Elektrine instalacije i osvjetljenje

Projekat I
Odsjek: Energetika i automatika
Semestar: V
Broj asova: 1(predavanja) + 0 + 0 + 2(izrada projekta)
Nastavnik: Doc. dr Milovan Radulovi
Saradnici: Mr Tanja Stankovi, Martin alasan MSc
Literatura:
Milan S. Jovanovi:

ELEKTRINE INSTALACIJE I

Miomir Kosti:

TEORIJA I PRAKSA PROJEKTOVANJA

ELEKTRINIH INSTALACIJA

ZATITA OBJEKATA NA ZEMLJI OD

ATMOSFERSKOG PRANJENJA
Atmosferski elektricitet se javlja kao posledica meusobnog
trenja djelova atmosfere koji se nalaze u stalnom kretanju.
Probojna vrstoa vazduha 30 kV/cm.
Pranjenje prema zemlji se sastoji od nekoliko uzastopnih
pranjenja. Najee ih ima 3-5. Svako od njih trasira put
glavnom pranjenju.
Tek kada lider stigne na oko 100m od zemlje postaje
odreena taka prema kojoj se prazni.
Maksimalna struja pra
pranjenja nije ista na svim
geografskim irinama i kre
kree se od nekoliko desetina do
nekoliko stotina kA

ZANIMLJIVOSTI U BROJKAMA

ansa da vas udari munja su 576.000 :1, da vas ubije

su 2.320.000 :1. U aktuelnom sistemu lota postoji ak
15 miliona kombinacija.
U trenutku udara munje stvara se temperatra od
20.000 stepeni Celzijusovih, dok je temperatura na
povrini Sunca izmeu est i sedam hiljada stepeni.
Svake sekunde u svijetu dolazi do 100 udara munje,
to za jedan sat iznosi 360.000 udara munje u planetu 3
Zemlju.

Najvei broj udara ima selo

Kifuka u Kongu, gde se svake
godine po kvadratnom kilometru
isprazni ak 150 udara.
Nikolu Teslu zvali su i Gospodar
Munja. Sasvim zaslueno jer je
1899. godine u Kolorado
Springsu
stvorio
najduu
vjetaki izazvanu munju. Bila je
duga 41 metar.

Grom je zvuni efekt koji nastaje prilikom

udara munje.
z Temperatura vazduha u okolini munje
dostie 20.000 to proizvodi naglo irenje
vazduha. Grom je zvuni talas nastao ovim
irenjem vazduha
z

GROMOBRANSKA ZATITA
Gromobranska zatita podijeljena je na dva odvojena dela:
- spoljanja gromobranska zatita i
- unutranja gromobranska zatita.
Postoje 3 metode spoljanje gromobranske zatite i to:
1. Klasian iljak;
2. klasina zatita Faradejev kavez;
3. Gromobrani sa uredjajem za rano startovanje (ESE Early10
Streamer Emission)

11

12

13

Izokeraunika karta

Izokeraunike linije linije koje meusobno

povezuju mjesta sa
jednakim brojem
grmljavinskih dana

14

15

16

PRORAUN NIVOA ZATITE OBJEKATA NA

ZEMLJI OD ATMOSFERSKOG PRANJENJA
OPTI USLOVI
Ova instalacija titi objekte i ljude od direktnih i
indirektnih atmosferskih pranjenja prihvatajui
direktna pranjenja, bezbjedno i brzo odvodei u
zemlju struju pranjenja.
Takoe spreava pojavu tetnih sekundanih efekata
stvarajui svojom zatitnom zonom odreeni stepen
sigurnosti u objektu.
17

Vaei propisi JUS N.B4 800 su indetini sa IEC1O24-1 koje je uradila IEC komisija. Ovaj standnard
se ne odnosi na :
. objekte vie od 60 m.
. eljeznicka postrojenja i instalacije van objekta
. elektroenergetska postrojenja i mree izvan objekta
. instalacije telekomunikacija izvan objekta
. vozila, brodove, vazduhoplove i instalacije platformi
na moru.

18

Novim propisima instalacije zatite od atmosferskih

pranjenja sastoji se od:
. spoljanje zatitne instalacije od
atmosferskog pranjenja i
. unutranje zatitne instalacije od
atmosferskog prajenja.
Osnovni djelovi spoljanje zatitne instalacije su:
. prihvatni sistem
. spusni sistem
. sistem uzemljenja.

19

1. Prihvatni sistem
2. Spusni provodnici
3. Sistem uzemljenja
4. Sistem za izjednaavanje potencijala
20

10

Prihvatni sistem ine djelovi spoljanje zatitne

instalacije namijenjeni za prihvatanje atmosferskog
pranjenja. Mogu biti u obliku tapne hvataljke
(Franklinova hvataljka), vodovi na krovu (krovni
vodovi) ili metalni djelovi krova uopte.
U sluaju metalnog krova koji igra ulogu prihvatnog
sistema za atmosfersko pranjenje metalna
konstrukcija se moe smatrati prirodnim prihvatnim
sistemom pod uslovom:

21

. da je ostavarena trajna elektri

elektrina neprekidnost izmedu
razli

itih
djelova,
,
razli
djelova
. da debljina lima nije manja od vrijednosti d data u Tabeli I
. da nije oblo
obloena izolacionim materijalom
. da su nemetalni materijali na metalnim limovima ili iznad
njih izvan ti
tienog prostora.
prostora.
Tabela I

Minimalna debljina metalnog lima krovnih pokriva

pokrivaa

Nivo zatite

Materijal

Debljina d [mm]

I do IV

elik
bakar
aluminijum

4
5
7
22

11

Spusni provodnici su djelovi spoljasnje gromobanske

instalacije namijenjeni za provod struje atmosferskog
pra
pranjenja od prihvatnog sistema do sistema uzemljenja.
uzemljenja.
Spusni provodnici na objektu se izvode sa FeZn 2Ox3 mm
trakom.
trakom. Neophodno rastojanje spusnih provodnika mora
zadovoljavati vrijednosti date u Tabeli II.
II.
Tabela 2 Srednje rastojanje spusnih provodnika
NIVO ZATITE
SREDNJE RASTOJANJE (m)
10
I
15
II
III
20
IV
25
Nezavisno od rastojanja u Tabeli 2 za bilo koji prihvatni sistem potrebno je postaviti najmanje
dva spusna voda. Da bi se izbjegla opasnost od "preskoka" potrebno je instalaciju izvesti sa
vie spusnih vodova sto krae duine. Kao spusni vodovi mogu se koristiti prirodne
23
komponente objekata kao: metalne konstrukcije i elina armatura u stubovima.

Sistem za uzemljenje ima funkciju da obezbjedi dovodenje

struje direktnog atmosferskog praznjenja u zemlju bez
stvaranja opasnih prenapona na podruju uzemljivaa.
Vazno je napomenuti da oblik i dimenzija sistema za
uzemljenje igraju vaniju ulogu i od otpornosti uzemljivaa.
Sledei uzemljivai se mogu upotrijebiti:
jedan ili vie prstenastih uzemljivaa,
vertikalni uzemljivai,
radijalni uzemljivai i
temeljni uzemljivai.
U saglasnosti sa dokumentom Gromobranske instalacije postupci pri projektovanju,
izvoenju, odravanju, pregledima i verifikacijama, JUS N.B4.802 otpornost uzemljenja
svakog od uzemljivaa sa kojima su povezani spusni provodnici mora da bude manja od 10 .

24

12

25

U naem sluaju koristiemo temeljni uzemljiva FeZn 3x30 mm,

ugraenu u betonski temelj tienog objekta.
Metalnu armaturu je neophodno povezati varenjem sa temeljnim
uzemljivaem odnosno sa cjelokupnom zatitnom instalacijom.
Rastojanje izmedu spojeva ne smije biti vee od 5m.
Svi spojevi, bilo vareni ili preko ukrsnih komada treba da su
zatieni antikorozivnim premazom (prajmerom) prije betoniranja.
Tabela III Minimalni presjeci materijala gromobranske instalacije
Nivo
za
zatite

I do IV

Materijal

Prihvatni sistem
mm2

Spusni provodnici
mm2

Sistem uzemljenja
mm2

Cu

35
70

16

50
-

AI
Fe

50

25
50

80

26

13

ZATITA OBJEKATA NA ZEMLJI OD ATMOSFERSKOG PRANJENJA

27

ZATITA OBJEKATA NA ZEMLJI OD ATMOSFERSKOG PRANJENJA

28

14

ZATITA OBJEKATA NA ZEMLJI OD ATMOSFERSKOG PRANJENJA

zavisnost broja odvoda od izvedbe krova

29

ZATITA OBJEKATA NA ZEMLJI OD ATMOSFERSKOG PRANJENJA

30

15

ZATITA OBJEKATA NA ZEMLJI OD ATMOSFERSKOG PRANJENJA

detalj prelaza odvoda sa krova,

preko vodoravnog i vertikalnog
oluka na vertikalni odvod prema
uzemljivau (max. R zakrivljenosti
odvoda 200 mm !)
31

PRORAUN INSTALACIJE
Proraun je uraen na osnovu sledeih ulaznih podataka:
prosjean broj dana sa grmljavinom u Podgorici je 49,
objekat je orijentacionih dimenzija a x b x h (m)
objekat je mijeane konstrukcije,
objekat je bez uticaja (posledica) na okolinu.
Neophodno je odrediti zahtijevani nivo zatite odnosno
stepen efikasnosti zatite.
Nivo Zatite

Efikasnost E

Rastojanje
pranjenja

Prva struja povratnog

praznjenja I(kA)

Nivo I sa dodatnim
mjerama

E>0.98

Nivo I
Nivo II

0,98 > E > 0,95

20

2.8

0,95 > E > 0,90

30

5,2

Nivo III

0,90 > E > 0,80

45

9,5

Nivo IV

0,80 > E > 0

60

14,7
32

16

PRORAUN ZATITE OD ATMOSFERSKOG PRANENJA

1. Osnovni zadatak kod projektovanja gromobranske zatite jeste
prethodni izbor tj.odreivanje nivoa zatite, odnosno stepena
efikasnosti te zatite, koja e svojim kvalitetima opasnosti i tete od
eventualnog direktnog atmosferskog pranjenja tienog objekta
zadrati u zahtijevanim granicama. Objekte koje bi trebalo tititi od
atmosferskih pranjenja, ali i gromobranske instalacije tih objekata,
JUS N.B4.801 je podijelio u skladu sa sledeom tablicom
Nivo Zatite

Efikasnost E

Rastojanje
pranjenja

Prva struja povratnog

praznjenja I(kA)

Nivo I sa dodatnim
mjerama

E>0.98

Nivo I
Nivo II

0,98 > E > 0,95

20

2.8

0,95 > E > 0,90

30

5,2

Nivo III

0,90 > E > 0,80

45

9,5

Nivo IV

0,80 > E > 0

60

14,7

33

Efikasnost gromobranske instalacije je data

relacijom:
N
E = 1 Nc
(1)
d

gdje su:
Nc - usvojena uestanost udara groma u tieni objekat, odnosno
maksimalni usvojeni srednji godinji broj udara groma koji moe
prouzrokovati oteenje objekta.
Nd -

uestanost direktnog udara groma u objekat, odnosno srednji

godinji broj direktnih udara groma koji prouzrokuju oteenje
objekta.

Uestanost udara groma je :

Nc =

3 10 -3
C

(2)
34

17

gdje je
a

C = C1 C2 C3 C4

(3)

C1, C2, C3, C4 su dati sledeim tabelama:

C1-tip konstrukcije objekta
Krov
Konst. objekta
Metalna
konstrukcija
Kombinovana
Zapaljiva

Metalni

Kombinovani

Zapaljiv

0,5

1
2,0

1
2,5

2,5
3

C2-sadraj objekta
Bez vrijednosti i nezapaljiv
Mala vrijednost ili uglavnom zapaljiv
Vea vrijednost ili naroito zapaljiv
Izvanredno velika vrijednost, nenadoknadive
tete, vrlo zapaljiv ili eksplozivan

0,5
1
2
3
35

C3-namjena objekta
nezaposjednut
uglavnom nezaposjednut
teka evakuacija ili opasnost od panike

0,5
1
3

C4- posledice od udara groma u objekat

Nije obavezna neprekidnost pogona i bez
1
uticaja(posledica) na okolinu
Obavezna neprekidnast pogona, ali bez
5
uticaja (posledica) na okolinu
Uticaj (posledice)na okolinu
10

36

18

Uestanost direktnog udara groma u objekat je:

Nd = 1,1. Ng .Co . Ae .10-6 (4)
gdje su:
Ng-prosjecna godisnja ucestanost udara groma po km2
Co-koeficijenat okruenja
Ae-ekvivalentna povrina tienog objekta
Prosjena godinja uestanost udara groma po km2 je:
Ng = 0,04.Td1,25

(5)

gdje je Td-broj grmljavinskih dana u toku godine.

Za Podgoricu Td=49
37

Okruenje tienog objekta

tieni objekat se nalazi u prostoru sa
istim ili viim objektima
Objekat okruen niim objektima
Usamljen objekat na 3 H
tieni objekat sam na uzvienju

Co
0,25
0,5
1
2

Ekvivalentna prihvatna povrina tienog objekta:

Ae =a.b+6h(a+b)+9h2

(6)

Na osnovu sraunate vrijednosti zahtijevane efikasnosti

instalacija od atmosferskog pranjenja, odreujemo
meusobno rastojanje spusnih vodova kao i elemenata
prihvatnog sistema.
38

19

Ekvivalentna prihvatna povrina tienog

objekta
Okruenje tienog objekta
Broj grmljavinskih dana u toku godine
Prosjecna godisnja uestanost udara
groma po km2
Nd - uestanost direktnog udara groma u
objekat, odnosno srednji godinji broj
direktnih udara groma koji prouzrokuju
oteenje objekta;
C1-tip konstrukcije objekta
C2-sadraj objekta
C3-namjena objekta
C4- posledice od udara groma u objekat

Ae =a.b+6h(a+b)+9h2
Co
Td
Ng = 0,04.Tdl,25
Nd = 1,1. Ng .Co . Ae .10-6
C1
C2
C3
C4
C = C1 C2 C3 C4

Nc - usvojena uestanost udara groma u

tieni objekat, odnosno maksimalni
usvojeni srednji godinji broj udara
groma. koji moze prouzrokovati
oteenje objekta;

Nc =

3 103
C

E = 1

Efikasnost gromobranske instalacije

Nd
Nc

39

Tabela raunske efikasnosti nivoa zatite gromobranske

instalacije
Udarno
rastojanje
pranjenja R(m)

Odgovarajui nivo
zatite

Raunska
efikasnost

Nivo I sa dodatnim
mjerama

Er>0.98

20

Nivo I

0.98Er>0.95

30

Nivo II

0.95Er>0.90

45

Nivo III

0.90Er>0.80

60

Nivo IV

0.80Er>0

Tabela maksimalne vrijednost prosjenog rastojanja izmeu susjednih spusnih

provodnika
Nivo zatite

Prosjeno rastojanje
(m)

10

II

15

III

20

IV

25

40

20

Tabela prihvatnog sistema u funkciji nivoa zatite

Nivo
za
tite

20

30

45

60

irina okca
mree (m)

20

25

II

30

35

25

10

II

45

45

35

25

10

IV

60

55

45

35

25

20

Za tapnu hvataljku je definisan tieni prostor u

obliku kupe (ugla alfa) koji je funkcija visine
hvataljke h i udarnog rastojanja R.

41

42

21

43

44

22

45

UNUTRANJE GROMOBRANSKE INSTALACIJE

tite opremu i ljude od prenapona u objektima na kojima je
postavljena spoljanja gromobranska instalacija. Posebno se
unutranjom gromobranskom instalacijom tite osjetljivi
elektronski uredaji.
Potpuna zatita unutranjosti objekta od spoljanjeg uticaja
direktnih atmosferskih pranjenja nije mogua.
Mjere koje se esto koriste su:
. izjednaavanje potencijala
. poboljanje spoljanje zatite instalacije od
atmosferskog pranjenja
. viestruko povezivanje elemenata sistema uzemljenja
. ugradnja katodnih odvodnika
. korienje prirodnih elemenata u spusnom sistemu.
46

23

Unutranja gromobranska instalacija

Unutranju gromobransku instalaciju treba
obavezno izvesti da bi se sprijeilo sekundarno
dejstvo direktnih atmosferskih pranjenja i
eliminisali
uticaji
komutacionih
unutranjih
prenapona. Unutranja gromobranska instalacija
titi osjetljivu elektronsku opremu i komponente
od uticaja elektromagnetnih polja pri direktnom
atmosferskom pranjenju i ljude od strujnog udara
i varninih preskoka izmeu nepovezanih
metalnih masa unutar objekata. Unutranja
gromobranska zatita je obavezna u svim
primjerima u kojima se efikasnost gromobranske
zatite zahtijeva E > 0.98 i u sluajevima kada to
investitor izriito zahtijeva.
47

Zatita od prenapona
Pri direktnim atmosferskim pranjenjima u
spoljanju gromobransku instalaciju koja je
postavljena na objektima sa osjetljivom
opremom, u odreenim sluajevima se mogu
pojaviti indukovani prenaponi, koji esto mogu
biti toliko visoki da ugroavaju osjetljivu
opremu, komponente i sve instalacije za
upravljanje i komunikaciju. Osim ovih prijetnji
zbog uticaja elektromagnetnih polja usled
direktnih
atmosferskih
pranjenja,
po
vodovima koji povezuju dvije strukture mogu
se prenositi prenaponski talasi praznog hoda i
strujni talasi kratkog spoja (tranzitni talasi).
48

24

A,B: Direktan udar groma u nadzemne vodove

C: Uticaj magnetnog polja na vodove
D: Direktni udar groma
E: Raspodjela potencijala oko mesta udara groma
F: Uticaj magnetnog polja na unutranje instalacije i opremu

49

Direktne tete koje esto iznose vie desetina hiljada eura,

zanemarljivo su male u odnosu na indirektne tete upada
prenapona zbog unitenja podataka sadranih u raunarima,
kao tete zbog prestanka rada tehnolokih instalacija. Svi
indukovani prenaponi i svi transportovani prenaponski talasi i
talasi struja kratkog spoja predstavljaju primarnu prijetnju
izolaciji niskonaponskih prijemnika, niskonaponske opreme,
instalacije i opreme malog napona kao i osjetljive elektronske
opreme za upravljanje i komunikaciju. Ovi prenaponi u objekte
mogu "doputovati" elektroenergetskom mreom ili PTT
vodovima. Mogu nastati i indukcijom zbog direktnog
atmosferskog pranjenja u objekat ili prenjenja neposredno u
susjedstvu. Radi toga je zakonodavac i cio tehniki razvijeni
svijet, zatitu skupocjenih i nezamjenjivih instalacija i opreme
od prodora prenapona u njih, rijeio na odgovarajui nain:
postavljanjem dovoljnog broja i odgovarajuih vrsta odvodnika
prenapona na ulaze instalacije.
50

25

Prema Dokumentu IEC 8131 kao primarna prijetnja je

pretpostavljen
dio
struje
pranjenja
iznad
10[kA](10/350[s]). Primarni napon je pretpostavljen kao
talas maksimalne amplitude iznad 10[kV], oblika
1,2/50[s].
Da bi se odreene osjetljive strukture zatitile od
pomenutih primarnih prijetnji navedeni IEC dokument
predlae kaskadno povezivanje veeg broja odvodnika
prenapona odgovarajuih karakteristika. Na elu kaskade
se nalazi obino odvodnik prenapona koji treba da izbrusi
udarni talas direktnih i indirektnih atmosferskih pranjenja,
oblika 10/350 s i da mu oduzme veliki dio njegove
energije. Iza ovog katodnog odvodnika u kaskadi se
postavlja odvodnik prenapona koji treba da preostale
prenapone koji se kreu po instalaciji svede na nivo
napona koji nee ugroziti izolaciju osjetljive elektronske
opreme

51

52

26

Elektroenergetske instalacije od struja

direktnog atmosferskog pranjenja
oblika 10/350 s tite se odvodnicima
za udarnu struju 65 kA (odvodnici tipa
DGA) a zatitu od tranzitnih prenapona
oblika 1,2/50 s odvodnicima
preostalog napona manjeg od 1kV, pri
strujama pranjenja do 5 kA (odvodnici
tipa DGT).
Informacioni sistemi tite se od
primarne ugroenosti za struje preko 1
kA oblika talasa 10/350 s i
prenaponskog talasa oblika 1,2/50 s
sa amplitudom preko 10 kA.
Zatita sistema obrade podataka i
telekomunikacionih prikljuaka od
tranzitnih prenapona atmosferskog ili
industrijskog porijekla izvodi se
specijalno izuenom koncepcijom
ugradnje odvodnika prenapona KO
(SDP). Katodni odvodnici (odvodnici
tipa KT) se ugrauju na izlazu
komunikacionih veza iz razvodne table
telefonske centrale, tj. u razvodnom
ormanu kompjutera.

53

54

27

LEMP-Lightening Electro Magnetic Pulse,

SEMP-Switching Electro Magnetic Pulse

55

28