, nen SMN, SNM khong the cung la goc vuong. Do o, (SAB)
va (SDC) khong the cung vuong goc vi ay.
Chng minh tng t vi hai mat oi dien (SAD) va (SBC)
Ket luan : menh e sai.
Bnh luan : Bai lam co sai lam ve hai phng dien khac nhau.
Sai lam ve mat luan c : Suy luan a da vao mot menh e sai Neu P va Q la hai
mat phang cat nhau theo giao tuyen a, th goc gia P va Q la goc gia ng thang b nam
trong P va vuong goc vi a, vi mot ng thang bat k nam trong Q va i qua giao iem cua
a va b.
Sai lam ve mat tien e : Suy luan sai lam tren dan ti hai menh e ket luan sai
SMN, SNM lan lt la goc gia mat phang (SAB) va (SDC) vi mat phang ay (ABCD) va
eu la goc vuong.. Menh e sai nay lai tr thanh tien e cho bc suy luan tiep theo Tam
giac SMN co hai goc vuong.
4.5. Phan loai chng minh
Mot cach tong quat, co hai loai chng minh chu yeu : chng minh trc tiep va chng
minh gian tiep
4.5.1. Chng minh trc tiep la chng minh trong o ta xuat phat t tien e (gia thiet
hay menh e ung a biet) e suy ra tnh ung an cua menh e can chng minh, nh vao
viec ap dung cac quy tac suy dien.
V du 1 : Chng minh bat ang thc Cosi.
Vi a 0, b 0 ta co :
(a - b)2 0 a2 + b2 - 2ab 0
(a + b)2 4ab
a + b 2 ab
a+ b
ab .
2
V du 2 : nh l ao ve dau cua tam thc bac hai.
Cho tam thc bac hai f(x) = ax2 + bx + c (a 0) va so thc . Neu af() <0 th tam
thc co hai nghiem phan biet x1, x2 (x1< x2 ) va x1< < x2 .
Chng minh :
af() < 0 a(a2 + b + c ) < 0
b
>0
(a + )2 <
2
4
70
phng trnh co hai nghiem phan biet x1, x2 tnh theo cong thc x =
b
.
2a
Mat khac : (a +
b
b+
b 2
) <
< a <
2
4
2
2
x1< < x2 vi x1< x2.

4.5.2. Chng minh gian tiep
Trong loai chng minh nay, ta lai co cac hnh thc chng minh khac nhau di ay.
b1) Chng minh phan chng
e chng minh menh e A la ung (ngha la chng minh A la sai), ta gia s ngc
lai A sai (ngha la A ung) va ch ra rang viec A ung se dan ti mau thuan. Nh vay, A
phai sai, ngha la A ung.
Menh e A can chng minh thng co dang:
APQ PQ
Do o, A P Q P Q
Nh vay, gia s A sai (hay A ung) tng ng gia s P ung va Q ung (hay Q sai).
Tuy nhien, trong day hoc toan thong thng ta ch viet : Gia s ngc lai Q sai. Viec P
ung c xem nh ngam an.
V du 1: Trong mot hnh bnh hanh hai ng cheo cat nhau tai trung iem cua moi
ng .
K hieu: A la menh e Neu ABCD la mot hnh bnh hanh, th AC va BD cat nhau tai
trung iem cua moi ng
P la menh e ABCD la mot hnh bnh hanh ,
Q la menh e AC va BD cat nhau tai trung iem cua moi ng .
Nh vay, A P Q.
Thay v : Gia s ngc lai A sai hay Gia s ngc lai P ung va Q ung (Q sai).
hay Gia s ngc lai ABCD la hnh bnh hanh, nhng AC va BD khong cat nhau tai trung
iem cua moi ng, ta ch viet Gia s ngc lai, AC va BD khong cat nhau tai trung iem
cua moi ng
Cac bc cua mot chng minh bang phan chng :
Bc 1 (Gia nh) : Gia s Q sai (ngha la Q ung).
Bc 2 (suy dien trc tiep) : T cac tien e P va Q ta i ti mot mau thuan.
Bc 3 : Ket luan : A ung.
Cac kieu suy luan dan ti mau thuan co the la :
+ P Q P .
+ P Q C C (C la menh e nao o).
+ P Q Q.
+ P Q S (S la menh e sai a biet).
71
V du 2 : Chng minh rang a + b 2 ab vi a, b khong am.

(a 0 b 0 a + b 2 ab )
Bc 1 : Gia s ngc lai a + b 2 ab sai, ngha la ta co a + b < 2 ab ung.
Bc 2 : a 0 b 0 a + b < 2 ab (a+b)2 < 4ab (a-b)2 < 0 (vo l)
Bc 3 : Ket luan a + b < 2 ab sai, ngha la a + b 2 ab ung.
V du 3 : nh l ao ve dau tam thc bac hai :
Cho tam thc bac hai f(x) = ax2 + bx + c (a 0) va mot so thc . Neu af() < 0 th
tam thc co hai nghiem phan biet x1, x2 (x1< x2 ) va x1 < < x2
Chng minh : Gia s ngc lai, phng trnh khong co hai nghiem phan biet. T o suy
ra 0.
0 af(x) 0 vi x. ieu nay mau thuan vi gia thiet af() < 0.
Vay phng trnh co hai nghiem phan biet x1, x2 (x1< x2).
Gia s ngc lai : nam ngoai khoang hai nghiem (x1, x2) af() 0 (trai gia thiet).
Vay, x1 < < x2.
Lu y : Viec chng minh bang phan chng menh e P Q oi hoi phai biet cach
phu nh menh e Q, ac biet khi Q co dang sau ay :
+ Q = Q1 Q2 Q = Q1 Q2 = Q 1 Q 2.
+ Q = Q1 Q2 Q = Q1 Q 2 = Q 1 Q 2.
+ Q = x, R(x) Q = x, R( x ) = x, R( x ) .
+ Q = x, R(x) Q = x, R(x ) = x, R( x ) .
V du 4 : Cho bai toan Chng minh rang ham so f(x) =

tr be nhat la 2.
Bai lam cua mot hoc sinh :
x 2 + x + 1 + x 2 x + 1 at gia
Chng minh f(x) at gia tr nho nhat la 2, ta ngh ngay en menh e phu nh cua no la
f(x) khong at gia tr nho nhat la 2, tc ton tai x sao cho f(x) < 2.
Nhan thay : x2 x + 1 > 0 vi moi x. Do o :
f(x) < 2 x2 + x + 1 + x2 - x + 1 + 2 x 2 + x + 1. x 2 x + 1 < 2

2x2 + 2 x 2 + x + 1. x 2 x + 1 < 0 (vo l).
Vay f(x) 2 vi moi x.
f(x) = 2 khi x = 0
Vay ham so at gia tr nho nhat la 2 khi x = 0.
Bnh luan : Sai lam trong viec lay phu nh cua menh e f(x) at gia tr nho nhat la 2.
b2) Chng minh loai dan
V du 1: Chng minh rang phng trnh : 3x + 4x = 5x co mot nghiem duy nhat. Tm

nghiem o.
72
3 4
Giai : 3x + 4x = 5x + = 1 .
5 5
2
2
3 4
Vi x = 2, ta co : + = 1 ung. Vay phng trnh co nghiem x = 2.
5 5
x
2
x
2
3 3
4 4
Vi x < 2, > va > (do ham so y = ax nghch bien khi a < 1)
5 5
5 5
x
x
3 4
+ > 1 Phng trnh vo nghiem.
5 5
Vi x > 2 (chng minh tng t).
Ket luan: Phng trnh ch co mot nghiem duy nhat x = 2.

V du 2 : nh l ao ve dau cua tam thc bac hai.
Vi tam thc f(x) = ax2 + bx + c, co ba trng hp xay ra : = 0, < 0 hay > 0.

TH1 : = 0 af(x) 0 vi moi x.
Nhng theo gia thiet, co ma af() < 0. Vay khong the xay ra trng hp nay.
TH2 : < 0 af(x) > 0 vi moi x.
Nhng theo gia thiet, co ma af() < 0. Vay cung khong the xay ra trng hp nay.
T cac ket qua tren suy ra > 0. Do o, phng trnh co hai nghiem phan biet x1, x2
(x1< x2 ) va,
af(x) 0 vi x thoa : x < x1 hay x > x2,
af() < 0 vix thoa : x1 < x < x2,
af() < 0 (theo gia thiet) x1 < < x2.
Lu y : Viec s dung phng phap loai dan oi hoi phai xem xet that ay u cac
trng hp co the xay ra.
b3) Chng minh quy nap
Cho menh e cha bien P(n) vi n Z. e chng minh P(n) ung vi n a, a la hang
so thuoc Z, ta lam theo cac bc sau :
Bc 1 : Chng minh rang P(a) ung.
Bc 2 : Gia s P(k) ung, vi k a tuy y, chng minh P(k + 1) ung.

Bc 3 : Ket luan P(n) ung vi n a.
Phng phap quy nap toan hoc nay (goi tat la phng phap quy nap) at c s tren
nguyen l quy nap a trnh bay trong muc 4.2.
V du: Chng minh rang vi n 3 ta luon co
2n> 2n + 1 (1).
Giai :
Vi n= 3 ta co: 23> 6+1 ung. Vay (1) ung vi n = 3.
Gia s (1) ung vi n = k 3, tc la : 2k > 2k + 1 ung (*).
73
Ta can chng minh (1) cung ung vi n = k + 1, ngha la can chng minh :
2k+1 > 2(k + 1) + 1 hay 2k+1 > 2k + 3.
That vay, ta co :
2k > 2k + 1 2k+1 > 4k + 2 = 2k + 2k + 2 > 2k + 3 (pcm).
Ket luan 2n > 2n + 1 vi n 3.
4.6. Tm toi phng phap chng minh
Day hoc chng minh cung la day hoc giai toan. Do o, hoat ong tm toi chng minh
cung co nhng ac trng cua hoat ong tm toi phng phap giai mot bai toan, ma ta se e
cap trong muc D cua phan 2.
ay, ta ch trnh bay mot vai phng phap ac thu hn cho hoat ong tm toi chng
minh, o la phng phap phan tch i len va phng phap phan tch i xuong.
Trong chng minh trc tiep, ta phai xuat phat t tien e (gia thiet hay t menh e
ung a biet) e suy ra tnh ung an cua menh e can chng minh, nh vao viec ap dung
cac quy tac suy dien.
V du: Chng minh bat ang thc Bunhiacopxki. Vi moi ai va bi thuoc
ta co :
, i = 1, , n
( a1b1 + K + a n bn )2 ( a12 + K + a n2 )( b12 + K + b n2 ) (*)
Chng minh : Vi moi ai, bi
, i = 1, 2, , n, ta co :
(a1x + b1) + + (anx + bn) 0 vi x
a12
+ ... + a2n
) x + 2( a b + ... + a b ) x + ( b
2
1 1
2
1
n n
+ ... + b n2 0 , x (1)
TH1 : Neu a12 + a 22 + K + a n2 = 0 a1 = a2 = = an = 0 (*) ung.

TH2 : Neu a12 + a 22 + K + a n2 0. Xem ve trai cua (1) nh tam thc bac hai, oi so x.
(1) < 0
2
( a1b1 + ... + a n b n ) a12 + ... + a 2n b12 + ... + b 2n 0
( a1b1 + ... + a n b n )
(
(a
2
1
)(
+ ... + a )( b
2
n
2
1
)
+ ... + b )
2
n
Van e at ra la lam sao phat hien ra menh e xuat phat ?

e giai quyet van e nay, ta thng s dung cac phng phap phan tch sau ay.
4.6.1.Phng phap phan tch i len
Gia s can chng minh menh e T la ung. Ta lam nh sau :

Xuat phat t T, xem T co la he qua logic cua mot menh e T1 nao o khong (T
T1).
(Ta hay t hoi : Muon chng minh T ta can chng minh cai g ?).
Xuat phat t T1, xem T1 co la he qua logic cua mot menh e T2 nao o khong (T1
T1).
74
(Muon chng minh T1 ta can chng minh cai g ?)

Cuoi cung i ti menh e Tn, a biet la ung.
S o cua phan tch i len la : T T1 T2 Tn (a biet la ung).
V Tn ung, nen T ung.
Trnh bay chng minh
Phan tch tren cho phep tm ra menh e Tn ung a biet. T o, co the trnh bay lai
chng minh nh sau :
Tn Tn-1 T2 T1 T (pcm)
V du 1: Tm menh e xuat phat trong chng minh bat ang thc Bunhiacopxki tren :
( a1b1 + K + a n bn )2 ( a12 + K + a 2n )( b12 + K + b2n ) (T)
e chng minh T, ta i chng minh:
( a1b1 + ... + a n b n )2 ( a12 + ... + a 2n )( b12 + ... + b 2n ) 0 (T1)
Nhan xet : bat ang thc nay co dang : B - AC, dang nh thc cua mot tam thc
bac hai f(x) = Ax2 2Bx + C. Do o, e co c (T1), ta can chng minh menh e T2 sau
ay :
f(x) = a12 + ... + a 2n x2 + 2 ( a1b1 + ... + a n bn ) x + b12 + ... + b2n 0 x.

e chng minh T2, ta can chnh minh :
(a1x + b1) + + (anx + bn) 0 x (T3).
T3 la menh e luon ung.
V du 2 : Cho ng tron tam O. Day cung AC va ng knh AB cua ng tron lap
thanh goc 30. Tiep tuyen vi ng tron tai C cat AB keo dai tai D. Chng minh rang:
AC=DC.
Phan tch:
Muon chng minh AC = DC (T), ta can chng minh tam giac ACD can tai C (T1)
Muon chng minh tam giac ACD can tai C, ta can chng minh CDA = 300 (T2)
Muon chng minh T2, ta can chng minh goc COD = 600 (T3)
75
Muon chng minh T3, ta can chng minh goc ACO = 300 (T4)
Muon chng minh T4, ta can chng minh tam giac AOC can O (T5)
Muon chng minh tam giac AOC can O, ta can chng minh AO = OC (T6 - menh
e ung).
Trnh bay chng minh :
AO = OC (v eu la ban knh ng tron)
Tam giac AOC can O ACO = 300 (v CAO = 300 theo gia thiet)
COD = 600 (goc ngoai cua tam giac can AOC)
CDA = 300 (tam giac OCD vuong C, do ban knh OC vuong goc vi tiep tuyen
CD)
ACD can C (v CAD = CDA = 300 )
AC = DC (pcm).
Tj+1.
Chu y, trong nhieu bai toan, ta co the at c dau gia tat ca cac menh e Tj va
Khi o, khong can trnh bay lai chng minh.
4.6.2. Phng phap phan tch i xuong
Gia s can xac nh tnh ung, sai cua menh e T.
Xuat phat t T, ta suy luan theo s o sau:

T T1 T2 . Tn (a biet la ung hay sai).
Neu Tn sai, ta ket luan T sai.
Neu Tn ung, ta cha ket luan c g ve chan tr cua T.
Khi o, can kiem tra s o ngc lai: Tn Tn-1 T2 T1 T
Neu suy luan nay ung, th ket luan T ung.
Nh vay, phng phap phan tch i xuong co the dung e bac bo mot menh e hoac
e tm ra menh e xuat phat cho chng minh.
V du: Xac nh chan tr cua menh e sau :
Cho ng tron tam O. Hai ng knh AB va CD vuong goc vi nhau. M, N lan lt

la trung iem cua AO va OB. CN cat ng tron tai I. IM cat ng tron tai J. CM cat ng
tron tai K. Khi o : CMI = 900 .
Giai : CMI = 900
(T)
IJ // KD
(T1)
JK = DI
(T2)
JK = KD
(do KD = ID)
JCK = KCD
(T3)
(T4)
JCL can tai C (T5)

JM = ML
76
(T6)
JMA = LMO (T7)
(T8)
JAM = 900
AJB co hai goc vuong (sai). (T9)
Ket luan, menh e tren sai.
Cau hoi va bai tap
1. Day hoc mot tnh chat hay mot cong thc toan hoc co thuoc ve tnh huong day hoc nh l
khong? V sao?
2. Phan tch u iem va nhc iem cua tng tien trnh day hoc nh l.
3. Co the khang nh rang ta a day hoc mot nh l nao o theo phng phap tch cc neu
ta ap dung ung tien trnh Thc nghiem/ Suy luan hay tien trnh Bai toan nh l?
4. Trnh bay cac phng phap day hoc co the van dung ng vi moi tien trnh day hoc nh
l a neu trong giao trnh.
5. Lam sao phat huy tnh tch cc, oc lap cua hoc sinh trong cac gi day hoc ve nh l?
6. Xay dng cac phng an khac nhau day hoc cac nh l sau:
a) nh l ve phng tch cua mot iem oi vi ng tron (Hnh hoc 10, NXB GD
2002).
b) nh l ve dau cua tam thc bac hai (ai so 10, NXB GD 2001).
c) nh l ao ve dau cua tam thc bac hai (ai so 10, NXB GD 2001).
d) nh l cosin trong tam giac (Hnh hoc 10, NXB GD 2001, tr. 45).
e) nh l 1 ve ng thang song song vi mat phang (Hnh hoc 11, tr. 29, NXB GD
2001).
7. Chon mot nh l thch hp trong sach giao khoa va xay dng mot phng an day hoc nh l
nay theo tien trnh Thc nghiem/ Suy luan (co the co s tr giup cua cong nghe thong tin).
8. Lay mot v du ve chng minh e minh hoa ve cac thanh phan trong cau truc cua chng
minh.
9. bac THPT co nen va co the co c hoi thc hien yeu cau Lam cho hoc sinh thay c
s can thiet phai chng minh?
10. Phan tch s khac biet gia Tien e va Tien e, gia Tien e va Gia thiet.
11. Lay cac v du minh hoa ve cac loai chng minh khac nhau (khong trung vi cac v du cho
trong giao trnh).
12. Phan tch cac bai lam sau ay cua hoc sinh, ng vi moi bai toan a cho.
a) Bai toan 1 : Chng minh rang neu
(1)
a + b + c > 0
(2) th a > 0, b > 0 va c > 0.

ab + bc + ca > 0
abc > 0
(3)
Bai lam cua hoc sinh :

Do vai tro a, b, c nh nhau, nen ch can chng minh a> 0 la u.
Gia s ngc lai a < 0.
77
T (3) bc < 0
T (2) a(b+c) > -bc > 0 b + c < 0
T a < 0, b+c < 0 a + b + c < 0 (mau thuan vi gia thiet 1). Vay a > 0.
b) Bai toan 2 : Chng minh rang, neu tam giac ABC thoa man a = 2bcosC th ABC la
tam giac can.
Bai lam cua hoc sinh 1:
Ke ng cao AH.
a = BC = BH + HC ; BH = c.cosB; CH = b.cosC
a = c.cosB + b.cosC = 2b.cosC (gia thiet)
c.cosB = b.cosC BH = HC
AH va la ng cao va la trung tuyen
ABC can tai A.
Bai lam cua hoc sinh 2:

Gia s tam giac ABC can tai A, ke ng cao AH, ta co:
a
HC = .
2
a
a = 2bcosC.
Xet tam giac AHC ta co : cosC =
2b
Vay neu tam giac ABC can A th ta luon co he thc
a = 2bcosC.
Bai lam cua hoc sinh 3 :
Gia s tam giac ABC can tai A. Luc o ta co b = c. Thay vao nh l cosin :
c = a + b - 2abcosC
ta co : b = a + b - 2abcosC
a = 2abcosC a = 2bcosC.
Nh vay, gia s cua ta la chap nhan c, nen bai toan c chng minh.
Bai lam cua hoc sinh 4 :
Theo nh l cosin ta co : c = a + b + 2abcosC (1)
Neu b = c, thay b = c vao (1) :
c = a + b - 2abcosC a = 2abcosC a = 2bcosC (2)
Theo (2), ta a tm c canh b = c, goc ABC = BCA thoa a = 2bcosC. Ma b = c
ABC can tai A.
c) Bai toan 3: Cho day so (bn) xac nh bi :
78
b1 = 2
.
1
b
=
v
i
n
1
n+1 2 - bn
Chng minh rang day (bn) b chan.
Bai lam cua mot sinh vien:

1
2
3
b1 = ; b2 = ; b3 = . De nhan thay rang : bn> 0 vi moi n 1.
2
3
4
Ta chng to (bn) b chan tren bi 2.
Gia s ngc lai (bn) khong b chan tren bi 2. Khi o, ton tai bn0> 2 b n0 +1 =
1
<0
2 - b n0
(Vo l, v bn> 0 vi moi n 1). Vay, (bn) b chan tren bi 2 Day (bn) b chan.
13. Dung phng phap phan tch i len e tm cach giai cac bai toan sau, sau o dung phng
phap tong hp e trnh bay lai li giai:
a) Bai toan 1 : Chng minh rang, neu phng trnh x - (m-2) x + m(m-3) = 0 co nghiem
dng x1 th phng trnh m(m 3) x - (m 2) x + 1 = 0 co nghiem dng 1/x1.
b) Bai toan 2: Cho tam giac ABC vuong tai A, cac canh goc vuong AB = c va AC = b. M
la iem tren BC. Goi goc BAM = . Chng minh rang :
bc
AM =
.
b cos + c sin
14. Xet bai toan : Cho tam giac ABC co ng cao BD va CE. Goi F la trung iem cua BC.
T F ha FG vuong goc vi DE. Chng minh rang : DG = GE
a) Da vao phng phap phan tch i len hay xay dng mot he thong cau hoi e hng
dan hoc sinh tm ra li giai cho bai toan tren.
b) Trnh bay lai li giai bang phng phap tong hp.
15. Dung phng phap phan tch i xuong e bac bo menh e sau :
Ton tai t nhat mot gia tr cua tham so m e he phng trnh sau co nghiem :
x + y + m = 1
.
xy + mx + my = 1
16. Cho cac bai toan :
a) Chng minh rang, neu xy = 1 va x> y, th
x2 + y2
2 2
x y
b) Chng minh rang neu : a1a2 = 2(b1 + b2) th t nhat mot trong hai phng trnh x2 + a1x +
b1 = 0 va x2 + a2x + b2 = 0 co nghiem.
Giai cac toan tren bang hai phng phap chng minh trc tiep va chng minh gian tiep.
79
C. Day hoc tri thc phng phap

Trong cac tnh huong day hoc khai niem, nh l hay giai toan co the a bao ham day hoc
cac tri thc phng phap. Tuy nhien, viec day hoc tri thc nay mot cach oc lap va tng minh
(di dang day hoc cac quy tac, phng phap, ) cung chiem mot v tr quan trong trong
chng trnh day hoc toan trng pho thong. Hn na, tnh huong day hoc nay cung co nhng
net ac thu. Chnh v vay, phan nay se danh cho no mot trnh bay chi tiet.
1.
Khai niem Thuat toan (algorithme)
Theo ngha chat, Thuat toan la mot day sap th t cac thao tac can thc hien tren
mot so hu han cac d lieu, va am bao rang sau mot so hu han bc se at c ket qua
nao o. Hn na, quy trnh nay oc lap vi cac d lieu (Histoire dalgorithmes. Edition
Belin 1994).
Cac ac trng c ban nhat cua thuat toan theo ngha chat la:
Tnh hu han: So bc can thc hien, so d lieu va ca so thao tac can lam trong moi
bc eu phai hu han.
Tnh xac nh : the hien s ro rang, khong map m va thc thi c cua cac thao
tac can thc hien trong moi bc.
Tnh ung an : Vi d lieu vao cho trc, sau mot so hu han cac bc c thc
hien th thuat toan phai am bao em lai ket qua va ket qua nay la duy nhat.
Theo ngha rong, thuat toan la mot day hu han cac bc can thc hien theo mot th
t nhat nh e giai quyet mot kieu nhiem vu nao o.
Nh vay, trong mot thuat toan theo ngha rong, day cac bc can thc hien co the
khong mang u cac ac trng a neu tren cua thuat toan theo ngha chat. Cu the hn,
Moi ch dan trong mot bc co the cha mo ta mot cach xac nh hanh ong can
thc hien.
Co the co nhng bc khong thc thi c.
Ket qua thc hien moi bc co the khong duy nhat (khong n tr).
Viec thc hien het mot day hu han cac bc khong am bao chac chan em lai ket
qua.
Hien nay, trong tin hoc, t thuat toan c hieu theo ngha chat. Nhng trong toan
hoc lai thng c hieu theo ngha rong.
Trong giao trnh nay, ta cung s dung thuat ng thuat toan theo ngha rong.
V du ve thuat toan theo ngha chat : Thuat toan clide tm USCLN cua hai so t
nhien a va b.
B1 : So sanh a va b. Neu a = b th ket luan USCLN = a = b. Neu sai, qua bc 2.
B2 : Lay so ln tr i so nho, ta c mot hieu so.
B3 : Lay so nho va hieu so tren lam hai so a va b mi roi quay ve bc 1.

80
Ro rang rang quy trnh nay ket thuc sau mot so hu han bc.
Chu y. Thuat toan nay da tren tnh chat :
Vi hai so t nhien a, b va a> b, ta co : d = (a,b) = (a-b,b)

trng pho thong, ta a van dung nhieu thuat toan theo ngha chat, nh : thuat toan
giai phng trnh bac nhat mot an, thuat toan giai phng trnh bac hai mot an bang nh thc
, thuat toan giai he hai phng trnh bac nhat hai an bang cong thc Crame,
V du ve thuat toan theo ngha rong:
V du 1 : Quy tac xet tnh chan le cua ham so y = f(x) cho bang bieu thc giai tch f(x).
Bc 1 : Tm mien xac nh D cua f(x).
Bc 2 : Xet xem D co la tap oi xng khong.
+ Neu ung, chuyen sang bc 2.
+ Neu sai, ket luan ham so f(x) khong chan, cung khong le.
Bc 2 : Tnh f(-x).
Bc 3 : Xet xem f(-x) = f(x) vi x D hay khong.
+ Neu ung, th ket luan f(x) la ham so chan.
+ Neu sai, chuyen sang bc 4.
Bc 4 : Xet xem f(-x) = -f(x) vi x D hay khong.
+ Neu ung, th ket luan f(x) la ham so le.
+ Neu sai, ket luan ham so f(x) khong chan, khong le.
Ro rang, trong bc 3, khong co mot ch dan ro rang nao cho biet lam the nao e biet
f(-x) = f(x) vi x D hay khong. V the, co nhieu trng hp bc nay khong thc thi c.
Ngha la, ta khong giai c bai toan at ra.
V du 2: Phng phap giai bai toan bang cach lap phng trnh.
Bc 1 : Chon an so. at ieu kien cho an so. Bieu dien cac ai lng cha biet
qua an so va nhng ai lng a biet.
Bc 2 : Lap phng trnh the hien moi lien he gia cac ai lng.
Bc 3 : Giai phng trnh.
Bc 4 : Kiem tra ket qua, li giai.
Viec thc hien bc 1 khong cho ket qua duy nhat, v co the co nhieu phng an chon
an khac nhau va do o cac phng trnh at c trong bc 2 cung se khong giong nhau.
2.
Khai niem phng phap
Phng phap ch cach thc can thc hien e giai quyet mot kieu nhiem vu nao o.
Ta phan biet hai loai phng phap :
Phng phap co tnh thuat toan.
Phng phap tm oan.
2.1. Phng phap co tnh thuat toan: la phng phap co ac trng cua mot thuat toan
(theo ngha rong).
81
2.2. Phng phap tm oan
trng pho thong, khong phai luc nao ta cung tm c cac phng phap co tnh thuat
toan e giai quyet cac van e. Chang han, ta khong the co c thuat toan giai cac phng
trnh lng giac phc tap (phng trnh khong thuoc dang c ban a hoc).
Khi o, viec nam c mot so ch dan hay mot so li khuyen co l co the cho phep
tm ra li giai bai toan at ra, v nhng ch dan va li khuyen nay co the gi ra nhng y
tng, nhng nh hng hp l cho viec tm kiem li giai. Trong trng hp nay, ta noi rang
ta a van dung phng phap co tnh chat tm oan (hay ngan gon la phng phap tm oan).
Ngay ca trong trng hp mot dang toan co thuat toan giai nhng cha c kham pha,
th viec tm kiem thuat toan nay cung thng phai van dung phng phap tm oan.
Mot so phng phap tm oan thng dung nh : quy la ve quen, tng t hoa,
Mot v du khac: Phng phap giai phng trnh lng giac phc tap.
Tm cach a phng trnh ve dang c ban bang cach lu y cac iem sau:
Neu trong phng trnh co nhieu loai goc khac nhau th chon goc thch hp va th
a cac goc khac ve goc a chon.
Neu phng trnh cha nhieu loai ham so lng giac th th giam so cac ham so
nay. Chang han a tgx va cotgx ve sinx, cosx hay ngc lai.
Neu phng trnh cha bieu thc bac cao th th ha bac bieu thc nay.
Th bien oi phng trnh ve dang tch.
Neu cac cach lam tren khong mang lai ket qua, hay phng trnh co hnh thc qua
ac biet, th dung cac phng phap ac biet nh oi chng, oan nghiem va chng
minh duy nhat, o th, Tam thc bac hai,
3.
Tri thc phng phap
Trong nhieu loai tri thc19, ta quan tam ac biet en hai dang tri thc sau:
Tri thc s vat (mot khai niem, mot nh l, mot yeu to lch s, ).
Tri thc phng phap : la tri thc ve phng phap tien hanh giai quyet mot kieu
nhiem vu nao o.
Nh vay, tri thc phng phap luon gan lien vi hai loai phng phap khac nhau ve ban
chat : Phng phap co tnh thuat toan va phng phap tm oan.
T nay, e tien li, ta noi ngan gon la tri thc phng phap co tnh thuat toan va tri
thc phng phap tm oan.
19
Tham khao Nguyen Ba Kim (2004) trang 49-50.
82
4. Tam quan trong cua viec day hoc tri thc phng phap
Cham ngon Phap co cau20 : Van hoa la cai g con lai sau khi chung ta a quen i nhng
nhng ieu hoc hoi c.
Ta cung thng noi : Phng phap la cai g con lai sau khi chung ta a quen i nhng
kien thc a hoc.
Ngha bong cua cac phat bieu nay noi len vai tro khong the thieu cua tri thc phng
phap trong hoc van cua hoc sinh, cung nh muc ch chu yeu cua day hoc noi chung, o la
day hoc phng phap.
V tri thc phng phap luon gan lien vi hai loai phng phap khac nhau : Phng
phap co tnh thuat toan va phng phap tm oan. Do vay, day hoc tri thc phng phap va
la c hoi tot e phat trien hoc sinh mot loai hnh t duy quan trong - t duy thuat toan, va
cho phep phat trien ho cac nang lc va pham chat t duy oc lap va sang tao.
Theo Nguyen Ba Kim (2004), phng thc t duy thuat toan the hien nhng hoat
ong sau :
Thc hien nhng hoat ong theo mot trnh t xac nh phu hp vi mot thuat giai
cho trc.
Phan tch mot hoat ong thanh nhng hoat ong thanh phan c thc hien theo
mot trnh t xac nh.
Mo ta chnh xac qua trnh tien hanh mot hoat ong.
Khai quat hoa mot hoat ong tren nhng oi tng rieng le thanh mot hoat ong
tren mot lp oi tng.
So sanh nhng con ng khac nhau cung thc hien mot cong viec va phat hien con
ng toi u.
Cung theo Nguyen Ba Kim (2004), phat trien t duy thuat toan trong nha trng pho
thong la can thiet v cac l do sau ay :
T duy thuat toan giup hoc sinh hnh dung c viec t ong hoa trong nhng lnh
vc hoat ong khac nhau cua con ngi, gop phan khac phuc s ngan cach gia nha trng
va xa hoi t ong hoa. No giup hoc sinh thay c nen tang cua viec t ong hoa, cu the la
nhan thc ro ac tnh hnh thc, thuan tuy may moc cua qua trnh thc hien thuat toan, o la
c s cho viec chuyen giao mot so chc nang cua con ngi cho may thc hien.
T duy thuat toan giup hoc sinh lam quen vi cach lam viec trong khi giai bai toan
bang may tnh ien t. V thiet ke thuat toan la mot khau rat c ban cua viec lap trnh. T
duy thuat toan tao ieu kien cho hoc sinh thc hien tot khau nay.
T duy thuat toan giup hoc sinh hoc tap tot nhng mon hoc nha trng pho thong,
ro net nhat la mon Toan.
20
Trch dan lai t Tam l hoc va Giao duc hoc J.Piaget, ban dch tieng viet va bnh luan cua Tran Nam Lng va
Le nh Phi, NXB GD 1997, trang 32).
83
T duy thuat toan cung gop phan phat trien nhng nang lc tr tue chung nh phan
tch, tong hp, khai quat hoa, va hnh thanh nhng pham chat cua ngi lao ong mi nh
tnh ngan nap, k luat, tnh phe phan va thoi quen t kiem tra v,v,
Chu y : Day hoc tri thc phng phap co tnh thuat toan khong bo hep trong viec day
hoc van dung cac thuat toan a biet, ma bao ham ca day hoc kham pha thuat toan, phan tch
anh gia cac thuat toan, tm thuat toan toi u, Do o, day hoc tri thc phng phap co tnh
thuat toan va tri thc phng phap tm oan eu gop phan ren luyen cac thao tac t duy
(phan tch, tong hp, so sanh, ) va phat trien cac pham chat t duy (tnh oc lap, tnh linh
hoat, tnh phe phan,), ch khong phai tao ra hoc sinh tnh rap khuon may moc nh mot
so ngi thng lo ngai.
5. Day hoc tri thc phng phap
5.1. Cac cap o khac nhau ve day hoc tri thc phng phap
a) Day hoc mot cach tng minh tri thc phng phap
Trong trng hp nay, tri thc phng phap la oi tng trung tam cua mot tnh huong
day hoc cu the va ket qua la tri thc nay c trnh bay mot cach tong quat va tng minh
di dang mot quy tac, mot thuat toan, mot danh sach cac li khuyen hay ch dan,
Ta thng ap dung cap o nay oi vi cac tri thc phng phap co tnh thuat toan, c
quy nh ro rang trong chng trnh, sach giao khoa, nh :
Quy tac tnh (bang nh ngha) ao ham cua ham so y = f(x) tai iem x0.
Phng phap giai va bien luan phng trnh mot an ax + b = 0.
Phng phap xet dau cua mot tam thc bac hai.
b) Thong bao tng minh tri thc phng phap trong qua trnh hoat ong
Khac vi cap o tren, ay, tri thc phng phap khong la oi tng chu yeu cua mot
tnh huong day hoc cu the, ma ch c thong bao trong qua trnh day hoc. Thong bao nay co
the c lap lai trong nhieu c hoi khac nhau, nhng thi iem khac nhau.
Cap o nay thng c ap dung vi cac tri thc phng phap khong c quy nh ro
rang trong chng trnh, sach giao khoa (chu yeu la cac tri thc phng phap tm oan).
V du 1 : Giao vien co the truyen thu phng phap giai toan Quy la ve quen bang
cach nhan manh va thong bao mot cach ro rang cho hoc sinh phng phap nay thong qua
nhng c hoi khac nhau. Chang han, khi thc hien viec chng minh :
Tong cac goc trong cua mot t giac bang 2 bang cach a ve trng hp tong
cac goc trong cua tam giac .
nh l sin trong tam giac bang cach a ve trng hp tam giac vuong,
V du 2 : Tri thc phng phap ve giai phng trnh lng giac phc tap Neu phng
trnh cha cac bieu thc lng giac bac cao th co the tnh en viec ha bac cua cac bieu thc
nay co the c thong bao ro rang nhan c hoi giai cac phng trnh dang nay, nh :
3 3
sin3x + sin3x =
sin2x ;
4
sin2x + sin22x + sin23x + sin24x = 2 ;
84
3 cos 6 x
;
4
sin 4 x + cos 4 x 1
= (tgx + cot gx) .
sin 2 x
2
sin4x + cos4x =
c) Truyen thu ngam an thong qua viec tap luyen nhng hoat ong an khp vi tri
thc phng phap
Trong trng hp nay, tri thc phng phap khong c trnh bay mot cach tong quat
va tng minh di dang mot quy tac, mot thuat toan, no cung khong c thong bao mot
cach ro rang trong qua trnh hoat ong. Hoc sinh lnh hoi no mot cach ngan an, nh vao viec
thc hien nhieu hoat ong tng thch vi mot chien lc, mot nh hng giai quyet chung.
Noi cach khac, o la nhng hoat ong an khp vi tri thc phng phap nay. Nh vay, mc
o hoan chnh cua tri thc rat khac nhau moi hoc sinh, v no hien dien hoc sinh nh mot
kinh nghiem ma t ho rut ra c t nhieu trng hp hoat ong khac nhau.
Nh vay, cach thc nay co the ap dung cho ca tri thc phng phap c quy nh ro
rang hay ch ngam an trong chng trnh, sach giao khoa.
e hoc sinh lnh hoi tot hn tri thc phng phap di hnh thc nay, giao vien thng
to chc cac hoat ong theo mot muc ch xac nh trc, ch khong tuy tien.
V du 1 : Hoc sinh co the lnh hoi c tri thc phng phap co tnh chat tm oan
trong v du 2 (muc b), neu giao vien co tnh cho ho giai nhieu bai toan dang nay vi cung
mot nh hng ha bac cac bieu thc lng giac bac cao , nhng khong thong bao tng
minh tri thc o.
V du 2 : Trong sach giao khoa ai so 10, NXB GD 2001, phng phap xet tnh chan le
cua ham so y = f(x) (ngha la cach thc tien hanh hoat ong nhan dang ham so chan, le) cha
c trnh bay ro rang di dang mot thuat toan.
Day hoc tri thc phng phap nay co the c thc hien theo cap o a, ngha la no
c trnh bay di dang mot day hu han cac bc can thc hien (chang han nh trong v du
1, muc 1).
Neu ap dung cap o c, phng phap xet tnh chan le khong c trnh bay mot cach
tong quat va tng minh. No ch hien dien ngam an qua mot so cac v du cu the trong o
viec xet tnh chan le cua ham so luon c thc hien theo cung quy trnh. Chang han :
Xet tnh chan le cua ham so f(x) = -2x4 + 2x2 + 1.
Giai :
Ham so xac nh tren .
Vi moi x ta luon co x .
Ta co,
f(-x) = -2(-x) 4 + 2(-x) 2 + 1 = -2x4 + 2x2 + 1 = f(x).
Vay f(x) la ham so chan.
85
5.2. Mot so tien trnh day hoc tri thc phng phap co tnh thuat toan mot cach
tng minh
a) Tien trnh suy dien
Bc 1 : Trnh bay bai toan21 tong quat T can giai quyet.

Bc 2 : Tm kiem va trnh bay phng phap e giai T.
Bc 3 : V du minh hoa, luyen tap cung co phng phap.
Trong tien trnh nay, trc het la kham pha phng phap giai cho trng hp tong quat
(tri thc phng phap can truyen thu), sau o mi ap dung vao cac trng hp rieng, ngha la
i t trng hp tong quat en cac trng hp n le.
e phat huy tnh tch cc cua hoc sinh, giao vien nen to chc cho ho t thc hien cac
bc 2 va 3. Tuy nhien, trong mot so trng hp, bc 2, giao vien bo qua giai oan tm
kiem phng phap ma gii thieu trc tiep ngay phng phap nay.
V du : Bai S lc ve he phng trnh lc giac mot an (ai so va Giai tch 11,
NXB GD 2001).
T phan tch chng trnh va sach giao khoa, ta rut ra muc ch yeu cau cua bai hoc la :
cho hoc sinh lam quen vi mot vai phng phap giai mot so he phng trnh lng giac c
ban.
Nh vay, ban chat cua tnh huong la: day hoc tri thc phng phap co tnh thuat toan.
Bc 1. Giao vien trnh bay bai toan tong quat can giai quyet : Giai mot so he phng
trnh lng giac mot an n gian.
Bc 2. Giao vien gii thieu hai phng phap giai :
+ Phng phap 1 :
Chon giai 1 phng trnh n gian nhat.
The cac nghiem a tm c (neu co) vao cac phng trnh con lai e xac nh
nghiem cua he. Neu nghiem nao thoa man tat ca cac phng trnh con lai nay, th
o la nghiem cua he, neu khong th loai.
+ Phng phap 2 :
Giai tat ca cac phng trnh co mat trong he.
Tm tat ca cac nghiem chung cua moi phng trnh cua he. o chnh la cac
nghiem cua he.
Bc 3 : V du ap dung va luyen tap phng phap.
1. Giai he phng trnh sau bang hai phng phap a neu :
2
sin x =
2
tg x = 1
2. Chon phng phap thch hp e giai cac he phng trnh sau :
21
Thuat ng bai toan van c hieu theo ngha rong nh chng trc.
86
b) Tien trnh quy nap
2 cos x 3 = 0
a)
4 sin 3 x 5 sin x + 2 = 0
cos(4 x 3 ) = 1
b)
sin( x ) = 3
4
2
Bc 1 : Giai mot so bai toan cu the cung dang.
Bc 2 : Nhan xet phng phap chung the hien trong li giai cac bai toan tren.
T o, neu bai toan tong quat T va phng phap giai T.
Bc 3 : Cung co, luyen tap phng phap qua viec giai cac bai tap cu the khac thuoc
dang T.
Hoac, mot bien the khac :
Bc 1. Trnh bay bai toan tong quat T can giai quyet.

Bc 2 : Giai mot so bai toan cu the thuoc dang T.
Bc 3 : Nhan xet phng phap chung the hien trong li giai cac bai toan tren.
T o, neu phng phap tong quat e giai T.
Bc 4 : Cung co, luyen tap phng phap qua viec giai cac bai tap cu the khac thuoc
dang T.
Nh vay, phng phap giai bai toan tong quat (tri thc phng phap can truyen thu)
c khai quat hoa t phng phap giai mot so bai toan cu the. Noi cach khac, tien trnh nay
i t cac trng hp rieng le en trng hp tong quat.
V du : Day hoc tri thc phng phap ve giai phng trnh bac hai oi vi mot ham so
lng giac.
Bc 1. Giao vien neu bai toan can giai quyet : Giai phng trnh bac hai oi vi
mot ham so lng giac .
Bc 2. e ngh hoc sinh giai cac phng trnh sau :
sin2x + 2sinx 3 = 0 ;
2cos2x +
2 cosx 2 = 0 ;
cotg 3x cotg3x 2 = 0.
Bc 3. Giao vien hng dan hoc sinh nhan xet cac li giai tren e rut ra iem chung
trong phng phap giai va neu phng phap tong quat e giai dang phng trnh nay.
at ham so lng giac a cho bang an phu t (chang han sinx = t, cotg3x = t, ).
at ieu kien cho t (neu co).
a phng trnh ban au ve phng trnh an t.

Giai phng trnh theo t.
Kiem tra ieu kien e loai mot so gia tr t tm c.

Giai phng trnh theo x vi cac gia tr tng ng cua t.
87
Bc 4. Hoc sinh tiep tuc giai cac phng trnh sau :

3tg 2 x (1 + 3)tgx + 1 = 0 ;
2cos22x 3cos2x + 1 = 0 ;
cos2x + sinx + 1 = 0.
5.3. Day hoc tri thc phng phap tm oan
Noi chung, sach giao khoa khong phai la ni trnh bay mot cach ro rang cac phng
phap co tnh tm oan. Noi cach khac, tri thc nay khong phai la oi tng day hoc tng
minh. Chnh v the, viec truyen thu no thng c pho thac cho ban than ngi giao vien.
Thc te day hoc cho thay, khong t giao vien a khong y thc c ve trach nhiem phai
truyen thu tri thc phng phap tm oan, hoac khong biet truyen thu no the nao.
Chang han, vi bai Phng trnh thuan nhat bac hai oi vi sinx va cosx (ai so va
Giai tch 11, NXB GD 2001) : asin2x + bsinxcosx + c.cos2x = d (1), th muc tieu day hoc chu
yeu la truyen thu hai tri thc phng phap co tnh thuat toan sau ay.
Phng phap a ve tgx :
Xet trng hp cosx 0 (tc la : x
+ k) :
Chia hai ve cua phng trnh (1) cho cos2x e co c mot phng trnh bac hai (hay
bac nhat) theo tgx.
Giai phng trnh theo tgx t o tm x.
+ k vao phng
Xet trng hp cosx = 0 (tc la : x = + k) : Thay trc tiep x =
2
2
trnh (1) xem no co phai la nghiem cua phng trnh hay khong.
Phng phap a ve phng trnh bac nhat oi vi sin2x va cos2x :
1 cos 2 x
1 + cos 2 x
, cos 2 x =
va cong thc sin2x
Dung cac cong thc ha bac : sin 2 x =
2
2
= 2sinxcosx e a phng trnh ve dang quen thuoc Asin2x + Bcos2x = C (2).
Giai phng trnh (2).
Tuy nhien, neu co y thc ve viec truyen thu tri thc phng phap tm oan, th ay
cung la c hoi thc hien viec nay. Cu the, thong qua qua trnh tm kiem li giai cho dang
phng trnh : asin2x + bsinxcosx + c.cos2x = d co the rut ra va nhan manh tren hai nh
hng phng phap sau :
Neu phng trnh cha cac bieu thc bac cao, th co the tnh en viec ha bac cac
bieu thc nay.
Neu phng trnh cha nhieu loai ham so lng giac, th co the bien oi lam giam
bt so ham so lng giac (trong v du tren, ta a a phng trnh cha hai ham so
sinx va cosx ve ch con cha tgx).
Cac tri thc phng phap tm oan nay se c van dung va cung co khi day hoc bai
Nhng phng trnh lng giac khac (xem v du trong muc 2.2).
88
Chu y : Ta cung co the day hoc tri thc phng phap tm oan mot cach tng minh, du
no khong c neu len ro rang trong sach giao khoa. Trong trng hp nay, mot bang danh
sach cac li khuyen hay ch dan se c thiet lap (theo con ng quy nap hay suy dien,
tng t nh day hoc tri thc phng phap co tnh thuat toan).
Cau hoi va bai tap
1. Co the xem phng phap day hoc mot khai niem theo con ng quy nap nh la mot
thuat toan khong ?
2. Day hoc cach thc tien hanh day hoc mot nh l toan hoc co la mot tnh huong day hoc
tri thc phng phap khong ?
3. Day hoc tri thc phng phap nh the nao th mi am bam cac ac trng cua phng
phap day hoc tch cc ?
4. Ngoai tri thc phng phap co tnh thuat toan quy nh trong chng trnh va sach giao
khoa, co can thiet phai truyen thu cho hoc sinh cac tri thc phng phap khac hay khong ?
Day hoc tri thc phng phap va day hoc tri thc s vat eu co tam quan trong ngang
nhau va khong the tach ri nhau.
Day hoc nhan dang mot khai niem la tnh huong day hoc tri thc phng phap.
Day hoc tri thc phng phap co tnh thuat toan theo tien trnh quy nap luon am bao
cac ac trng cua phng phap day hoc tch cc.
Day hoc tri thc phng phap co tnh thuat toan se tao ra hoc sinh kieu t duy rap
khuon, may moc, khong linh hoat.
Day hoc tri thc phng phap khong tao ieu kien phat trien hoc sinh cac nang lc
tr tue chung nh phan tch, so sanh, tong hp, khai quat hoa, va cac pham chat t
duy nh tnh linh hoat, tnh phe phan, tnh sang tao,
6. Cho v du ve ba cap o day hoc tri thc phng phap (khac vi cac v du a neu trong
giao trnh).
7. Xay dng mot tien trnh day hoc cac noi dung sau :
Phng trnh bac nhat oi vi sinx va cosx (ai so va Giai tch 11, NXB GD 2001, tr.
66).
Cac dang vo nh (ai so va Giai tch 11, NXB GD 2001, tr. 126).
Phng phap quy nap toan hoc.
8. Co the day hoc tri thc phng phap ve chng minh hai ng thang song song trong khong
gian thi iem nao? Hay xay dng mot tien trnh day hoc tri thc phng phap nay.
89
D. Day hoc giai cac bai toan

1.
Khai niem bai tap, bai toan
Phan biet mot cach ro net hai khai niem Bai toan va Bai tap la mot viec kha kho khan
va phc tap. Do o, hien nay ang co nhieu quan niem khac nhau ve cac khai niem nay. Sau
ay la ba quan niem chu yeu the hien qua nhng oan trch tng ng.
Quan niem th nhat xem bai tap la mot trng hp rieng cua bai toan.
Bai toan la tat ca nhng cau hoi can giai ap ve mot ket qua cha biet can tm bat au
t nhng mot so d kien, hoac ve phng phap can kham pha, ma theo phng phap nay se
at c ket qua a biet (T ien Petit Robert ).
Bai toan. 1. Cau hoi can giai ap bang cac phng phap logic, hp l trong lnh vc
khoa hoc. 2. Bai tap hoc ng, o la tm cac cau tra li cho mot cau hoi at ra, bat au t
cac d kien a biet (Le petit Larousse, 1999).
Theo trch oan th hai, trong pham vi trng hoc bai toan c hieu la mot bai tap.
Quan niem th hai xem bai toan la trng hp rieng cua bai tap.
Mot bai toan (toan hoc) la mot bai tap nghien cu (exercice de recherche), ma oi vi
ngi muon giai quyet no, o la mot thach thc. No oi hoi nhng nang lc va kha nang hieu
va van dung nhng kien thc vao nhng tnh huong mi la (J. Bair, 2000).
Quan niem th ba phan biet hai khai niem bai tap va bai toan.
Tuy nhien, cung can co s phan biet gia bai tap va bai toan. e giai bai tap ch can
yeu cau ap dung may moc cac kien thc, quy tac hay thuat toan a hoc. Nhng oi vi bai
toan, e giai c, phai tm toi, gia cac kien thc co the s dung va viec ap dung e x l
tnh huong con co mot khoang cach, v cac kien thc o khong dan trc tiep en phng tien
x l thch hp. Muon s dung c nhng ieu a biet, can phai ket hp, bien oi chung, lam
cho chung thch hp vi tnh huong (Tran Thuc Trnh, 2003).
Tai lieu nay c bien soan da vao quan niem th nhat. Nh vay, trong pham vi day
hoc toan, ta ong nhat hai khai niem bai toan va bai tap. Tuy nhien, cung can lu y rang, khi
o, mot bai tap hay bai toan theo ngha cua tac gia Tran Thuc Trnh, hoac mot bai toan theo
ngha cua nhom Didactic toan noi tren eu c xem la bai toan.
2. Phan loai cac bai toan
Khong co mot he thong phan loai duy nhat cac bai toan. Sau ay, ta trnh bay mot vai
kieu phan loai khac nhau vi muc ch lam ro hn ac trng cua bai toan.
2.1. Bai toan co thuat toan giai va bai toan khong co thuat toan giai tong quat
a) Bai toan co thuat toan giai tong quat
90
Phan ln cac bai toan trong chng trnh toan pho thong eu thuoc dang co thuat toan
giai tong quat, nh phng trnh bac nhat mot an hay hai an ; phng trnh bac 2; phng
trnh trung phng; phng trnh vo t dang f ( x ) = g( x ) ; khao sat ham so bac 3 ;
Viec nam vng cach giai va ren luyen k nang giai dang toan nay ong mot vai tro c
ban trong day hoc toan trng THPT. Ngoai nhng li ch khac, no cho phep ren luyen t
duy thuat toan cho hoc sinh. o la mot loai hnh t duy quan trong, can thiet trong hoat ong
cua con ngi, nhat la trong thi ai ma cong nghe thong tin, t ong hoa a va ang xam
nhap vao trong moi lnh vc cua i song xa hoi.
Tuy nhien, viec phat trien hoc sinh nang lc t duy sang tao oi hoi phai thoat ra khoi
kieu hoc tap trong o hoc sinh ch biet ap dung mot cach may moc cac thuat toan a biet.
Noi cach khac, hoat ong tm toi chnh thuat toan giai phai ong vai tro trung tam trong hoat
ong giai toan.
Quan iem nay dan ti mot phan loai chi tiet hn cac bai toan trong dang nay :
Cac bai toan co thuat toan giai tong quat a biet.
Cac bai toan co thuat toan giai tong quat, nhng cha c kham pha.
Cac bai toan ma cac thuat toan a biet to ra kem hieu qua (cho li giai dai, phc
tap, ), con thuat toan hieu qua hn cha c kham pha.
Bai toan thuoc dang ma thuat toan giai cha c kham pha:
Mot bai toan can giai co the thuoc mot dang nao o co thuat toan giai tong quat.
Nhng thi iem trc khi thuat toan nay c kham pha, th o van la mot bai toan mi,
ma viec giai no oi hoi phai t duy mot cach sang tao.
Chang han, trc khi thuat toan giai phng trnh bac ba tong quat c kham pha
bi nha bac hoc Cardano (Jerome Cardan theo cach goi cua ngi Phap), th viec tm
nghiem cua cac phng trnh bac ba la bai toan loi cuon s quan tam cua nhieu nha toan hoc
va la ong c cua nhieu phat minh trong lch s toan hoc.
Nghien cu lch s phat trien cua toan hoc a chng to rang : hoat ong kham pha
nhng thuat toan mi hnh thanh nen mot phan chu yeu cua lch s cua toan hoc.
Nh vay, ngay ca oi vi nhng dang toan a co thuat toan giai trong chng trnh toan
pho thong, cung cho phep ren luyen t duy oc lap va sang tao cho hoc sinh, neu giao vien
khong cung cap san cac thuat toan nay, ma to chc cho ho t tm toi ra thuat toan o. Noi cach
khac, can thoat khoi mo hnh truyen thong :
Giao vien trnh bay thuat toan giai tong quat,
Cho v du minh hoa,
Yeu cau hoc sinh lam cac bai tap van dung trc tiep thuat toan va cung cap.
Cac bai toan ma thuat toan giai a biet to ra kem hieu qua cho phep phat trien cac
pham chat t duy : tnh linh hoat, tnh sang tao va ac biet la tnh phe phan.
Chang han, lp 9 hoc sinh a biet hai phng phap giai mot he hai phng trnh bac
nhat hai an so : Phng phap the va phng phap cong ai so. Tuy nhien, lp 10, hai thuat
toan nay to ra kem hieu qua khi giai quyet bai toan giai va bien luan cac he phng trnh co
tham so. Nhu cau nay dan ti kham pha thuat toan mi (phng phap nh thc).
91
b) Bai toan khong co thuat toan giai tong quat
Hoat ong giai cac bai toan dang nay cho phep hoc sinh co c nhng san pham t
duy the hien tnh sang tao, tnh mi me. Tnh mi me ay the hien nang lc phat hien
van e mi, tm ra hng i mi, tao ra ket qua mi.
2.2. Bai toan m, bai toan ong
Theo G. Arsac, G. Germain va M. Mante (1988)22, bai toan m la bai toan co cac ac
trng sau :
a) Bai toan khong co gi y ve phng phap cung nh khong co gi y ve li giai hay ket
qua. Noi cach khac ieu phai khang nh khong c neu len mot cach tng minh trong bai
toan. Do o, bai toan khong co cau hoi kieu chng minh rang . Bai toan khong quy ve
ap dung trc tiep nhng thuat toan hay thu thuat giai a biet (ac trng ve e toan)
b) e giai c bai toan, phai tien hanh cac thao tac thc nghiem, nh mo mam, d
oan va th nghiem (ac trng ve cach giai).
c) Bai toan co phat bieu ngan va de hieu va thuoc ve mot lnh vc nhan thc quen
thuoc oi vi hoc sinh (ac trng s pham). ac trng nay nham am bao rang hoc sinh de
dang nam c tnh huong, va co the tien hanh c cac phep th.
Ta goi bai toan ong la bai toan khong co cac ac trng tren.
V du ve bai toan m : Neu ABC la mot tam giac bat k vi R la ban knh ng tron
a
b
c
ngoai tiep, th he thc
=
=
= 2R ung hay sai ?.
sinA sinB sinC
Ngc lai, neu bai toan c trnh bay di dang : Gia s ABC la mot tam giac bat k
a
b
c
=
=
= 2R , th no
vi R la ban knh ng tron ngoai tiep. Chng minh rang :
sinA sinB sinC
khong con la bai toan m. Trong nhng bai toan dang nay, thong thng chan l cua mot
menh e a c cho biet la ung. Van e oi vi hoc sinh ch con tm cach biet v sao no
ung. Nh N.Balacheff (1988) a viet : Cac tnh huong day hoc toan a ganh cho hoc sinh
trach nhiem ve cai ung .
Ngc lai, trong bai toan m ket qua can tm c trnh bay dang m, chnh hoc sinh
phai cam nhan va sau o khang nh c ket qua nay nh vao suy luan. Bai toan m tao c
hoi cho hoc sinh phat trien ca nhng kha nang thc nghiem (mo mam, th nghiem, d oan,
) va suy luan, phat trien nang lc va pham chat t duy va ac biet kha nang thch ng dan
vi cuoc song thc tien. Qua thc, trong thc te cuoc song xa hoi cung nh nghe nghiep, chan
l thng khong nay sinh mot cach t nhien, ma trc het la ket qua cua nhng kiem nghiem,
mo mam va d oan.
V the, trong day hoc toan trng pho thong, nen tang cng trnh bay va khai thac
cac bai toan di dang bai toan m.
2.3. Bai toan tm toi va bai toan chng minh
Theo G. POLIA (1965), co the xep loai cac bai toan theo hai dang :
22
Tham khao them Ton Than (1995), Nguyen Van Bang (1997).
92
- Bai toan tm toi (probleme de determination): Giai bai toan tm toi la tm ra mot oi
tng nao o la cai cha biet cua bai toan. Trong cac bai toan dang nay, e bai khong cho
biet trc ket qua can at ti. Chang han, mot hnh trong bai toan dng hnh, cac so (nghiem)
trong bai toan giai phng trnh, mot phng trnh trong bai toan lap phng trnh,
- Bai toan chng minh (probleme a demontrer) : Tm cach khang nh chan l cua mot
menh e. Nh vay, ket qua a c biet, van e la lam ro v sao co ket qua o.
2.4. Bai toan thc tien va bai toan toan hoc
2.4.1. Khai niem c ban
Y. Chevallard (1984) va L. Coulange (1997) phan biet ba khai niem khac nhau : Bai
toan thc tien (Probleme concret), Bai toan phong thc tien (Probleme pseudo concret) va
bai toan toan hoc (Probleme mathematique).
Theo cac tac gia nay, bai toan thc tien thuoc pham vi ngoai toan (Domaine extramathematique), bai toan phong thc tien thuoc pham vi phong thc tien (Domaine pseudo
concret), con cac bai toan toan hoc thuoc pham vi toan hoc.
Co the mo ta cac khai niem nay mot cach tng oi nh sau :
Bai toan thc tien la bai toan ma cac d kien, cac bien, cac yeu cau, cac cau hoi, cac
moi quan he, cha ng trong bai toan eu la cac yeu to cua thc tien thc.
Bai toan phong thc tien la bai toan ma cac d kien, cac bien, cac yeu cau, cac cau
hoi, cac moi quan he, khong phai la cac yeu to cua thc tien thc ma ch la s mo
phong (hay phan chieu) cua thc tien nay. Noi cach khac, co mot s sai biet gia bai toan
thc tien va bai toan phong thc tien. S sai biet nay thng la he qua cua nhng rang buoc
cua he thong day hoc. Chang han, gia tr so cua cac d kien c cho trong bai toan thng
c chon sao cho viec tnh toan khong qua phc tap, ket qua giai (ap so) ep hn,
Bai toan toan hoc la bai toan trong o cac d kien, cac bien, cac yeu cau, cac cau hoi,
cac moi quan he, eu c dien ta bang ngon ng va k hieu toan hoc.
Mot vai lu y :
Tnh tng oi cua khai niem Bai toan thc tien : Viec phan biet rach roi ba khai
niem nh tren la can thiet, nhat la khi i sau nghien cu van e day hoc mo hnh hoa hay
day hoc bang mo hnh hoa (xem muc 2.4.2 di ay). Tuy nhien, trong pham vi trng hoc,
hau het cac bai toan ma ta van thng goi la bai toan thc tien thc ra ch la cac bai toan
phong thc tien, chang han, bai toan oan ngay sinh sau ay :
Neu em muon oan biet ngay sinh thang e cua mot ngi ban, em hay e ngh ban o
nhan ngay sinh vi 12, thang e vi 31 roi cho biet tong cua hai tch nay.
Hay tnh ngay sinh thang e cua ban, neu ban ay cho biet tong cua hai tch noi tren la
160.
Ro rang, trong thc te cuoc song, dng nh khong the xay ra tnh huong hoi tuoi
nh vay, ngoai tr bai toan c at ra vi mot muc ch s pham nao o23.
T cac phan tch tren, trong pham vi day hoc toan trng pho thong, e tranh phc tap
hoa van e va e khong lam xao tron cach goi thong thng, chung toi s dung thuat ng Bai
23
Bai toan nay co nguon goc t bai toan c cho bi inh Quang Minh (2003) va co the v l do tren ma tac gia
nay goi no la Bai toan co noi dung thc tien ch khong phai la bai toan thc tien.
93
toan thc tien e ch ca bai toan thc tien va bai toan phong thc tien theo ngha neu tren. Ta
noi, thuat ng tren c dung theo ngha rong.
Viec dung thuat ng Bai toan thc tien theo ngha rong nay cung xuat phat t mot l do
khac sau ay:
Trong nhieu cuoc hoi thao gop y ve sach giao khoa th iem, khong t giao vien pho
thong phe phan viec cac tac gia sach giao khoa a vao mot so bai toan thc tien, nhng
chang thc tien chut nao v theo ho cac bai toan o khong bao gi xuat hien trong thc te.
Phe phan nay rat ang lu tam, v no canh bao nguy c s dung nhng bai toan c goi la
bai toan thc tien, nhng lai qua xa ri thc tien. Tuy nhien, cung khong nen cau toan, v nh
ta a lam ro tren, ban than thuat ng Bai toan thc tien nh ta van thng goi ch co tnh
tng oi (phan ln trong chung ch la mo phong cua thc tien). Noi cach khac, ta nen chap
nhan mot s sai biet nao o gia thc tien trong bai toan va thc te thc, nham at c
mot so muc tieu day hoc khac ma ta se trnh bay trong muc 2.4.2 di ay.
Tnh pho dung cua khai niem thc tien : Thuat ng thc tien ay khong bo
hep trong thc tien cuoc song (cuoc song i thng, cuoc song lao ong san xuat, cuoc song
chnh tr xa hoi, ), ma bao ham ca thc tien trong cac nganh khoa hoc khac (vat l, hoa hoc,
sinh hoc, ) va ngay ca thc tien cua lch s toan hoc. Chang han, xet nghch l Mui ten
khong bao gi en ch sau ay:
T iem A ta ban mot mui ten ve ch la iem B. e en c B, mui ten can i qua
trung iem A1 cua oan AB, va sau o no can qua trung iem A2 cua oan thang A1B, qua
trung iem An cua oan thang An-1B, Nhng so cac trung iem nay la vo han. Do o, mui
ten khong bao gi co the en ch B, du cho so o oan thang AB rat be.
Trong the gii vat l, ieu nay khong bao gi xay ra. Nhng nhng nghch l tng t
nh vay a tng xuat hien trong lch s phat trien cua toan hoc, a tng lam cac nha toan
hoc boi roi, lam khoa hoc toan hoc chao ao. Chung xuat hien va nh nhng chng ngai,
va nh ong c phat trien cua toan hoc. Viec giai quyet c cac bai toan nghch l nh vay
gop phan a toan hoc len mot cap o phat trien mi, cao hn : S ra i cua giai tch toan
hoc, cua khai niem gii han va phep tnh vi tch phan.
2.4.2. Vai tro va y ngha cua viec s dung cac bai toan thc tien trong day hoc toan
Cho phep lam ro vai tro va y ngha thc tien cua cac tri thc toan hoc
Trong trng hp nay, cac bai toan thc tien c s dung vi hai muc ch:
- Lam cho hoc sinh y thc c ve nguon goc thc tien cua toan hoc: Du toan hoc la
mot khoa hoc suy dien, nhng phan ln cac tri thc toan hoc eu nay sinh t thc tien, la
cong cu hay phng tien giai quyet cac van e cua thc tien.
- Nhan manh ac trng cua khoa hoc toan hoc cung nh muc tieu cua day hoc toan: Toan
hoc la mot khoa hoc cong cu. Day hoc toan khong ch n thuan la day hoc cac tri thc toan
hoc thuan tuy ma con day hoc cach van dung cac tri thc nay vao viec giai quyet cac van e
cua thc tien, t o hnh thanh va phat trien hoc sinh thoi quen va kha nang van dung toan
hoc vao thc te.
Cho phep tiep can day hoc mo hnh hoa va day hoc bang mo hnh hoa
94
Nh a noi tren, mot trong cac muc tieu cua day hoc toan hoc la cung cap cho hoc
sinh nhng tri thc toan hoc cong cu, va quan trong hn la cach van dung cac tri thc nay
trong viec giai quyet cac van e nay sinh t thc tien.
Mot cach s lc, quy trnh giai quyet cac bai toan thc tien thng trai qua cac
bc sau ay :
Chuyen bai toan thc tien ve bai toan toan hoc, bien dch cac yeu to thc tien
sang ngon ng toan hoc va cau truc lai chung. Tong quat hn, can xay dng mot mo
hnh toan hoc cua thc tien.
Giai bai toan toan hoc,
Chuyen cau tra li cho bai toan toan hoc ve cau tra li cho bai toan thc tien ban
au.
Moi quan he gia cac bai toan nay va quy trnh giai quyet bai toan thc tien co the tom
lc trong lc o sau ay, c phong theo s o cua L. Coulange (1997) :
Pham vi ngoai toan
He thong hay tnh huong ngoai toan
Cau hoi tren he thong nay
(Bai toan thc tien)
Cau tra li cho BT thc tien

Cau tra li cho bai toan
phong thc tien
Bai toan phong thc tien
Mo hnh phong thc tien

Bai toan toan hoc
Giai
Mo hnh toan hoc
Pham vi
phong thc tien
Cau tra li cho

bai toan toan hoc
Pham vi toan hoc
Cau tra li cho bai toan gia thc tien ch la mot xap x cua cau tra li cho bai toan
thc tien.
Nhng phan tch tren cho thay, viec xay dng mo hnh toan hoc cua thc tien la phng
tien trung gian cho phep giai cac bai toan thc tien va ngc lai, giai cac bai toan thc tien
lai la ong c tiep can van e mo hnh hoa.
Mot cach tong quat hn, viec tang cng cac bai toan thc tien trong day hoc toan
con ngam nham ti mot muc tieu xa hn, quan trong hn va mau chot hn cua day hoc
toan, o la day hoc mo hnh hoa va day hoc bang mo hnh hoa.
cap o pho thong, day hoc mo hnh hoa va day hoc bang mo hnh hoa khong c
thc hien mot cach tng minh, ma ch ngam an qua day hoc giai cac bai toan thc tien.
e hieu thau ao hn, can co mot s trnh bay cong phu, ay u va chi tiet ve mo hnh
hoa va day hoc mo hnh hoa. Tuy nhien. o khong phai la muc tieu cua tai lieu nay.
95
Mot cach s lc co the hieu, day hoc mo hnh hoa la day hoc cach thc xay dng mo
hnh toan hoc cua thc tien, nham ti tra li cho nhng cau hoi, van e nay sinh t thc tien.
Tuy nhien, thuat ng day hoc mo hnh hoa c hieu nh tren co the dan ti cach
hieu sai lech rang : trc khi xay dng mo hnh cua thc te, can thiet phai co cac tri thc
toan hoc. T o, quy trnh day hoc co the la :
Day hoc tri thc toan hoc l thuyet Van dung cac tri thc nay vao viec giai cac bai
toan thc tien va do o vao viec xay dng mo hnh cua thc tien.
Quy trnh nay lam mat i vai tro ong c cua cac bai toan thc tien va do o lam mat i
nguon goc thc tien cua cac tri thc toan hoc : tri thc toan hoc khong con nay sinh t nhu
cau giai quyet cac bai toan thc tien.
Quan niem Day hoc bang mo hnh hoa cho phep khac phuc khiem khuyet nay.
Theo quan niem nay, van e la day hoc toan thong qua day hoc mo hnh hoa. Nh vay, tri
thc toan hoc can giang day se nay sinh qua qua trnh giai quyet cac bai toan thc tien. Quy
trnh day hoc tng ng co the la :
Bai toan thc tien Xay dng mo hnh toan hoc Cau tra li cho bai toan thc tien
Tri thc can giang day Van dung tri thc nay vao giai cac bai toan thc tien.
e minh hoa hai quy trnh ng vi cac quan iem tren, ta lay v du ve trng hp he
phng trnh bac nhat, hai an so.
Theo quy trnh th nhat, ta co the to chc day hoc noi dung nay theo cac bc sau :
nh ngha he phng trnh bac nhat, hai an so.
Trnh bay cach giai he phng trnh bac nhat hai an.
Giai cac bai toan luyen tap, trong o co cac bai toan thc tien.
Ngc lai, theo quan iem day hoc bang mo hnh hoa, quy trnh co the la :
at yeu cau giai cac bai toan thc te.
Xay dng mo hnh toan hoc (mam mong cua he phng trnh bac nhat hai an). Viec
xay dng mo hnh nay nay sinh t nhu cau giai cac bai toan a cho.
Giai quyet bai toan toan hoc trong mo hnh nay.
Trnh bay khai niem he phng trnh bac nhat hai an va phng phap giai (phng
phap a dung trong bc 3).
Giai cac bai toan luyen tap, trong o co cac bai toan thc tien.
Trong quy trnh 2, khai niem he phng trnh bac nhat hai an (tri thc s vat) va phng
phap giai he nay (tri thc phng phap) khong c cho ngay t au ma nay sinh qua qua
trnh giai quyet van e va t nhu cau giai quyet bai toan thc tien. Noi cach khac, day hoc
theo quy trnh 2, cho phep lam ro l do nay sinh va ton tai cua cac tri thc tren.
Trong lch s toan hoc, van e mo hnh hoa ong mot vai tro quan trong. Viec xay dng
nhng mo hnh toan hoc cua thc tien va la muc tieu va la ong c cua s sang tao ra
nhieu cong cu toan hoc (tri thc toan hoc). Chang han, ai so Arap vi viec a vao viec
giai phng trnh bac nhat va phng trnh bac hai nh la cac mo hnh toan hoc cho phep giai
96
quyet cac bai toan thc tien ve phan chia gia san tha ke. Cac mo hnh toan hoc cung c
s dung nhieu trong cac khoa hoc khac nh Vat l, Hoa hoc, Sinh hoc,
3. Cac chc nang chu yeu cua bai toan trong day hoc toan
mot so nc tren the gii, trong o co Viet Nam, cau truc truyen thong cua sach giao
khoa luon co hai phan rieng biet : Phan l thuyet va tiep sau o la phan bai tap. Ngay trong
phan l thuyet, kien thc l thuyet (nh ngha, nh l, cong thc,) van thng c trnh bay
trc, sau o la cac v du minh hoa hay bai tap ap dung. Day hoc cac kien thc l thuyet luon
ong vai tro trung tam.
Cau truc nay lai tng thch vi mo hnh day hoc truyen thong, theo o giao vien
thng truyen thu trc tiep kien thc cho hoc sinh, cho mot vai v du minh hoa va yeu cau
hoc sinh lam cac bai tap ap dung theo ung mau ma giao vien a trnh bay. Noi cach khac
hoc sinh hoc bang cach bat chc.
o co the la nhng nguyen nhan chu yeu dan ti quan niem khiem khuyet ong nhat
bai toan vi bai tap (theo ngha a neu tren bi tac gia Tran Thuc trnh), va t o bo hep
chc nang cua cac bai toan ch vao chc nang cung co va van dung kien thc a hoc, ren
luyen k nang, k xao hay kiem tra viec tiep thu kien thc cua hoc sinh24.
Tuy nhien, nhng nghien cu khoa hoc luan lch s toan hoc ch ro rang hau het cac
khai niem va cac l thuyet toan hoc thng nay sinh t nhu cau giai cac bai toan trong thc te
cuoc song, trong noi bo toan hoc, hay trong cac khoa hoc khac. Noi cach khac, tri thc toan
hoc khong phai c cho san, ma c xay dng bat au t viec giai quyet cac bai toan. Nh
vay, quan he th t gia kien thc l thuyet va bai toan khong con la : Kien thc l thuyet
Bai tap ap dung, ma chu yeu la : Bai toan Kien thc l thuyet Bai tap ap dung + Bai
toan mi.
Nhng nghien cu tam l hoc (nhat la cua J. Piaget) cung cho thay : Viec hoc tap thc
s ch nay sinh trong s tac ong qua lai cua chu the (ngi hoc) vi moi trng, trong o
ngi hoc thay c va co nhu cau giai quyet cac bai toan.
T o, quan iem s pham hien ai ve day hoc toan, ang c ap dung trong nhieu
nc, la :
24
Chang han, sach giao vien ai so 7, NXB GD 2002 lam ro quan iem xay dng noi dung chng trnh ai so lp
7 nh sau :
Sach ai so 7 s dung rong rai phng phap suy dien. o von la phng phap t duy ac thu cua toan hoc, chnh no
tao nen sc manh va ve ep oc ao cua mom khoa hoc nay.
a) Nhieu khai niem c a ra theo l giai ve s phat trien logic cua bo mon, sau o co cac v du thc te minh
hoa.
b) Nhieu nh ngha, tnh chat c phat bieu tong quat trc va ap dung bang so cu the sau .
Quan iem nay co he qua trc tiep tren viec la chon bai tap va chc nang cua chung. Cu the, vai tro cua cac bai
tap nay rat han che. Ta thay ro ieu nay qua giai thch cua sach giao vien :
Sach ai so 7 co mot he thong bai tap kha phong phu, gan chat vi phan l thuyet, tao thanh mot c cau hoan
chnh, hp logic. Bai tap bao gom cac loai sau
a) Bai tap minh hoa l thuyet. b) Bai tap cung co l thuyet.
c) Bai tap hoan thien l thuyet d) Bai tap ren luyen k nang
e) Bai tap phat trien kha nang t duy sang tao cua hoc sinh .
97
Tap trung day hoc toan tren hoat ong cua hoc sinh. Chnh hoc sinh t mnh xay dng
cac kien thc toan hoc thong qua hoat ong giai cac bai toan. Hoc toan la hoc neu len, hoc
trnh bay va hoc giai quyet cac bai toan ; hoc xem xet lai cac bai toan di anh sang cua
nhng cong cu l thuyet nay sinh t chnh nhu cau giai quyet cac van e.
Noi cach khac, giai cac bai toan ong vai tro trung tam trong hoat ong day hoc. Chc
nang cua bai toan khong con bo hep trong chc nang cua bai tap ap dung.
Quan niem nay keo theo s thay oi ngay t cau truc cua sach giao khoa. Hien nay,
sach giao khoa cua nhieu nc tren the gii a thoat khoi cach trnh bay truyen thong Phan
l thuyet Phan bai tap va nhan manh tren vai tro trung tam cua hoat ong giai cac bai
toan.
Chang han, trong sach giao khoa Toan lp 11, ban khoa hoc t nhien, bo sach
Declic (2003) cua Cong hoa Phap, cau truc mot chng bao gom cac phan sau ay :
1. Hoat ong (Activites) : Bao ham nhng bai toan can giai quyet (khong co li giai i
kem). Muc ch chu yeu la chuan b cho viec hoc tap cac kien thc mi trong phan l thuyet.
2. L thuyet (Cours) : trnh bay cac kien thc mi can lnh hoi.
3. Cac bai tap co li giai (Exercices resolus).
4. Cong viec co hng dan (Travaux diriges) : e cap cac dang toan ma chng trnh
yeu cau, cac tnh huong lien mon (co hng dan nhng khong co li giai i kem) va mot vai
tong hp ve kien thc l thuyet a a vao trong chng.
5. Bai tap (Exercices) : Trc ay, phan nay co ten la Bai tap va bai toan . Hien
nay, du ch goi ngan gon la Bai tap nhng no cung bao ham hai phan ro ret : phan cac bai
tap ap dung va phan cac bai toan cho phep ao sau kien thc l thuyet, e cap cac chu e
xuyen suot nhieu noi dung cua chng trnh, bai toan thc tien,
Sau ay ta se trnh bay cac chc nang chu yeu cua bai toan trong day hoc toan.
a) Tao ong c
ong c cho viec tien hanh nghien cu oi tng mi

Trong trng hp nay, bai toan se tao ra nhu cau va hng thu giai quyet van e at ra,
t o tao nen ong c i vao nghien cu oi tng mi.
V du 1 : Cac bai toan kieu nghch l sau la ong c cho viec i vao nghien cu khai
niem gii han. Noi cach khac, chung tao ra ngi hoc cam giac ve s khiem khuyet trong
he thong kien thc cua mnh va cam xuc rang viec i nghien cu khai niem gii han cho
phep giai quyet c cac nghch l nay la rat thu v va co li.
Bai toan 1 : Phai chang 1 = 0 ?
Xet tong : S = 1 1 + 1 1 + + 1 1 +
Ta thay : S = (1- 1) + (1 - 1) + + (1 1) +
=0+0+0++0+=0
Mat khac : S = 1 + (-1 + 1)
A
=1+0+0+0
Vay 1 = 0 (!).
98
M1 N1 M2
P1
+ + (-1 + 1) +
++0+=1
N2
P2
Bai toan 2 : 2 = 1 ?
Cho mot tam giac eu ABC canh bang 1. Goi M, N, P lan lt la trung iem cua AB,
AC, BC. Khi o ta co :
BM + MP + PN + NC = AB + AC = 2
Goi M1, N1, P1 lan lt la trung iem cua BM, MP va PB ; M2, N2, P2 lan lt la trung
iem cua PN, NC va CP. Ta co :
BM1 + M1P1 + P1N1 + N1P + PM2 + M2P2 + P2N2 + N2C =
= BM + MP + PN + NC = AB + AC = 2.
Lap lai n lan cung mot quy trnh nh tren, bang trc giac ta thay, khi n dan en vo cc,
ng gap khuc at c trung vi canh BC.
Noi cach khac, ta co : 2 = 1.
V sao khi gap oi mai so canh cua a giac eu noi tiep ng tron, ta at c chu vi
ng tron, trong khi cach lam nay lai dan ti nghch l nh trong v du 2 ?
V du 2 : Bai toan sau co the tao nen hng thu, s to mo e i vao hoc tap khai niem
cap so cong.
Mot nhom hoc sinh tieu hoc chi tro xep cac que diem thanh lau ai hnh thap. Cach xep
c mo ta nh hnh sau :
Mot tang
Hai tang
Ba tang
e c ghi vao sach k luc guiness cua trng, cac em quyet nh xep mot lau ai
1000 tang. Nhng ho gap kho khan la khong biet can bao nhieu que diem e xep tang e va
phai mua tat ca bao nhieu que diem e xep toan bo lau ai. Ban co the tnh dum ho khong?
ong c nay sinh khai niem mi
Theo Y. Chevallard (1980), trong toan hoc, bai toan, y tng va cong cu hnh thanh nen
ba thanh phan chu yeu cua hoat ong toan hoc (nghien cu toan hoc). Trong o, bai toan can
giai quyet la ong c cua nghien cu, cong cu la phng tien giai quyet van e, con y tng
la yeu to trung gian noi khp bai toan va cong cu. Trong moi quan he nay bai toan can giai
quyet ong vai tro c ban. Cong cu la mot dang hoat ong cua kien thc mi, la mam mong
nay sinh kien thc mi, no cho phep lam ro ngha cua kien thc nay.
V du : Hnh thanh khai niem ao ham (xem muc A ve day hoc khai niem).
99
Cach hnh thanh khai niem ao ham theo quy trnh nh a xet trong phan A cho phep
lam ro y ngha cua khai niem ao ham : S ra i cua khai niem nay khong phai la ngau
nhien, ma xuat phat t nhu cau giai quyet cac van e nay sinh khong ch trong noi bo toan
hoc ma con trong cac khoa hoc khac. No la ket qua cua s khai quat hoa cac cong cu c
s dung trong cac trng hp n le.
b) Hoat hoa kien thc cu
Qua trnh hnh thanh kien thc mi luon oi hoi van dung cac kien thc cu. Tuy nhien,
khong phai luc nao hoc sinh cung nh mot cach ay u cac kien thc cu nay, hoac co nh
nhng oi khi lai khong biet van dung. e am bao rang hoc sinh a san sang va de dang
huy ong cac kien thc can thiet cho day hoc noi dung mi, th hoat ong giai cac bai toan la
mot trong cac cach thc tot nhat e hoc sinh tm lai c cac kien thc va k nang nay v
no cho phep phat huy vai tro chu ong va tch cc cua hoc sinh.
c) Phng tien a vao kien thc mi
cap o thap hn, cac bai toan cung co the c s dung nh phng tien a vao
kien thc mi. Kien thc mi nay nay sinh khong phai nh lacong cu, ma nh la ket qua cua
hoat ong giai quyet van e.
V du 1 : Day hoc nh l sin trong tam giac.
Bai toan 1 : Trong tam giac ABC vuong tai A
a) Tnh sinB va sinC

knh ng tron ngoai
b) Tm he thc lien
tam giac vi ban knh R.
Ket qua mong i
B
c
A
theo b, c va R vi R la ban
tiep tam giac ABC.
he gia ba canh, ba goc cua
cho cau b la :
b
c
a
= 2R (1)
=
=
sin B sin C sin A
Bai toan 2 : He thc (1) con ung oi vi mot tam giac bat k khong ?
Ket qua cua viec giai quyet van e tren chnh la noi dung nh l sin trong tam giac.
V du 2 : Khai niem Phng trnh tham so cua ng thang trong mat phang c
a vao nh la ket qua cua hoat ong giai bai toan sau :
r
Trong mat phang vi he toa o Oxy, cho iem M0(x0,y0) va vec t khac khong u (a, b) .
r
a) Co the ke c bao nhieu ng thang qua M0 va co vect ch phng u ?
b) Tm ieu kien can va u e iem M(x,y) nam tren .
d) Cung co kien thc, ren luyen k nang va hnh thanh k xao toan hoc
Sau khi trnh bay mot nh ngha, mot nh l, mot tnh chat hay mot tri thc phng
phap, chung ta thng cho cac v du minh hoa, cac bai tap ap dung. o chnh la cac bai tap
100
co muc ch cung co cac kien thc mi va xay dng va hnh thanh k nang van dung kien
thc vao viec giai quyet cac bai toan.
Mot trong nhng chc nang chu yeu cua phan bai tap trong moi bai, moi chng la
cung co cac kien thc, ren luyen cac k nang a c a vao trong phan l thuyet hay hnh
thanh k nang mi va k xao co lien quan.
Viec giai cac bai tap toan hoc khong ch cho phep cung co cac kien thc va k nang
va mi c hnh thanh, ma ca nhng kien thc va k nang a co trc o.
e) Phat trien cac nang lc va pham chat t duy
Giai cac bai toan la c hoi tot nhat e ren luyen cac thao tac t duy nh : Phan tch, So
sanh, Tong hp, Khai quat hoa, ac biet hoa, va phat trien cac pham chat t duy nh :
Tnh linh hoat, tnh oc lap, tnh sang tao, tnh phe bnh,
f) Cong cu chan oan bieu tng cua hoc sinh ve mot khai niem
Trong chng Day hoc khai niem toan hoc , chung ta a lam ro rang, thong thng
trc khi hoc mot khai niem nao o, ngi hoc a co nhng bieu tng ban au ve oi tng
c phan anh trong khai niem. Cac bieu tng nay c hnh thanh qua tiep xuc vi nhng
tnh huong trong thc te cuoc song, hay trong hoc tap nha trng, trong o khai niem hien
dien mot cach ngam an. Chung cung co the c hnh thanh qua cac bai hoc chnh thc ve
khai niem. Chang han, trc khi day hoc khai niem Parabol bac THPT, hoc sinh a co
nhng bieu tng ve parabol t lp 9.
Cac bieu tng ban au nay co the cha ay u, tham ch sai lech, khong phu hp vi
cai ma ta muon day. Do o, viec hieu c bieu tng ban au nay cua ngi hoc trc khi
day hoc khai niem tr nen rat quan trong. V no cho phep chung ta la chon va to chc mot
cach thch hp quy trnh day hoc khai niem nay. No cho phep biet c cai ma ta can ieu
chnh, cai ma ta can cung co, cai ma ta can bo sung. Mat khac, no cho phep thch ng y nh
cua ngi day vao van e ma ngi hoc thc s quan tam.
e co c nhng thong tin ve bieu tng ban au nay, ta co the :
tham khao cac cong trnh nghien cu co lien quan en khai niem,
hoac t mnh thc hien cac nghien cu,
hoac n gian ch lam mot vai th nghiem trc khi tien hanh day hoc khai niem,
thong qua viec e ngh hoc sinh giai mot so bai tap.
Nh vay, viec giai cac bai toan cung la phng tien chan oan bieu tng cua hoc sinh
ve cac khai niem toan hoc.
g) Cho phep lam ro vai tro va y ngha thc tien cua tri thc toan hoc. Cho phep tiep
can day hoc mo hnh hoa va day hoc bang mo hnh hoa
(Tham khao muc 2.4.2 tren).
Chu y : - Ngoai cac chc nang tren, giai cac bai toan con la c hoi hnh thanh hoc
sinh the gii quan duy vat bien chng, cac pham chat ao c, tham m. No cung la cong cu
cho phep kiem tra anh gia ket qua hoc tap cua hoc sinh.
- Moi bai toan cu the c at ra mot thi iem nao o cua qua trnh day hoc noi
chung, trong mot bai hoc nao o noi rieng eu cha ng mot cach tng minh hay ngam an
101
nhng chc nang khac nhau. Cac chc nang nay khong boc lo mot cach rieng re, tach ri
nhau, ma trong moi quan he mat thiet vi nhau. Khi nhan manh mot chc nang cu the nao
o, ta muon noi rang, thi iem ang xet, chc nang nay co v tr trung tam hn so vi cac
chc nang khac.
4. Day hoc giai toan
4.1. Yeu cau oi vi li giai bai toan

4.1.1. Li giai khong co sai lam
Li giai khong co sai sot ve kien thc toan hoc, ve suy luan va tnh toan, ve k hieu va
hnh ve, ve trnh bay,
V du 1 (sai lam ve kien thc c ban) : Cho bai toan :
Trong cac ham so sau, ham so nao la ham so le :
4+ x 4x
;
f(x) =
x 4 1
x x + 4x + 4
;
g(x) =
x+2
h(x) = lg ( x + x + 1) .
Bai lam cua mot so hoc sinh :
4+ x 4x
, ta co :
x 4 1
Vi f(x) =
f ( x ) =
Vay f(x) le.

Vi g(x) =
g(x) =
4x 4+x
x4 1
= f ( x ) .
x x + 4x + 4
, ta co MX : R \{-2}
x+2
xx+2
x+2
= x. Do o g-x) = -x = -g(x).
Vay g(x) la ham so le.

Vi h(x) = lg ( x + x + 1)
+ V ( x + x + 1) > 0 vi moi x, nen ham so co mien xac nh la R MXD la tap

oi xng.
+ h(-x) = lg ( x + x + 1) - lg ( x + x + 1) = -h(x). Vay, h(x) khong phai la ham so
le.
V du 2 (sai lam ve suy luan) : Tham khao phan Day hoc nh l toan hoc.
V du 3 (sai lam ve trnh bay) :
Bai toan : Cho ham so f(x) = x3 x + 3. Viet phng trnh tiep tuyen vi o th ham so
tai iem co hoanh o x0 = 1.
Bai lam cua mot hoc sinh 11 :
102
Tai iem co hoanh o x0 = 1, ta co :
f (x0) = 3x - 1 = 2 ; f(x0) = y0 = 13 1 + 3 = 3.
Vay phng trnh tiep tuyen can tm la :
y = f (x0).(x x0) + y0 = 2(x 1) + 3 = 2x + 1.

Bai toan : Cho chat iem chuyen ong thang bien oi eu theo phng trnh S = f(t) =
2t - t + 1. Tnh van toc tc thi cua chuyen ong tai thi iem t = 4 (vi S tnh bang met, t
tnh bang giay).
Bai lam cua mot hoc sinh 11 :
Van toc tc thi cua chuyen ong tai thi iem t = 4 la :

V(t) = S = 4t 1 = 4.4 1 = 15m/s.
4.1.2. Lap luan phai co can c chnh xac
Cac bc trong li giai phai co c s l luan, ngha la phai da vao cac nh ngha, tnh
chat, nh l, quy tac, cong thc, a hoc, cac gia thiet a cho.
V du (sai lam do ap dung sai pham vi hp thc cua mot cong thc) :
Giai phng trnh :
log4(x+1) + 2 = log
4 x + log8(4+x) 3 (1)
Bai lam cua mot hoc sinh : ieu kien :
x + 1 0
4 < x < 4
4 x > 0
x 1
4 + x > 0
(1) log2(x+1) + 2 = log 2 (4 x ) + log2(4+x)

log24(x+1) = log 2 (4 x ) (4+x)
4x+4 = 16 x
x + 4x 12 = 0 x = 2 (thoa ieu kien).
Bnh luan : Cach giai tren a lam mat nghiem x = 2 - 2 6 , do ap dung sai cong thc.
Hoc sinh a dung cong thc : logaN = logaN vi N> 0, cho trng hp N 0. Cu the, thay
v log2(x+1) = 2log2|x+1|, hoc sinh a dung log2(x+1) = 2log2(x+1).
4.1.3. Li giai phai ay u
Li giai phai bao ham het tat ca cac kha nang co the xay ra oi vi mot tnh huong.
V du 1 : Cho phng trnh : (2m +3) x + 2mx + 1 = 0
a) Tm gia tr cua tham so m e phng trnh luon co nghiem.
b) Tm m e phng trnh co hai nghiem phan biet.
Nhng bai lam khong thoa man yeu cau tren :
a) Phng trnh co nghiem 0 m - 2m 3 0

m -1 hay m 3.
Bai lam nay cho ap so ung.
103
b) Phng trnh co 2 nghiem phan biet > 0

m - 2m 3> 0 m <-1 hay m> 3 .
Bai lam nay cho ap so sai.
V du 2 : Chng minh rang neu tam giac ABC thoa man a = 2bcosC, th tam giac o
can.
Bai lam cua mot hoc sinh :
A
Ke ng cao AH, ta co : HB = c.cosB ; HC = b.cosC.

a = HB + HC = c.cosB + b.cosC
T gia thiet a = 2bcosC, ta co :
c.cosB + b.cosC = 2bcosC c.cosB = bcosC HB = HC

AH va la ng cao va la trung tuyen
Tam giac can tai A .
Bnh luan : Bai lam nay khong thoa man yeu cau tren, v khong tnh en trng hp H
co the nam ngoai BC hoac trung B hay C.
4.1.4. Trnh bay phai u ro rang
x = 2 + 2t
V du : Cho ng thang () : y = 1 + 3t va mat phang (Q) : x 2y + z + 1 = 0.

z = 1 + 5t
Viert phng trnh ng thang (d) nam trong mp (Q), biet (d) cat () va co vect ch
phng u (3,1, 1) .
Trnh bay khong ro rang cua mot hoc sinh lp 12 :
Ta co : 2 + 2t 2(-1 + 3t) + 1 + 5t + 1 = 0 t = -6
x = -10, y = -19, z = -29
pt cua (d) :
x + 10 y + 19 z + 29
.
=
=
1
3
1
4.2. Cac bc cua hoat ong giai toan
Hoat ong giai mot bai toan thng dien ra theo nam bc sau ay :
1. Tm hieu bai toan
2. Tm kiem phng hng giai (chng trnh giai)

104
3. La chon phng hng giai va tien hanh giai theo hng a chon
4. Soan thao li giai
5. Kiem tra, anh gia ket qua va li giai.
oi vi cac bai toan a co thuat toan giai
Van e c ban la nhan dang c bai toan, ngha la phat hien xem bai toan thuoc dang
nao (a co thuat toan giai). Tat nhien khong phai luc nao hoc sinh cung de dang nhan ra
dang cua bai toan. Cong viec nay oi hoi nhng kha nang nhat nh. Do o, trong trng hp
nay, bc tm hieu bai toan ong vai tro quan trong hn ca, v khi a phat hien ra dang cua
bai toan, th cong viec con lai ch la ap dung trc tiep thuat toan a biet.
Sau ay, ta ch ban en cac bai toan cha co, hay khong co thuat toan giai, va cac
bai toan ma thuat toan giai cu to ra qua at gia .
4.2.1. Tm hieu bai toan
e tm ra ng loi giai, trc het can phai hieu bai toan, ngha la hieu cac d kien a
c cho (gia thiet), ieu kien gan lien vi bai toan va hieu c cai ma bai toan yeu cau
giai quyet (cai g can tm, cai g can chng minh, ).
Viec oc i, oc lai e bai nhieu lan mot cach ro rang, mach lac (co the oc en khi
thuoc long e bai) la can thiet cho viec hieu bai toan.
oi vi bai toan hnh hoc, e hieu ro hn bai toan, noi chung can phai ve hnh, ghi tom
tat gia thiet va ket luan. Hnh phai c ve sao cho trc quan nhat, the hien ay u nhat cac
d kien a cho, phai tong quat nhat (ngha la khong c ve hnh trong cac trng hp qua
ac biet).
4.2.2. Tm kiem phng hng giai
Thc te ch ra rang : kho khan ln nhat cua a so hoc sinh khi ng trc mot bai toan
can giai la khong biet khi ong nh the nao, ngha la khong biet bat au t au. Thong
thng, ho bien oi mot cach tuy tien, cau may, ma khong co mot nh hng cu the, mac du
ho a hieu c d kien cua bai toan cung nh nhiem vu can lam.
Mot so k thuat cho phep khi ong
a) Hay bat au t thao tac nhan biet
Khi giai mot bai toan, ta luon luon phai lay ra, tach ra t tr nh nhng kien thc co lien
quan ti bai toan (hanh ong huy ong kien thc) va sap xep, chap noi cac kien thc o lai
vi nhau theo hng co li e tm ra cach giai (hanh ong to chc kien thc). Khong co mot
li giai nao tach ri khoi kien thc cu.
Nhng ong vien kien thc nao ? Tach ra t tr nh nhng yeu to nao lien quan ti bai
toan, yeu to nao co li ? e giai quyet van e o, hanh ong huy ong kien thc thng
c bat au t thao tac nhan biet : nhan biet cac yeu to quen thuoc, cac moi lien he (ro
rang hay ngam an) gia cac yeu to co mat trong bai toan, ma trong pha tm hieu bai toan co
105
the ta cha phat hien ra. Thanh cong trong viec giai bai toan phu thuoc chu yeu vao thao tac
nhan biet nay.
e lam c ieu o, co the khai thac va anh gia cac d kien, hnh ve va hnh thc
the hien ben ngoai cua cac d kien, e phat hien moi quan he gia chung. Tap cach nhn
mot oi tng di nhieu dang ve khac nhau.
V du 1: Giai phng trnh sin4x + cos4x = 1. (1)
ay la mot bai toan khong co thuat giai cho trc.
Nhan xet 1 : Nhn phng trnh nh la mot phng trnh bac cao (nhan biet). ieu nay
gi ra y tng ha bac cac bieu thc bac cao. Y tng nay, en lt no lai dan ti hanh
ong huy ong nhng kien thc lien quan en viec ha bac cac bieu thc lng giac :
sin4x + cos4x = (sinx + cosx) - 2sinx.cosx
1
= 1 - sin2x.
2
Nh vay, co the bien oi phng trnh a tr ve dang quen thuoc 1 2
1
sin2x = 1.
2
1 cos 2x 1 + cos 2x
sin x + cos x =
.
+
2
2
T o (1) tr thanh : 2cos4x + 2 = 4.
Nhan xet 2 : Ve trai bac 4, ve phai bac 0. Nhan biet nay keo theo y tng nang ve
phai len bac 4 e at c mot s can bang trong phng trnh. Nh vay, kien thc can
huy ong se lien quan ti viec nang bac nay.
Chang han, nhn 1 nh la (sinx + cosx) ta co :
(1) sin4x + cos4x = (sinx + cosx)

sin4x + cos4x = sin4x + cos4x + 2sinx.cosx
2sinx.cosx = 0.
Nhan xet 3: Nhn phng trnh nh la mot phng trnh cha nhieu kieu ham so lng
giac khac nhau (sinx va cosx).
Y tng la tm cach giam so cac ham so co mat trong phng trnh.
Huy ong kien thc ve chuyen oi gia cac ham so se dan ti cac hng giai khac
nhau nh :
(1) (1 cosx) + cos4x = 1 cos4x cosx = 0
(1) sin4x + (1 sinx) = 1 sin4x sinx = 0
(1) sin4x = 1 - cos4x
sin4x = (1 cosx) (1 + cosx)
sin4x = sinx.(2 sinx)
2
1 cos 2x
4
(1)
+ cos x = 1. Nhan dang tiep tuc, chang han phng trnh cha
2
nhieu loai goc, se cho phep i en cach giai.

Chia hai ve cho sin4x (hay cos4x) e at c phng trnh ch cha tgx hay cotgx.
106
a ve sinx va cosx ve tg
x
x
e co phng trnh mot an phu t = tg .
2
2
Nhan xet 4 : Nhn 1 nh la sinx + cosx. ieu nay gi ra y tng nhom cac so hang.
Chu y : Giai phng trnh sin4x + cos4x = 1 la mot bai toan n gian. Nhng viec giai
theo nhieu cach khac nhau nh tren co nhieu li ch. Chang han, o la c hoi cung co rat
nhieu cong thc lng giac khac nhau. Nhng ieu mau chot la no cho phep ren luyen c
k nang tm toi li giai mot bai toan va qua o truyen thu tri thc phng phap.
V du 2 : CMR neu tam giac ABC thoa man :
C
2sinA.sinB
= cotg
sinC
2
th ABC la tam giac can.
Nhan biet, y tng va hng giai :

e chng minh ABC can, co the chng minh tam giac co hai goc bang nhau hay hai
canh bang nhau
Gia thiet ch cha yeu to canh, nen ta u tien hng chng minh hai goc bang nhau.
Nhng chng minh hai goc nao bang nhau ? A = B, A = C hay B = C ?
Trong gia thiet, A va B co vai tro bnh ang nh nhau, nen ta d oan : A = B co
nhieu kha nang xay ra.
Nhng lam the nao e chng minh A = B ?
Y tng la lam xuat hien goc cha hieu A B. Do o, can huy ong kien thc cho phep
a sinA.sinB ve dang cha hieu A B.
C
C
2sinA.sinB
= cotg cos(A - B) cos(A + B) = 2cos
sinC
2
2
V van e la chng minh A = B, nen gi lai khong bien oi cos(A - B) va a C ve A,
C
B. T o bien oi 2cos = 1 + cosC = 1 cos(A+B). Ta co, cos(A - B) = 1 A = B.
2
V du 3 : Giai phng trnh
x 2 + 4 x = x 6x + 11
Hng 1. Nhan biet :
o la mot phng trnh vo t. Cach giai thong thng la kh can. Nhng, neu bnh
phng hai ve se dan en mot phng trnh bac 8 !
x - 6x + 11 = -(x-2) (4-x) + 3
Hng giai : at u = x 2 va v =
4x .
Ta co, u + v = 2 va u + v = -uv + 3. T o dan ti mot he hai phng trnh, hai an u,

v. Neu tm c u, v th tm c x.
Hng 2. Nhan biet :
o la mot phng trnh vo t. Cach giai thong thng la kh can se dan en mot
phng trnh bac 8 !
(x 2) + (4 x) = 2. ieu nay gi en bai toan kieu Tong khong oi, tch ln nhat.
107
Hng giai : at A = x 2 +
4 x A = 2 + 2 ( x 1)(4 x ) 2 + 2 1 (Bat ang
thc Cosi) A 2. Mat khac ta thay ve phai : x - 6x + 11 = (x 3) + 2 2.

S dung phng phap oi lap se cho phep i en ket qua.
Hng 3. Nhan biet : Ve trai co dang bat ang thc Bunhiacopxki :
x 2 + 4 x 1 + 1. ( x 2) + (4 x ) = 2
Ve phai x - 6x + 11 = (x 3) + 2 2.
Y tng : dung phng phap oi lap.
b) Quy ve cac bai toan tng t (quy la ve quen)
V du : Trong khong gian cho t dien OABC, goc tam dien nh O la tam dien vuong.
OH la ng cao ha t O.
a) Chng minh rang H la trc tam tam giac ABC
1
1
1
1
b) Chng minh rang
=
+
+
OH OA OB OC
Bai toan tng t : Trong tam giac ABC vuong A, vi H la chan ng cao ha t A,
1
1
1
.
ta co :
=
+
AH AB AC
Nh vay, van e la thiet lap cac tam giac vuong, cha mot so trong cac canh : OH, OA,
OB, OC e huy ong cac kien thc a co tren trong tam giac vuong.
c) Nghien cu mot vai trng hp at biet (thc hien cac phep th, d oan)
Mot cai chung, em ac biet hoa tng bo phan khac nhau, theo cac cach khac nhau se
cho nhieu cai rieng (trng hp ac biet) khac nhau
Viec xem xet mot so trng hp ac biet co the cho phep :
d oan cach giai bai toan,
hoac d oan ket qua va t o thay oi ban chat bai toan. Chang han, chuyen bai
toan xac nh thanh bai toan chng minh.
V du 1 : Cho ng tron (O ; R) va iem uuuu
M rcouuur
nh. ng thang thay oi i qua M
va cat ng tron tai A va B. Chng minh rang MA.MB = d2 R2 vi d = MO.
e tm ra cach giai bai toan nay, ta th giai bai toan trong mot trng hp ac biet,
chang han khi i qua tam O cua ng tron.
108
(
(
Giai :
uuuur uuur uuuur uuur
MA.MB = MO + OA
uuuur uuur
= MO + OA
uuuur uuur
)( MO + OB)
uuuur uuur uuuur
)( MO OA ) = MO
= MO2 - OA 2 = d 2 - R 2 .
uuur 2
OA
Nhan xet : Trong cach giai quyet trng hp at biet trenuuur

ta a uuu
durng k thuat chen
vao iem O e xuat hien lng khong oi MO, ong thi co c OA = - OB .
e giai quyet bai toan tong quat a cho,
uur tauuth
r ap dung k thuat nay, bang cach chen
vao mot iem nao o, chang han I sao cho IA = IB .
Nh vay, iem I can chon la trung iem cua AB.
T o ta co li giai sau :
uuuur uuur uuur uur uuur uur

MA.MB = MI + IA MI + IB
uuur uur uuur uur uuur 2 uur 2
= MI + IA MI IA = MI IA = MI 2 - IA 2
)(
)(
= ( MO - OI ) - ( OA - OI 2 ) = d 2 - R 2 .
2
V du 2 : Chng minh rang trong tam giac ABC ta luon co

e tm li giai bai toan
trng hp ac biet, khi ABC
Giai : V ABC vuong
a
b
c
=
=
.
sinA sinB sinC
nay, ta giai bai toan trong mot

la tam giac vuong tai A.
tai A nen ta co :
sinB = a
b
c
a
b
c
=
=
=
a=
sinB sinC
sinA sinB sinC
sinC = c
Nhan xet : Li giai bai toan trong trng hp ac biet dan ti y tng giai bai toan
tong quat bang cach tao ra trong tam giac ABC cac tam giac vuong co goc B va C.
Giai : Ke ng cao AH.
109

sinB =
sinC =
AH
c
csinB = bsinC
AH
b
Trng hp H nam ngoai

hnh ve di ay.
Khi o ta co :
Trng hp H nam trong
Trng hp H trung B hay C, ta cung co he thc

Nh vay, ta luon co
BC, ta co :
b
c
(1).
=
sinB sinC
BC, chang han nh
AH
=
sinB
=
sin
ABH
sinC = AH
b
csinB = bsinC
b
c
=
sinB sinC
b
c
=
.
sinB sinC
b
c
(1).
=
sinB sinC
Tng t, neu ke ng cao BK ta se co he thc

T (1) va (2) suy ra :
a
c
=
(2)
sinA sinC
a
b
c
.
=
=
sinA sinB sinC
V du 3 : Tm tat ca cac ham so f(x) lien tuc va thoa man f(x + y) = f(x) + f(y) vi moi
so thc x va y.
Nghien cu mot so trng hp rieng cua x va y :
Vi x = 0 va y = 1, ta co f(1) = f(0) + f(1).
Do o, f(0) = 0.
Vi x = 1 va y = -1, ta co f(0) = f(1) + f(-1).

T o suy ra, f(-1) = -f(1).
Vi x = y = 1, ta co f(2) = f(1) + f(1).
T o suy ra, f(2) = 2.f(1).
Vi x = 2 va y = 1, ta co f(3) = f(2) + f(1).

Do o, f(3) = 3.f(1).
Cac ket qua at c cho phep d oan f(x) = f(1).x hay f(x) = ax.
Bay gi, bai toan a thay oi ban chat. o khong con la bai toan tm toi, ma la bai toan
chng minh :
110
Chng minh rang neu ham so f(x) lien tuc va thoa man f(x + y) = f(x) + f(y) vi moi
so thc x va y, th f(x) = ax.
d) Phan tch i len, i xuong (thng dung vi cac bai toan chng minh)
(Tham khao phan Day hoc nh l ).
4.2.3. La chon phng hng va thc hien chng trnh giai

Trong trng hp co nhieu cach giai, ta co the e ngh hoc sinh tien hanh giai theo cac
phng phap a phat hien, hoac d oan va chon giai theo cach nao co nhieu kha nang cho
li giai toi u.
V du : Giai phng trnh 5 x 3 + 1 = 2(x + 2) = (1)
Hng 1 : Nhn phng trnh a cho nh phng trnh thuoc dang quen thuoc
f ( x ) = g( x ) . Phng phap quen thuoc la kh can.
Hng 2 : Ta thay, x3 + 1 = (x + 1) (x - x + 1), con 2(x + 2) = 2(x - x + 1) + 2(x +1)
Nh vay co kha nang giai c bai toan bang cach at 2 an phu :
u = x x + 1 va v = x + 1
Nhng, neu theo hng 1, kh can bang bnh phng hai ve se dan en phng trnh
bac 4, khong trung phng (khong giai c neu khong a c ve phng trnh tch), trong
khi hng th hai va cho phep tranh c phng trnh bac cao, va kh c can.
L giai nay cho phep u tien la chon hng th hai : k : x -1. Khi o : (1) 2u +
2v = 5uv 2t -5t +2 = 0 (vi t = v/u) t = 2 hay t = 1/2,
4.2.4. Soan thao li giai
Trong qua trnh tm kiem phng hng giai, ta thng phai ap dung cac thao tac mo
mam d oan. Do o, co the nhng y tng, nhng thao tac cha tron ven, con rm ra phc
tap, tham ch sai sot , nhng suy luan con dai dong. Nh vay viec chnh sa lai nhng y
tng, thao tac hay suy luan nay la can thiet. Khong the a nguyen xi nhng cai a trai qua
vao li giai.
Hn na, thc te ch ra rang : co nhieu hoc sinh a hieu ro con ng giai bai toan (do
chnh ho, hay do ngi khac kham pha ra), nhng lai khong the cho mot soan thao ung ve
li giai. Noi cach khac, luon co mot khoang cach gia viec hieu con ng dan ti cau tra
li va viec soan thao cau tra li.
V vay, ngoai viec ren luyen cho hoc sinh k nang tm toi li giai bai toan, can ren
luyen cho hoc cach trnh bay mot li giai sao cho ngan gon, ay u, chnh xac va sang sua.
Trong bc nay can chu y s dung cac k hieu, ngon ng toan hoc mot cach thch hp va
chnh xac.
111
4.2.5. Kiem tra, anh gia ket qua va li giai
Thong thng, hoc sinh khong co thoi quen kiem tra, anh gia ket qua at c cung
nh nghien cu lai li giai. Neu co th ai a so van ch ngh rang bc cuoi cung nay ch co
tac dung kiem tra xem ket qua at c co chnh xac khong, li giai co sai sot khong. Thc
ra, viec kiem tra va anh gia ket qua va li giai co nhieu muc ch khac nhau, chang han :
Kiem tra tnh chnh xac cua ket qua, cung nh li giai (chu y : nhieu khi li giai sai
nhng lai cho ket qua ung) : Kiem tra xem tnh toan co chnh xac khong, suy luan co hp
logic va chat che khong, ket qua co thch ang khong (ngha la co thoa man cac ieu kien co
trong e bai hay ieu kien thc te hay khong),
Phat hien cach giai khac oi khi ngan gon hn, hay hn.
anh gia ve mat phng phap giai e lnh hoi sau sac hn ve tri thc phng phap.
Nghien cu bai toan cho phep phat hien cac trng hp ac biet, khai quat hoa hay
m rong bai toan.
V du 1 (kiem tra tnh chnh xac cua ket qua va li giai) :
Giai phng trnh
2x 1 + 3 x 1 = 1 .
Li giai cua mot hoc sinh :

3 2x 1 + 3 x 1 = 1 2x-1 + x 1 + 3 3 2x 1.3 x 1 = 1
3 2x 1.3 x 1 = 1 x
2x - 3x + 1 = 1 3x + 3x - x3
x3 x = 0
x = 0 hay x = 1.
ap so : x = 0, x = 1 .
Viec th lai nghiem cho thay x = 0 khong la nghiem cua phng trnh. Do o, co the
ket luan li giai la sai, v neu trong li giai cac phep bien oi eu tng ng, th ket qua
tm c phai ung.
Nh vay van e la kiem tra lai cac bc giai : cac bc bien oi co sai sot khong ? cac
cong thc c van dung co chnh xac khong ? suy luan co chat che khong ? tnh toan co
nham lan khong ?
V du 2 (Phat hien cach giai khac) :
1
) = 0 (1)
x
* Cach giai ma nhieu hoc sinh thng ap dung la :
Giai phng trnh : log1/2log2log2log2(
Mien xac nh :
1/ x > 0
1/ x > 0
log (1/ x) > 0
1/ x > 1
2
log 2 log 2 (1/ x) > 0

log 2 (1/ x) > 1
log 2 log 2 log 2 (1/ x) > 0
log 2 log 2 (1/ x) > 1
112
1/ x > 1
1/ x > 2
1/ x > 2
4 < x < 0
1/ x > 4
log ( 1/ x) > 2
2
Khi o, (1) log2log2log2(
1
1
) = 1 log2log2( ) = 2
x
x
1
) = 4 -1/x = 16 x = - b 1/16
x
* Nhan xet th nhat ve li giai tren :
log2(
Qua dai dong do bc tm ieu kien (mien xac nh cua phng trnh).
Rat de sai khi tm ieu kien nay.
Ch co mot nghiem duy nhat. Hn na nghiem nay co the a c ve dang luy tha
cua 2. Nh vay, co the th lai nghiem khong qua kho khan.
Nhng nhan xet nay gi nen cach giai bang dung cac phep bien oi he qua :
(1) log2log2log2( 1 ) = 1 log2log2( 1 ) = 2
x
1
log2( ) = 4 -1/x = 16
x
x = -1/16
Th lai nghiem, bang cach the x = -1/16 vao phng trnh.

* Nhan xet 2 : Vi 0 < a 1, ta luon co logaf(x) = f(x) = a. T o dan en cach
giai sau ay, ma khong can at ieu kiem ban au :
1
1
(1) log2log2log2( ) = 1 log2log2( ) = 2
x
x
1
log2( ) = 4 -1/x = 16
x
x = -1/16.
V du 3 (Hnh thanh tri thc phng phap) :
Trong v du giai phng trnh 5 x 3 + 1 = 2(x + 2). anh gia cach giai th 2 (xem v du
tren), ta co the neu len ac trng cua phng phap nay nham hnh thanh hoc sinh mot so tri
thc phng phap, ma ta khong co dp a vao trong gi day chnh thc nh :
oi khi, mot phng trnh co the giai c bang cach at hai an phu. Viec at hai an
phu co the cho phep a mot phng trnh bac cao ve mot phng trnh bac thap hn hay he
phng trnh hai an.
Mot phng trnh ang cap bac hai oi vi hai an x, y co the giai c nh vao an
x
y
hay t =
(co the m rong cho phng trnh ang cap bac n).
phu t =
y
x
4.3. Lu y ve mat s pham
Du chung ta co yeu cau hoc sinh giai rat nhieu bai tap (cha co, hay khong co thuat
toan giai, hay thuat toan cu to ra kem hieu qua), th ieu nay cung khong u. Viec hoc tap
phng phap tm toi li giai cac bai toan la rat can thiet. Noi cach khac, can hng dan hoc
113
sinh hoc cach suy ngh, cach tm toi li giai. ay la c hoi tot e trang b cho hoc sinh mot so
tri thc phng phap, phat trien nang lc va pham chat t duy.
e lam c ieu o, nen :
Ren luyen thoi quen giai mot bai toan theo tien trnh a phan tch tren.
Trong moi bc, can co thoi quen at ra cac cau hoi, nh he thong cau hoi ma G.
Polia e ngh.
Tap luyen mot so thu thuat tm toi li giai nh a neu tren.
Giao vien cang han che c tac ong cua mnh bao nhieu th cang tot bay nhieu.
Ch s dung nhng tac ong co tnh gi y trong mot so trng hp can thiet (hoc sinh gap kho
khan). Nen trnh bay gi y di dang van ap tm toi (am thoai rixtic) : Giao vien e ra
mot he thong cau hoi c sap xep hp l ca ve th t lan o kho e qua o hoc sinh tng
bc phat hien ra phng hng giai.
Khong han che viec giai bai tap ch nham vao chc nang cung co va luyen tap. Can
tang cng khai thac bai tap nh la ong c hay phng tien hnh thanh kien thc mi.
Nen tang cng khai thac cac bai toan thc tien vi vai tro va chc nang nh a lam
ro trong phan tren.
Cau hoi va bai tap
1. Trnh bay quan iem rieng cua Anh (Ch) ve cach dung cac thuat ng Bai toan va
Bai tap .
2. Cho mot cach phan loai ve khai niem bai toan , khac vi cac phan loai a neu trong
giao trnh. Viec nghien cu nhieu kieu phan loai nh vay co li ch g cho viec day hoc cua
Anh (Ch) ?
3. Tham khao sach giao khoa toan thuoc mot cap hoc bac THPT (lp 10, lp 11, hay lp
12), t o hay anh gia ve muc ch va mc o khai thac cac bai toan thc tien trong cac
sach giao khoa nay.
4. Trnh bay mot phng an s dung bai toan thc tien vi chc nang lam ong c a vao
mot kien thc mi thuoc chng trnh toan THPT.
5. Giai cac phng trnh va bat phng trnh sau bang nhieu cach khac nhau (neu co the) :
a) cosx + cos6x = 2
b) |sinx-cosx| + 4sin2x = 1 (e 51)
c)
x 1 + x + 3 + 2 x + 2x 3 = 4 2x
d) lgx = x
e) log7(x+2) = 6-x
6. Giai bat phng trnh 5 + 2 6 + 5 2 6 10
7. Giai va bien luan phng trnh :
x 3 + x + 2. x ( 6 3 ) = 6 2 9 .
8. Giai va bien luan theo tham so a phng trnh :

114
x3 + (2 a) a =
9. Cho bai toan : Giai bat phng trnh
2x + (a 2)a
x 6 10 x + 1
Tm sai lam trong bai lam sau cua mot hoc sinh lp 10 :
V 10 x + 1> 0, nen
x 6 10 x + 1 x 6 11 x + 2 10 x
2x 17 0
2 10 x 2x 17
4(10 x ) 4x 68x + 289
x 17 / 2

x 17/2.
x
10. Chng minh bang nhieu cach khac nhau nh l cosin trong tam giac : a = b + c 2bc.cosA
11. Chng minh rang ham so f(x) = x + x + 1 + x x + 1 at gia tr nho nhat la 2.
a) Giai bai toan bang nhieu cach khac nhau.
b) D oan cac sai lam ma hoc sinh co the gap phai khi giai bai toan tren.
c) Phan tch kha nang s dung bai toan nay trong viec ren luyen mot so pham chat t duy
nh : Tnh linh hoat, tnh phe phan va tnh sang tao.
1
b1 = 2
12. Cho day (bn) xac nh bi :
1
b
=
n +1 2 b n
vi n 1
Tm cong thc tnh so hang tong quat cua day ch phu thuoc tham so n.
13. Hay xay dng mot he thong cau hoi dan dat hoc sinh giai cac bai toan sau :
log a c
= 1 + log a b
a) Chng minh he thc :
log ab c
b) Giai phng trnh : sin3x + sin3x =
c) Giai phng trnh :
3 3
sin2x
4
8x+1 + 8.(0,5)3x + 3.2x+3 = 125 24.(0,5) x

14. Cho bai toan : Vi gia tr nao cua m th phng trnh
x2 - x + m = 0
co mot nghiem duy nhat.
anh gia bai lam sau :
Neu x la nghiem th x cung la nghiem v (-x) 2 - -x + m = x2 - x + m = 0. Do o, neu

phng trnh co nghiem duy nhat th x = -x hay x = 0. Thay x = 0 vao phng trnh ta c m
= 0. Vay, vi m = 0 th phng trnh a cho co mot nghiem duy nhat.
15. Cho bai toan : Trong khong gian, cho bon iem phan biet A, B, C, D. Hai iem M, N lan
lt chia oan AC va BD theo cung t so k. Chng minh rang cac vect AB , CD , MN ong
115
anh gia bai lam sau :

A
phang.
I
B
Goi I la iem chia oan thang BC theo t so k. Xet tam giac ABC ta co :
BI AM
=
= k MI//AB (Theo nh l Talet)
IC MC
AB//(MNI) (1)
Tng t xet tam giac BDC, ta co
BN BI
=
= k NI//CD CD//(MNI) (2)
ND IC
Mat khac, MN (MNI) (3)
T (1), (2), (3) Cac ng thang cha cac vect AB , CD , MN hoac song song vi
cung mot mat phang (MNI) hoac thuoc mat phang nay AB , CD , MN ong phang.
16. Xet mot bai trong e kiem tra mon Phng phap day hoc toan nam 2003 :
Cho bai toan : Giai phng trnh
x + 3 + 4 x 1 + x + 8 6 x 1 = 5 (1).
Anh (ch) hay phan tch bai lam sau cua mot hoc sinh :
Pt (1)
x 1 + 2.2. x 1 + 4 + x 1 6 x 1 + 9 = 5
( x 1 + 2) 2 + ( x 1 3) 2 = 5
x 1 + 2 + x 1 - 3 = 5
x 1 = 3 x - 1 = 9 x = 10.
Sau ay la bai lam cua mot so sinh vien :
Sinh vien 1 :
Bai lam tren co hai sai lam c ban.

Sai lam 1 : Hoc sinh khong nam vng (khai niem) nh ngha phng trnh tng ng,
phng trnh he qua.
Trc khi giai mot bai toan can phai co thoi quen at ieu kien cho bieu thc di dau
can sau o mi c s dung dau e giai phng trnh. Con neu khong at ieu kien th
giai theo phng phap phng trnh he qua, s dung dau .Tm c nghiem bat buoc
phai th lai vao phng trnh.
Em hoc sinh tren khong at ieu kien cho bieu thc di dau can ma s dung dau
tng ng e giai phng trnh
116
Sinh vien 2 :
- Bai lam tren sai bc bien oi tng ng.
( x 1 + 2) 2 + ( x 1 3) 2 = 5
x 1 + 2 + x 1 - 3 = 5, v
Ngoai ra bc giai phng trnh con thieu ieu kien x1 .
Sinh vien 3 :
bc au em A a xac nh la se bien oi tng ng, the th li giai cua em thieu
ieu kien (Neu bien oi tng ng phai co ieu kien),
Bc cuoi cung x 1 = 3 x - 1 = 9 x = 10 khong phai la phep bien oi tng
ng, o la phep bien oi he qua, ngha la x 1 = 3 x - 1 = 9 x = 10 .
Hay phan tch cau tra li cua cac sinh vien nay.
17. Cho bai toan : Giai phng trnh
x + 3 + 4 x 1 + x + 8 6 x 1 = 5 (1).
Phan tch bai lam sau cua mot so sinh vien nam th 3 HSP :
Sinh vien 1 :
(1)
x 1 + 2.2. x 1 + 4 + x 1 6 x 1 + 9 = 5
( x 1 + 2) 2 + ( x 1 3) 2 = 5
x 1 + 2 + x 1 - 3 = 5
x 1 + 2 + x 1 3 = 5 neu x -1 3
x 1 + 2 x 1 + 3 = 5 neu x -1 < 3
x 1 = 3 neu x 10
5 = 5 neu 1 x < 10
x = 10 neu x 10
x = 10

1 x < 10
5 = 5 neu 1 x < 10
Th lai : x = 10 (1) thoa
1 <x <10, (1) 5 = 5 thoa.
Vay tap nghiem cua (1) la T = [1,10] .

Sinh vien 2 :
(1)
x 1 + 2.2. x 1 + 4 + x 1 6 x 1 + 9 = 5
( x 1 + 2) 2 + ( x 1 3) 2 = 5
x 1 + 2 + x 1 - 3 = 5
x 1 = 3
x 1 = 3

5 = 5
x 1 = 9 x = 10.
Th lai nghiem x = 10 vao phng trnh (1) la thoa. Vay (1) co nghiem la x = 10.
1
tg 2 a + 1
=
18. Chng minh he thc :
sin 2 a cos 2 a tg 2 a 1
117
19. Chng minh bieu thc sau khong phu thuoc x :

3(sin8x cos8x) + 4(cos6x 2sin6x) + 6sin4x
20. Xet bai toan : Giai phng trnh
3 3
sin2x (1).
4
anh gia bai lam sau cua mot sinh vien HSP :
3 3
sin2x
(1) 3sinx 4sin3x + sin3x =
4
3
sinxcosx = 0 (2)
sin3x sinx +
2
sin3x + sin3x =
at t = sin x, -1 t 1.
3
t. 1 t 2 = 0
(2) t3 t +
2
3
1 t 2 -1 = 0 (4)
t = 0 (3) hay t2+
2
Giai (3) : t = 0 sin x = 0 x = k
Giai (4) :
t2+
3
2
1 t 2 -1 = 0
3
2
1 t 2 = 1 t2
3(1 t2) = 4 (1 t2)2
(1 t2) [4(1 t2) 3] = 0

t 2 = 1
t = 1
2
t = 1 4
t = 1 2
sin x = 1
sin x = 1 2
x = / 2 + k
x = / 6 + l 2
x = k
Ket luan, phng trnh co nghiem la : x = / 2 + k .
x = / 6 + l 2
3
x
21. Cho bai toan : Giai phng trnh sin + x = 2sin .
5
5 2
Phan tch kha nang s dung bai toan tren trong viec ren luyen cho hoc sinh cac thao tac
nhan biet va huy ong kien thc khi giai cac bai toan.
22. Yeu cau tng t bai 17 vi cac bai toan sau :
sin mx
a) Tm lim
vi m, n nguyen dng
x sin nx
118
cos( cos x)
2
b) Tm lim
x 0
sin(tgx)
23. Cho bai toan : Tm gii han cua day so (un) vi

un =
2 + 2 + ... + 2 n dau can.
Phan tch bai lam sau cua mot hoc sinh :

Nhan xet : un+1 =
2 + un (1). at lim un = a . Do un> 0 vi moi n, nen a 0.

n
T (1) suy ra : lim un +1 = lim 2 + un a = 2 + a

n
a = 1
.
a2 a 2 = 0
a = 2
Loai a = -1. Vay : lim un = 2 .

n
24. Giai phng trnh : sin(
3
x
+ x) = 2sin( )
5
5 2
1
25. Giai phng trnh : ( 24 + x ) 3 + (12 x ) 2 = 6

x
26. Cho bai toan : Biet tg = m, hay tnh gia tr cua bieu thc
2
x
1 2sin 2
2.
A=
1 + sin x
a) Giai bai toan tren bang ba cach khac nhau.
b) Phan tch kha nang s dung bai toan nay trong viec ren luyen cho hoc sinh cac thao
tac t duy : Phan tch, Tong hp, So sanh va cac k nang : Nhan biet, Huy ong kien
thc, trong viec tm toi li giai cac bai toan.
c) e xuat mot he thong cau hoi dang van ap tm toi e hoc sinh co the tm ra li giai
bai toan tren.
119
Van e can lu y
ve moi quan he gia tien trnh day hoc
va phng phap day hoc
Nh a lam ro trong chng 1, neu tieu ch phan loai ch da vao vai tro cua giao vien,
vai tro cua hoc sinh va ac trng cua tri thc can truyen thu, ta co mot cach phan chia tong
the cac phng phap day hoc theo ba nhom : Phng phap giao ieu, phng phap truyen
thong va phng phap tch cc.
Tuy nhien, cach thc day hoc mot khai niem, nh l, tri thc phng phap hay giai toan
khong ch phu thuoc vao vai tro va nhiem vu cua giao vien va hoc sinh ma con phu thuoc
vao tien trnh day hoc va cach thc phoi hp hoat ong cua giao vien va hoc sinh trong moi
bc cua tien trnh.
Do o, co the noi phng phap day hoc trong cac trng hp tren la cap (Tien trnh,
Giao vien Hoc sinh), trong o thanh phan Giao vien Hoc sinh mo ta vai tro, nhiem vu cua
giao vien va hoc sinh, cung nh cach thc phoi hp hoat ong gia giao vien va hoc sinh hay
gia hoc sinh va hoc sinh. Cach thc phoi hp hoat ong gia hoc sinh va hoc sinh co the la :
lam viec ca nhan, lam viec theo nhom nho, hay xen ke gia hai hnh thc nay,
Nh vay, khai niem phng phap day hoc c dung ay khong ong nhat vi cac
tien trnh day hoc, cung khong trung vi cac phng phap day hoc c dung theo cach goi
truyen thong (nh phng phap thuyet trnh, phng phap am thoai, ) ma bao ham ca hai
thanh phan nay. Noi cach khac, khong nen hieu phng phap day hoc theo ngha kha hep
nh cach goi truyen thong.
Trong trng hp day hoc at va giai quyet van e, thong thng, khi soan giao an
giao vien thng ghi : Dung phng phap day hoc at va giai quyet van e. Cach ghi nay
ch mo ta c cac bc can thc hien25, ngha la tien trnh day hoc, ma khong lam ro ac
trng ve cach thc hoat ong cua giao vien va hoc sinh. Phu hp vi quan niem ve phng
phap day hoc neu tren, ta nen trnh bay cu the hn. Chang han nh : Dung phng phap day
hoc at va giai quyet van e theo hnh thc thuyet trnh, Phng phap day hoc at va giai
quyet van e theo hnh thc van ap gi m, hay Phng phap day hoc at va giai quyet
van e theo hnh thc ket hp t nghien cu va van ap gi m,
Chung toi a ra phan biet tren khong nham muc ch loai bo cach goi truyen thong ve
khai niem phng phap day hoc, ma ch lu y rang trong nhieu tnh huong cu the can thiet
phai lam ro hn ac trng cua phng phap day hoc ma ta van dung.
V du. Xet tien trnh Bai toan nh l trong day hoc nh l toan hoc :
Bc 1: Giai cac bai toan.
25
Xem lai trong chng 1.
120
Bc 2: Phat bieu nh l nh la ket qua cua viec giai quyet cac bai toan (the che hoa).
Bang di ay tom tat mot vai phng phap day hoc nh l co the tnh en ng vi tien
trnh tren.
Trach
nhiem
GV va
HS
PPDH.1
PPDH (theo Mc o
cach goi
tch cc
Bc 1 Bc 2 Bc 3
truyen thong) cua HS
GV
GV
GV
Thuyet trnh
Van ap gi
GV+HS GV+HS GV+HS
m
PPDH.2
PPDH.3
PPDH.4
HS
HS
GV+HS
HS
HS
HS
Van ap gi
m
+ T nghien
cu.
Thu
ong
o tch
cc
thap
Tch
cc
T nghien
o tch
cu, thao luan
cc cao
nhom,
PPDH.2 ch phng phap day hoc mot nh l theo o tien trnh day hoc c van dung
la tien trnh Bai toan nh l va trong tat ca cac bc cua tien trnh nay hoc sinh tien hanh
giai quyet nhiem vu tng ng nh vao he thong cau hoi gi m cua giao vien.
PPDH.3 ch phng phap day hoc mot nh l theo o,
tien trnh day hoc c la chon la: Bai toan nh l,
cach thc hoat ong cua giao vien va hoc sinh c mo ta nh sau :
Trong bc 1 cua tien trnh, hoc sinh oc lap tm li giai bai toan.
bc 2 cua tien trnh : Giao vien a ra mot he thong cau hoi gi m e giup hoc
sinh rut ra nhng ket qua quan trong t li giai cac bai toan a cho (kien thc can
giang day), t o, giao vien the che hoa kien thc nay thong qua viec trnh bay nh
l.
Bc 3 : Hoc sinh oc lap giai cac bai toan van dung va cung co nh l.
121
TAI LIEU THAM KHAO

1. A. RIEUNIER (2001), Preparer un cours, Edition ESF, Paris.
2. C. ROGERS (2001), Phng phap day va hoc hieu qua, Ban dch tieng Viet cua Cao
nh Quat, NXB Tre.
3. I. Ia. LECNE (1981). C s l luan cua cac phng phap day hoc, Ban dch tieng Viet,
NXB S Pham.
4. I. Ia. LECNE (1997), Day hoc neu van e, Pham Tat ac dch, NXB Giao duc.
5. D.GRENIER (1985), Quelques aspects de la symetrie orthogonale pour des eleves de
classes de 4eme et 3eme, Petit X n0 7, IREM de Grenoble.
6. INH QUANG MINH (2003), Tang cng khai thac ng dung cua mot so chu e toan
hoc trong ai so 10 vao viec giai cac bai toan mang noi dung thc tien, Tap ch
Thong tin Khoa hoc Giao duc so 95.
7. G. POLYA (1965), Comment poser et resoudre un probleme, Paris, Dunod.
8. G. POLYA (1975), Sang tao toan hoc, tap 1, 2, 3, Tai lieu boi dng giao vien, Ban
dch tieng Viet cua Phan Tat ac, Nguyen Gian, Ho Thuan, NXB Giao duc.
9. G. POLYA (1975), Giai mot bai toan nh the nao?, Ban dch tieng Viet cua Ho
Thuan, Bui Tng, NXB Giao duc.
10. G. ARSAC, M. MANTE (1995), Nhap mon ve lap luan dien dch trng trung
hoc c s, Ban dch tieng Viet cua oan Hu Hai, Le nh Phi va Nguyen Thanh
Tam, NXB Giao duc.
11. J. BAIR, G.HAESBROECK, (2000), Formation mathematique par la resolution de
problemes, Edition de Boeck Universite, Bruxelles.
12. HOANG CHUNG (1995), Phng phap day hoc toan hoc trng pho thong trung
hoc c s, NXB Giao duc.
13. HOANG XUAN SNH, NGUYEN MANH TRINH (1998), Tap hp va logic, NXB
Giao duc.
14. LE NGUYEN LONG (1998), Th i tm nhng phng phap day hoc hieu qua, NXB
Giao duc.
15. LE T THANH (1995), Tm hieu logic hoc, NXB Tre.
16. LE VAN TIEN, LE TH HOAI CHAU, NGUYEN VAN VNH (1999), Hoc tap trong
hoat ong va bang hoat ong, Tai lieu boi dng thng xuyen giao vien pho thong
trung hoc, Trng ai hoc S pham Thanh pho Ho Ch Minh.
17. LE VAN TIEN (2000), Cac quan iem khac nhau ve giang day Giai tch trng pho
thong, Tap ch Nghien cu Giao duc so chuyen e quy 1/2000 va so 3/2000.
122
18. LE VAN TIEN (2001), Etude didactique de liens entre fonctions et equations dans
lenseignement des mathematiques au lycee en France et au Viet-Nam, These de
Doctorat, Universite Joseph Fourier Grenoble, France.
19. LE VAN TIEN (2002), Quan iem thc nghiem trong day hoc toan trng pho
thong. Tap ch Khoa hoc, Trng ai hoc S pham Thanh pho Ho Ch Minh, tap 30 so
2.
20. LE VAN TIEN (2002), Chng trnh va sach giao khoa Toan ang th iem hien nay
trng THCS, nhn t quan iem thc nghiem trong Toan hoc, K yeu hoi ngh Toan
hoc toan quoc lan th 6, to chc tai Hue.
21. LE VAN TIEN (2003), Cach nhn mi ve tien trnh day hoc khai niem toan hoc, Tap
ch Giao duc, so 64.
22. LE VAN TIEN, TRAN TH TUYET DUNG (2004), Mot phan thc trang ve hoc tap
suy luan, chng minh cua hoc sinh THCS, Tap ch Khoa hoc, Trng ai hoc S pham
Thanh pho Ho Ch Minh.
23. LE VAN TIEN (2004), Co nen van dung Quan iem thc nghiem vao day hoc
Toan ?, Tap ch Thong tin Khoa hoc Giao duc, so 107.
24. LE VAN TIEN, OAN HU HAI (2004), Chng minh trng pho thong : Nghien
cu lch s, khoa hoc luan, didactic va ieu tra thc trang day hoc ve chng minh
trng pho thong Viet Nam hien nay, e tai nghien cu khoa hoc cap Bo, Trng ai
hoc S pham Thanh pho Ho Ch Minh.
25. LE VAN TIEN (ong tac gia, 2004), ai so va Giai tch 11, Sach giao khoa th iem,
Ban khoa hoc t nhien, Ban khoa hoc xa hoi, NXB Giao duc.
26. LE VAN TIEN (ong tac gia, 2004), Bai tap ai so va Giai tch 11, Sach giao khoa
th iem, Ban khoa hoc t nhien, NXB Giao duc.
27. LE VAN TIEN (ong tac gia, 2004), ai so va Giai tch 11, Sach giao vien, Ban khoa
hoc t nhien, Ban khoa hoc xa hoi, NXB Giao duc.
28. L. F. KHARLAMOP (1976), Phat huy tnh tch cc hoc tap cua hoc sinh nh the nao,
Ban dch tieng Viet cua o Th Trang va Nguyen Ngoc Quang, NXB Giao duc.
29. N. BALACHEFF (1982), Preuve et demonstration en mathematiques au college, RDM.
Vol 3, n03.
30. N. BALACHEFF (1988), Une etude des processus de preuve en mathematiques chez
des eleves de college, These dEtat. Universite Joseph Fourier, Grenoble, France.
31. NGUYEN BA KIM, VNG DNG MINH, NGUYEN S C (1998), Tnh giai
quyet van e trong toan bo qua trnh day hoc, Tap ch Thong tin Khoa hoc Giao duc,
so 66.
32. NGUYEN BA KIM (1991), Chnh xac hoa mot so khai niem ve day hoc giai quyet van
e, Tap ch Nghien cu Giao duc, so 10.
33. NGUYEN BA KIM (2004), Phng phap day hoc mon toan, NXB HSP.
123
34. NGUYEN CANH TOAN (1997), Phng phap luan duy vat bien chng vi viec hoc,
day, nghien cu toan hoc, tap 1, 2, NXB ai hoc Quoc gia Ha Noi.
35. NGUYEN HAI THAP (2000), Phng phap day hoc neu van e bac ai hoc, Tap
ch ai hoc va Giao duc chuyen nghiep, so 3.
36. NGUYEN K (1995), Phng phap Giao duc tch cc, lay ngi hoc lam trung tam,
NXB Giao duc.
37. NGUYEN K (1996), Mo hnh day hoc lay ngi hoc lam trung tam, Trng Can bo
Quan l Giao duc va ao tao Ha Noi.
38. NGUYEN KE HAO (1994), Day hoc lay hoc sinh lam trung tam, Tap ch Nghien cu
Giao duc, so 6.
39. NGUYEN KHAC VIEN (2001), T ien tam l, NXB Van hoa Thong tin.
40. NGUYEN HU CHAU (1995), Day giai quyet van e trong mon toan, Tap ch
Nghien cu Giao duc, so 9.
41. NGUYEN LAN PHNG (2000), Cai tien phng phap day hoc toan vi yeu cau tch
cc hoa hoat ong hoc tap theo hng giup hoc sinh phat hien va giai quyet van e.
Luan an Tien s Giao duc, Vien Khoa hoc Giao duc.
42. NGUYEN VAN BANG (1997), Lai ban ve bai toan m, Tap ch Nghien cu Giao
duc, so 1.
43. NGUYEN VAN LOC (1996), Ren luyen k nang lap luan co can c cho hoc sinh tring
hoc c s thong qua day hnh hoc, NXB Giao duc.
44. PHAM GIA C (1995), oi mi phng phap day hoc toan trng THCS, Tap ch
45. PHAM GIA C, NGUYEN MANH CANG, BUI HUY NGOC, VU DNG THUY
(1998), Phng phap day hoc mon toan, tap I, NXB Giao duc.
46. PHAM VAN ONG (1995), Phng phap day hoc phat huy tnh tch cc Mot
phng phap vo cung quy bau, Tap ch Nghien cu Giao duc, so 12.
47. PHAM VAN HOAN, NGUYEN GIA COC, TRAN THUC TRNH (1981), Giao duc
hoc mon toan, NXB Giao duc.
48. PHAM MINH HAC (chu bien, 1996), Tuyen tap tam ly hoc J.Piaget, NXB Giao duc.
49. PHAM VIET VNG (1995), Ban ve phng phap Giao duc tch cc, Tap ch
50. TON THAN (1995), Bai tap m, mot dang bai tap gop phan boi dng t duy sang
tao cho hoc sinh, Tap ch Nghien cu Giao duc, so 4.
51. TRAN BA HOANH (2004), Day va hoc bang cac hoat ong kham pha co hng dan,
Tap ch Thong tin Khoa hoc Giao duc, so 102.
52. TRAN BA HOANH, NHUYEN NH KHUE, AO NH TRANG (2004), Ap dung
day va hoc tch cc trong mon toan, NXB ai hoc S pham Ha Noi.
124
53. TRAN LUAN (1999), Mot hng nghien cu trien khai day hoc neu van e vao thc
tien, Tap ch Nghien cu Giao duc, so 4.
54. TRAN NAM LNG, LE NH PHI (1997), Tam l hoc va Giao duc hoc J.Piaget,
NXB Giao duc.
55. TRAN TH NGOC DIEP (2005), Day hoc nh l theo nh hng tch cc hoa hoat
ong cua hoc sinh va tang cng ng dung cong nghe thong tin, Khoa van tot nghiep,
Khoa Toan - Tin hoc, Trng ai hoc S pham Thanh pho Ho Ch Minh.
56. TRAN THUC TRNH (1992), Nhn lai lch s cai cach noi dung va phng phap day
hoc toan trng pho thong tren the gii trong the k XX, Tap ch Thong tin Khoa hoc
Giao duc, so 34.
57. TRAN THUC TRNH (2003), Ren luyen t duy trong day hoc toan, e cng mon hoc
danh cho hoc vien Cao hoc, Vien Khoa hoc Giao duc.
58. TRAN THUC TRNH (2004), Phng phap kham pha trong nghien cu khoa hoc va
trong day hoc, Tap ch Thong tin Khoa hoc Giao duc, so 111.
59. Y. CHEVALLARD (1985), La transposition didactique du savoir savant au savoir
enseigne, Edition La Pensee Sauvage, Grenoble, France.
60. Y. CHEVALLARD (1991 - 1992), Le caractere experimental de lactivite
mathematique, Petit X n030.
61. V. OKON (1976), Nhng c s cua viec day hoc neu van e, Ban dch tieng Viet cua
Pham Hoang Gia, NXB Giao duc.
62. Histoire dalgorithmes, Edition Belin, 1994.
63. T ien : Petit Robert. Edition DicoRobert, Canada, 1993.

64. T ien : Le Petit Larousse, Edition Larousse Bordas, 1999.
65. T ien toan hoc, NXB Khoa hoc va Ky thuat, 1993, Ban dch tieng Viet cua Hoang
Hu Nh va Le nh Thnh.
Sach giao khoa :
66. ai so 10, NXB Giao duc 1990, Tran Van Hao chu bien.
67. Hnh hoc 11, NXB Giao duc 1991, Tran Van Hao chu bien.
68. ai so va Giai tch 11, NXB Giao duc 1996, Tran Van Hao chu bien.
69. ai so 10, Hnh hoc 10, Hnh hoc 11, Hnh hoc 12, NXB Giao duc 2001.
70. Hnh hoc 8, NXB Giao duc 1999.
73. Toan 7, NXB Giao duc 2002.
74. Chng trnh THCS mon toan, NXB Giao duc 2002.
75. Sach giao vien Toan 7, NXB Giao duc 2003.
125
126

Phuong Phap Day Hoc Mon Toan o Truong Pho Thong

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Phuong Phap Day Hoc Mon Toan o Truong Pho Thong

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Phuong Phap Day Hoc Mon Toan o Truong Pho Thong

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

http://www.vnmath.

TRNG I HC S PHM TP. HCM

(Cc tnh hung dy hc in hnh)

PHNG PHAP DAY HOC MON TOAN

Khai niem phng phap day hoc

Phan loai tong the cac phng phap day hoc

S o, bieu o, vat that, phim anh, phan mem MS Powerpoint,

Trch dan theo Nguyen Lan Phng (2000).

Giao vien thong bao nhiem vu:

Dan lan lt gia tr M/ (O1) va M/ (O2) len man hnh8.

e) Phat hien sai lam va nguyen nhan sai lam

Li giai cua mot hoc sinh:

Lap phng hai ve cua phng trnh (1) ta co,

(1) 2x - 1 + 3 - 2x + 3. 3 2 x 1.3 3 2 x ( 3 2 x 1 + 3 3 2 x )= -1.

Mot hoc sinh cho li giai nh sau :

Vay phng trnh co nghiem la x 1.

b) Trnh bay van e va at muc ch giai quyet van e.

Xem khai niem tri thc phng phap muc C phan 2.

Hnh thc nay co cac ac trng sau:

La cap o thap nhat cua day hoc at va giai quyet van e.

1. Phan tch cac y kien sau :

Tham khao them Nguyen Ba Kim (1991).

va bai lam sau cua mot hoc sinh:

CAC TNH HUONG IEN HNH

Theo Alain Rieunier (2001):

Vai tro cua khai niem

Noi ham va ngoai dien cua khai niem

nh ngha khai niem

Thuoc tnh ac trng

(Khai niem mi)

V du : T giac Hnh bnh hanh Hnh ch nhat Hnh vuong.

Co the xem ay la trng hp ac biet cua nh ngha bang kien thiet.

Van e la neu len y ngha cua k hieu, cua danh t ma ta mi a vao.

V du: Cho a la so thc khac 0. Ta nh ngha a0= 1, a-1 =

Vi n nguyen dng ln hn 1 ta nh ngha

Hay : nh ngha bang cach ch ra.

a) oi vi nh ngha neu ro loai va thuoc tnh ac trng cua chung

b) oi vi nh ngha ch neu ro thuoc tnh ac trng

Cau truc logic cua nh ngha tren la :

P(a,b) Q(a,b) R(a,b)

Khai niem toan hoc : Chung va la oi tng nghien cu va la cong cu c van

Bc 1: Nghien cu mot so trng hp n le va phac thao nh ngha.

Nh vay, muc ch chnh cua bc nay la:

Trnh bay nh ngha chnh thc

+ Giai bai toan : Cho cac ham so sau

oi vi moi ham so a cho, hay :

c. So sanh f(1) va lim f ( x ) .

d. Ve phac o th cua ham so. o th nay co la mot ng lien net khong ?

- Pha 5 : Hoc sinh tranh luan va thong nhat mot nh ngha.

Nghien cu bieu tng ban au

Dng iem A oi xng cua iem A qua ng thang d.

- Neu hoc sinh to mau cac

Khai niem xuat hien ngay t au vi c che oi tng.

Giai oan Cong cu ngam an : Giai cac bai toan

Trnh bay nh ngha

Giai cac bai toan

Khai niem co c che

Khai niem co c che

Khai niem co c che